Recenzja: Witold Kieżuń, Patologia transformacji, Wydawnictwo: Poltex, Warszawa 2012,
434 ss.
Kryzys neoliberalnego kapitalizmu ogarnia coraz większe połacie świata. Dotyczy to zarówno
krajów wyzyskujących jak Stany Zjednoczone, ale także tych mniejszych, słabszych i nie mających
za dużo własnych instrumentów ekonomicznych i często wynikających z nich narzędzi
politycznych do prowadzenia chociaż w małym stopniu niezależnej polityki wewnętrznej i
zagranicznej. Takie oto kraje są de facto neokoloniami, wskutek przyjęcia i zrealizowania
niekorzystnej dla nich praktyki neoliberalnej objawiającej się w wyprzedaży lub zniszczeniu
własnych dochodowych gałęzi przemysłu, usług lub bankowości i wynikających z tego
pogłębiających sie różnic majątkowych, wzrastającego bezrobocia oraz w skali makro rosnącego
deficytu budżetowego i długu publicznego.
Taki stan można określić mianem patologii. Będące często własnością wielkich koncernów środki
masowego przekazu próbują jednakże przedstawiać milionom odbiorców, że patologia ma miejsce
zaledwie na poziomie jednostek, które same ponoszą odpowiedzialność za swoje różne niedobory w
kwestii posiadanych zasobów majątkowych, finansowych, a także wykształcenia i zaspokojenia
potrzeb kulturowych.
W ostatnich latach pojawia się dużo pozycji książkowych krytykujących taki stan rzeczy, dziejący
się w Polsce od ponad 20 lat. Kilka lat temu swój głos krytyczny w tejże sprawie zabrał Grzegorz
Kołodko wydając książkę „Wędrujący Świat”. Następnie kulisy transformacji i jej jednoznacznie
negatywnych konsekwencji dla naszego kraju ujawnił Tadeusz Kowalik, doradca Solidarności i
uczestnik Okrągłego Stołu. Jego książka pt. „www.polskatransformacja.pl” była w świetle
przedstawionych dokumentów oskarżeniem pod adresem ekip rządowych po 1989 roku. Bardzo
ważnym głosem w dyskusji była 4 tomowa książka Jacka Tittenbruna „Z deszczu pod rynnę.
Meandry polskiej prywatyzacji”. Tytuł wyjaśnia wszystko.
Tenże rok przynosi kolejną książkę pod znamiennym tytułem „Patologia transformacji”. Jej autor –
Witold Kieżun to 90-letni profesor Akademii Leona Koźmińskiego zajmujący się Naukami o
Zarządzaniu. Oprócz tego był powstańcem warszawskim, więźniem gułagu na pustyni Kara-Kum, a
później m.in. zajmował się opracowywaniem projektów ONZ w Burundi i Rwandzie. Z bliska mógł
obserwować zbrodnicze praktyki zachodniego kapitału wobec krajów afrykańskich.
W swojej książce ukazuje patologiczne przesłanki polskich przemian w co najmniej 4 wymiarach.
Wymiar ekonomiczny dotyczy przyjęcia w często naiwny sposób przez polskich
niedoświadczonych, nie znających się zazwyczaj na zarządzaniu i ekonomii polityków i doradców
zasad „dzikiego liberalizmu” polegającego na szybkiej wyprzedaży wielu ważnych dla państwa
polskiego elementów majątku narodowego, podniesieniu kredytów do kilkusetprocentowych
progów i w efekcie przejęciu za przysłowiowe grosze dużej części państwowych spółek. Aspekt
polityczny patologii polegał na zmianie kierunku wielu działaczy partyjnych, którzy wcześniej
wedle badań przeprowadzonych przez prof. Kieżuna „komunistami” byli tylko ze względu na
doraźne interesy ich wiążące. Wielu z nich szybko odnalazło się w nowej rzeczywistości stając się
właścicielami upadłych zakładów, a inni stali się „socjaldemokratami”, którzy już po 4 latach
odzyskali władzę po rozczarowaniu polaków rządami działaczy solidarnościowych. Po 1989 roku
doprowadzono jak pisze autor książki do „całkowitego zanegowania bazy ideologicznej”, nie
dokonawszy – mówiąc po heglowsku „negacji i kontynuacji”. W kwestii zarządzania doszło do
nieudolnej, nie skonsultowanej ze specjalistami reformy administracji, która powiększyła
kilkukrotnie ilość stanowisk kierowniczych oraz zwiększyła o kilkaset tysięcy posady w
administracji państwowej. Duży udział w tym miała także reforma przywracająca powiaty.
Wreszcie aspekt społeczny przemian objawił się szybko w gwałtownym i drastycznym zubożeniu
polskiego społeczeństwa, będącym bezpośrednim często skutkiem zastosowania wobec milionów
ludzi używając terminologii prof. Kołodki „szoku bez terapii”, a w późniejszych latach
„schładzania bez sensu”.
Dzieło, a raczej testament prof. Kieżuna składa się z 5 rozdziałów, podpartych bogatą bibliografią,

ponad 30 tabelkami, 5 aneksami będącymi rzeczowymi apelami do rządzących, na które nie
doczekał się profesor odpowiedzi. Ważnym materiałem badawczym są także empiryczne
odniesienia do poruszanych w książce zagadnień.
Pierwszy rozdział dotyczy teoretycznych rozważań nad pojęciem patologii organizacji w oparciu o
literaturę światową. To pojęcie określa autor jako „względnie trwałą niesprawność, która powoduje
marnotrawstwo w sensie ekonomicznym i (lub) moralnym przekraczając granice społecznej
tolerancji”. (s. 16) Zwraca on także uwagę na to, że jedną z form patologii organizacji jest
„negatywna autonomizacja”, która objawia się z zmianie celu głównego na uboczny lub inny cel
główny; zmianę sposobu działania; taką zmianę celów, w której środek działania (cel pośredni) staje
się celem głównym. Zaznacza się także, że organizacja ma cel, która wpływa na jej strukturę.
