03 Ksiega ksiag

Z. Łyko – Wstęp do Pisma Świętego

CZĘŚĆ PIERWSZA

O PIŚMIE ŚWIĘTYM OGÓLNIE

Rozdział pierwszy

KSIĘGA KSIĄG

„Jest to książka jedyna w swoim rodzaju, książka nigdy niewyczerpana, w której powiedziano wszystko
o Bogu i wszystko o człowieku... Oto Biblia – Księga nad książkami, Księga człowieka i Księga Boga”
(Daniel Rops, „Co to jest Pismo Święte”, Warszawa 1959, s. 1.3).

Spójrzmy na Pismo Święte uważniej. Zewnętrznie nie przedstawia niczego osobliwego. Jest książką
jak tysiące innych. Czasem wyróżnia je forma wydań, oprawy i złoceń. Mimo pozornej przeciętności,
kryje w sobie nieprzebrane bogactwo treści i ducha.

I. NAZWA

Na określenie Pisma Świętego przyjęło się szereg nazw. Pierwsza z nich, to znana powszechnie nazwa
„Pismo Święte”. Nazwano je tak, gdyż święta jest jego treść pisana przez świętych ludzi. Dlatego jest
jakby „pismem Boga do ludzi” – jak mówili Chryzostom i Św. Augustyn

. Nazwa „Pismo Święte”

jest przekładem łacińskiego wyrażenia Sacra Scriptura, będącego z kolei tłumaczeniem biblijnych
nazw greckich graphe (pismo), graphai (pisma) lub graphai hagiai (pisma święte), którymi
posługiwali się Chrystus i apostołowie (Jan 10,35; 5,39; Mat. 21,42; 2 Tym. 3,15; Rzym 1,2). Nazwa
więc „Pismo Święte” jest pochodzenia biblijnego

Określenie wywodzi się niewątpliwie od starotestamentalnej hebrajskiej formuły sakralnej kakkatub
(po grecku: hos gegraptai), czyli „jako jest napisane”, a także od samego faktu pisania. Nazwa
wprowadzona została w IV w. po Chr. przez Atanazego

Inną nazwą Pisma Świętego jest „Biblia”. Nazwa ta jest greckim (i łacińskim także)

tłumaczeniem

starotestamentalnych hebrajskich określeń pism świętych – sefer (księga), sefarim (księgi), lub sefer
Jahwe (księga Pańska), używanych przez pisarzy biblijnych i proroków (2 Mojż. 17,14; Dan. 9,2; Izaj.
34,16). Nazwa ta nawiązuje do materiału piśmienniczego, na którym spisywane było Słowo Boże, jak
również do księgi, w której Słowo to zostało zawarte.

Znana jest również nazwa „Słowo Boże”. Posługiwano się nią już w czasach starotestamentalnych
(Przyp. 13,13; Mat. 4,4; Mar. 7,13). Znane jest także określenie „Stare i Nowe Przymierze” lub „Stary
i Nowy Testament”, wywodzące się również z Pisma Świętego (2 Kor. 3,14; Mat. 26,28; Jerem.
31,31)

oraz „Stary i Nowy Zakon”, „Księga nad księgami” itp.

Każda nazwa uwypukla jakąś istotną cechę Pisma Świętego. Wszystkie są słuszne i można je stosować
zamiennie. Razem wzięte ukazują całe bogactwo literackie i treściowe tej niezwykłej Księgi.

II. KOMPOZYCJA WEWNĘTRZNA

Pismo Święte w swej kompozycji wewnętrznej przedstawia układ na wskroś oryginalny. Jest właści-
wie zbiorem szeregu ksiąg, złączonych w jedną księgę. Ksiąg tych jest 66. W tym sensie stanowi
Biblia swoisty „księgozbiór”, który ze względu na swą treść, znaczenie i cel słusznie można by
nazwać „księgozbiorem wiary” lub „biblioteką zbawienia”. Jest więc w istocie swej Biblia prawdziwą

„Księgą ksiąg”.

Biblia dzieli się na dwie części: Stary Testament i Nowy Testament. Pierwszy obejmuje księgi
powstałe w czasach starotestamentalnych (na przestrzeni XV –IV w. przed Chr.), drugi – księgi
powstałe w czasach nowotestamentalnych (w. I po Chr.).

Księgi Starego Testamentu dzielą się na trzy grupy. Pierwszą grupę tworzą tzw. księgi historyczne

obejmujące Pięcioksiąg Mojżeszowy (zwany także Pentateuchem), składający się z pięciu pierwszych
ksiąg Pisma Świętego

, następnie Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Księgę Rut, 1 i 2 Księgę Samuela,

1 i 2 Księgę Królewską, 1 i 2 Księgę Kronik, Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza oraz Księgę
Estery. Następna grupa obejmuje księgi dydaktyczne i poetyckie, od Księgi Joba, poprzez Księgę
Psalmów, Przypowieści Salomona, Księgę Kaznodziei Salomona do Pieśni nad Pieśniami. Trzecią
grupę stanowią księgi prorockie, przede wszystkim księgi proroków większych: od Księgi Izajasza
poprzez Księgę Jeremiasza i Księgę Ezechiela do Księgi Daniela, wreszcie dwunastu proroków
mniejszych: od Księgi Ozeasza, poprzez Księgę Joela, Księgę Amosa, Księgę Abdiasza, Księgę
Jonasza, Księgę Micheasza, Księgę Nahuma, Księgę Habakuka, Księgę Sofoniasza, Księgę Aggeusza,
Księgę Zachariasza do Księgi Malachiasza

Nowy Testament również dzieli się na trzy grupy: księgi historyczne, tj. Cztery Ewangelie (Mateusza,
Marka, Łukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie, następnie księgi dydaktyczne, obejmujące Listy
Apostolskie, czyli instrukcje i pouczenia pisane do wczesnych gmin chrześcijańskich przez apostołów,
takie jak Listy ap. Pawła (Corpus Paulinum), a więc List do Rzymian, 1 i 2 List do Koryntian, List do
Galacjan, List do Efezjan, List do Filipian, List do Kolosan, 1 i 2 List do Tesaloniczan, 1 i 2 List do
Tymoteusza, List do Tytusa, List do Filemona i List do Hebrajczyków, dalej Listy Powszechne,
obejmujące List ap. Jakuba, 1 i 2 List ap. Piotra, 1, 2 i 3 List ap. Jana i List ap. Judy, wreszcie księga
prorocza, zwana Księgą Objawienia Św. Jana lub Apokalipsą.

Każda księga dzieli się na rozdziały

, a rozdziały na wiersze

. Wiersze zaopatrzone są w większości

przypadków w odnośniki do wierszy lub wyrażeń paralelnych. Oznaczenia te uprzystępniają treść
Biblii, czynią ją przejrzystą i bardziej komunikatywną, pozwalając na szybkie odnalezienie tekstów
lub zdań, co w dużym stopniu ułatwia czytanie i głębsze studiowanie Pisma Świętego.

III. TREŚĆ I AUTORSTWO

Pismo Święte przedstawia olbrzymie bogactwo treści. Wachlarz poruszonych zagadnień jest
zdumiewający: od spraw ludzkich, codziennych, poprzez głębsze współzależności, uwarunkowania i
problemy życia ku sprawom wielkim – Boga, transcendencji i zbawienia. Treść Biblii rozpoczyna się
opisem stworzenia świata i człowieka oraz panoramą raju, dalej przedstawione zostały pierwotne
dzieje ludzkości, potem zarys dziejów wybranego narodu na tle narodów ościennych starożytnego
Wschodu. W pośrodku dziejów świata – „gdy nadeszła pełnia czasu” (Gal 4,4 BT) – zjawia się postać
Boga-Człowieka, Jezus Chrystus, który dokonuje odkupienia ludzkości. Następnie przedstawia Biblia
działalność apostołów i ich naukę, wreszcie nakreśla w panoramie proroczej – w Apokalipsie –
nowotestamentalne dzieje Kościoła i świata. Opis kończy się wizją „Nowej Ziemi” – planety
sprawiedliwości i pokoju, ojczyzny jutra. Pismo Święte prowadzi więc czytelników od raju utraconego
do raju odzyskanego.

Między stworzeniem a ojczyzną jutra rozciągają się przemijalne dzieje świata i ludzkości,
przedstawiające dramat zła moralnego, czyli grzechu, w którym sprawiedliwość i dobro odnoszą –
dzięki historiozbawczym działaniom Boga – ostateczne zwycięstwo.

Stanowisko człowieka ukazuje Biblia w perspektywie wieczności, nadając tym samym życiu
ludzkiemu głęboki sens. Wyjaśnia dalej Pismo Święte złożone problemy świata i ludzi, paradoksy
wiary oraz tajemnice bytu i cierpienia, postuluje postęp w dziedzinie ducha, tchnie nadzieją i
optymizmem. Jest nieocenionym źródłem nauki wiary oraz pouczeń religijnych i moralno-
społecznych. Proroctwa biblijne są jej szczególnym akcentem treściowym jako „pochodnia świecąca

w ciemnym miejscu” (2 Piotra 1,19), oświecając zdarzenia i znaki czasu dzisiejszej współczesności
oraz rzucając jasny snop światła na przyszłość naszej planety i cywilizacji.

Obie części Pisma Świętego, Stary i Nowy Testament, przedstawiają wzajemnie uzupełniającą się ca-
łość. „Nowy Testament jest – jak powiedział Św. Augustyn – ukryty w Starym, a Stary w Nowym
znajduje wyjaśnienie”

Autorami ksiąg świętych byli gorliwi wyznawcy Boga, mieszkańcy starożytnego Wschodu, żyjący na
przestrzeni szesnastu wieków, „ludzie Boży – jak określa ich ap. Piotr – natchnieni Duchem Świętym”
(2 Piotra 1,21). Znajdowali się wśród nich prawodawcy, królowie i mędrcy, pasterze i filozofowie,
rybacy i wodzowie, uczeni i prości, apostołowie i prorocy. Posługiwali się oni różnymi formami
literackimi, od prozy, poprzez epikę i historię, a na przypowieściach i poezji skończywszy.
Reprezentowali różne style i spojrzenia. Łączyło ich jednak szczere umiłowanie prawdy i żarliwość w
służbie Boga i człowieka.

Pomimo tej wybitnej wielości autorów, czasu i miejsc powstania poszczególnych ksiąg, Biblia wyka-
zuje zdumiewającą jedność treści, niemożliwą do osiągnięcia przez myśl wyłącznie ludzką. Obecnie,
w czasach nam współczesnych, jest nauka religijna i moralna Pisma Świętego w takim samym stopniu
aktualna, w jakim aktualne są nagłówki dzisiejszych komunikatów prasowych. W dziedzinie
ludzkiego ducha, psychologii i moralności nie ma niczego, co by mogły wysunąć największe umysły
naszych czasów, a co by nie zostało już zawarte w pismach mądrości Dawida i Salomona,
starotestamentowych wodzów i proroków oraz w pismach apostołów.

W odróżnieniu od większości starożytnych dzieł literackich, Pismo Święte nie jest dziełem jednego
człowieka czy jednego pokolenia. Jest rezultatem pracy nie tylko ponad czterdziestu natchnionych
pisarzy, lecz także licznych kompilatorów i redaktorów. Powstawało w okresie przeszło 1600 lat i
zakończone zostało około 1900 lat temu, tj. w I w. po Chr. Tworzone było na terenie Bliskiego
Wschodu i w obrębie Morza Śródziemnego. Dzieło przetrwało do naszych czasów. Zawsze cieszyło
się dużym poważaniem. Autorytet jego nadal ustawicznie rośnie. Dokumentacja naukowa Pisma
Świętego jest olbrzymia. Dzisiaj Księga ta jest najbardziej rozpowszechnioną księgą i
najpoczytniejszą. Dzieje Biblii są doprawdy pasjonujące.

Kończąc wstępną i ogólną charakterystykę tej zdumiewającej Księgi trzeba stwierdzić, że wyróżnia ją
następujący zespół znamion: po pierwsze starożytność (w jej pochodzeniu i dziejach), po drugie
nowożytność (w jej aktualności religijno-onoralnej), po trzecie różność (w jej genezie i strukturze), po
czwarte jedność (w jej kompozycji treściowej), po piąte chrystocentryzm (w jej przewodnim temacie
teologicznym), po szóste moc (w jej sile odrodzeńczej) i po siódme – nadzieja (w jej perspektywach i
oczekiwaniach). W sumie jest to dzieło ciekawe i pouczające, zdumiewające i święte.

§ 1. POWSTANIE STAREGO TESTAMENTU

Współczesna biblistyka, czyli nauka o Biblii, dysponuje olbrzymim materiałem faktograficznym,
umożliwiającym prześledzenie procesu formowania się na przestrzeni wieków Starego Testamentu.
Jedne kierunki biblistyczne rozciągają w czasie formowanie się ksiąg świętych, zwłaszcza pierwszej
części starotestamentalnych ksiąg historycznych Biblii, tzw. Pięcioksiągu Mojżeszowego

, inne

natomiast kierunki, zachowując cały szacunek dla pracy późniejszych redaktorów i kompilatorów,
opowiadają się za bardziej tradycyjnym ujęciem procesu powstania Biblii, cieszącym się autorytetem
świadectw pokoleń

. Wszystkie kierunki jednak są zgodne co do tego, że Stary Testament jest

dziełem całego starotestamentalnego Ludu Bożego, wielu pokoleń i stuleci, oraz wynikiem pracy
pisarskiej, redakcyjnej i kompilacyjnej wielu wybitnych, znanych i nieznanych mężów Bożych, a
przede wszystkim natchnionym dziełem Boga. Nasze poglądy nawiązywać będą do kierunków
tradycyjnych.

I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSIĄG

Prześledźmy powstanie poszczególnych ksiąg Starego Testamentu. Proces ten trwał długo, stopniowo
narastał i dojrzewał, dając ludzkości księgi Starego Testamentu.

1. CZASY MOJŻESZA

Pierwsze księgi Pisma Świętego – tzw. Pięcioksiąg (zwany również Pentateuchem lub Torą) –
pochodzą z epoki Mojżesza, czyli XV w. przed Chr. Autorem ich jest bez wątpienia Mojżesz (1525–
1405), potężny wódz Izraela z czasów wielkiego „eksodusu” plemion izraelskich z Egiptu, na co
wskazują zresztą liczne dowody wewnętrzne (literacka działalność Mojżesza – np. 2 Mojż. 17,14;
24,4, znajomość rzeczy egipskich, pustynny koloryt opisu wędrówki, racje filologiczne) oraz dowody
zewnętrzne (świadectwa pozostałych ksiąg Starego Testamentu, zwłaszcza świadectwo Chrystusa, np.
Jan 5,46)

Pierwsza część jego wiekopomnego dzieła, Księga Rodzaju, powstała prawdopodobnie na pustyni
madiańskiej jeszcze przed wyjściem Izraela z Egiptu, tj. przed rokiem 1445 przed Chr.: „W miarę jak
upływały lata – pisze E. G. White – wędrował Mojżesz ze swą trzodą z miejsca na miejsce. Natch-
niony przez Ducha Świętego napisał Księgę Rodzaju”

. Pozostałe księgi powstały podczas wędrówki

pustynnej. Przy końcu swego chwalebnego życia spisał Mojżesz – jak stwierdza Biblia – ostatnie
polecenia Boże do prowadzonej już od początku „księgi” (5 Mo-jż. 31,24). Sprawozdanie o śmierci
Mojżesza jest uzupełnieniem późniejszym, nie dezawuującym poprzednich treści Pięcioksięgu i ich
Mojżeszowego autorstwa. O działalności literackiej Mojżesza wspominają zresztą wszystkie niemalże
księgi Starego Testamentu

, a także Chrystus, np. w słowach: „Mojżesz pisał o mnie” (Jan 5,46 BG).

