K Kwiatkowski, Balcerek Wojny w Prusach pod red Witolda Gieszczyńskiego, Jerzego Maronia (recenzja)

Z A P I S K I H I S T O R Y C Z N E — T O M LXX — R O K 2005

Zeszyt 4

MARIUSZ BALCEREK (Toru

), JAROSŁAW CENTEK (Toru

KRZYSZTOF KWIATKOWSKI (Toru

), MICHAŁ PARADOWSKI (Toru

)

O WOJNACH W PRUSACH

∗

Terytorium dawnych Prus zostało obdarzone przez los niezwykle barwn

i bogat

histori

. Dotyczy to zwłaszcza rozgrywaj

cych si

na tym obszarze

działa

wojennych. Ich cz

ciowym przedstawieniem postanowiono zaj

w pracy zbiorowej zatytułowanej Wojny w Prusach, pod redakcj

Witolda

Gieszczy

skiego, Norberta Kasparka i Jerzego Maronia.

Ukazanie działa

wojennych na obszarze historycznych Prus, jakie widzimy

w omawianej pracy, nie jest pierwszym tego typu w polskiej historiografii. Trze-
ba wspomnie

bowiem w tym miejscu o zaledwie sze

lat wcze

niejszym, syn-

tetycznym dziele Działania militarne w Prusach Wschodnich, pod redakcj

Wie-

sława Wróblewskiego

, wydanym przez Wojskowy Instytut Historyczny Aka-

demii Obrony Narodowej. Powy

sza publikacja spotkała si

z powa

krytyk

rodowisku badaczy. Jej recenzenci, J. Maro

, Sławomir Augusiewicz oraz

N. Kasparek, redaktorzy i autorzy omawianego tu tomu, zarzucili swym po-
przednikom wiele bł

dów, niedoci

gni

i pomyłek, i to zarówno w zakresie

pracy redakcyjnej jak i autorskiej poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów

Krytyka stała si

zatem, jak wida

w tym przypadku, swoist

inspiracj

powstania nowego uj

cia działa

wojennych w Prusach. Twórcy Wojen w Pru-

sach nie zdecydowali si

jednak na kompleksowe przedstawienie walk rozgry-

waj

cych si

na omawianym terenie, jak stało si

to w Działaniach militarnych,

lecz spo

ród wielu wojen i kampanii wybrali, ich zdaniem, najwa

niejsze i naj-

ciekawsze. Opisano wobec tego podbój Prus przez Zakon, rol

zamków krzy-

ackich, wojny Rzeczpospolitej ze Szwecj

w XVII w., epok

napoleo

oraz

obydwie wojny

wiatowe.

——————

∗

Na marginesie pracy Wojny w Prusach, red. W. Gieszczy

ski, N. Kasparek i J. Maro

Olsztyn 2004. Rozdziały autorstwa: Mirosława Hoffmanna, Jana Gancewskiego oraz Tomasza
Gajownika i Jerzego Maronia, omówił Krzysztof Kwiatkowski, cz

dotycz

wojen Rzeczpo-

spolitej ze Szwecj

Andrzeja Korytko i Sławomira Augusiewicza – Mariusz Balcerek, wojny

napoleo

skie – Michał Paradowski, działania podczas pierwszej wojny

wiatowej – Jarosław

Centek. Zało

enia i konstrukcj

całej pracy przedstawił oraz cało

zredagował Mariusz Balcerek.

Działania militarne w Prusach Wschodnich, red. W. Wróblewski, Warszawa 1998.

J. Maro

, S. Augusiewicz, N. Kasparek, Wokół dziejów militarnych wschodniopomorskiego

obszaru działa

wojennych, Komunikaty Mazursko-Warmi

skie, 1999, nr 4, s. 555–575.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

Niestety w krótkim Słowie wst

pnym, pióra gen. bryg. Edwarda Pawlicy, nie

znajdujemy szerszego uzasadnienia wyboru tematów artykułów. Autor nie wy-
mienia ani Działa

militarnych, ani innych prac przedstawiaj

cych podobn

problematyk

w granicz

cych z Prusami regionach

. Tak

e w poszczególnych

rozdziałach brak z reguły krytycznego omówienia wcze

niejszej literatury, mi-

e s

one zaopatrzone w pełen aparat naukowy. Natomiast z lektury Słowa

wst

pnego dowiadujemy si

o kierowaniu Wojen w Prusach do szerokiego grona

czytelników, co mo

e wskazywa

na zamiar zast

pienia syntezy Wojskowego

Instytutu Historycznego nie tylko na polu naukowym, ale tak

e popularnonau-

kowym.