Poprzez przykłady koncepcji różnych myślicieli społecznych ukazuje dlaczego owe cele nie mogą
być zazwyczaj realizowane. Witold Kieżun wymienia także inną ważną dla całej książki patologię,
do której będzie powracał w kolejnych rozdziałach. Nazywa ją „autonomiczną negatywną fikcją
organizacyjną” (s. 23). Wskutek jej powstania i ciągłości ponoszone są ogromne materialne i
moralne koszta społeczne (s.24). Skutkiem takiej fikcji są cztery główne patologie zarządzania
publicznego: Gigantomania, luksusomania, korupcja oraz arogancja władzy.
Drugi rozdział dotyczy ukazania w jaki sposób kształtowało się społeczeństwo polskie w okresie po
II Wojnie Światowej oraz omawiane jest zjawisko kształtowania się fenomenu Solidarności.
Zdefiniowane jest pojęcie transformacji jako „proces gruntownego przekształcenia, przemiany
obejmującej możliwie największą część organizacyjnej rzeczywistości, a więc struktury zarówno
ekonomicznej jak i społecznej kształtujących obraz jej kultury” (s. 27). Prowadzeni jesteśmy
poprzez historię polskiego państwa ze znanymi powszechnie faktami, które zaznaczyły
poszczególne okresy w powojennym, trudnym dla nas okresie odbudowy naszego kraju. Skutkiem
tego było wytworzenie się modelu „homo sovieticus” (s. 27). System zarządzania państwem PRL-
owskim nazywany jest w książce sieciową strukturą macierzową z dominacją partii
komunistycznej. Przewodnią ideologią był materializm dialektyczny, gospodarka była
zcentralizowana i planowa. Wykształcił się „syndrom wroga”, także wielokrotnie przywoływany na
łamach książki. Dotyczył on „negatywnych form krytyki naukowej” (s. 33). Jej istotą był
„dogmatyzm teoretyczny”, najpopularniejszą formą zaś argumenty ad personam.
Dowiadujemy się w jaki sposób kształciły się elity komunistyczne, które szybko opanowały choćby
zarządzanie bankami, będąc „komunistami” w sposób koniunkturalny. To był jeden z przykładów
fikcji organizacyjnej. Po 1956 roku zaczęto ich dokształcanie i już wtedy rozpoczęły się wyjazdy na
zagraniczne stypendia naukowe (Fullbright, Ford, Eisenhower). W 1961 roku powstał Instytut
Doskonalenia Kadr, a w latach 70-tych organizowano kursy zarządzania dla ministrów i
wojskowych. Wtedy też kształciły się na zachodzie dzieci nomenklatury, mający wysoki poziom
wiedzy i bogate kontakty.
Kieżun porusza także temat „teczek”, wedle jego szacunków zostało ich tylko 10-15% i wiele z
nich jest niewiarygodnych, pisanych w gabinetach przez pracowników służb, aby stworzyć kolejną
fikcję.
Ukazywana jest droga odnajdywania się władzy partyjnej w kolejnych ważnych etapach historii
powojennej kraju, która także po 1989 była w stanie dwukrotnie odzyskać łącznie na 8 lat władzę
parlamentarną, ale także objęła wiele kierowniczych stanowisk w przejętych za niewielkie
pieniądze przedsiębiorstwach i bankach. Ponad 60% byłych kierowników państwowych banków
kierowało nimi po ich przejęciu. Okazuje się także, że w ostatnich 15 latach w Rosji szeregi
rosyjskich służb specjalnych opuściło 200 tys. Funkcjonariuszy, z których Putin uczynił swoją
armię w wielu dziedzinach życia. Opisana jest w tymże rozdziale patologiczna pragmatyka
organizacji z lat 60-tych i 70-tych. Brak było podziału zadań na strategię, taktykę, operacje. Za
dużo było centralizacji oraz szczebli w administracji. Przerost więzi nieformalnych przekształcał się
w mafie.
Najważniejszym grzechem gospodarki socjalistycznej był uformowany rytuał procesu makro- i

mikrodecyzyjnego. Organy administracji podejmowały często decyzje zgodnie z patologicznym
modelem ekstensywno-ilościowym, z iluzoryczną rytualną oprawą typu propagandowo-teatralnego
(s.64). Do tego dochodziły problemy takie jak alkoholizm, plagiaty, łapówki.
Autor do opisów rzeczywistości dodaje własne obserwacje uczestniczące. Nadzieją na zmianę
tychże schematów była właśnie Solidarność. Punktem wyjścia była odmienność wartości.
Preferowano hasło „socjalizm tak, wypaczenia nie”. Postulaty załóg były antyrynkowe, domagano
się państwowej kontroli cen, indekacji płac i doskonalenia systemu kartkowego. Nie było mowy o
prywatyzacji i kwestionowaniu własności państwowej. Nie chciano także wracać do kapitalizmu.
We wrześniu 1981 roku powstała koncepcja samorządowego, obywatelskiego państwa. Po stanie
wojennym i połączeniu służb z władzami wprowadzano powoli elementy wolnego rynku poprzez
Ustawę o Działalności Gospodarczej w 1988 r. Co umożliwiło proces „uwłaszczenia
nomenklatury”, tak dokładnie opisany przez Jacka Tittenbruna. Ideowa linia partii, bezpieki i
wojska rozpoczęła denacjonalizację zaprzeczając idei komunizmu. Przejście do ustroju
kapitalistycznego miało ograniczyć, a następnie zlikwidować klasę robotniczą, pomimo że idea
Solidarności nawiązywała do pojęcia Dobra Wspólnego i oparta była na katolickiej nauce
społecznej. Podzielenie się władzą działaczy Solidarności z członkami partii robotniczej de facto
oznaczało później perspektywę znalezienia się robotników wśród wielomilionowej rzeszy
bezrobotnych. Duży wpływ na to miały działania dawnych działaczy komunistycznych, którzy
zmienili poglądy.