Mojżeszowi przypisywana jest również Księga Joba, na co wskazuje analiza treści i języka oraz
starożytne świadectwa historii, w szczególności literatura rabinistyczna

Księgi Mojżeszowe stanowiły pierwszy chronologicznie zbiór ksiąg świętych. Były one skrzętnie
strzeżone, przechowywane i przepisywane, ciesząc się w starożytnym narodzie izraelskim wielkim
autorytetem. Znane były w epoce podbojów Kanaanu za czasów Jozuego (Jozue 1,7.8; 8,31) i towa-
rzyszyły Izraelowi w dalszych jego dziejach (l Król. 2,3; 2 Kron. 17,9; 34,14.19; Neh. 8,18).

2. CZASY NASTĘPCÓW MOJŻESZA

Podobną działalność pisarską prowadził następca Mojżesza, Jozue (1405–1363), w rezultacie czego
powstała księga nazwana od jego imienia Księgą Jozuego. Potwierdzają to najstarsze świadectwa
biblijne (Jozue 24,26), a potem żydowskie i chrześcijańskie. Prorok Samuel (1079–1050) był praw-
dopodobnie autorem Księgi Sędziów i Rut. W czasach panowania Saula (1050–1011) i Dawida
(1011–971), pierwszych królów monarchii izraelskiej, powstały księgi Samuelowe, posiadające
autorstwo zbiorowe (l Kron. 29,29). W czasach Jeremiasza (627/26–580 lub 560) napisane zostały
Księgi Królewskie, być może przez Jeremiasza, a po niewoli babilońskiej (V w. przed Chr.) – ostatnie
księgi historyczne: Księgi Kroniki oraz Księga Ezdrasza i Księga Nehemiasza, przypisywane –
według najstarszych świadectw historii – Ezdraszowi, wybitnemu znawcy prawa, działającemu w
Jerozolimie w okresie 457 – 420 przed Chr.

Dawid (1011–971) był głównym autorem i pierwszym kompilatorem Księgi Psalmów,
najpiękniejszego zbioru religijnej poezji i pieśni, a syn jego, Salomon (971–931) – trzech ksiąg
dydaktycznych i sapiencjalnych: Przypowieści Salomona, Księgi Kaznodziei Salomona i Pieśni nad
Pieśniami.

3. CZASY PROROKÓW

W wiekach VIII–V przed Chr. powstały księgi proroków w następującej chronologicznie kolejności:
Jonasza (790?), Amosa (c. 767–753), Ozeasza (755–725), Izajasza (s. 745–685), Micheasza (c. 740–
700), Nahuma (640?), Habakuka (630?), Sofoniasza (630?), Joela (620?), Jeremiasza (627/26–580),
Abdyjasza (586?), Ezechiela (593/92–570), Daniela (603/02–536/35), Aggeusza 520/19?),
Zachariasza (520–518) i Malachiasza (425?).

II. KANON STAROTESTAMENTALNYCH KSIĄG ŚWIĘTYCH

Powstające w różnych czasach i okolicznościach księgi święte cieszyły się wśród ludu Bożego
wielkim poważaniem, chociaż były także przypadki lekceważenia ich, np. niedbale zagubienie w
świątyni Jerozolimskiej księgi Prawa i odnalezienie jej w 620 przed Chr. podczas odrestaurowywania
świątyni za czasów Jozjasza (2 Król. 22,8) lub zniszczenie przez Jehojakima (608–597) księgi proroka
Jeremiasza (Jer. 36,23). Były to jednak przypadki krańcowe. Szczególnie wielkim poważaniem
cieszyły się księgi święte w narodzie Izraelskim w okresie siedemdziesięcioletniej niewoli
babilońskiej (606/5 –536/5), będąc wówczas na obczyźnie jedyną duchową ostoją narodu.

1. ZBIÓR KSIĄG ŚWIĘTYCH

Po powrocie Izraelitów do Palestyny, a więc w okresie powygnaniowym, otoczone zostały księgi
święte jeszcze większą czcią i pieczołowitością. Doprowadziło to w końcu – za czasów Ezdrasza i
Nehemiasza (V w. przed Chr.) – do powstania urzędowego i zamkniętego zbioru ksiąg świętych, zwa-
nego powszechnie kanonem

, stanowiącego dla ówczesnego ludu Bożego najwyższą normą wiary i

życia

. Wybitną w tym względzie rolę dwóch, wyżej wspomnianych, mężów potwierdzają zwłaszcza

świadectwa pozabiblijne

. Troskliwą opiekę nad księgami roztoczyli tzw. soferim, czyli uczeni w

Piśmie, którzy po ustaleniu – jeszcze w czasach Nehemiasza i Ezdrasza określonej formy tekstu –
przepisywali go bardzo starannie, niczego nie dodając, ani ujmując.

Tekst został z czasem podzielony na wiersze, a wiersze policzone. Okoliczności te przyczyniły się w
bardzo dużym stopniu do zachowania czystości tekstu.

2. PODZIAŁ

Zbiór dzielił się na trzy części: Zakon, Prorocy i Pisma

i w takim stanie przetrwał do czasów

Chrystusa, który – jak świadczą Ewangelie – nauczał tego, co było napisane w „zakonie Mojżesza, u
proroków i w psalmach (pismach)” (Łuk. 24,44). Podział na Prawo, Prorocy i Pisma (Tora, Newiim,
Ketuwim) występuje do dnia dzisiejszego w Biblii Hebrajskiej

W grupie Prawa każda księga ma swoją nazwę, wywodzącą się od pierwszych słów danej księgi. W
grupie Proroków rozróżnia się Proroków Pierwszych (Newiim riszonim), do których zalicza się
Jozuego, Sędziów, l–2 Samuela, l–2 Królów, oraz Proroków Późniejszych (Newiim aharonim), do
których zalicza się Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela oraz Dwunastu Proroków: Ozeasza, Joela, Amosa,
Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza.
W grupie Pism wyróżnia się: Pisma Wielkie (Ketuwim gedalim) – Psalmy, Przypowieści i Joba oraz
Pięć zwojów (Hamesz megillot) – Pieśń nad Pieśniami, Rut i Lamentacje, Kaznodzieję i Esterę. Do tej
części zalicza się także księgi: Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza i l–2 Kronik

. Według ówczesnej

rachuby zbiór obejmował 22 księgi (zgodnie z liczbą liter alfabetu hebrajskiego) Starego Testamentu

Wybitny historyk żydowski (żyjący w I w. po Chr. i piszący po zburzeniu Jerozolimy w roku 70 po
Chr.), Józef Flawiusz, potwierdza fakt zamknięcia starotestamentalnego kanonu w czasach
Artakserksesa (465–423), króla perskiego, czyli w czasach działalności Ezdrasza i Nehemiasza,
podając zarazem liczbę dwudziestu dwóch ksiąg kanonicznych: „Nie posiadamy miriadów – pisze
Józef Flawiusz – sprzecznych ze sobą ksiąg, przeczących jedna drugiej. Nasze księgi, te, które
słusznie są uznane, wyrażają się cyfrą 22 i zawierają historię wszystkich czasów. Z nich pięć, to księgi
Mojżesza, obejmujące zakon i historię od narodzin człowieka do śmierci prawodawcy. Okres
obejmuje około trzy tysiące lat. Prorocy, następujący po Mojżeszu, napisali historię wydarzeń
współczesnych im czasów od śmierci Mojżesza do Artakserksesa, następcy Kserksesa, w 13 księgach.
Pozostałe 4 księgi zawierają hymny na cześć Boga oraz wskazówki postępowania w życiu”

3. TRZYDZIEŚCI DZIEWIĘĆ KSIĄG ST

Liczba 22 ksiąg oznacza w rzeczywistości 39 ksiąg Starego Testamentu. Jeśli bowiem uwzględni się,
że w opinii Józefa Flawiusza Księga Rut występowała łącznie z Księgą Sędziów, Treny Jeremiasza
razem z Księgą Jeremiasza, a Księga Ezdrasza z Księgą Nehemiasza, zaś księgi 12 mniejszych
proroków tworzyły osobną księgę, a Księgi Samuela, Królewskie i Kroniki stanowiły księgi
pojedyncze – to okaże się, że starotestamentalny kanon obejmował w sumie 39 ksiąg Biblii Hebraj-
skiej

. Kanon ten rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik. Liczbę 39 ksiąg,

tworzącą kanon, potwierdzają także: Talmud Babiloński, wybitny uczony żydowski Eliasz Lewita
(zm. 549) oraz liczni Ojcowie Kościoła z Hieronimem (347–420) i papieżem Grzegorzem Wielkim
(zm. 604) na czele

4. KANON ALEKSANDRYJSKI

Oprócz kanonu hebrajskiego istniał także w czasach starotestamentalnych judaistyczny kanon
aleksandryjski, grecki, obowiązujący w judaizmie hellenistycznym, zwłaszcza zaś egipskim. Kanon
ten obejmował, oprócz ksiąg kanonu hebrajskiego, także inne pisma. Reprezentowała je tzw.
Septuaginta, czyli grecki przekład Biblii. W tym kanonie nie obowiązywał podział na prawo,
proroków i Pisma

. Również liczba ksiąg była inna. Wynosiła 46 ksiąg. Judaistyczny kanon hebrajski

potwierdzony został ostatecznie ok. roku 100 po Chr. na synodzie rabinicznym w Jamnie

W czasach starotestamentalnych powstało o wiele więcej judaistycznych ksiąg religijnych niż ksiąg
zawartych w Starym Testamencie Biblii. Już choćby z samej lektury biblijnej wynika, że istniały takie
jeszcze księgi, jak: Księga Sprawiedliwego (Joz. 10,13; 2 Sam. 1,18), Księga Dziejów Salomona (l
Król. 11,41), Księga Dziejów Królów Izraelskich (l Król. 14,19.29), itp. Ale księgi te nie weszły do
kanonu biblijnego i nie dotarły do naszych czasów.

III. KWESTIA APOKRYFÓW

Przez apokryfy (gr. apokryfos – ukryty, podrobiony) rozumiemy utwory wątpliwego autorstwa i
nieautentyczne, a w szczególności nienatchnione

1. PISMA APOKRYFICZNE

Starotestamentalny kanon hebrajski nie obejmował apokryfów, zwanych później także księgami
deuterokanicznymi (wtórnokanonicznymi), czyli pism nienatchnionych, powstałych po czasach
Ezdrasza i Nehemiasza, występujących jednak w Septuagincie, czyli greckim przekładzie Pisma
Świętego, w szczególności zaś następujących ksiąg: Księga Tobiasza, Księga Judyty, Księga
Mądrości, Eklezjastyka (Mądrości Syracha), Księga Barucha i dwóch ksiąg Machabejskich. O pis-
mach tych następujące wzmianki czyni Józef Flawiusz: „Od Artakserksesa do naszych czasów została
spisana cała historia, lecz nie posiada wartości równej sprawozdaniom wcześniejszym, ponieważ nie
pochodzi od proroków”

2. DZIEJE APOKRYFÓW

Nic przeto dziwnego, że apostołowie, jakkolwiek posługiwali się Septuagintą, to jednak nigdy nie
cytowali żadnej księgi apokryficznej

. Przeciwko posługiwaniu się tymi pismami występowali Św.

Meliton z Sardes (zm.170), Orygenes (zm.254), a także Św. Hieronim

34.

Sobór Laodycejski ok. 360 po

Chr. zakazał czytania ksiąg apokryficznych

Na synodach w Hipponie (393) i Kartaginie (397 i 419) wypowiedziano się jednak za kanonicznością
wszystkich ksiąg znajdujących się w Septuagincie, a więc również za księgami apokryficznymi, czyli
deutorokanonicznymi

. Pogląd ten, mimo licznych oporów (Jan Damasceński, pap. Grzegorz Wielki,

Hugon od Św. Wiktora, Mikołaj z Liry, Karol Tomas de Vio, Kajetan i inni)

, ostatecznie zatwierdził

w roku 1546 sobór trydencki, a potwierdziły go sobory watykańskie, pierwszy w roku 1870 i drugi w
roku 1965

. Dlatego Biblia rzymskokatolicka liczy nie 39, ale 46 ksiąg Starego Testamentu.

3. POWRÓT DO CZASÓW APOSTOLSKICH

Wiklif (1324–1381) i Luter (1483–1546), nawiązując do wczesnochrześcijańskich opinii, nie uznawali
kanoniczności apokryfów. Przetłumaczyli jednak te pisma i zamieścili je przy końcu Biblii, uważając,
że są pożyteczne. Od czasów Reformacji, a zwłaszcza Karlstadta, współczesnego Lutrowi, protestanci
odrzucili pisma deuterokanoniczne, w ślad zresztą za tradycją apostolską i wczesnochrześcijańską

Dlatego Biblia protestancka nadal nie uznaje apokryfów za księgi natchnione

. Podobnie nie uznaje

ksiąg deuterokanonicznych Kościół Prawosławny.

Stanowisko takie wydaje się ze wszech miar słuszne, gdyż nie tylko nawiązuje do czasów
apostolskich, ale także chroni doktrynę biblijną przed naukami obcymi. Apokryfy bowiem zawierają
szereg nauk, które odbiegają od nauk nie tylko starotestamentalnych ksiąg kanonicznych, ale w ogóle
całego Pisma Świętego. Dla przykładu możnaby przytoczyć następujące błędne nauki

czarodziejstwo (Tob. 6,5–8 – por. Mar. 16,17; Dz.Ap. 16,18), odpuszczanie grzechów za jałmużnę
(Tob. 12,8–9; Syr. 3,33 – por. 1 Piotr 1,18.19), modlitwa i dary za umarłych (2 Mach. 12, 43–46 – por.
Dz.Ap. 2.34; Izaj. 38,18; Łuk. 16,20; Izaj. 8,20), nauka o czyśćcu (Mądr. 3,1–7 – por. 1 Jan 1,7.9),
kłamstwo anioła, przybierającego postać Azariasza, krewnego Tobiasza (Tob. 5,13–23 – por. Łuk.
1,19), trzyletni post Judyty z małymi przerwami (Jud. 8,4–6), nieprawdziwa historia o Symeonie (Jud.
9,2 – por. 1 Mojż. 34.30; 49,5–7; Izaj. 8,20).

4. PSEUDOEPIGRAFY

Oprócz ksiąg deuterokanonicznych, występujących w Septuagincie i w przekładach
rzymskokatolickich, istnieje wiele innych jeszcze apokryfów starotestamentalnych, zwanych także
pseudoepigrafami. Z palestyńskich apokryfów (pseudoepigrafów) wymienić należy następujące:
Księga Henocha. Księga Jubileuszów, Testamenty Dwunastu Patriarchów. Psalmy Salomona,
Wniebowzięcie Mojżesza, 4 Księga Ezdrasza itp., a z apokryfów hellenistycznych – List Arysteusza.
Księgi Sybilijskie, Modlitwa Manasesa itp.