Poza wst

pem praca składa si

z siedmiu rozdziałów – artykułów, z których

dy stanowi osobn

cało

, powi

zan

z innymi jedynie militarn

tematyk

i terenem prowadzonych walk, za jaki uznano we wst

pie obszar dawnych Prus

Ksi

cych oraz władztwa biskupa i kapituły warmi

skiej. Autorzy nie zdecy-

dowali si

na po

cenie analizie historyczno-geograficzno-wojskowej tytuło-

wych Prus nawet osobnego (chocia

by krótkiego) rozdziału, co stanowi powa

ny mankament całej pracy (jedynie w opracowaniu Tomasza Strze

yka odnaj-

dziemy charakterystyk

teatru działa

wojennych). To dziwi, zwłaszcza je

uwzgl

dni si

fakt bardzo mocnego zaakcentowania wagi tego problemu w re-

cenzji Działa

militarnych

, które zreszt

posiadały w swej strukturze taki opis

Zbiór materiałów otwiera tematyka

redniowieczna: artykuł Mirosława

J. Hoffmanna Podbój Prusów przez Zakon Krzy

acki (s. 9–27), który stanowi

prób

omówienia zbrojnego zawładni

cia ziemiami pruskimi mi

dzy doln

Wi-

sł

a Niemnem przez zakon krzy

acki mi

dzy trzeci

a dziewi

dekad

XIII

stulecia. Ju

na wst

pie trzeba zauwa

, i

rozwa

ania te stanowi

po-

bie

ny przegl

d najwa

niejszych wydarze

trwaj

cych ponad 50 lat wojen Za-

konu na ziemiach pruskich. W kilku miejscach autor powtarza bezkrytycznie
punkt widzenia starszej historiografii dotycz

cej Prus, zwłaszcza polskiej i ra-

dzieckiej

Olszty

ski archeolog zaczyna swoj

narracj

tradycyjnie od sprowadzenia

zakonu do Prus, które umiejscawia – niezbyt

le – w 1226 r., i zbudowania

przy pomocy Konrada Mazowieckiego gródka Vogelsang na lewym brzegu Wi-
sły (s. 11). W dalszej kolejno

ci nast

puje prezentacja najwi

kszych kampanii

Zakonu: w 1233/1234 r. (s. 12), 1236/1237 r. (s. 12–13), walki z powstaniem

——————

J. R. Godlewski, W. Odyniec, Pomorze Gda

skie. Koncepcje obrony i militarnego wykorzy-

stania od XIII do roku 1939, Warszawa 1982; Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich
Polski, cz. 1, red. Z. Kosztyły, Białystok 1986; M. Bielski, W. Rezmer, Bitwy na Pomorzu 1109–
1945, Gda

sk 1993; Działania militarne na Pomorzu, red. W. Wróblewski, Warszawa 2001.

J. Maro

, S. Augusiewicz, N. Kasparek, op.cit., s. 556–558.

J. Augustyniak, Prusy Wschodnie jako teatr działa

wojennych, [in:] Działania militarne

w Prusach, s. 11–40.

Artykuł powtarza w znacznej mierze prezentacj

walk krzy

acko-pruskich zawart

w pracy

zbiorowej Działania militarne w Prusach Wschodnich wydanej w 1998 r.; por. D. Sokoli

ski,

Podbój ziem pruskich przez Zakon Szpitalników Marii Panny domu Niemieckiego w Jerozolimie
w XIII wieku, [in:] Działania militarne w Prusach, s. 46–57.

O wojnach w Prusach

pruskim i

topełkiem (s. 16–17), działa

1259–1260 r. (s. 22), w których

brały udział znaczne kontyngenty „zewn

trzne” – siły krzy

owców z Rzeszy

i z Polski (równie

z Pomorza). Opisom, przytaczanym za dawniejsz

literatur

a zatem nic w zasadzie nie wnosz

cym do stanu bada

, nie towarzyszy jakakol-

wiek próba refleksji nad sposobami podboju, mechanizmami kształtowania pod-
ło

a polityczno-społecznego na obszarze przyszłej walki zbrojnej, czy zakresem

wykorzystania zastanych przez rycerzy zakonnych w Prusach warunków natu-
ralnych – a wydaje si

, i

poza faktograficznym opisem długoletnich konfliktów,

te wła

nie zagadnienia pozostaj

istotnymi kwestiami do wyja

nienia w histo-

riografii dotycz

cej podboju Prus przez zakon niemiecki.

Autor jednak takiej refleksji nie podj

ł, co gorsza, zrezygnował z prezentacji

całej problematyki podboju z punktu widzenia archeologii (próba taka nie zosta-
ła wła

ciwie jeszcze podj

ta w literaturze), decyduj

c si

na stworzenie tekstu

stricte historycznego. Cztery odniesienia do jednego (cho

najwa

niejszego)

ródła – kroniki Piotra z Dusburga (s. 10, 12, 20, 24) – s

całkiem dowolne.