Nastąpiło zauroczenie u nich ideałami „liberalizmu”, choć wielu z nich nie miało ekonomicznej
wiedzy, a także teorii i praktyki w zarządzaniu. Znaczna część tejże nowo kształtującej się elity nie
miała świadomości o brutalnej naturze ekspansywnego kapitału mogącego szybko spowodować
osłabienie naszego państwa. Ogólnie Polska przekształciła się na skutek kilku czynników:
powstania Solidarności, bezideowości większości działaczy partyjnych, załamania się imperialno-
ideologicznego celu radzieckiej konstytucji, przekształcenia sie świadomości elit radzieckich oraz
jednoznacznej polityki Reagana.
W trzecim rozdziale ukazany jest proces dekolonizacji, a na tym tle antypolska polityka Roosevelta
oraz brutalna rekolonizacja Afryki, którą Kieżun miał okazję obserwować osobiście pracując w
Burundii i Rwandzie. Rozdział zawiera także ogromną ilość przykładów neokolonizacji Polski oraz
szereg krytycznych głosów pod adresem polityków odpowiedzialnych za to.
Na początku stawiana jest teza, że dekolonizacja Afryki miała na celu opanowanie przez socjalizm
całego świata, dekolonizację miał na celu także Roosevelt. Jego prosowieckość miała na celu
pokonanie Niemiec, rzekomo ideową likwidację kolonializmu brytyjskiego. Autor powołuje się
także na odtajnione źródła informujące o tym jak w 1943 roku przed konferencją w Teheranie
Roosevelt spotkał się na nocnej rozmowie ze Stalinem gdzie zapewnił go o oddaniu jemu Lwowa i
Zagłębia w Borysławiu, wbrew obietnicom walki o te tereny danym Sikorskiemu i Mikołajczykowi.
Nie domagano się także potem od Stalina aby przekazać aliantom lotniska dla samolotów z pomocą
dla powstańców warszawskich.
Dekolonizację udało się przeprowadzić w latach 60-tych. Zarówno jednak w Afryce jak potem w
krajach blosku wschodniego w wyniku „transformacji” nastąpiła rekolonizacja tychże krajów w
ramach modelu neoliberalnego wynikającego z założeń Konsensusu Waszyngtońskiego.
Wyliczając główne elementy tych praktyk autor stawia główną tezę, że „fenomen neoliberalizmu
polegał na wyzysku i ekonomicznym uzależnieniu danych krajów kolonialnych, teoretycznie
niepodległych o niskim poziomie rozwoju ekonomicznego” (s. 100). Wyzysk kapitału
zagranicznego przy wsparciu rządu amerykańskiego autor przedstawia na przykładzie Burundi oraz
Rwandy. W tych krajach pracował przy projektach ONZ. W Burundi dochodziło także do wyzysku
kulturowego objawiającego się w postaci prób wdrażania elementów ustrojów z krajów
rozwiniętych. Bank Światowy narzucał szybkie demokratyzowanie kraju, podczas gdy prezydent
postulował zmiany ewolucyjne, tak jak pracujący tam autor książki. Dopuszczenie do szybkich

demokratycznych wyborów zakończyło sie szybko klęską i mordami politycznymi i zamachem
stanu. Dowiodło to nie zrozumienia przez zachód lokalnej specyfiki kraju. Natomiast wojna w
Rwandzie była efektem „politycznej makrostrategii kompleksu koncernów amerykańskiego
przemysłu zbrojeniowego” (s. 108). Tutsi wsparci przez amerykańskie koncerny zbrojeniowe
opanowali Rwandę i przeprowadzili inwazję na Zair opanowując różne surowce. Udział w tym miał
koncern Barrick Gold z Toronto, którego prezydent Peter Munk był przyjacielem Sorosa. Doszło w
efekcie do amerykanizacji wcześniej frankofońskiej Rwandy, wprowadzenia urzędowego języka
angielskiego, opanowania przez amerykański kapitał produkcji kopalnianej oraz wypchnięcia z tych
terenów kapitałów z innych krajów. Do tego doszła śmierć 800 tys. Tutsi, a potem w odwecie 460
tys. Hutu ukrywających sie po tej masakrze w Zairze.
Na podstawie powyższych przykładów, a także „wielkiego przełomu” w Polsce, w książce
przedstawiono elementy strategii neokolonializmu. Składały się na nie brak znajomości
ekonomicznych mechanizmów przez kadry kierownicze państw Trzeciego Świata; w początkowej
fazie akceptacja założeń Konsensusu Waszyngtońskiego oraz otwarcie rynku wewnętrznego dla
importu; bankructwa, przejęcia bądź fuzje państwowych firm; prywatyzacje po bardzo niskiej
cenie, wycena dokonywana za łapówkę; rozwój zagranicznej struktury usługowej, medialnej,
handlowej; ekspansja zagranicznych banków; rozwój dualnej struktury gospodarczej (s. 109-111).
Autor charakteryzuje w dalszej części rozdziału także komunistyczną Polskę w drodze do
kapitalizmu. Ukazuje mechanizmy tworzenia się prywatnego sektora w Polsce w latach 80-tych, a
także odsłania kulisy wprowadzania w życie tzw. Planu Balcerowicza będącego de facto planem
Sachsa-Sorosa, na co także zwracał w swojej książce Tadeusz Kowalik. Wszystkie późniejsze czyny
i ich efekty odzwierciedlały poszczególne punkty strategii neokolonializmu.
Autor zadając pytanie czy mieliśmy do czynienia z szokową terapią, a może też ekonomiczną
neokolonizacją odpowiada na nie podając fakty na temat katastrofalnych dla kraju wyników działań
kolejnych rządów oraz cytując obszernie krytyczne opinie szeregu ekspertów, a także znanych
postaci, publicystów nie uprawiających zawodowo ekonomii. Balcerowicz został wybrany tylko
jako realizator powierzonego mu planu. Głównymi dotkliwymi punktami programu było
podniesienie kredytów i zarazem ograniczenie ich dla rządowych inwestycji, likwidacja
preferencyjnych kredytów dla budownictwa mieszkaniowego. Dokonano spontanicznej
prywatyzacji bez głębszego planu, zliberalizowano ceny i rynek. Balcerowicz był bardziej
radykalny niż jego mocodawcy z zachodu. W efekcie szybko inflacja skoczyła do poziomu 600%,
płaca realna spadła o ok. 25%, realna wartość emerytury i renty o 19%, dochody netto z rolnictwa
na jednego pracującego o 63%, poniżej minimum egzystencji w 1993 r. żyło 40% ludności. Trafnie
podsumował ten okres sam autor książki twierdząc, że „niestety propaganda radziecka z symbolem
okrutnego krwiopijcy – kapitalisty nie była tylko fikcją polityczną” (s. 133).