IV. JAKĄ BIBLIĄ POSŁUGIWAŁ SIĘ CHRYSTUS?

Jest to pytanie niezwykle interesujące i ważne. Na szczęście, świadectwa nowotestamentalne
pozwalają na jasną i jednoznaczną odpowiedź. Otóż Chrystus posługiwał się wyłącznie kanonem
hebrajskim, a więc judaistycznym zbiorem ksiąg świętych, czyli Starym Testamentem zawierającym
39 ksiąg. Istnieją na to aż dwa dowody skrypturystyczne o doniosłym znaczeniu.

1. DOWODY SKRYPTURYSTYCZNE

Po pierwsze – Chrystus posługiwał się Biblią, która dzieliła się na „Prawo, Proroków i Pisma”, co
wynika z wypowiedzi ewangelisty Łukasza, iż Jezus nauczał tego, co zostało napisane w „zakonie,
prorokach i psalmach (pismach)” (Łuk. 24,44), a taki podział posiadał tylko kanon hebrajski, czyli
hebrajski zbiór ksiąg świętych, obejmujący 39 ksiąg. Po drugie – Jezus posługiwał się zbiorem ksiąg
świętych, który rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik, co wynika z mowy Jezusa o
prześladowaniach od Abla aż do Zachariasza (Mat. 23,35; por. 1 Mojż. 4,8; 2 Kron. 24,20.21), taki zaś
układ posiadał wyłącznie hebrajski zbiór ksiąg świę-tych, obejmujący 39 ksiąg

Chrystus wskazał tutaj nie tylko na kanon hebrajski, z jego potrójnym podziałem na „Prawo,
Proroków i Pisma”, lecz także na zakres treściowy tego kanonu (zbioru), rozpoczynający się Księgą
Rodzaju a kończący się Księgą Kronik. Stwierdzenie to ma kolosalne znaczenie, dowodzi bowiem te-
zy, iż za czasów Chrystusa hebrajski kanon ksiąg świętych był już ściśle określony i zamknięty.
Kanon ten obejmował 39 ksiąg kanonicznych z wyłączeniem ksiąg apokryficznych. Tylko te księgi
traktował Jezus, a w ślad za Nim apostołowie, za natchnione i pochodzące od Boga, wywodzące się z
epoki prorockiej

. Słusznie więc uważać należy, że Stary Testament obejmuje jedynie 39 ksiąg, a nie

ksiąg 46, jak występuje to w Bibli zatwierdzonej na soborze trydenckim.

2. STARY TESTAMENT CHRZEŚCIJAN BIBLIJNYCH

Czy w tej sytuacji może dziwić fakt, że apostołowie, jakkolwiek posługiwali się ze względów
ewangelizacyjnych Biblią Grecką (Septuagintą), to jednak nie odwoływali się do jej ksiąg
apokryficznych i nie traktowali tych ksiąg jako natchnionych? Nie dziwi również fakt, że w dobie
dzisiejszej, w dobie odnowy biblijnej i powrotu do źródła, chrześcijanie biblijni nawiązują do zasad
apostolskich i uznają tylko 39 ksiąg Starego Testamentu jako natchnionych. Czynią to za wzorem
Chrystusa i Apostołów.

§ 2. POWSTANIE NOWEGO TESTAMENTU

Księgi Nowego Testamentu, w liczbie 27, powstały w I w. po Chr., w latach 51–96, w wyniku
apostolskiej katechezy ewangelicznej oraz działalności pisarskiej apostołów i uczniów apostolskich.
Ewangelia Chrystusowa, owa Radosna Nowina zbawienia, zawarta w życiu i nauce Jezusa, głoszona
była początkowo ustnie, a w miarę upływu czasu i potrzeby utrwalana była na piśmie. W formie
piśmiennej fragmenty jej pojawiły się najpierw w postaci wzmianek, występujących w pierwszych
listach apostolskich, a potem powstały cztery odrębne i natchnione utwory poświęcone życiu,
nauczaniu i działalności Chrystusa, zwane Ewangeliami

. Równolegle do nich powstawały dalsze

listy apostolskie. W ten sposób, z pierwotnie ustnego nauczania wyłoniły się księgi Nowego
Testamentu. W sumie, oprócz czterech Ewangelii, mamy 14 listów ap. Pawła, jeden List Jakuba, 2
Listy ap. Piotra, jeden List ap. Judy,3 Listy ap. Jana i Apokalipsę Św. Jana. Dzieło to jest wynikiem
pracy pisarskiej i redakcyjnej apostołów i uczniów apostolskich.

I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSIĄG

Formowanie się Nowego Testamentu było wieloletnim procesem twórczym, którego poszczególne
etapy chronologicznie przedstawiają się następująco.

1. LISTY

W latach 51–52 po Chr. powstał, podczas drugiej podróży misyjnej.ap. Pawła, w Koryncie, Pierwszy i
Drugi List ap. Pawła do Tesaloniczan. Przypuszczalnie nie były to pierwsze listy Apostoła (2 Tes. 2,2;
3,6), ale pierwsze, które weszły w skład nowotestamentalnego kanonu. Podczas trzeciej podróży
misyjnej, w roku 57 po Chr. napisał ap. Paweł, w Efezie, Pierwszy List do Koryntian, a wkrótce
potem, w Macedonii, powstał Drugi List ap. Pawła do Koryntian. Pod koniec roku 57 lub na początku
roku 58 powstał, w Koryncie, List ap. Pawła do Galatów, a wkrótce także, również w Koryncie, List
ap. Pawła do Rzymian. Cztery listy, tzw. więzienne, tj. List do Efezjan, List do Filipian, List do
Kolosan i List do Filemona, napisał ap. Paweł w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia (61–63),
przypuszczalnie pod koniec pierwszego uwięzienia, tj. ok. 63 r. po Chr., powstał List ap. Pawia do
Hebrajczyków. Po uwolnieniu z więzienia i po swej wizycie w Hiszpanii, na Krecie i w Efezie (l Tym.
1,3) ap. Paweł napisał w Macedonii, przypuszczalnie na wiosnę roku 65 po Chr.. Pierwszy List do
Tymoteusza, a w lecie roku 65 po Chr., powstał List ap. Pawła do Tytusa. Ponownie aresztowany,
napisał ap. Paweł w Rzymie, przypuszczalnie w jesieni 66, Drugi List do Tymoteusza. W ten sposób
w ciągu 15 lat służby – w latach 51–66 – powstały wszystkie Listy Pawłowe, stanowiące tzw. Corpus
Paulinum.

W roku 58 po Chr. powstał przypuszczalnie w Jerozolimie List ap. Jakuba, w 64 po Chr. – Pierwszy
List ap. Piotra, a w latach 66–67 – List ap. Judy i Drugi List ap. Piotra.

W połowie lat dziewięćdziesiątych I w. po Chr. Powstały 3 listy ap. Jana. Ok. roku 96 powstała
wreszcie ostatnia księga Nowego Testamentu, Apokalipsa, zw. Objawieniem Św. Jana.

2. EWANGELIE

Pierwszą Ewangelią, która została napisana, przypuszczalnie pod koniec lat pięćdziesiątych lub na

początku lat sześćdziesiątych, była Ewangelia Św. Marka. W początkach lat sześćdziesiątych powstała
także Ewangelia Mateusza. W tym samym czasie powstała również Ewangelia Łukasza i Dzieje
Apostolskie. Trzy pierwsze Ewangelie nazywane są Ewangeliami synoptycznymi. Ostatnia, Ewangelia
Św. Jana, napisana została pod koniec życia Apostoła ok. 96 roku.
Należy tutaj dodać, że jakkolwiek istnieją cztery Ewangelie, to jednak właściwie jest tylko jedna
Ewangelia (euangelion) jako Dobra Nowina o Chrystusie i zbawieniu, jedna „w opisie czterech
ewangelistów

. Dwaj z nich byli apostołami (Mateusz i Jan), dwaj apostolskimi uczniami i ich w. pół-

pracownikami (Marek i Łukasz)”. Mateusz napisał swą Ewangelię przed zburzeniem Jerozolimy jako
apologię. Jezusa, zapowiedzianego już w czasach starotestamentalnych Mesjasza, z myślą o czytelniku
żydowskim. Marka nazwać by można biografem Jezusa, pisał on bowiem w oparciu o katechezę
Piotra, którego był – jak stwierdza Papiasz, chrześcijański pisarz z ok. 130 r. po Chr. –
współpracownikiem, a pisał ją z myślą o czytelniku rzymskim. Łukasz, lekarz i współpracownik
Pawła, napisał swą Ewangelię z myślą o czytelniku greckim w oparciu o bogaty materiał źródłowy
zebrany od tych. ,,którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa” (Łuk. 1,2 BT), o
czym wspomina w prologu do swej Ewangelii (Łuk. 1,1–4). Był także Łukasz autorem Dziejów
Apostolskich (Dz. Ap. 1,1). Ostatnią Ewangelię napisał ap. Jan ok. roku 96. Jest to dzieło teologiczne
o głębokiej myśli religijnej, ukazujące Boskość Jezusa – Zbawiciela świata, stanowiące cenne
dopełnienie Ewangelii poprzednich. Ewangelie synoptyczne poczęły się formować na przełomie lat
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, po ok. 30 latach od wniebowstąpienia Chrystusa, już po powstaniu
pierwszych listów ap. Pawła, także listów więziennych ap. Pawła oraz Listu ap. Jakuba, a Ewangelia
Św. Jana powstała ok. 30 lat później.

II. KANON NOWOTESTAMENTALNYCH KSIĄG ŚWIĘTYCH

W pierwszym wieku po Chrystusie powstały nie tylko wszystkie księgi Nowego Testamentu, ale
także pierwsze ich zbiory. Należały do nich Ewangelie, Listy Pawłowe. Listy Powszechne i
Apokalipsa. Księgi te były ze czcią przechowywane, wymieniane między zborami (Kol. 4,16) i
przepisywane,
ciesząc się autorytetem pism świętych na równi z pismami starotestamentalnymi.

1. CZASY APOSTOLSKIE

O powadze pism nowotestamentałnych świadczy np. opinia ap. Piotra o „wszystkich listach” ap.
Pawła, traktowanych z taką samą powagą jak święte „inne pisma” (2 Piotra 3.15.16), i oświadczenie
ap. Pawła o słowach Ewangelii Łukasza jako słowach „Pisma” (l Tym. 5,18 – Łuk. 10,7), tj. w pełni
zrównanych w powadze z wypowiedziami Starego Testamentu. Stanowisko to było słuszne, gdyż
apostołowie, obdarzeni pełnią Ducha Świętego, głosili z upoważnienia Jezusa Jego naukę, a więc to,
co On im „nakazał” (Mat. 28,20) oraz czego Duch Święty ich „nauczył” (Jan 14,26), co im
„przypomniał” (Jan 14,26) i „oznajmił” (Jan 16,13). Ponieważ nauka ta pochodziła – podobnie jak
nauka starotestamentalnych proroków – od Boga, jako że została objawiona przez Ducha Bożego rów-
nież Jego „świętym apostołom” (Efez. 3,5), nic przeto dziwnego, że pisma ich cieszyły się powagą
pism świętych.

Wysoki autorytet pism apostolskich potwierdzają również Ojcowie Kościoła, czyli wcześni pisarze
chrześcijańscy, zwłaszcza z drugiej połowy I w. i pierwszej połowy II w. po Chr. Ilość występujących
w dziełach Ojców Kościoła cytatów z Nowego Testamentu, jak również przywiązana do nich powaga
i sposób ich cytowania – identyczny z cytowaniem starotestamentalnych pism świętych – dowodzą, że
na początku II w. po Chr. za księgi miarodajne i natchnione uważano już wszystkie księgi Nowego
Testamentu, wchodzące w skład dzisiejszego kanonu

. Fakt ten świadczy, że kanon jako zbiór ksiąg

natchnionych i miarodajnych w sprawach wiary był właściwie i w sposób oczywisty ustalony już pod
koniec czasów apostolskich.

Na podstawie studium wczesnych pism chrześcijańskich można stwierdzić, że „w onych czasach nie
było oficjalnego spisu ksiąg Św., ale nie było również wątpliwości co do tego, które księgi są
natchnione. W pismach Ojców i Apolegotów tego okresu znajdujemy cytaty zaczerpnięte z wszystkich

ksiąg NT z wyjątkiem 3 Listu Św. Jana (...). Te cytaty i aluzje, które są, pozwalają więc wnosić, że
praktycznie wszystkie księgi NT znano oraz że istniał jakiś nieoficjalny kanon wyszczególniający
księgi, które uważano za natchnione i święte (...), w połowie II w. uważano za natchnione i święte
wszystkie księgi protokanoniczne”

. Rację ma D. Rops, gdy pisze, iż „nie trzeba sądzić, że ten nowy

kanon ustalił się od razu, a nie decyzją ex cathedra». Chodzi tu raczej o wspólną zgodę w natchnionym
porywie pierwotnych gmin, które, bliskie Objawieniu, nosiły jeszcze w sobie płomień Ducha
Świętego. Samo życie zresztą dawało rozwiązanie w sposób jasny i prosty”

. Istniał więc pod koniec I

w. po Chr. nieurzędowy katalog ksiąg Nowego Testamentu.

2. OKRES SPORÓW

Pod koniec II w. po Chr. powaga niektórych ksiąg nowotestamentalnych została w pewnych
środowiskach chrześcijańskich zakwestionowana, co zapoczątkowało długi, trwający dwa wieki, okres
sporów i wahań oraz kształtowania się urzędowego katalogu ksiąg świętych, ale było to wynikiem
wkradających się do Kościoła różnych apostazji i herezji, zwłaszcza jednej z pierwszej, tzw. herezji
Marcjona (zm.160). On to ok. 144 r. po Chr. dokonał pierwszej selekcji pism świętych

. Pakt ten

jednakże świadczy niezbicie, że na długo przed nim (Marcjonem) istniały już zbiory ksiąg
natchnionych, cieszących się w. poszczególnych gminach i kościołach powagą równą księgom św.

tym, że pod koniec II w. po Chr. zakwestionowano niektóre księgi Nowego Testamentu również w
środowiskach rzymskich, świadczy tzw. kanon Muratoriego

Istnienie w kołach chrześcijańskich kanonu nowotestamentalnego jeszcze przed Marcjonem podkreśla
wybitny rzymskokatolicki biblista, Eugeniusz Dąbrowski, w następujących słowach: „Jeśliby przez
«kanon» pojmować bezpośrednią ingerencję Magisterium Kościoła i wydanie przezeń urzędowego
katalogu ksiąg kanonicznych, to nic nam nie wiadomo o istnieniu takiego katalogu przed Marcjonem.
Ale pośpieszmy dodać, że długo jeszcze po wystąpieniu Marcjona na tego rodzaju katalog czekano,
tak że trudno wskazać na jakiś bezpośredni wpływ Marcjona w tym względzie. Jeśli jednak przez
«kanon» pojmować będziemy uznane za natchnione i miarodajne w poszczególnych kościołach zbiory
ksiąg, choćby nie we wszystkich szczegółach były one identyczne, to istniały one na długo przed
Marcjonem i cieszyły się powagą równą księgom Starego Testamentu”

3. ZWYCIĘSTO

Jednakże ze sporów tych wyszło wszystkich dwadzieścia siedem ksiąg Nowego Testamentu
zwycięsko, a to, co uczyniono w tym zakresie przez zacnych obrońców kanoniczności, tj. czystości
Pisma Świętego, łącznie z późniejszym uchwaleniem, urzędowych katalogów ksiąg świętych na
synodach prowincjonalnych IV w. po Chr.