Niezbyt korzystne wra

enie wywołuje fakt, i

badacz posługuje si

cytatami

ródłowymi, nie pochodz

cymi z wyda

wersji oryginalnych. Fragment Starszej

Inflanckiej Kroniki Rymowanej (s. 18), przytacza wi

c z polskiego wypisu dzie-

tnastowiecznego, mimo i

ródło to jest łatwo dost

pne w kraju (równie

Internecie – wersja elektroniczna niemieckiego wydania Meyera z 1876 r.)

Pozostaj

c przy tematyce pi

miennictwa wykorzystanego przez M. J. Hoffman-

na nale

y zauwa

, i

podstawowa praca, monumentalne dzieło Alberta Lu-

dwiga Ewalda

, została przywołana jedynie dwa razy (s. 19, 22).

Mimo korzystania z literatury przedmiotu autor nie unikn

ł tak

e zaburze

chronologicznych. Datacja nieudanego podboju Sambii okre

lana na

1255/1256 r. (s. 19)

, poprzedza w jego narracji prezentacj

krucjaty króla cze-

skiego Przemysła II Ottokara zim

1254/1255 r., w trakcie której ten wła

nie

obszar został zaj

M. J. Hoffmann przedstawia czytelnikowi cało

belli Prussie

jako ci

głe-

go pasma zwyci

stw krzy

ackich z jednym intermedium w postaci powstania

pruskiego (drugiego), które wybuchło jesieni

1260 r. (tu wspomina m.in.

o „szoku”, jakiego do

wiadczyli Krzy

acy na wie

o naje

dzie Skomanda

w 1263 r. na ziemi

chełmi

, s. 23). W ko

cowych partiach tekstu widoczna

——————

Livländische Reimchronik, hrsg. v. L. Meyer, Paderborn 1876 oraz strona internetowa

http://www.uni-bayreuth.de/departments/aedph/2002/0088.html (stan z dnia 10 X 2005).

A. L. Ewald, Die Eroberung Preussens durch die Deutschen, Bd. 1–4, Halle 1872–1886.

e jest to bł

d drukarski. Zako

czony niepowodzeniem atak wojsk Zakonu na Sam-

odbył si

, wg A. L. Ewalda, zim

1252/1253 r.

Odno

nie do chronologii i przebiegu kampanii sambijskiej króla czeskiego i pó

niejszych

walk na półwyspie, por. Annales Ottocariani, hrsg. v. D. R. Köpke, [in:] Monumenta Germaniae
Historica, Scriptores, Bd. 9, Hannoverae 1851, s. 181–182 (por. te

wydanie J. Emlera, Fontes

rerum Bohemicarum, t. II/1, Pragae 1874, s. 308–309).

Petri de Dusburg Chronicon terre Prussie (dalej cyt. Dusburg), bearb. v. M. Toeppen, [in:]

Scriptores rerum Prussicarum (dalej cyt. SRP), Bd. I, Leipzig 1861, s. 146.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

jest do

wyra

nie deterministyczna teza (powtarzana za historiografi

)

, o ple-

mionach pruskich „z góry” skazanych na zagład

ze strony Zakonu (s. 27). Otó

ta wła

nie fraza, niezwykle frapuj

ca dla badacza, wywołuje najwi

kszy sprze-

ciw. Wydaje si

bowiem, i

ródła krzy

ackie zupełnie inaczej prezentuj

walki

z poganami w Prusach – przeciwnie, cały podbój ukazuj

jako swego rodzaju

mirabilium i to nie tylko w znaczeniu czysto teologicznym b

teleologicz-

nym

. Tak zreszt

– jako swego rodzaju irracjonalny cud – postrzegany był

sukces Zakonu w Prusach przez samych członków korporacji

. Czy wi

c nie

powinien zastanowi

fakt, i

w nieco ponad pół stulecia dobrze zorganizowana

i prosperuj

ca korporacja rycerska dokonała podboju terytorium o powierzchni

około 43 150 km

(cho

obszar kontrolowany przez Zakon w nast

pstwie podbo-

ju zajmował około

tej powierzchni), które to przez poprzednie dwie

cie lat

bezskutecznie próbowały podporz

dkowa

sobie co najmniej trzy podmioty

polityczne basenu bałtyckiego. Dlaczego Zakon zdołał opanowa

i nast

pnie –

w tak ekstremalnie trudnych warunkach – utrzyma

Prusy? Próby odpowiedzi na

to pytanie praca M. J. Hoffmanna nie zawiera.