Na inflacji w Polsce zarabiano w Kanadzie poprzez oprocentowanie kredytów wziętych w dolarach
i zamienionych na złotówki. Wyciekły z Polski miliardy dolarów, a kanadyjscy kredytobiorcy
zarabiali na inflacji w Polsce dwukrotnie lub trzykrotnie, zamieniając z powrotem złotówki na
dolary. Utajniano lub nie odpowiadano ze strony na przeróżne raporty i głosy krytyczne dotyczące
całego okresu po 1989 r. Przykładowo raport ekspertów o nazwie „O potrzebie długofalowej
strategii w stosunku do kapitału zagranicznego w Polsce” został utajniony przez ówczesnego
premiera Cimoszewicza. Podawano w nim przykłady bankructw polskich zakładów, w wyniku
których redukcja zatrudnienia objęła 200 tys. pracowników. Obliczono że nastąpił spadek produkcji
aparatury informatycznej o 26%; aparatury optycznej o 36,6%; produkcji maszyn i urządzeń
energetycznych o 44,9%; urządzeń elektronicznych i teletechnicznych o 66,7%. Autor pokazuje jak
niemalże cały przemysł, handel, media, bankowość, usługi zostały zniszczone bądź wrogo przejęte
przez zagraniczny kapitał.
W bankowości na dzień dzisiejszy największy udział mają u nas Niemcy, Belgia, USA, Francja,
Holandia, oraz Irlandia. W handlu przykładowo dominuje sieć sklepów Biedronka, których
docelowo w 2015 r. ma być w Polsce 3000. W 2011 osiągnęła ona zysk 20 mld zł. co stawia ją obok

Orlenu, PGNiG i KGHM jako najbardziej zyskowną firmę. Natomiast tylko w pierwszych dwóch
miesiącach 2011 upadło w Polsce 6593 firm handlu detalicznego.
Najwięcej prywatyzacji dokonano za rządów Buzka i Tuska. Komorowski po objęciu funkcji
prezydenta podpisał ustawę skreślającą z listy strategiczne przedsiębiorstwa, której nie chciał
podpisać poprzedni prezydent Lech Kaczyński. W 2011 r. zostało jeszcze 900 spółek Skarbu
Państwa, w 1990 r. było ich 8441.
Wielką tragedią była także świadoma likwidacja PGR-ów, o których pisał Tadeusz Kowalik,
analizując dane dowodzące że miały one najlepsze wyniki ze wszystkich krajów „bloku
wschodniego”. A wszystko to zagłuszone jest poprzez wykupione w całości wysokonakładowe
media papierowe oraz telewizje prywatne.
Oprócz tego ważnym wydarzeniem była najdroższa sprzedaż, a w zasadzie denacjonalizacja
Telekomunikacji Polskiej S.A. firmie France Telekom. Zdaniem cytowanego przez autora prof.
Jerzego Urbanowicza z PAN doszło w rzeczywistości do „sprzedaży systemu sieci bezpieczeństwa
narodowego z systemem obrony kraju na czas wojny” (s. 164). Przy tej okazji ofiarowano także
francuzom strategiczną spółkę Emitel, która administrowała naziemną infrastrukturą radiowo-
telewizyjną w naszym kraju. Przypomina się w tym miejscu niedawna informacja z tygodnika NIE,
o prywatyzacji Mennicy Polskiej SA. Jest to jedyna Mennica notowana na giełdzie światowej!
Ciekawym zjawiskiem opisanym w książce były tzw. Brygady Marriota, oznaczające całą masę
„zagranicznych ekspertów”, którzy za ogromne pensje w niedługim czasie opracowywali w Polsce
ekspertyzy i raporty nie mające pokrycia w rzeczywistości, pisane bez zbadania warunków
panujących w naszym kraju i na podstawie których nie było możliwości wdrażania ich w życie.
Ostatnia część tego rozdziału to 50 stron wybranych krytycznych opinii dotyczących patologii
transformacji. Paradoksalnie najwięcej głosów krytycznych przytaczanych przez Witolda Kieżuna
dotyczy ostrzeżeń, a potem rzeczowych argumentów prof. Zdzisława Sadowskiego, który przez
wiele lat był prezesem PTE, a Balcerowicz co ciekawe był wiceprezesem. Nie brak tutaj
negatywnych opinii takich osób jak prof. Kołodko, Joseph Stiglitz, Witold Gadomski, Stefan
Kisielewski, ale także i Milton Friedman czy popierający wpierw reformy Jacek Kuroń. Rozdział
podsumowany jest opinią jednego z byłych doradców Solidarności Tadeusza Kowalika:
„Najbardziej masowy ruch pracowniczy dokonał przewrotu, z którego wyłonił się jeden z
najbardziej niesprawiedliwych ustrojów społecznych, jakie zna historia powojennej Europy” (s.
204).
Czwarty rozdział to analiza elementów patologii transformacji. Autor określa polityczny kapitalizm
w Polsce mianem „marketingu iluzji”. Wprowadzenie zasady wolnego rynku i uwolnienie cen
żywności miało poważne następstwa. Przede wszystkim uwłaszczono nomenklaturę, przekształcono
władzę polityczną w sprywatyzowaną władzę ekonomiczną.