, było właśnie echem autorytetu ksiąg świętych z czasów

apostolskich.

Dodać należy, że o zwycięstwie pierwotnego poglądu w Kościele chrześcijańskim na kanoniczność
ksiąg świętych Nowego Testamentu nie zadecydowała ani powaga synodów czy soborów, ani też
urzędu nauczycielskiego Kościoła, tym bardziej że w pierwszych wiekach po Chrystusie nie istniało w
chrześcijaństwie żadne centrum eklezjalne, na co zwraca celnie uwagę Z. Poniatowski

, lecz wiekowa

powaga tych ksiąg oraz fakt apostolskiego ich pochodzenia poparty świadectwem historii. B. van
Jersel pisze: „Zasadnicza faza powstania kanonu, a zatem i Biblii, uznanej za jedyną Księgę Kościoła
– poprzedziła wszelkie oficjalne orzeczenia i pogrążona jest w mrokach kryjących początki Kościoła –
Ludu Bożego”.

Początkowo wszystkie Księgi Nowego Testamentu dzielono na dwie grupy: euangelion, czyli
Ewangelia (i zaliczano do nich cztery Ewangelie), oraz apostolos, czyli apostoł (i zaliczano do niej
resztę 23 ksiąg), z tym że dzielono tę część na dwie grupy: Dzieje Apostolskie oraz Listy Powszechne
z Apokalipsą i Listy Św. Pawła. Później, pod wpływem podziału ksiąg Starego Testamentu, zaczęto
dzielić również księgi Nowego Testamentu na księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie

III. APOKRYFY NOWOTESTAMENTALNE

Wypada choć parę słów powiedzieć o apokryfach nowotestamentalnych.

1. PISMA APOKRYFICZNE

Poza 27 księgami świętymi Nowego Testamentu, istnieje olbrzymia liczba nowotestamentalnych ksiąg
apokryficznych, powstałych w pierwszych wiekach po Chrystusie. Wszystkie one posiadają wspólne
cechy z apokryfami starotestamentalnymi, którymi są – jak już stwierdziliśmy – tajemnicze
pochodzenie, błędna nauka, podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna
treść i niedopuszczenie do zbioru kanonicznego

59.

2. RODZAJE

Z apokryfów tych należy wymienić ewangelie apokryficzne zachowane fragmentarycznie, ewangelie
gnostyczne z Hag Hammadi, apokryfy obejmujące całość życia Chrystusa, apokryfy o narodzeniu i
dzieciństwie Chrystusa, apokryfy o męce i zmartwychwstaniu Pańskim oraz apokryfy
asumpcjonistyczne, czyli poświęcone wzniebowzięciu Maryi

Więcej jest w nich wyobraźni i nieprawdopodobieństwa niż ziarn prawdy i dlatego nikt z biblistów nie
traktuje ich jako źródło wiary, a raczej jako źródło „pobożnych życzeń”.

IV. REFLEKSJA KOŃCOWA

Pismo Święte, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, powstawało na przestrzeni szesnastu
stuleci, przy tym nie bez zmagań i walk. Zagrażały mu liczne niebezpieczeństwa, z których
największym była zwykła niedoskonałość ludzka, nie mówiąc już o złej woli czy działaniu
demonicznych sił zła.

W okresie tym powstało o wiele więcej ksiąg napisanych przez ludzi świętych. Wspomina je nawet
Pismo Święte. Nie wszystkie jednak przetrwały wieki. Nie wszystkie z nich również były natchnione i
zawierały uniwersalne objawienie Boże. Apokryfy z kolei, jako księgi podobne do biblijnych, sta-
nowiły wręcz zagrożenie prawdy objawionej. Bóg jednak czuwał nad zachowaniem ksiąg
natchnionych, autentycznych i kanonicznych, zawierających najważniejsze treści Bożego Słowa. Już
w starożytności przecież zostało powiedziane: ,,Badajcie Pisma Pana i czytajcie: żadnej z tych rzeczy
nie brak, żadna z nich nie pozostanie bez drugiej, gdyż usta Pana to nakazały i jego Duch je
zgromadził” (Izaj. 34,16).

Tak powstał zbiór 66 ksiąg, stanowiących Pismo Święte, Księgę ksiąg, nadprzyrodzone objawienie
woli Bożej, księgę prawdy i zbawienia.

§ 3. TECHNIKA PISANIA KSIĄG ŚWIĘTYCH

Pismo Święte powstawało na przestrzeni wielu stuleci. Jego formowanie się było procesem
długotrwałym. W jakich jednak tworzyło się okolicznościach? W jakim języku było pisane i jakim
pismem? Czy pismo głoskowe, tj. alfabetyczne było już wówczas znane? A wreszcie, jakie istniały w
tych czasach materiały piśmiennicze i techniki pisarskie? Jeśli pragnie się mieć pełny obraz rzeczy, na
wszystkie te pytania należy dać jasną odpowiedź.

I. JĘZYK

Stary Testament pisany był w języku hebrajskim, z wyjątkiem niektórych fragmentów, które pisane
były w języku aramejskim

. Nowy Testament natomiast pisany był w języku greckim. Języki te

uchodzą za języki biblijne.

1. JĘZYK HEBRAJSKI

Język hebrajski należy do języków semickich. Wywodzi się z języka, którym mówili mieszkańcy
Kanaanu. Skoro praojcowie Izraela przebywali w tym kraju, to jest zrozumiałe, że posługiwali się jego
językiem. Nazwa pochodzi od imienia Hebera jednego z potomków Sema

. W Biblii język ten na-

zywał się kananejskim (Izaj. 19,18) lub judejskim (2 Król. 18,26.28) albo żydowskim (Neh. 13,24).
Język hebrajski znany jest również z literatury pozabiblijnej, np. z tabliczek z Tell el-Amarna (XV w.
przed Chr.), a zwłaszcza zawartych tam gloss pisanych w tym języku, z zapisu na grobowcu króla
Ahi-rama z Biblos (XIII w.) i z tekstów z Ras Szamra (XII w.)

. W okresie pisania Biblii język

hebrajski był doskonale rozwinięty i stanowił jeden z dialektów, jakimi posługiwały się w owym
czasie ludy Palestyny. Od Mojżesza do czasu niewoli babilońskiej język hebrajski był w
powszechnym użyciu wśród narodu Izraelskiego. Później, w czasach perskich, wyparty został przez
język aramejski.

2. JĘZYK ARAMEJSKI

Język aramejski należy również do semickiej rodziny języków. Nazwa wywodzi się od Arama,
jednego z potomków syna Noego. Uważa się, że jest on nawet pierwotniejszy od języka hebrajskiego.
Język aramejski znany jest z napisów sięgających VIII w. przed Chr. (znalezionych koło Bagdadu)
oraz z papirusów assuańskich (z V w. przed Chr.)

. Od czasów niewoli babilońskiej stał się językiem

powszechnie używanym przez Izraelitów. Językiem aramejskim posługiwali się również Jezus i
apostołowie.

3. JĘZYK GRECKI

Apostołowie posługiwali się w swej pracy ewangelizacyjnej i pisarskiej także językiem greckim,
różniącym się jednakod greki klasycznej.

Tym właśnie językiem został napisany Nowy Testament. Jest to język powszechnie używany w
tamtym czasie przez ludność imperium rzymskiego. Stanowił go tzw. dialekt koine, czyli powszechny.
Dialekt ten rozpowszechnił się wskutek podbojów Aleksandra Macedońskiego. Dialekt koine znany
jest również z literatury pozabiblijnej.

II. PISMO

Starotestamentalni autorzy posługiwali się pismem alfabetycznym, w przeciwieństwie do egipskiego
pisma hieroglificznego czy pisma klinowego Babilonii.

1. PISMO ALFABETYCZNE

Archeologia wykazała, że pismo alfabetyczne – zrazu proste i prymitywne – znane było na Bliskim
Wschodzie, a szczególnie w Syrii i Palestynie, w okresie 1800–1500 r. przed Chr.

, a więc w epoce

mniej więcej Mojżesza (1525–1405), co uznać należy za zjawisko wprost opatrznościowe

. Było ono

wydarzeniem z jednej strony o olbrzymim znaczeniu kulturowym

, a z drugiej – z uwagi na

powstanie w epoce formowania się początków Biblii – o doniosłym znaczeniu religijnym. Pismo to,
zwane w literaturze fachowej protosy-naickim (od miejsca, gdzie zostało odkryte przez Flindersa
Petrie w roku 1906 w Serabit el-Chadim na Półwyspie Synajskim)

, uległo z czasem uproszczeniu i

dało początek alfabetowi starohebrajskiemu (zwanemu także alfabetem fenickim lub kanaańskim) i
innym alfabetom orientalnym, a szczególnie pismu aramejskiemu

Z pisma starohebrajskiego (fenickiego) wywodzi się, w dalszej ewolucji pismo greckie, łacińskie i
wszystkie pochodzące od nich alfabety europejskie

. Z tej samej mniej więcej epoki co inskrypcje

protosynaickie pochodzi inne jeszcze pismo alfabetyczne, pisane jednak pismem klinowym, a
mianowicie, tzw. alfabet ugarytycki

. Dowodzi to, że już nawet w epoce przed Mojżeszem pismo

alfabetyczne było znane

, pozwalając potem na aktywny rozwój piśmiennictwa biblijnego.

2. INSKRYPCJE STARO HEBRAJSKIE

Pismo starohebrajskie znane jest z szeregu napisów, takich jak inskrypcja na grobowcu króla Ahirama
w Biblos z XIII w. przed Chr.

(co daje w przybliżeniu wyobrażenie pisma, którym posługiwali się

pierwsi pisarze biblijni: Mojżesz, Jozue), kalendarz z Gezer z końca X w.

(co pozwala na

odtworzenie pisma, jakim pisali Dawid i Salomon), napis króla moabickiego Meszy z w. IX, a ściśle z
ok. 825 przed Chr. (król Mesza był współczesny królowi izraelskiemu Joramowi

) i ostraka, czyli

skorupka gliniana z Samarii z początku w. VIII

(czasy proroka Ozeasza), inskrypcje z Siloe z w. VII

(czasy Izajasza i Nahuma)

, ostraka z Lachisz z w VI (czasy proroka Jeremiasza)

3. INSKRYPCJE ARAMEJSKIE

Z pisma starohebrajskiego wykształciło się później pismo aramejskie, najpierw w formie znanej z
papirusów z Elefantypy koło Assuanu w Egipcie czy z papirusu Nash z I w. po Chr., które potem
przybrało kształt pisma kwadratowego, używanego do dnia dzisiejszego, zwanego popularnie pismem
hebrajskim

4. ALFABET GRECKI

Księgi Nowego Testamentu pisane były alfabetem greckim, który – jak wiadomo – wywodzi się z
alfabetu starohebrajskiego (fenickiego) i w czasach apostolskich był już całkowicie wykształcony i
utrwalony. W rękopisach biblijnych występują dwa jego typy: duże – pismo uncjalne lub majuskułowe
oraz pismo małe – minuskułowe.

III. MATERIAŁ PIŚMIENNICZY i NARZĘDZIA PISARSKIE

W starożytności najwcześniej posługiwano się jako materiałem piśmienniczym tabliczkami
kamiennymi (np. 2 Mojż. 24,12) lub glinianymi, albo też skorupami z glinianych naczyń (zwanymi
ostrakami

)

1. PAPIRUS, SKÓRA, PERGAMIN

W III tysiącleciu przed Chrystusem znany był w Egipcie papirus jako materiał do pisania

Sporządzano go z włókien rośliny, zwanej cyberą papierową (Cyperus papyrus), porastającej moczary
delty Nilu. Włókna układano jedną warstwą wzdłuż, drugą wszerz, przy czym substancją spajającą był
sok rośliny zmieszany z wodą, następnie materiał prasowano, suszono i wygładzano, by potem z kilku
kart skleić wstęgą (zwój). Grecy nazywali zarówno samą roślinę, jak i jej włókna byblos. Mianem tym
nazwali nawet miasto Gebal (l Król. 5,18), będące głównym eksporterem papirusu z Egiptu do Europy

. Później nazwę tę ( w formie zdrobniałej biblion) rozciągnięto na materiał piśmienniczy (zwój

papyrusowy) i księgę. Później w Egipcie i na bliskim Wschodzie używane do pisania skóry
zwierzęcej. Skóry tej nie wyprawiano, lecz wygładzano i tworzono karty, które następnie zszywano w
wstęgę. Na takiej np. wstędze skórzanej, złożonej aż z 17 kart, napisany został tekst Izajasza z ok. II
w. przed Chr. znaleziony w roku 1947 w Qumran.

W III lub II w. przed Chrystusem pojawił się jeszcze inny materiał piśmienniczy, mianowicie
pergamin, będący cienką, starannie wyprawioną skórą baranią. Materiał ten był niezwykle trwałym.
Wynaleziony został rzekomo przez króla Pergamonu, Eumenesa (197–158), skąd zaczerpnięto nazwę
pergamin. W powszechne użycie wszedł pergamin dopiero w IV w. po Chr. i wyparł wówczas
całkowicie papirus.

2. PRZYBORY DO PISANIA

Narzędzia pisarskie dostosowane były do materiału piśmienniczego. Na tablicach kamiennych
wycinano litery z pomocą żelaznego rylca (Job. 19,24). Podobnie rylcem pisano na tabliczkach
glinianych lub drewnianych pokrywanych woskiem. Do pisania na papirusie, skórach i pergaminie

posługiwano się trzcinką skośnie przyciętą albo zgnieciona (por. Jer. 8,8; Ps. 45,2) oraz atramentem
sporządzonym z pyłu węglowego lub sadzy zmieszanej z tartą żywicą rozpuszczoną w wodzie lub
occie winnym (Jer. 36,18)

Proszek ów przechowywano w torebkach lub puszkach z bambusu i noszono u pasa wraz z rylcami
jako przybory do pisania (Ezech. 9,2). Przed użyciem proszek rozpuszczano.

IV. FORMA KSIĄG ŚWIĘTYCH

Formą ksiąg świętych były początkowo zwoje papirusowe, a potem także skórzane (Jer. 36,4). Jak
świadczą manuskrypty znad Morza Martwego określano je mianem megilla lub sefer (po grecku
biblos lub biblion). Posługiwano się także zwojami pergaminowymi (2 Tym. 4,13). Zwój
przymocowywano do dwóch wałków i nawijano go na nie

. Zwoje owijano w płótno i – podobnie jak

inne dokumenty – przechowywano w dzbankach glinianych (Jer. 32,14).