Przytaczane są analizy Jadwigi Staniszkis która dzieli polityczny kapitalizm na kilka faz. W
pierwszej fazie czyli 1990 roku dokonano zawłaszczenia 1700 spółek państwowych, druga faza
obejmowała okres do 1993 roku i opierała sie na trzech strategiach. Bolszewicki liberalizm polegał
na celowym zadłużaniu spółek państwowych poprzez popiwek, przeliczniki, wzrost zaliczek,
połączenie stopy procentowej kredytów z obowiązkiem pokrywania przez przedsiębiorstwa 70%
wartości środków obrotowych z kredytu. Nałożono też 80% podatku na eksport węgla, co jest
ewenementem na skalę światową. Tworzył się w efekcie kapitał finansowy w spółkach
nomenklaturowych, korzystał na tym import oraz komercyjne banki nomenklaturowe, których 9
szybko powstało w czasie początków transformacji, a w których 62,5% dyrektorów poprzednio
kierowało bankami państwowymi.
Kolejną strategią drugiej fazy kapitalizmu było wykorzystanie renty władzy dla uzyskania
przywilejów, z czego narodziły sie nie rozliczone do dziś afery (paliwowa, rublowa, papierowa). W
tych praktykach autor doszukuje się przyczyn nie przeprowadzenia autentycznej reprywatyzacji.

Poruszany jest też problem zwrotów mienia żydowskiego, które zostało całkowicie zwrócone, a
którego do dziś domaga się Kongres Żydowski, grożąc nawet zniesławianiem Polski na arenie
międzynarodowej (Israel Singer).
Dodatkowym problemem wzmagającym patologię był fakt braku strategii dla transformacji
opracowanej przez niezależnych naukowców i naukowo zrecenzowanej. Oprócz idei Sorosa i
Sachsa istniały inne projekty, których zupełnie nie brano w rządzie pod uwagę. Znany był model
chiński, szwedzki, zupełnie przemilczany podczas Okrągłego Stołu oraz zachodnioniemiecki
społeczny kapitalizm i projekt „Tygrysów Wschodu”. Autor jest przekonany, że wielu polskich
ekonomistów znało „wilcze metody” Konsensusu Waszyngtońskiego.
Opracowano także alternatywny program gospodarczy pod kierunkiem prof. Janusza Beksiaka
który polegał na zmianie struktury własności bez utraty potencjału gospodarczego. Ta propozycja
śladem innych została zmarginalizowana. Waldemar Kuczyński zaproponował Mazowieckiemu
Balcerowicza wykładającego wcześniej Marksizm-Leninizm, a potem przebywającego także na
stażach w Anglii i Niemczech, ale nie umiejącego podejmować strategicznych decyzji. W opinii
prof. Kieżuna ta postawa łączy się z „marginesowym postrzeganiem rzeczywistości, brakiem
świadomości wielopłaszczyznowej, równorzędnych problemów i ich wzajemnego powiązania” (s.
216). To składało się na dogmatyzm całej ekipy rządowej Mazowieckiego z Balcerowiczem na
czele. Dodatkowym problemem był brak umiejętności kierowniczych większości ministrów.
W tym rozdziale obnażona jest też „walka z inflacją”, która planowo miała trwać pół roku, a trwała
przez 9 lat. Po ustąpieniu Leszka Balcerowicza inflacja była na poziomie 37,6%, PKB spadło o
26,2%, deficyt budżetowy wynosił 39%, a bezrobocie 11,3%. Bezrobocie stało się udręką
doprowadzając do przestępczości i zaburzeń psychicznych, utraty motywacji do pracy,
umiejętności, pewności siebie, wzrostu dolegliwości i chorób, rozpadu relacji rodzinnych i rozkładu
życia społecznego. Obecnie autor ocenia liczbę nie pracujących w Polsce obywateli na 3,5 mln
osób, wliczając w to osoby które wyemigrowały za granicę.
Obraz klęski w polityce zatrudnienia dopełnia sytuacja w polityce demograficznej ze wskaźnikiem
1,23 dziecka na jedną Polkę. Najgorszym faktem jest to, że bezrobocie zostało precyzyjnie
zaplanowane, a Tadeusz Kowalik w swojej książce pokazał, że był to jedyny wskaźnik który okazał
się trafnie zaprognozowany.
Kolejnym elementem patologii jest deficyt budżetowy, który był dodatni w 1990 roku, a od tego
czasu jest permanentnie ujemny. W ten sposób lawinowo zaczął także narastać dług państwowy. W
2010 zapłaciliśmy 37,2 mld złotych odsetek, w wrześniu 2011 cały dług wynosił oficjalnie 880 mld
złotych czyli 54% PKB. Jednakże Instytut Sobieskiego wyliczył dług metodą memoriałową i wedle
tych obliczeń dług wynosi 220% PKB. Do długu trzeba dodać 717,7 mld złotych długu prywatnego,
na jedną osobę wynosi to 21,3 tys złotych. Janusz Jabłoński dolicza ukryty dług (160% PKB
zaległych płatności w ochronie zdrowia oraz systemie rentowym). Razem więc cały dług wynosi ok.
4,5 biliona złotych. Mamy także ujemny bilans handlowy, w 2010 r. wyniósł on 13 mld dolarów. W
eksporcie z krajów Unii wyprzedzamy tylko Rumunię i Bułgarię.
Kieżun na przykładach Niemiec czy Kanady udowadnia, że gospodarki tych krajów są cały czas
narodowe, ze szczególnie dominującą rolą własnego systemu bankowego, rozprawia się także z
„neoliberalnym” mitem na temat przewagi efektywności z zarządzaniu własnością prywatną nad
własnością państwową. Stanowczo opowiada się nad zachowaniem strategicznych dla kraju
sektorów gospodarki i bankowości. Tymczasem u nas wszystko zostało wyprzedane i obecnie
dominuje w Polsce kapitał niemiecki, francuski, amerykański, szwedzki, holenderski.
W ostatnim podrozdziale zatytułowanym „efekt neokolonizacji Polski” dowiadujemy się, że na 100
największych firm w Polsce tylko 17 z nich jest z przewagą kapitału polskiego. 4 największe firmy
to Orlen, PKO BP, PGNiG oraz KGHM. I choć przykładowo PKO BP wykazało zysk netto w 2010
r. ponad 2 mld złotych to jest przeznaczone do sprzedaży. Polska głównie eksportuje do Czech i
Rumunii. Największymi firmami w Polsce z kapitałem zagranicznym są Telekomunikacja Polska,

Fiat Auto Poland, General Motors Poland, Giełda Papierów Wartościowych.
Wniosek autora książki jest jednoznaczny, „struktura naszej gospodarki jest podobna do typowej
struktury zdekolonizowanych krajów afrykańskich” (s. 258). Wysokie ujemne saldo dochodów
stanowi część odpływu zysków i wynagrodzeń, od 2005 r. wysokie saldo błędów i opuszczeń
powoduje nielegalny transfer zysków i środków między centralami a filiami firm.
Efektem masowej i spontanicznej prywatyzacji zdaniem autora nie jest wcale większa wolność
gospodarcza i umożliwienie swobodnej konkurencji pomiędzy gospodarczymi podmiotami, ale
wypływanie z Polski dywidend, zysków, gigantycznych płac dla zagranicznego personelu
kierowniczego, wysokie opłaty za zarządzanie OFE, ceny transferowe wewnętrznych usług
wykonywanych za wysoką cenę przez pracowników zagranicznej centrali, wiele sprytnych
manipulacji dla wykazania niskiego zysku lub deficytu. Cały czas umożliwia to wielkiemu
kapitałowi uzyskiwać niskie koszta zatrudnienia w Polsce, które wynoszą 37% w dochodzie
narodowym, przy 61% w Szwajcarii. Średnia płaca po odjęciu składek i podatków wynosi 2053,99
zł, w Norwegii natomiast średnio otrzymuje się 55 dolarów za godzinę brutto.
Autor uważa, że wyprzedaż banków zaburzyła bilans państwowy, pyta się on także co sie stanie jak
nie będzie już czego sprzedawać zagranicy. Krytykuje „schładzanie gospodarki” w okresie rządów
AWS i wyprowadza logiczny wniosek, że banki zagraniczne będą priorytetowo traktować przede
wszystkim interes swojego macierzystego państwa. Aby uratować niekorzystny bilans proponuje
utworzyć związek banków polskich. W Kanadzie dzięki racjonalnej i propaństwowej polityce nie
było upadków banków. „Tam państwo oddziałuje na strukturę pieniądza, kredytu i gospodarkę
kraju” (s. 266) Obalany jest kolejny infantylny mit, którego głównym założeniem jest, że „państwo
nie może się wtrącać do gospodarki i podporządkowywać sobie niezależny bank centralny”.
Ostatni rozdział to w istocie miażdżąca krytyka przemian dokonujących się administracji
publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem reformy powiatowej przeprowadzonej w latach 90-
tych. Zdaniem autora u twórców reformy nie było obecnej holistycznej wizji jej przeprowadzenia, a
także dokonywano jej tylko z punktu widzenia prawa administracyjnego oraz politologii nie
uwzględniając zagadnień teorii organizacji i zarządzania. Przeprowadzenie reformy dla sprawnego
funkcjonowania państwa nie było dopuszczone z powodu legalistycznej i politycznej logiki
działania sektora publicznego oraz z powodu paradygmatu „syndromu wroga”. Założenia i cele
reformy administracyjnej zakładają prakseologię czyli sprawność działania administracji w
realizacji celów oraz zmiany w otoczeniu stymulujące konieczność dokonania reformy. Aby mogło
funkcjonować sprawne państwo musi być sprawna każda jego część; komunikacja między jego
częściami, a także między częściami a całością oraz pełna koordynacja i kooperacja działań.
Warunkiem sine qua non reformy administracji jest więc wizja całości i dynamiki jego zachowań z
pełną świadomością struktury wewnętrznych więzi.
Następnym konstytutywnym elementem jest „inwigilacja czysta”, czyli minimalizacja nadzoru
administracyjnego nad pracą fachowych zespołów, ograniczonego tylko do konkursowego doboru
kadr, systemu przetargów, przydziału środków według precyzyjnie zdefiniowanych kryteriów.
Kolejny punkt na drodze do sprawności administracyjnej to budowa płaskich struktur z małą ilością
stanowisk kierowniczych. Można też dla konkretnych celów budować struktury organiczne nie
wymagające zmian struktur, będące różnymi związkami, komisjami oraz zespołami.
Kieżun sam proponował swoją koncepcję reform dla krajów Europy Wschodniej polegającej na
wprowadzeniu systemu prezydenckiego systemu parlamentarnego; łączeniu funkcji prezydenta i
premiera z wiceprezydentem; małej liczbie stanowisk jednostek organizacyjnych. Część stanowisk
miałaby być samorządowa. Administracja publiczna winna być dostosowana do Europejskiej Karty
Samorządu Terytorialnego, która określa, że kierowanie sprawami publicznymi powinno należeć do
organów najbliższych obywatelowi. Prakseologiczne kryteria skuteczności i ekonomiczności
dotyczą też kosztów moralnych, indywidualnych i zbiorowych. Reforma administracji powinna w
wizji całości uwzględnić także sporządzenie precyzyjnej, wieloczynnikowej i parokrotnie

weryfikowanej listy kosztów ekonomicznych oraz dokonanie wszechstronnej, socjotechnicznej
analizy przewidywanych kosztów moralnych. Krytykowana jest jednak zbyt duża ilość
biurokratycznych nakazów z Unii Europejskiej powodującej nakładanie się instytucji. W książce
dokonywana jest także negatywna ocena Europejskiej Karty Regionów Granicznych i
Transgranicznych, która powodować może tworzenie sie „euroregionów”, wraz z autonomicznymi
roszczeniami konkretnych regionów.