Tekst rozmieszczano w kolumnach prostopadłych do długości zwoju, przeważnie na wewnętrznej
stronie zwoju. Każda kolumna składała się z określonej ilości linii, tzw. stychów, a każdy stych – z
równej ilości liter. Ze względu na oszczędność materiału piśmienniczego, w tekście hebrajskim jak i
greckim nie oddzielano na ogół poszczególnych wyrazów, pisano więc pismem ciągłym

§ 4. RĘKOPISY

Księgi święte wychodziły spod piór pisarzy biblijnych w różnych miejscach i okolicznościach. Co
jednak się działo z tymi dziełami literackimi pisarzy biblijnych? Czy do naszych czasów przetrwały
oryginalne pisma tych pisarzy, zwane autografami? Jak potoczyły się losy świętych ksiąg? Oto
pytania, na które trzeba również odpowiedzieć.

I. REDAKCJA KSIĘGI

Pisanie księgi biblijnej było procesem niezwykle żmudnym i niełatwym, jeśli zwłaszcza uwzględni się
fakt, że cała praca dokonywana była ręcznie, przy użyciu ówczesnych prymitywnych technik
pisarskich. Dlatego tworzenie księgi było swoistym arcydziełem i to arcydziełem zarówno autorsko-
redaktorskim, jak i pisarskim.

1. AUTORSTWO

Czasem chodziło o wierne spisanie mów Pana, a czasem połączenie różnych myśli, nasuwających się
autorowi pod natchnieniem Bożym. Niekiedy trzeba było zebrać i uporządkować czy nawet
przeselekcjonować materiał źródłowy lub dokumentacyjny, czasem chodziło o dokonanie korekt i
ponowne wydanie księgi. Jedne księgi pisali sami autorowie natchnieni, inne zaś pisali za
pośrednictwem swych sekretarzy czy uczniów. Niektóre księgi były kompilacjami i posiadały zbio-
rowe autorstwo.

2. EDYCJE

Na szczególną uwagę zasługują późniejsi redaktorzy i edytorzy księgi, którzy dokonywali nowych jej
wydań, zawierających pewne aktualizujące poprawki i uzupełnienia. W miarę upływu czasu troska o
czystość tekstu stawała się z konieczności coraz większa i nabierała cech wprost sakralnych.

II. ORYGINAŁY I ODPISY

Księgi, które wychodziły spod piór autorów biblijnych, czyli hagiografów, nazywamy oryginałami lub
autografami. Były one własnością nie tylko samych pisarzy natchnionych, ale własnością społeczną
całego Ludu Bożego i pozostawały w powszechnym użyciu. Ze względów praktycznych i w miarę
potrzeby dokonywano z nich odpisów, czyli tzw. apografów

1. POLECENIE

Od czasów Mojżesza obowiązywało np. polecenie, że król, zasiadający na tronie, „sporządzi sobie na
zwoju odpis tego Prawa z tekstu kapłana lewitów. Będzie go miał przy sobie i będzie go czytał po
wszystkie dni swego życia, aby się nauczyć czcić Boga swego, Jahwe, strzegąc wszystkich słów tego
Prawa i stosując jego postanowienia, by uniknąć wynoszenia się nad swych braci i zbaczania od
przykazań na prawo czy też na lewo, aby długo królował on i synowie jego w Izraelu” (5 Mojż. 17,18–
20 BT).

Zniszczone częstym używaniem zwoje ksiąg świętych zastępowano nowymi. Z czasem
przepisywaniem tekstu poczęli zajmować się specjalni skrybowie. Powstawały też duże biblioteki i
zespoły przepisujących święte księgi. Praca skrybów była bardzo odpowiedzialna i ważna. Od pilności
bowiem i skrupulatności tych mężów zależała wierność odpisu. W wiekach późniejszych teksty
nieudane, zawierające błędy, niszczono. Zużyte zaś rękopisy przechowywano następnie w specjalnym
schowku synagogalnym, zwanym genizą, a potem je niszczono

. Niemniej jednak mogły się dostać

do obiegu teksty z drobnymi, technicznymi pomyłkami. Dzisiaj – przy obecnych technikach
badawczych – z łatwością można uchybienia takie poznać i usunąć

2. KOPIOWANIE

Ze względu na kruchość pierwotnie używanego materiału piśmienniczego, jakim był papirus, oraz
częste używanie oryginałów biblijnych, czyli autografów, dość wcześnie – jak się wydaje – musiały
ulec owe rękopisy oryginalne zniszczeniu. Na szczęście oryginały były kopiowane (przepisywane) i
kopii tych było zawsze więcej. Jeśli nawet oryginały uległy zniszczeniu, to jednak pozostały często
nawet w znacznych ilościach odpisy, czyli apografy. Do naszych czasów nie zachował się ani jeden
autograf. Zachowało się natomiast sporo odpisów, apografów, a znaczenie tych odpisów,
pochodzących z różnych czasów, jest niezwykle doniosłe, ponieważ pozwalają one z olbrzymią
wprost dokładnością na odtworzenie tekstu pierwotnego, tj. tekstu pokrywającego się z tekstem
oryginalnym

III. RĘKOPISY HEBRAJSKIE STAREGO TESTAMENTU

Do niedawna, bo do końca niemalże XIX w., najstarszymi starotestamentalnymi rękopisami
hebrajskimi były manuskrypty pochodzące z IX w. po Chr., wywodzące się od tzw. masoretów, czyli
uczonych żydowskich, którzy zaopatrzyli tekst biblijny w wokalizacją, tj. znaki samogłoskowe
ułatwiające jego odczytanie

. Stąd nazwa tekst masorecki. Najstarszy rękopis całej Biblii hebrajskiej

Aharona ben Mosze ben Aszera pochodził z roku 930 po Chr., a więc z czasu dość późnego.

1. DZIEJE ODKRYĆ

Wkrótce jednak sytuacja uległa zmianie. Pod koniec XIX w., w roku 1897, odkryto w Oksyrhynchos
w egipskim Fajum kilka hebrajskich fragmentów Pism Świętych z okresu bizantyjskiego, a więc
wcześniejszego niż IX w. po Chr., ale prawdopodobnie nie wybiegającego przed IV w. po Chr.

roku 1902 dokonano innego cennego odkrycia, odkryto mianowicie we wspomnianym już Fajum tzw.
papirus Nash zawierający Dziesięcioro Przykazań i modlitwę Szema, a pochodzący z I w. przed Chr.

Odkrycie to miało poważne znaczenie dla dokumentacji biblijnej.

Najważniejsze jednak odkrycie biblistyczne miało należeć do przyszłości. Było nim odkrycie w roku
1947 słynnych rękopisów hebrajskich w grotach Qumran nad Morzem Martwym, zwanych rękopisami
qumrańskimi

, przesuwających dokumentację naukową tekstu masoreckiego o całe tysiąc lat wstecz,

dzięki czemu powaga tekstu masoreckiego, na którym opierały się zresztą wszystkie nowożytne
przekłady Starego Testamentu, została ostatecznie i w pełni potwierdzona. Ogółem odkryto 11 grot, w
których odnaleziono m.in. (obok przekładów biblijnych, apokryfów i pism esseńczyków) olbrzymią
liczbę hebrajskich rękopisów biblijnych, zawierających poszczególne księgi (np. całą księgę proroka

Izajasza) i fragmenty wszystkich bez mała (oprócz Księgi Estery) ksiąg Starego Testamentu. Rękopisy
te, będące własnością esseńczyków, zamieszkujących osadę w Kirbeth Qumran, pochodzą z I w. przed
Chr., a niektóre z tych rękopisów pisane alfabetem starohebrajskim, pochodzą z w. III przed Chr.

, a

więc z czasów bliskich już Nehemiaszowi i Ezdraszowi, głównym kompilatorom i redaktorom Biblii
Hebrajskiej.

Dzieje odkryć qumrańskich są pasjonujące. Oto pasterz z plemienia Taamire w poszukiwaniu
zagubionej owcy natknął się na pieczarę skalną z ukrytymi w niej glinianymi dzbanami. Jakież było
jego rozczarowanie, gdy zamiast spodziewanych skarbów zobaczył znajdujące się

w nich zwoje

pergaminowe. Sporo czasu jednak upłynęło zanim okazało się, że odkrycie to należy do największych
i najbardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych i przedstawia olbrzymie znaczenie biblistyczne.
Zapoczątkowało ono zresztą szeroko zakrojone badania w okolicach Morza Martwego, w rezultacie
czego odkryto szereg innych grot z ich całym bogactwem archeologicznym. Teksty biblijne
znaleziono także w innych miejscach., np. w Murabbaat i Masadzie.

2. ZNACZENIE ODKRYĆ QUMRAŃSKICH

Znaczenie odkryć qumrańskich jest doniosłe. Jak już wspomniano, przesuwają one tekstualne
udokumentowanie Starego Testamentu o całe tysiąc lat w stosunku do znanego dotychczas, a
pochodzącego z VIII–X w., tekstu masoreckiego. Są materialnym dowodem starożytności i
autentyczności ksiąg świętych, potwierdzającym zasadniczą czystość tekstu biblijnego, jak również
nieskażoność treści Pisma Świętego.

O znaczeniu manuskryptów znad Morza Martwego tak wyraża się znany polski biblista katolicki, ks.
E. Dąbrowski: „Odkrycie manuskryptów biblijnych z Ain Feszcha (okolice Qumran – Z. Ł.) przesuwa
datę o tysiąc lat, co równa się rewolucji w dokumentach biblijnych (...) Zasadnicza zgodność
dotychczas znanych tekstów z nowo odkrytymi, nawet w niewielkim zakresie (tj. księgą proroka
Izajasza), budzi zaufanie, że nie powiem pewność do tekstów i pozostałych ksiąg biblijnych, a
zaufanie to jest tym większe dlatego, że porównanie tekstu Izajasza czy Habakuka z wydaniem R.
Kittti – P. Kahla świadczy o zdumiewającej zasadniczej zgodności”

. J. A. Thompson pisze: „W

związku z odkryciami w Qumran wyszło na jaw wiele interesujących faktów. Najważniejszym z nich
jest zasadnicza, wielka zgodność tych tekstów z dotychczas nam znanym materiałem”

. J. T. Milik

stwierdza: „W rękopisach tych znajdujemy tekst identyczny z tekstem masoretów – przynajmniej w
takim stopniu, w jakim pozwalają to stwierdzić przechowywane próbki (Pięcioksiąg, Izajasz, Prorocy
Mniejsi, Psalmy)”

3. DOKUMENTACJA NAUKOWA TEKSTU HEBRAJSKIEGO

Obecnie dokumentacja tekstualna Starego Testamentu w zakresie hebrajskich rękopisów
starotestamentalnych jest imponująca

. Liczba rękopisów hebrajskich masoreckich, stanowiących

odpisy tekstu świętego całego ST lub tylko niektórych ksiąg świętych, wynosi ok. 2000 egzemplarzy.
Większa ich część została napisana w XIV w., ok. 50 rękopisów pochodzi z XIII w., 8 rękopisów z
XII w., niektóre tylko z IX–XI w. Do rękopisów tych, występujących w formie kodeksów, należy:
Kodeks z Kairu (C) – z roku 895 po Chr., napisany przez Mosze ben Aszera, Kodeks z Alepo – z
pierwszej pół. X w., Kodeks Leningradzki (L lub B 19a) – z roku 1008, stanowiący podstawę obecnej
Biblii Hebrajskiej, Petersburski Kodeks Proroków (P) – z 916 r. itp.

100

Oprócz rękopisów masoreckich, istnieje także Pięcioksiąg Samarytański, którego egzemplarz
posiadany przez Samarytan pochodzi z I w. po Chr., a także liczne – bo wynoszące ok. :200 tysięcy –
fragmenty dawnych rękopisów hebrajskich, starszych od rękopisów masoreckich, pochodzące z
genizy (archiwum) synagogi kairskiej

l01

, a wreszcie rękopisy znad Morza Martwego, pochodzące z

grot qumrańskich, również w Murabbaat i w Masadzie.

Opublikowane fragmenty kairskie pochodzą z VII–VIII w. po Chr., a rękopisy qumrańskie, których
także jest olbrzymia już ilość, pochodzą z okresu III w. przed Chr. do I w. po Chr.

102

. Wśród tych

ostatnich występują teksty hebrajskie pisane alfabetem starohebrajskim i pismem kwadratowym. Do
najstarszych rękopisów biblijnych Qumrańskich należy rękopis 4QSm, pochodzący z III w. przed Chr.
Na uwagę zasługuje również papirus Nash odkryty w roku 1902, a pochodzący z I w. przed Chr. oraz
teksty liturgiczne, zwane filakteriami (zawierające słowa z 5 Mojż. 6,4–9), pochodzące z II w. po
Chr.

103

Ta wspaniała dokumentacja manuskryptowa hebrajska pozwala nie tylko na odtworzenie oryginalnego
tekstu Starego Testamentu, ale także prześledzenie historii tekstu.

IV. RĘKOPISY NOWEGO TESTAMENTU

Imponująca jest również dokumentacja tekstualna Nowego Testamentu. Nowotestamentalne rękopisy
greckie zachowały się w postaci tzw. kodeksów pergaminowych, czyli zbioru kart pergaminowych
(popularnych zwłaszcza od IV w. po Chr.) oraz papirusów i lekcjonarzy.

1. IMPONUJĄCA CYFRA

Liczba tych rękopisów wyraża się cyfrą blisko 4300

104

, w tym kodeksów jest ok. 3000, przy czym

kodeksów zawierających cały Nowy Testament jest ok. 53, papirusów – 68, a lekcjonarzy, czyli
perykop biblijnych do użytku liturgicznego, jest ok. 2000

105

. Jest to ogromna liczba świadków po-

twierdzających wiarygodność Nowego Testamentu. Liczba ta stawia Nowy Testament w położeniu
wprost wyjątkowym. „Dla porównania – stwierdza E. Dąbrowski – przytoczyć warto, że dla autorów
klasycznych mamy jeden lub kilka kodeksów bardzo późnego pochodzenia. I tak dla Eyschylosa
kodeks Medycejski (Mediceus) datuje się z X wieku, a Paryski (Parisimus) z XIII wieku, a dla Platona
i Herodota mamy kodeksy z X wieku, a wyjątkowa sytuacja Wergiliusza z jednym kodeksem z V
wieku jest zgodnie podkreślana przez badaczy”

106

. Jakże inaczej wygląda sytuacja Nowego Testamen-

tu.

2. KODEKSY

Wśród owych ok. 3000 kodeksów rozróżnia się kodeksy majuskułowe (pisane dużymi literami) i
minuskułowe (pisane małymi literami). Do roku 1967 zanotowano 250 kodeksów majuskułowych.
Najstarsze z tych kodeksów, zawierające cały Nowy Testament, pochodzą z IV lub V w. po Chr.
Należą do nich Kodeks Synaicki (alef 01), pochodzący z IV w., odnaleziony w roku 1844 przez
Tischendorfa w klasztorze na Synaju, Kodeks Aleksandryjski (A 02) – z V w., Kodeks Watykański (B
03) – z IV w., Kodeks Efrema (C 04) – z V w.,Kodeks Bezy (D 05) – z V w., Kodeks Claromontanus
(D 06) –z VI w., Kodeks Laudianus (E 08) – z VI w. itp.