Na reformę administracji publicznej powinno oddziaływać także środowisko technologiczne,
poprzez pełną komputeryzację jej struktury. Środowisko społeczno-polityczne powinno się
adaptować poprzez wdrażanie zasad demokracji. Ważną rolę ma mieć Konstytucja, która kieruje się
5 głównymi zasadami. Zasada pomocniczości ma za zadanie czynności przekraczające możliwości
kwalifikacyjne i kompetencyjne danej jednostki przekazywać organizacyjnej jednostce wyższego
rzędu; zasada korporacyjna formułuje, że ogół mieszkańców jest wspólnotą samorządową; zasada
decentralizacji pochodzi od ustroju terytorialnego RP; czwarta zasada dotyczy adekwatności
informuje, że jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych
odpowiedni do przypadających zadań, a piąta zasada mówi o monteskjuszowskim podziale władzy.
Opracowaniem i wdrażaniem reformy powinien się zajmować międzydyscyplinarny zespół
specjalistów mający staż praktyczny i teoretyczny, których szef nie jest związany z opcją
polityczną. Ważna jest dokumentacja legislacyjna i plan kroków wdrażania reformy. Należy także
opracować listę kosztów materialnych i moralnych, zalecana jest filozofia ewolucyjna.
W Polsce cała reforma została przeprowadza wbrew powyższym zaleceniom. Autor pisze, że w
1990 r. powstała dwuszczeblowa administracja terenowa generująca wysoką biurokrację i koszta. W
ciągu ośmiu lat ilość ludzi zatrudnionych w administracji centralnej wzrosła trzykrotnie, w
wojewódzkich urzędach prawie dwukrotnie, a w gminach prawie pięciokrotnie. De facto była to
więc antydecentralizacja. Ciekawym faktem jest także to, że wydatki naczelnych organów władzy
(Prezydent, Sejm, Senat, Naczelne Sądy, Trybunały, NIK) nie są wykazywane w wydatkach
administracji rządowej. W 1993 r. wydano w tym kierunku 186 mln. 780 tys. zł, a w 1999 r. już
ponad 1 mld zł. Udział wynagrodzeń wzrósł tutaj czterokrotnie. Próbę odbudowania powiatów
przez ówczesną Unię Demokratyczną Kieżun ocenia jako koncepcję stworzenia administracyjnych
ośrodków stanowiących podstawę własnego, terenowego elektoratu. Twórca reformy prof. Michał
Kulesza nie był w stanie merytorycznie odpowiadać na rzeczową krytykę prof. Kieżuna i
ograniczając się kilkukrotnie do argumentów ad personam. Ogólnie ilość zatrudnionych w całej
administracji wzrósł ze 158 tys. do 440 tys. W 1999 r. struktura terenowa była już trójszczeblowa,
zdaniem autora zupełnie niepotrzebna, bo powodująca nakładanie się kompetencji powiatów i
gmin, podczas gdy zamiast powiatów można byłoby tworzyć związki gmin lub województw do
wykonywania konkretnych, większych zadań. Na dodatek powiaty mają ograniczony zakres
działania, a po powstaniu Kas Chorych, a później NFZ nie musiały już finansować służby zdrowia.
W książce pokazywane są porównania z innymi krajami, w których autor dowodzi, że liczba
powiatów jest zbyt duża. Występuje także zbyt duża rozpiętość powiatów co do powierzchni, liczby
mieszkańców i liczby gmin. Wykonują one także często zadania rządowe.
Niepoważnym faktem jest to, że brak było analizy kosztów reformy, także w wymiarze moralnym
czy społecznym. Opierała się ona na koncepcji skutecznościowej a nie sprawnościowej,
wzbogaconej dezinformacją opinii publicznej z groźnymi inwektywami pod adresem osób
usiłujących ustalić rzeczywiste koszta. Zamiast w kosztorysie uwzględnić 50 rodzajów kosztów,
prognozy pisano na podstawie kilku co znacznie zaniżało rzeczywiste koszta tejże reformy.
Marnotrawienie publicznych pieniędzy przybiera groźniejszą formę w ramach nieoficjalnego
sektora publicznego jakim są agencje rządowe i fundusze państwowe. Na miejsce zlikwidowanych
funduszy socjalistycznych powstało 10 nowych, a do tego 13 agencji rządowych. Dochody i
wydatki funduszy celowych wynoszą 85 mld zł, jako środki pozabudżetowe nie podlegają one
kontroli sejmowej. W ramach reformy nie opracowano planu informatyzacji i szkoleń kadry
administracyjnej. Była jednakże tania alternatywa wobec powszechnie chwalonej reformy. Chciano
przekształcić upodmiotowione województwa w państwowo-samorządowe powiaty. Miał to być

model na kształt francuski. Dla wieloprzestrzennych problemów chciano stworzyć 12
makroregionów. Ważnym elementem miał być związek gmin, zlikwidowane miały być rejony i
podporządkowane ich zadania gminom bądź województwom. Chciano też zmniejszyć i
podporządkować administrację specjalną. Jednostki samorządu terytorialnego miały być niezależne
poprzez jednolity system podatkowy i własną działalność gospodarczą. Podstawą tej struktury
miałaby być demokracja lokalna i rzeczywista decentralizacja.
Prof. Kieżun krytykuje także poszczególne ordynacje wyborcze, jako w praktyce niedemokratyczne
i utrudniające zastosowanie biernego prawa wyborczego. Tak naprawdę system opiera się na
partiokracji. Wielu posłów zmieniało i zmienia partie potwierdzając fikcję organizacyjną.
Niesprawiedliwa była i jest także ordynacja proporcjonalna bo jak twierdził Karl Popper odzierała
posła z odpowiedzialności. W książce proponowane są Jednomandatowe Okręgi Wyborcze.
Systematycznie od początku transformacji tworzy się także za dużo przepisów, ich liczba
gwałtownie wzrosła i do dziś jest ich za dużo. Niektóre przepisy prawne, poszczególne kodeksy
zmieniano nawet kilkadziesiąt razy. Utrudniana jest przez to także swobodna działalność
gospodarcza właśnie z powodu zmieniających się przepisów i ogromnych obciążeń finansowych,
których koszty administracyjne rocznie wynoszą 77,6 mld zł. Autor wymienia czterech jeźdźców
apokalipsy polskiej biurokracji jako głównych sprawców jej patologii. Są to: gigantyczny wzrost
zatrudnienia, luksusomania biurokracji, korupcja oraz arogancja władzy. Ten bogaty treściowo
ostatni rozdział kończy się jednoznacznie negatywną oceną efektów i sposobu przeprowadzenia
transformacji z Polsce.
Na podstawie przedstawionej pracy wysuwana jest konkluzja o przeroście środków nad celami
podczas realizacji transformacji. Otwarto wprawdzie drogę do „wolności osobistej”, jednakże w
użyciu tejże wolności usiłuje się abstrahować od wymiaru etycznego, co było powodem
„prymitywnego liberalizmu” na początku przemian. Źródłem patologii jest specyfika naszej kultury
społecznej ukształtowanej w wyniku przekształceń ustrojowych. Pogardę dla państwa wzmacniały
zabory i dominacja ZSRR. Drenowaniu przez obcy kapitał naszego kraju pomagało zauroczenie
negatywną fikcją organizacyjną programu Sachsa.
W podsumowaniu wymienianych jest kilka podstawowych grzechów zaniechania, które
popełniono. Brak było planu prywatyzacji, dynamicznego rozwoju polskiej bankowości, krajowych
priorytetów produkcyjnych i planu tranzytowego kraju, planu zabezpieczenia sie przed ogromnym
bezrobociem, rozwoju drobnotowarowej rodzinnej, ekologicznej produkcji rolnej, racjonalnego
systemu finansowo-podatkowego bez przywilejów dla niektórych. Nie zrobiono nic aby
uniezależnić się choć trochę od kapitału niemieckiego oraz rosyjskiego w kwestii energetycznej.
Bez wyprzedanej własności nie mamy szans aby dogonić naszego potężnego sąsiada.
Patologia zdaniem autora dotyka także takich działów działalności publicznej jak: sądownictwo,
komunikacja kolejowa, budowa autostrad, wzrost długu publicznego, proces ograniczenia nędzy
ludzi żyjących poniżej minimum socjalnego (17,1%), najwyższa liczba wypadków samochodowych
w UE, niski ranking działalności innowacyjnej.
W ostatnim podrozdziale prezentowany jest zarys usprawnień, który prezentowano także w
poprzednich rozdziałach książki. Są to propozycje polepszenia sytuacji w kraju na różnych
płaszczyznach. Jak zaznaczone jest na ostatniej stronie – „punktem wyjścia jest reforma ustrojowa”,
którą wcześniej już omówiono. Istotne są przy tym trzy punkty: upowszechnienie świadomości, że
istnieje konieczność zniwelowania ostrości przeciwstawnych opinii; swoista ekumenizacja
intelektualna i likwidacja „syndromu wroga”. Krótko mówiąc priorytetami jest polemika,
interdyscyplinarność zespołów decyzyjnych oraz racjonalne podejście do spraw wolności praw
ludzkich. Powinna nastąpić zmiana ustrojowa oraz zmiana ordynacji wyborczej i doboru
kandydatów. Trudną sprawą jest zniwelowanie długu publicznego, należy kłaść nacisk na walkę z
przewagą importu nad eksportem, poprzez rozwój produkcji antyimportowej. Są tu propozycje
także udomowienia banków zagranicznych oraz powzięcie akcji zwiększania liczby polskich firm w
gronie 100 największych przedsiębiorstw w Polsce. Trzeba by ograniczyć zagraniczne inwestycje, a

prywatyzację ograniczyć do polskich nabywców. Autor proponuje także rozwój własnych źródeł
energii wraz z gazem łupkowym, choć w tym przypadku już korzysta na tym kapitał amerykański, a
na dodatek cały proceder poszukiwania i wydobycia jest wątpliwy pod względem ochrony
środowiska i ma bardzo agresywny charakter wobec podziemnych terenów.
Ogólnie należy zakwestionować neoliberalną politykę „tu i teraz”, która polega na agresywnej
praktyce wielkich kapitałów będących odpowiedzialnymi za bankructwa wielkich państw.
Przywoływany jest po raz kolejny Karol Marks, który pisał kiedyś, że bogata światowa burżuazja
odgrywa zbrodniczą rolę wobec w tym przypadku państw afrykańskich, a pasożytniczą wobec
choćby Polski. Proponowana jest także kontrola całego sektora finansowego i korporacyjnego.
Książkę można polecić wszystkim krytykom neoliberalnej pseudoekonomii, dla których ekonomia
jest przede wszystkim nauką społeczną zajmującą się na sprawiedliwym podziałem dóbr i
umożliwieniem w partycypacji społecznej, wbrew nurtowi który w praktyce sprowadza ekonomię
do działania wedle reguł zysk-strata, będącej w swej naturze nawiązaniem do darwinizmu
społecznego. Warto także aby sięgnęli do niej studenci innych nauk społecznych jak psychologia
społeczna lub socjologia, którzy często na studiach słyszą od wykładowców jakoby ich udział miał
ograniczyć się do badania rzeczywistości społecznej bez emocjonalnego zaangażowania się w
badanie faktów. A fakty w tejże książce są brutalne i podejście bezemocjonalne do nich jest de facto
zgodą na pogłębianie się neokolonialnej nędzy. Wreszcie powinni do niej sięgnąć studenci nauk o
zarządzaniu, bo jeśli osoby z tytułem profesorskim zajmowały się wdrażaniem nieudanych reform z
dziedziny zarządzania, to ta książka jest w stanie nauczyć krytycznego podejścia do treści
wykładanych na polskich uczelniach. Nie mogą tejże książki ominąć studenci politologii, dla
których może to być dobra lekcja historii na temat tego jak nie powinno dokonywać się
politycznych przemian w Polsce, jeśli chce się uwzględniać omawiane w niej koszta materialne i
moralne. Jest ona przede wszystkim nie obciążona ideologicznymi treściami, nie ma w sobie
poprawnych politycznie schematów, cechują ją rzeczowość, bogate sięganie do literatury, ale także
takie ważne cechy jak empatia i humanizm, bez której nauka nie może się obyć.
Bartłomiej Doborzyński

http://geopolityka.org/