107

. Poza tym do roku 1967 zanotowano 2646

kodeksów minuskułowych, oznaczanych literami arabskimi, pochodzących z XI–XV w.,w których 50
kodeksów zawiera cały Nowy Testament

108

Pierwszą i najważniejszą grupę rękopisów minuskułowych stanowią kodeksy W. H. Ferrara, inną
grupę stanowią kodeksy K. Lakego

109

3. PAPIRUSY

Starsze od kodeksów, bo pochodzące z II–IV w. po Chr., są papirusy

1I0

. Niektóre z nich sięgają II w.

po Chr., co łączy je bezpośrednio z okresem apostolskim. I tak np. papirusy Chester Beatty (P

, P

), zawierające prawie cały Nowy Testament, pochodzą z III w. po Chr., papirus Bodmer 2 (P

zawierający 14 rozdziałów Ew. Jana – z roku ok. 200 po Chr., papirus Egerton 2, będący apokryfem
nawiązującym do Ewangelii kanonicznych – z drugiej połowy II w. po Chr., oraz papirus Rylandsa
(P

), zawierający fragment Ew. Jana – z roku 130 po Chr., a więc z okresu bardzo już bliskiego

autorowi czwartej Ewangelii

111

4. LEKCJONARZE I CYTATY OJCÓW KOŚCIOŁA

Oprócz wspomnianych rękopisów nowotestamentalnych, istnieje spora liczba tzw. lekcjonarzy, czyli
ksiąg zawierających tekst Nowego Testamentu dla celów liturgicznych, pochodzących z II–IV w. po
Chr., co również ma doniosłe znaczenie dla krytyki tekstu zwłaszcza, że liczba ich wynosi ok. 2000

112

Wymowę mają wreszcie liczne cytaty w pismach Ojców Kościoła. Pisma Justyna zawierają ich 300,
Ireneusza – 1800, Klemensa Aleksandryjskiego – 2400, Tertuliana – 7000. Orygenesa – 18000.

5. STAROŻYTNOŚĆ ODPISÓW

W badaniach historycznych jest rzeczą niezmiernie ważną, ażeby odpisy (apografy) pochodziły z
czasów możliwie dawnych, najbardziej zbliżonych do czasów powstania oryginału (autografu).
„Jeżeli się zwróci uwagę na fakt – pisze E. Dąbrowski – że dla szeregu autorów klasycznych (Eury-
pidesa, Sofoklesa, Tukidydesa, Platona, Demostenesa) apografy datują się dopiero po tysiącletniej
przerwie od okresu powstania oryginałów – to uprzywilejowana pozycja Pisma św. wystąpi w całej
pełni (...). Ponadto liczba manuskryptów biblijnych jest co do wielkości zupełnie wyjątkowa (ponad
4000). Wystarczy to porównać chociażby z Tacytem, do którego posiadamy tylko jeden manuskrypt
średniowieczny, aby pojąć walory dokumentacji Pisma św.”

113

Pismo Święte, w tym także Nowy Testament, znajduje się pod względem tekstualnym w sytuacji
niezwykle korzystnej. Fakt ten niewspółmiernie wzmacnia autorytet Pisma Świętego jako księgi
starożytnej i autentycznej.

Badając rękopisy nowotestamentalne można stwierdzić, że już w starożytności istniały pewne
charakterystyczne ich grupy, zwane recenzjami, charakteryzujące się pewnymi odrębnościami. Do
recenzji tych należą: recenzja zachodnia, egipska, palestyńska i antiocheńska

114

V. DRUKOWANE WYDANIA TEKSTU BIBLIJNEGO

Od czasu wynalezienia w roku 1450 druku przez Gutenberga tekst biblijny, zarówno hebrajski, jak i
grecki, wydawany jest w postaci drukowanej. Oprócz tekstu podstawowego, zamieszczane są również
zachodzące wśród rękopisów warianty. Umożliwia to skrupulatne badanie tekstów biblijnych.
Wydania te, zaopatrzone aparatem krytycznym, posiadają charakter naukowy.

1. HEBRAJSKI TEKST STAREGO TESTAMENTU

Biblię Hebrajską, zawierającą wszystkie księgi Starego Testamentu, wydano po raz pierwszy drukiem
w roku 1488 w Soncino. Szczególnie dużym autorytetem cieszyła się Biblia Bombergiana, wydana w
Wenecji w 1525 u D. Bomberga, opracowana przez Jakuba ben Chajjima. Biblia ta posiadała
dodatkowo targum (przekład) aramejski i komentarze znakomitych rabinów, a także małą i wielką
masorę. Później Biblia Hebrajska była wydawana z aparatem krytycznym zawierającym warianty
występujące w rękopisach.

Na uwagę zasługuje nowoczesne wydanie tekstu hebrajskiego przez R. Kittla. tzw. Biblia Hebraica.
Pierwsze wydanie ukazało się w Lipsku w roku 1905. W trzecim wydaniu, drukowanym w roku 1937
w Stuttgardzie, wprowadzono w miejsce tekstu Jakuba ben Chajjima tekst Ben Aszera według
Kodeksu Leningradzkiego. W roku 1977 ukazała się Biblia Hebraica Stuttgartensia w opracowaniu
krytycznym, uwzględniającym również manuskrypty qumrańskie.

„Dzieje tekstu hebrajskiego wykazują całkiem wyraźnie, że w pierwszym okresie, tj. do I w. przed
Chr. podłegał on, jak każde ludzkie dzieło, pewnym skażeniom i błędom. Skażenia te jednak nie
dotknęły istotnej jego treści. Toteż z całą pewnością można twierdzić, że tekst hebrajski dotarł do na-
szych czasów w zasadzie (in substantia) nieskażony, zwłaszcza gdy chodzi o prawdy dogmatyczne.
Jest on więc dla nas wiarygodnym źródłem objawienia i można mu przypisać autentyczność oraz
powagę oryginału o tyle, o ile jako odpis jest zgodny z autografami hagiografów. Kult, jakim Żydzi

otaczali hebrajski tekst Pisma św. od czasów Chrystusa Pana oraz pietyzm i sumienność, z jaką go
potomności przekazywali,są najlepszą gwarancją, że w tym okresie nie został

skażony i błędnie na

piśmie przekazany. Fakt zaś, że Chrystus Pan i Apostołowie, zarzucając Żydom wiele błędów i
wypaczeń, nigdy nie postawili zarzutu sfałszowania tekstu Pisma św., pozwala żywić przekonanie, że
również w czasach przed Chrystusem w istocie swej nie został skażony”

115

Obecne więc wydanie Biblii Hebrajskiej, tj. Starego Testamentu w języku hebrajskim, jest w pełni
autorytatywne i wiarygodne, potwierdzone przez tysiące świadków w postaci odpisów biblijnych,
pochodzących z różnych czasów i miejsc, dowodzących zasadniczej czystości, a co za tym idzie
autentyczności świętego tekstu.

2. GRECKI TEKST NOWEGO TESTAMENTU

Pierwsze wydania greckiego tekstu Nowego Testamentu pochodzą. z XVI w. po Chr. Pierwszym
wydaniem była 5-tomowa Poliglota z Alcala de Henares, czyli tzw. Poliglotta Complutensis z 1514
roku, zawierająca tekst recenzji antiocheńskiej. W roku 1516 wydał tekst grecki Erazm z Rotterdamu.
Teksty greckie, uwzględniające w oparciu o recenzję antiocheńską warianty innych kodeksów, wydali
także Robert Stefan, czyli Estienne, w roku 1535 i 1550 oraz T. Beza w roku 1565. Opierając się na
wydaniach Stefana i Bezy, nowe wydanie tekstu greckiego przygotowali w roku 1624 drukarze z
Leiden, Bonawentura i Abraham Elzewirowie. Tekst ten otrzymał nazwę „tekstu przyjętego” (Textus
recepjus; i przetrwał do XIX w.

Nowe krytyczne wydanie tekstu greckiego sporządzili. E. Nestle w 1898 (Stuttgart), A. Merk w 1933
(Rzym). J. M. Bover w 1943 (Madryt). W roku 1963 ukazało się już 25 wydanie Nowego Testamentu
E. Nestla. Dużym autorytetem cieszyło się zbiorowe wydanie tekstu greckiego Nowego Testamentu –
K. Alanda, M. Blacka, B. M. Metzgera i A. Wikgrena – dokonane w roku 1966 przez Zjednoczenie
Towarzystw Biblijnych. Najpoważniejszym wydaniem krytycznym Nowego Testamentu jest 26
wydanie Novum Testamentum Graece z roku 1979 jako wydanie Nestle-Aland. Wydanie to opiera się
na najwcześniejszej i najobszerniejszej dokumentacji tekstualnej.

„Mając na uwadze dzieje tekstu greckiego NT zauważamy, iż przy przepisywaniu tekst ten ulegał
pewnym zniekształceniom. Jednak na stosunkowo dużą ilość wariantów, sięgającą liczby 2500 tys.,
tylko 200 dotyczy sensu zdania, a jedynie 15 budzi poważniejsze dyskusje. Można więc stwierdzić, że
tekst grecki NT jest nie tylko substancjonalnie nieskażony, ale również w szczegółach przeważnie
pewny i w zasadzie zgodny z autografami natchnionych pisarzy”

1I6

. Wszystko to dowodzi

niewątpliwie wiarygodności i autorytetu ksiąg Nowego Testamentu jako podstawy nauki wiary i
moralności.

Dzieje świętego tekstu Biblii, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu, są pasjonujące. Wskazują
niezbicie, że tekst biblijny, który przetrwał do naszych czasów zasługuje w pełni na wiarygodność,
uznanie i szacunek.

§ 5. PRZEKŁADY PISMA ŚWIĘTEGO

Pismo Święte, jakkolwiek powstało w określonym kręgu kulturowym i wyznaniowym, to jednak nie
było ono własnością jednego narodu czy konfesji. Z natury rzeczy posiadało charakter uniwersalny i
miało być własnością wszystkich narodów, zawierało wszak Objawienie Boże uniwersalne, prze-
znaczone dla całej ludzkości. Dlatego księgi Pisma Świętego dość wcześnie poczęto tłumaczyć na
inne języki. Nakazywały to zresztą względy komunikacji, mające na uwadze potrzebę zbliżenia tekstu
biblijnego wyznawcom różnych ras i narodów dla celów przede wszystkim liturgicznych i
katechetyczno-duszpasterskich, a także ewangelizacyjnych.

I. GRECKI PRZEKŁAD STAREGO TESTAMENTU

117

Najstarszym przekładem Biblii Starego Testamentu jest jego grecki przekład, zwany Septuagintą, czyli

„Biblią Siedemdziesięciu”, domyślnie tłumaczy (LXX).

1. DZIEJE PRZEKŁADU

Przekład ten powstał na przestrzeni stu lat, w okresie 250–150 przed Chr. w Aleksandrii, gdzie
znajdowało się w owym czasie duże skupisko shellenizowanych Żydów, tj. mówiących po grecku.
Legenda głosi, że na polecenie króla Ptolomeusza II Filadelfa (285–247), który pragnął mieć w swej
bibliotece Biblię po grecku, przekładu dokonało siedemdziesięciu dwóch sprowadzonych z Jerozolimy
uczonych żydowskich w ciągu siedemdziesięciu dwóch dni. Czy tak było faktycznie, trudno ustalić.
Jedno jest pewne, że już w III w, przed Chr. zapoczątkowano prace przekładowe Starego Testamentu
na język grecki, które ukończono ok. r. 150 przed Chr.

118

Do przekładu greckiego dodano kilka ksiąg pisanych po grecku, a mianowicie Tobiasza, Judyty,
Księgi Machabejskie, Mądrości, Syracha i Barucha, zwanych popularnie apokryfami, tj. księgami
niepewnego pochodzenia, nienatchnionymi i nie znajdującymi się w kanonie hebrajskim. Septuaginta
była oficjalną Biblią żydowską diaspory helleńskiej.

2. RECENZJE TEKSTU GRECKIEGO

Inne greckie przekłady Biblii Hebrajskiej dokonane zostały w II w. po Chr. – jak świadczą niektórzy
Ojcowie Kościoła, a m.in. Hieronim – przez Akwilę w roku 140, Teodocjona w r. 180 i Symmacha ok.
r. 200, wybitnych uczonych żydowskich owego czasu. Przekłady te nie dochowały się, niestety, do
naszych czasów.

Ok. r. 240 po Chr. nowego przekładu greckiego, jak również zestawienia wyżej wspomnianych
przekładów z tekstem hebrajskim i jego transkrypcją grecką, dokonał chrześcijański uczony, Orygenes
(185–254). Dzieło to jednak, nazwane Heksaplą, społnęło w VII w. po Chr. podczas pożaru biblioteki
w Cezarei, spowodowanego najazdem mahometan. Pozostały z niego tylko fragmenty.
Wydaniem tekstu Septuaginty zajęli się pod koniec III w. po Chr. również dwaj inni uczeni, tym
razem chrześcijańscy: Hezychiusz i Lucjan, jak o tym wspomina Hieronim.

3. WYDANIA SEPTUAGINTY

Ilość rękopisów Septuaginty wyraża się liczbą 1900. Najstarsze kodeksy, zawierające Septuagintę, to
znane nam już kodeksy: Synaicki, Aleksandryjski, Watykański, Efrema i inne, posiadające również
tekst grecki Nowego Testamentu. Najstarsze fragmenty papirusowe Biblii greckiej pochodzą z II w. 1
po Chr. (fragment tekstu Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa) i należą do słynnych papirusów Chester
Beatty, zawierających także fragmenty Nowego Testamentu. Po raz pierwszy tekst Septuaginty
wydano w Poliglocie, tj. wielojęzycznej Biblii Kompluteńskiej w latach 1514–1517. Krytycznego
wydania Septuaginty dokonał w Stuttgardzie – w oparciu o główne kodeksy – Alfred Rahlfs w roku
1935. Obecnie istnieje już siódma edycja tego tekstu z roku 1962.

4. ZNACZENIE SEPTUAGINTY

Znaczenie Septuaginty jest doniosłe. Po pierwsze Septuagintą jest najstarszym świadkiem tekstu
hebrajskiego, a po drugie Septuagintą – w zakresie kanonicznym – stałą się księgą chrześcijańską,
którą posługiwali się apostołowie i pierwszy Kościół Chrześcijański. Na 350 cytatów ze ST, aż 300
pochodzi z Septuaginty

119

. Septuagintą wywarła także wpływ na język religijny i teologiczny

chrześcijan.

II. INNE STAROŻYTNE PRZEKŁADY BIBLIJNE

Dokonajmy przeglądu innych jeszcze przekładów starożytnych.

1. TARGUMY

Z innych starożytnych przekładów, na uwagę zasługują tzw. targumy, tj. tłumaczenia, a raczej
parafrazy tekstu hebrajskiego na język aramejski, którymi posługiwali się Żydzi po powrocie z niewoli
babilońskiej dla celów liturgicznych (odczytywań w synagogach). Pierwsze targumy na piśmie po-
chodzą z czasów przedchrześcijańskich (np. Targum Jeruszalmi II) oraz z I w. po Chr. (np. Targum
Onkelosa obejmujący Pięcioksiąg Mojżesza)

120

. Wartość targumów posiada znaczenie bardziej

historyczne niż naukowe.

2. PRZEKŁAD ŁACIŃSKI

Stosunkowo wcześnie przełożono całą Biblię, zarówno Stary jak i Nowy Testament, na język łaciński.
Pierwsze tego rodzaju przekłady pojawiają się już w II w. po Chr. na Sycylii

121

, a w III w. istnieją już

dwa przekłady – jeden w północnej Afryce zwany Afrą, a drugi w Italii zwany Italą. Świadczy o tym
św. Augustyn

122

. Przekłady starołacińskie nie były doskonałe. Rękopisy ich, które znamy, pochodzą z

IV –XIII w. po Chr. Na przełomie IV i V w. dokonał św. Hieronim (340–420) swego wiekopomnego
dzieła, tłumacząc Pismo Święte na język łaciński. Przekład ten, nazwany Wulgatą, stał się urzędowym
tekstem Kościoła Rzymskokatolickiego, Biblią Hieronima, której najstarszy kodeks, tzw. Kodeks
Amiatinusa, sięga VI w. po Chr. W roku 1965 rozpoczęły się w Watykanie prace nad wydaniem neo-
Wulgaty

123

3. INNE PRZEKŁADY

Obok łacińskiego, powstają inne jeszcze przekłady. Wspomnieć tutaj należy przekłady syryjskie, tj.
przekłady na język z odgałęzień języka wschodnio-aramejskiego, jakim posługiwali się Żydzi w
czasach Jezusa. Przekład syryjski Starego Testamentu powstał w II w. po Chr., Nowego Testamentu
zaś w V w. po Chr. Oba te przekłady otrzymały w X w. po Chr.nazwę Peszitta, co oznacza
tłumaczenie „proste” lub też „rozupowszechnione”

124

Wymienić także należy przekłady na język koptyjski, czyli egipski (II w.), etiopski (IV w.), arabski
(IV w.), gocki (IV w.), ormiański (V w.) i gruziński, a wreszcie starosłowiański (IX w.), tzw. Biblia
Cyryla (zm.869) i Metodego (zm.885).

III. PRZEKŁADY NOWOŻYTNE

Prace tłumaczeniowe w Kościele Rzymskokatolickim ustały prawie zupełnie w okresie średniowiecza.
Mimo to w różnych kołach chrześcijańskich nie zaniechano przekładania Biblii na języki europejskie i
propagowania tej Księgi. Dzięki temu w roku ok. 1100 pojawił się pierwszy niekościelny przekład na
język francuski, sto lat później na język hiszpański, a dwieście lat – na język niemiecki, angielski i
włoski. W okresie przedreformacyjnym olbrzymią rolę odegrała Biblia Wiklifa (1382), sto lat później
powstała Biblia Czeska (1482). Nową falę tłumaczeniową na języki narodowe zapoczątkował Marcin
Luter (1483–1546), reformator niemiecki, który w roku 1522 wydał w języku niemieckim Nowy
Testament, a w roku 1534 całą Biblię.

IV. PRZEKŁADY POLSKIE

Polskie przekłady

125

sięgają w. XIV (Psałterz Floriański) i w. XV (Psałterz Puławski).

1. DZIEJE POLSKIEJ BIBLII

Z roku 1435 pochodzi Biblia królowej Zofii, zwana także Szaroszpatacką, a z r. 1532 – Psałterz
Królewski, z r. 1539 -Zoltarz Wróbla, z r. 1551–1553 – Nowy Testament Szarfenbergera, a z r. 1561 –
Biblia Leopolity, z r. 1563 – Biblia Brzeska, zwana także Radziwiłłowską lub Pińczowską. z r. 1572 –
Biblia Nieświeska, z r. 1577 – Nowy Testament Czechowicza, z r. 1596 – Biblia ks. J. Wujka, 7. r.
1632 – Biblia Gdańska, wielokrotnie wydawana w następnych wiekach.

Po I wojnie światowej pojawiło się; kilka przekładów biblijnych: Rzewuskiego, Jaczewskiego,
Szczepańskiego, Michalskiego, Kruszyńskiego i inne.

2. PRZEKŁADY WSPÓŁCZESNE

Po II wojnie dokonano w Polsce nowych opracowań. Pojawiły się przekłady Nowego Testamentu w
tłumaczeniu ks. E. Dąbrowskiego i ks. S. Kowalskiego, nadto przekład dokonany przez
rzymskokatolickich biblistów z Tyńca (Biblia Tynicka, zwana także Biblią Tysiąclecia) oraz Nowy
Przekład Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu dokonany przez profesorów Chrześcijańskiej
Akademii Teologicznej, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w Warszawie
(Nowy Testament pojawił się w 1966, a cała Biblia w 1975 r.). W roku 1973 wydana została także 3-
tomowa Biblia Poznańska przez Księgarnię św. Wojciecha. W roku 1979 pojawił się Nowy Testament
w przekładzie ks. Kazimierza Romaniuka, a w roku 1985 – Nowy Testament w przekładzie pod
redakcją ks. Mariana Wolniewicza.

[Uwaga: publikacja ta ukazała się w 1987 r., stąd brak w niej wzmianki o niektórych współczesnych przekładach
polskich – dop. red. programu „e-Biblia”]

V. TOWARZYSTWA BIBLIJNE

W XIX stuleciu powstało wiele towarzystw biblijnych, które dokonały wspaniałej pracy translatorskiej
Pisma Świętego na nowe języki i przyczyniły się do rozpowszechniania tej Księgi.

1. BRYTYJSKIE I ZAGRANICZNE TOWARZYSTWO BIBLIJNE

W roku 1804 powstało w Londynie Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne (w roku 1814
powstał w Polsce Oddział Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego), które do roku 1971
wydało Biblię w ok. 1009 językach świata, a tylko w roku 1971 rozpowszechniło ok. 10 milionów
egzemplarzy

126

2. ZAWROTNA KARIERA BIBLII

Dzisiaj Biblia rozpowszechniona jest w ok. 2000 językach i jest dostępna w całości lub fragmentach
dla ok. 95% ludności świata. Jeśli uwzględni się działalność wszystkich towarzystw biblijnych – a jest
ich 330 – ilość rozpowszechnionych rocznie Biblii jest olbrzymia. Według danych statystycznych, co
roku drukuje się i rozpowszechnia ok. 400 milionów Biblii, a do r. 1990 liczba ta ma być potrojona

127

Pismo Święte wielokrotnie było skazywane na spalenie (np. w r. 303 przez cesarza Dioklecjana),
często na banicję (okres średniowiecza), przetrwało jednak i – wbrew słowom Woltera – nie tylko nie
stało się „zabytkiem muzealnym”, ale pod koniec XX w. osiągnęło szczyt popularności, rozpowszech-
nienia i poczytności. Zaiste zawrotną karierę zrobiła ta starożytna i zdumiewająca Księga. Co jest
tajemnicą jej powodzenia i wielkości?

PRZYPISY:

Por. K. Kotula, Co to jest biblia, Warszawa 1961, s. 6.

Por. WOPS, s. 2.

Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1973, t. I, s. XI.

Słowo „Biblia” (będące liczbą mnogą od słowa greckiego „biblion” – książka) upowszechnione zostało przez Hieronima.

Obecnie, za przekładem łacińskim, posiada formę liczby pojedynczej. Słowo „biblos” oznaczało pierwotnie roślinę
papirusową, z której wyrabiano materiał piśmienniczy, potem od słowa tego określano również samą księgę (biblion).

Nazwy „Stare Przymierze” (Testament) używa ap. Paweł, a „Nowe Przymierze” (Testament) upowszechniają Ojcowie

Kościoła, np. Orygenes, Klemens Aleksandryjski – por. WOPS, s. 3. Po grecku Stare Przymierze nazywało się „pałaia
diatheke”, Nowe Przymierze – „kaine diatheke” (co Jest odpowiednikiem hebrajskiej nazwy „berith hadasza” – Jer. 31,31).

Por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 14.

Księgi te nazywają się po prostu Księgami Mojżeszowymi lub określone są następującymi nazwami: Księga Rodzaju,

Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa. Słowo „Pentateuch”, znaczy „Pięcioksiąg”.

Stary Testament Biblii Hebrajskiej dzieli się również na trzy części, lecz w Innym przekroju: Prawo, Prorocy i Pisma.

Podział
Septuaginty jest podobny do podziału chrześcijańskiego ,z tym że księgi prorockie rozpoczynają się małymi prorokami, a
kończą prorokami dużymi – Izajaszem, Jeremiaszem, Ezechielem i Danielem.

Podział na rozdziały dokonany został w roku 1214 przez Stefana Langtona (zm.1218), późniejszego arcybiskupa

Centerbury w Anglii – por. WOPS, s. 4.

Podziału na wiersze dla Biblii Hebrajskiej dokonali w I I w. po Chr. uczeni żydowscy. Podział ten wprowadził w 1528

Santes Pagnino (zm. 1541) dla Starego Testamentu Biblii Chrześcijańskiej oraz dokonał podziału na wiersze Nowego
Testamentu. Podział na wiersze Nowego Testamentu zastąpiony został nowym podziałem, dokonanym w 1551 przez Roberta
Estienne. Podział ten przetrwał do naszych czasów, por. tamże, s. 4.

Novum foedus in vetere latet – vetus In novo patet” – Quaest. in Hept., 2,73;PL 34, s. 623; Sobór Watykański II, Poznań

1968, s. 358

Uważa się np., że początki Pięcioksięgu wywodzą się od Mojżesza, ale jej forma końcowa jest dziełem zdecydowanie

późniejszym (czasów Ezdrasza) jako rezultat utrwalenia się wszystkich czterech tradycji treściowych, tj. jahwistycznej,
elohistycznej, deuteronomicznej i kapłańskiej. Uważa się, że ustalenie się tradycji jahwistycznej nastąpiło dopiero w X w.
przed Chr., tradycji elohistycznej – w IX w. przed Chr. Tradycja deuteronomiczna formowała się na przestrzeni VIII–V w.
przed Chr., zaś tradycja kapłańska powstała w VI w. przed Chr. – por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1982. s.
22–23.

Kierunek ten reprezentowany jest m.i. przez biblistów z Andrews University w USA.

Okoliczności powstania poszczególnych ksiąg Pisma Świętego omówione zostaną w następnych częściach pracy w oparciu

o reprezentatywne źródła biblistyki ogólnochrześcijańskiej i adwentystycznej.

Por. J. Archutowski, Wstęp szczegółowy do ksiąg Św. Starego Testamentu, Kraków 1927, s. 27–48; WST.

PP, s. 233. Jakkolwiek wielu współczesnych biblistów nie zgadza się z tym poglądem, to jednak stanowisko zajęte przez E.

G. White leży całkowicie w granicach prawdopodobieństwa, Mojżesz miał wszelkie dane, aby opisać tradycje narodowe i
cieszyć się Objawieniem Bożym.

Por. J. Archutowski, dz. cy., s. 32.

Por. Talmud Babiloński Baba Bathra, 14b, 15a. Marcin Luter i Delitsch przypisywali autorstwo Księgi Joba Salomonowi –

por. G. T. Manley, The New Bibie Handbook, Londyn 1962, s. 187

Por. WOPS, s. 156. Słowo greckie „kanon”, po asyr. kannu, hebr. qane, oznaczało pierwotnie pręt mierniczy (Ezech. 40,3),

a przenośnie – prawidłowo, normę, regułę. W tym znaczeniu występuje u Filona Aleksandryjskiego i w Nowym Testamencie
(np. Gal, 6,16; 2 Kor. 10,13). Pierwotnie kanon, to normy życia chrześcijańskiego, od III w. po Chr. – to normy kościelne i
soborowe, od IV w. poChr. – to także zbiór ksiąg świętych – por. J. Niemczyk, Kompedium wstępu do Starego Testamentu,
Warszawa 1973, s. 18. W odniesieniu do Pisma Świętego użyte zostało po raz pierwszy przez Ory-genesa, a także Atanazego
– por. WOPŚ, s. 157. Judaistyczna koncepcja kanonu łączyła się z pojęciem „kalania rąk” – por. W. Tyloch, Dzieje ksiąg
Starego Testamentu, Warszawa 1981, s. 418.

Progresywne kierunki współczesnej biblistyki chrześcijańskiej stoją na stanowisku innego formowania się

starotestamentalnego kanonu. Uważa się, że w czasach Ezdrasza uformował się jedynie kanon prawa, natomiast kanon
proroków uformował się przed rokiem 180 przed Chr., a kanon pism – przed powstaniem Septuaginty, por. WOPS, s. 160–
162.

Por. 2 Mach. 2,13; 4 Ezdr. 14,18–47. Potwierdza to również Józef Flawiusz, o czym wspomnimy jeszcze.

Świadczy o tym prolog do apokryfu Mądrość Syracha, pochodzącego z ok. 132–117 przed Chr., akcentującego „Prawo i

Proroctwa i inne księgi” – Syr. prol. 24–25 (por. BT, s. 777).

W skrócie nazywa się to „Tanak” od początkowych liter zbioru – por. W. Tyloch, dz. cyt., s. 423.

Por. WOPS, s. 154–155.

Por. tamże, s. 154.

Contra Appionem, 1,8; por. SDA BC, t. I, s. 42. Na tym stanowisku stali także Ireneusz, Tertulian, Klemens

Aleksandryjski i Orygenes, a w XIII w. Dawid Kimchi, zaś w XVI w. Eliahu Ha-Lewi – por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 421. Jak
już wspomniano nie wszyscy bibliści zgadzają się z tezą, że starotestamentalny kanon hebrajski zamknięty został w czasach
Nehemiasza-Ezdrasza, por. WOPS, s. 162–169. Według J. Niemczyka – Stary Testament powstał w wyniku długiego
rozwoju i procesu selekcji, w którym czynne było Słowo Boże w postaci kapłana i wypowiedzi proroka, rady mędrca i pieśni
religijnej. Dzięki reformie deutoronomicznej z r. 621 i reformie Ezdrasza z r. 445 przed Chr. sędzia zyskał nadzwyczajną
powagę. Ezdrasz dokonuje ostatecznej redakcji Prawa. Kanon Proroków przechodzi długą ewolucję, ale ok. r. 200 przed Chr.
zbiór ksiąg proroc-
kich jest już skończony (Syr. 48,22 – 49,12). Trzeci dział kanonu nie był jeszcze zamknięty w III i II w. przed Chr. Kanon ST
ostatecznie zamknięto ok. 100 r. po Chr. na synodzie żydowskim w Jamnie. Por. J. Niemczyk, dz.cyt., s. 22–27.21. W.
Tyloch uważa, że ustalenie kanonu Prawa nastąpiło przed odłączeniem się Samarytan od Judaizmu, czyli na przełomie IV i
III w. przed Chr., kanonu Proroków – między napisaniem księgi Kronik a księgi Daniela, tj. między 250 a 165 przed Chr., a
kanonu Pism dopiero w r. 100 po Chr., lub w III w. po Chr. – por. tamże, s. 427.432. Pogląd tradycyjny wydaje się jednak
nadal najbardziej przekonywujący.

Owe 22 księgi to: 5 ksiąg Mojżeszowych, 13 ksiąg historii (Jozue, Sędziowie + Rut, Samuel, królowie, kroniki, Izajasz,

Jeremiasz + Treny Jeremiaszowe, Ezechiel, Dwunastu, Estera, Daniel, Ezdrasz + Nehemiasz, Job) oraz 4 hymny (Psalmy,
Przypowieści, Kohelet, Pieśń nad Pieśniami).

Por. Baba Bathra 14b – 15a; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1955, s. 68–69; WOPŚ., s.

154.155.167–169.

Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 438–439.

Jamno, to miasto palestyńskie na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Na synodzie w Jamnie największym autorytetem cieszył

się rabbi Gemaliel II. Na temat kanonu wypowiadał się także rabbi Akiba (58–135) – por. Cz. Jakubiec, Wprowadzenie do

ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1954, s. 17.18.

Grecki termin „apokryfos” oznaczał księgę zawierającą tajemną i ezoteryczną wiedzę, niedostępną profanom, a jedynie

ludziom wtajemniczonym. W Kościele chrześcijańskim terminem tym określano księgi nienatchnione, niedopuszczone do
czytań liturgicznych. Cechami charakterystycznymi apokryficzności były: tajemnicze pochodzenie, błędna nauka,
podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna treść, niedopuszczenie do zbioru – por. M.
Starowieyski, Apokryfy Nowego Testamentu, Lublin 1980, s. 31-36.

Against Apion 1,8; por. SDABC, t. I, s. 38.

por. WOPS, s. 166.

Por. tamże, s. 167. Św. Hieronim „nie uznawał ksiąg deuterokanonicznych za natchnione” (tamże, s. 167). Pisał:

„cokolwiek jest poza księgami kanonicznymi winno być zaliczone do apokryfów” (por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 33) i
przestrzegał: „Strzeż się wszelkich apokryfów a wiedz, iż nie pochodzą one od tych, których imiona uwidocznione są w
tytułach” (por. tamże).

Por. M. E. Waksh, The Apocrypha, Nashville, Tennessee, 1968, s. 14. Synod Laodycejski postanowił, że w Kościele „nie

mogą być czytane księgi akanoniczne, lecz tylko kanoniczne Starego i Nowego Testamentu” (por. M. Starowieyski, dz. cyt.,
s. 31).

Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.

Por. WOPŚ, s. 169.

Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.

Por. M. E. Walsh, dz.cyt., s. 14.

Por. K. Kotula, Co to jest Biblia, Warszawa 1981, E. 34.

Por. M. E. Walsh, Doctrinal Bibie Studies for the Layman. Nashville, Tennessee 1967, s. 17–24. Szczegółowy wykaz

błędów. występujących w każdej księdze apokryficznej – por. M. E. Walsh. The Apocrypha, dz.cyt.

Por. WOPS, s. 191; EK, t. 1, s. 758

Powtórzmy raz jeszcze – zbiór ksiąg świętych, którym posługiwał się Jezus, dzielił się na trzy części: zakon, prorocy i

pisma (Łuk. 24.44), rozpoczynał się księgą, w której zawarty był opis śmierci Abla, a więc Pierwszą Księgą Mojżesza, a
kończył księgą, w której opisana została śmierć Zachariasza, a więc Drugą Księgą Kronik (Mat. 23,35). Mowa jest tutaj
zarówno o podziale zbioru ksiąg świętych, jak i jego zakresie, z zaznaczeniem granic początkowych i końcowych kanonu.
Jest to zdumiewające! J. Niemczyk stwierdza, że „w czasach Jezusa istniał kanon z księgami od 1 Mojżeszowej (Genesis) aż
do 2 Kronik” – dz.cyt., s. 21

Por. W. Michalski, Wstęp ogólny do Ksiąg Starego Testamentu, Poznań 1928, s. 43.

Na początku lat sześćdziesiątych powstały pierwsze trzy Ewangelie (w kolejności: Marka, Mateusza, Łukasza), zwane

synoptycznymi, a w połowie lat dziewięćdziesiątych powstała czwarta ewangelia, ap. Jana.

Bliżej na temat Listów i Ewangelii – por, cześć trzecią

Na temat Ewangelii – por. Z. Poniatowski, Wprowadzenie w ewangelie, Warszawa 1971.

Por. E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Poznań 1960, s. 47.48.

WOPS, s. 170.171.

D. Rops, Co to jest Pismo Święte? Poznań 1959, s. 42.

Por. WOPS, s. 172.

Tamże, s. 172.

Jest to fragment dokumentu powstałego w Rzymie ok. roku 180 po Chr. zawierający spis ksiąg NT z pominięciem

następujących listów: do Hebrajczyków, Jakuba, Piotra i 3 Listu Jana. Dokument znaleziony został przez Muratoriego,
bibliotekarza, w roku 1740, w Mediolanie, i nazwany imieniem odkrywcy – por. tamże, s. 173.

E. Dąbrowski, dz.cyt., s. 552.

Wymienić tutaj należy synody: w Laodycei (360), w Rzymie (382), w Hipponie (390) i Kartaginie (393). Wynikiem

synodu rzymskiego jest tzw. dekret Pseudo-Galezego, zawierający wykaz wszystkich ksiąg Nowego Testamentu – por.
tamże, s. 175.

Por. Z. Poniatowski, dz.cyt., s. 94.

Księga Ludu Bożego, w: „Concilium”, nr 1–10(1965)6, s. 704. Z. Poniatowski zwraca uwagę na fakt, iż kanon rodził się

zwolna wskutek i w trakcie uzgadniania ze sobą kanonów poszczególnych kościołów lokalnych – por. dz.cyt., s. 95.

Por. WOPS, s. 156,

Por. Apokryfy Nowego Testamentu t. 1, Lublin 1980. s. 33–35.

Por. tamże, t. I i II.

Fragmenty te są następujące: 1 Mojż. 31,47; Jer. 10,11; Dan. 2,4–7,28; Ezdr. 4,6–8,18; 7,12–26.

Por. 1 Mojż. 10,23–25; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, dz.cyt., s. 102.

Por. tamże, s. 102

por. tamże, s. 103.

Np. z dokumentów z Oxyrhynchos w Egipcie – por. B. P. Grenfell-A. S. Huht, The Oxyrhinchus Papyri, London 1898–

1927

Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, Warszawa 1964. s. 237–340 .

Por. SDABC, t. VIII, s. 1159.

Stanowiło olbrzymi krok naprzód w porównaniu ze skomplikowanymi pismami w Egipcie i Mezopotamii – por. S.

Moscati, Kultura starożytna ludów semickich, Warszawa 1963, s. 121–122. Znamienne jest, że dokonały tego semickie ludy
Syrii i Palestyny, co stanowi niezwykły wkład tych ludów w kulturę ludzkości.

Por. W. Keller, A jednak Pismo Święte ma rację, Warszawa 1959, s. 105–108; W. F. Albright, Archeologia Palestyny,

dz.cyt, s. 237– 242; W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa. Warszawa 1967, s. 38; S. Moscati, dz.cyt., s.
122; J.Friedrich, Zapomniane pisma i języki, PWN, Warszawa 1958, s. 160.

Por. WOPS, s. 22.

Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 238.

Inskrypcie pisma ugarytyckiego odkryte zostały w Ras Szamra (starożytny Ugarit) w 1929 przez C. F. A. Schaeffera – por.

W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa 1967, s. 39; S. Moscati, dz.cyt., s. 123–128; W. F.
Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 236; W. Tyloch, Teksty z Ugarit a Stary Testament, w: „Człowiek I
Światopogląd”, nr 1/162/1979, s. 90–109; J. Friedrich, dz.cyt., s. 55–56.

Por. WOPS, s. 21 amże, s. 1750-111

Inskrypcja została odkryta w 1923. Niektórzy uważają, że jest młodsza, że sięga X w. przed Chr. – W. F. Albright, Od

epoki kamiennej do chrześcijaństwa, dz.cyt., s. 38.

Kalendarz odkryty został w roku 1908 – por. WOPS, s. 22; W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 275.

Napis znaleziony został w roku 1868 w Dibon w Zajordanii. Król moabicki Mesza był także współczesny królowi

judzkiemu Jehoszafatowi (872–848) i prorokowi Elizeuszowi, por. tamże, s. 171.

Ostraka znaleziona została w roku 1911 w Samarii. Są to czasy królów judzkich Uzjasza, Jotama i Hiskiasza oraz króla

izraelskiego Jeroboama II, por. tamże, s. 172.275.

Inskrypcja siloańska pochodzi z czasów Hiskiasza (729–685) – 2 Król. 20,20, odkryta została w roku 1880, por. tamże, s.

173.275.

Ostrakę z Lachisz odkryto w roku 1935, por. tamże, s. 175.275

Por. WOPŚ, s. 22

Por. L. Lipin A. Biełow, Gliniane księgi, „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1954.

Najstarszy papirus pochodzi z V dynastii egipskiej, tj. ok 2750–2625 przed Chr. – por. WOPS, s. 17.

Por. PEB, t. 1, s. 189

Por. WOPS, s. 18.

Słowo megilla pochodzi od słowa golal, które znaczy obracać.

Por. Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 110-111.

Nie mylić apografu, czyli odpisu, z apokryfem, czyli księgą nienatchnioną.

W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, dz.cyt, s. 418.

Por. WOPS, s. 36–37

Por. WOPS, S. 25.

Masoretami – w szerszym znaczeniu są wszyscy uczeni i skrybowie żydowscy, którzy od II w. po Chr. zajmowali się

księgami świętymi, a więc tzw. talmudyści, tj. twórcy Talmudu, składającego się z tzw. Miszny i Gemary. w II–III w. po Chr.
powstała Miszna, czyli tradycja (nauka uczonych rabinów), spisana przez tzw. tannaitów (nauczycieli), a IV–V w. powstała
Gemara, czyli komentarz do Miszny, spisany przez amoraitów (mówców). Uczeni ci działali w akademiach żydowskich
kwitnących wówczas w Babilonie. W ścisłym znaczeniu masoretami są uczeni żydowscy zajmujący się Biblią po okresie
talmudycznym, tj. w VI–X w. po Chr., koncentrujący swe prace przeważnie w Tyberiadzie. Szczególnie w pracy nad wokali-
zacją (dodanie do tekstu spółgłoskowego znaków samogłoskowych i akcentów) wyróżniła się rodzina Ben Aszerow. Od tych
uczonych, masoretów, wywodzi się tekst biblijny zwany masoreckim.

Por. W. F. Albright, dz.cyt., s. 276.

Por. WOPŚ, s. 28.

Na temat odkryć nad Morzem Martwym, por. Z. Łyko, Zwoje hebrajskie znad Morza Martwego” („Znaki Czasu”, nr

5/1960, s. 6); Z. Łyko, Na marginesie palestyńskich odkryć („Znaki Czasu”, nr 6/ 1960, s. 4). WOPS, s. 264; W. Tyloch,
Gmina z Qumran, „Przegląd Orientalny”, 65/1968, s. 17; W. Tyloch, Aspekty społeczne gminy z Qumran w świetle
rękopisów z nad Morza Martwego i tekstów autorów starożytnych, Warszawa 1968.

Por. PEB, t. II, s. 390; S. Mędala, Odkrywanie świata biblijnego przez archeologię („Ateneum kapłańskie”, to. 77, z. 1971,

s. 49); WOPS, s. 267.

E. Dąbrowski, Studia biblijne, Pallottinum, Poznań 1952. s. 51.

J. A. Thompson, Biblia i archeologia, dz.cyt., s. 200.

J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni judzkiej, s. 28.

Por. WOPŚ, s. 25.27.263–275.

100

Por, tamże, s. 25–26.

101

Por. tamże, s. 25.

102

Por. tamże, s. 27.

103

Por. tamże, s. 27.

104

Por. M. Peter, „Tak mówi Bóg”, Księgarnia św. Wojciecha. Poznań, 1981, s. 111. Z.Poniatowski podaje liczbę 5155 –

por. dz.cyt. s. 27.

105

Do roku 1959 zanotowano kodeksów 2774 – por. E. Dąbrowski. Prologomena do Nowego Testamentu, Księgarnia św.

Wojciecha, Poznań 1959, s. 85; Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 135; WOPS, s. 34; Z. Poniatowski podaje 3020 kodeksów – por.
dz.cyt., s. 27.

106

E. Dąbrowski, Prolegomena, dz.cyt., s. 86

107

Por. WOPS, 3. 30–33.

l08

Por. tamże, s. 33.

109

Por. tamże, s. 34.

110

Por. tamże, s. 28–29.

111

Por. tamże, s. 28–29; E. Dąbrowski, dz.cyt., s. 98–101.

112

Do roku 1967 było ich 1997 – por. tamże, s. 34.

l13

E. Dąbrowski, Glossy i odkrycia biblijne, s. 95–96; Problems in Bible Translation, Washington 1967, s. 95–34.

114

Por. WOPS, s. 42–47.

115

WOPŚ, s. 49.

116

Tamże, s. 52.

117

Por. tamże, s. 53–65.

118

Analiza tekstu przekładu wskazuje na dzieło zbiorowe. Język przekładu nie jest jednolity. Najbardziej starannie

przetłumaczony został Pięcioksiąg Mojżesza, pozostałe natomiast księgi przełożono z różnym stopniem wierności. Pieśń nad
Pieśniami i Eklezjates przetłumaczono słowo w słowo, Psalmy i księgi prorockie z lepszym oddaniem myśli, zaś Joba,
Przypowieści Salomona i Daniela – w formie raczej parafrazy.

119

Por. WOPS, s. 61.

120

Por. tamże, s. 59.60.

121

Por. tamże, s. 66.

122

Por. C. Jakubiec, dz.cyt., s. 154.155. Por. WOPŚ, s. 68–78.

123

Por. tamże, s. 78.

124

Por. tamże, s. 78–79.

125

Por. J. Adamski, Dzieje polskiej Biblii, w: Na przełomie tysiącleci, s. 215; PEB, t. II, hasło: Polskie przekłady Pisma

Świętego.

126

Por. B. Narzyńska „Jak pracują Towarzystwa Biblijne dzisiaj, w: Kalendarz ewangelicki 1972, s. 92–104.

127

Por. Z. Łyko, 160-lecie Towarzystwa Biblijnego („Znaki Czasu”, nr 12/1977, s. 7).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
03 Ksiega ksiag
03 Księga Kapłańska
03 KSIĘGA TRZECIA
03 Księga strachów
03 KSIĘGA GŁÓWNA I ZESTAWIENIE OBROTÓW I SALD
03 Księga strachów legenda do mapki
#03 Księga o Światach Duchowych Bo Yin Ra
03 Ksiega Kaplanska Biblia Jerozolimska
ksiega ksiag
KSIĘGA KSIĄG
03 Księga III Nauczycielskie zadanie kościoła
Gene Wolfe Księga Nowego Słońca 03 Miecz Liktora
03, ciekawostki, Linux - Ksiega Eksperta, Linux - ksiega eksperta, Linux - księga eksperta
2013.03, Religijne, !Ksiega Prawdy-Oredzia Ostrzezenie, 2013
03. W rok przez Biblię, Księga Wyjścia
PODSTAWY CYWILIZACJI EUROPEJSKIEJ Biblia, Biblia, Pismo Święte (biblion - księga, lm βιβλία, biblia

więcej podobnych podstron