Drugim artykułem po

conym epoce wieków

rednich jest tekst Jana Gan-

cewskiego pt. Rola militarna zamków krzy

ackich w Prusach w XIV i XV wieku

(s. 29–41). Autor w znacznej mierze wykorzystał wyniki własnych bada

, które

prezentował w opublikowanej w 2002 r. rozprawie doktorskiej

. Zakres tema-

tyczny omawianego zbioru studiów wymagał jednak

e poszerzenia kr

gu zainte-

resowa

i rozwini

cia go poza obszar ziemi chełmi

skiej oraz pewnej zmiany

perspektywy ujmowania zagadnienia z gospodarczej na wojskow

. Na wst

pie

badacz prezentuje ogólny zarys funkcji budownictwa warownego na obszarze
pa

stwa zakonu krzy

ackiego w Prusach (s. 29–30) – zarys pozbawiony jednak

——————

M.in. S. Zaj

czkowski, Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzy

aków, Toru

1935, s. 1, 9;

G. Labuda, Powstanie pa

stwa zakonu krzy

ackiego na Pomorzu i narzucenie ustroju feudalnego

Prusom, [in:] Historia Pomorza, t. I: Do roku 1466, red. G. Labuda, Pozna

1969, s. 451–455;

K. Górski, Pa

stwo krzy

ackie w Prusach, Gda

sk–Bydgoszcz 1946, s. 37; idem, Zakon Krzy

acki

a powstanie pa

stwa pruskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gda

sk–Łód

1977, s. 20; cho

zasadniczo inny punkt widzenia w tej sprawie był ju

prezentowany, por. np. E. Maschke, Die

Eroberung Preussens im 13. Jahrhundert, [in:] Der Deutsche Ritterorden. Seine politische und
kulturelle Leistung im deutschen Osten, hrsg. v. E. Maschke, K. Kasiske, Berlin 1942, s. 30–34;
G. Labuda, Dzieje Zakonu Krzy

ackiego w Prusach. Gospodarka–Społecze

stwo–Pa

stwo–

Ideologia, Gda

sk 1986, s. 161. Kwesti

sporn

pozostawa

e, jak długo to zagro

enie bytu

Zakonu w Prusach miało wymiar strategiczny.

Np. Dusburg, s. 113; Die Ältere Hochmeisterchronik (dalej cyt. ÄHMCh), bearb. v.

M. Toeppen, SRP, Bd. III, Leipzig 1866, s. 568; Historia brevis magistrorum ordinis Theutonici
generalium ad Martinum Truchses continuata, hrsg. v. M. Toeppen, SRP, Bd. IV, Leipzig 1870,
s. 260.

Por. De Prima fundacione monasterii Olivae (dalej cyt. ÄChO), [in:] Die ältere Chronik

und Schrifttafeln von Oliva, hrsg. von T. Hirsch, SRP, Bd. I, s. 678–679; Dusburg, Supplementum
12, s. 216.

J. Gancewski, Rola zamków krzy

ackich w ziemi chełmi

skiej od połowy XIV wieku do

1454 roku. Studia nad gospodark

, Olsztyn 2001; por. te

recenzj

tej pracy autorstwa S. Jó

wia-

ka, Zapiski Historyczne (dalej cyt. ZH), t. 68: 2003, z. 1, s. 165–171 oraz polemik

obu autorów;

ZH, t. 68: 2003, z. 4, s. 681–692, 693–695.

O wojnach w Prusach

odwoła

do podstawowej literatury

. Kolejne strony zawieraj

omówienie

funkcji licznych zało

fortyfikacyjnych (np. Radzy

), cho

analiza ta nie jest

pełna (s. 30–36). Wskazuje na ich wielk

rol

jako baz zaopatrzeniowych

i miejsc gromadzenia sprz

tu wojennego i uzbrojenia (s. 32–33). W dalszej cz

ci pracy wspomina o kompleksowym charakterze rozmieszczenia geograficz-

nego zamków (s. 35) i przywołuje tez

Mariana Arszy

skiego o ofensywnej roli

tego rodzaju umocnie

w systemie militarnym Prus krzy

ackich w XIV–XV w.

(s. 36; równie

bez stosownego odno

nika do prac tego badacza)

. Ostatnie

strony po

ca autor na prezentacj

wybranych przykładów pełnienia tej funk-

cji przez zamki podczas konfliktów zbrojnych Zakonu z s

siadami (zwłaszcza

z Polsk

) (s. 37–41), konkluduj

c ten krótki przegl

d stwierdzeniem o zrealizo-

waniu podstawowych celów przez zamki pruskie w wojnach z Polsk

w pierw-

szych czterech dekadach XV stulecia i wreszcie w wojnie trzynastoletniej
(s. 41).

Zastanowi

wypada nad spraw

kszego znaczenia militarnego zam-

ków na obszarze Pomorza Wschodniego (okre

lanego anachronicznie przez

autora mianem Prus Zachodnich, s. 32, 39) i obiektów w komturiach górnopru-
skich („Oberland”), czyli Elbl

g, Dzierzgo

– okre

lonych przez autora mianem

„zamków poło

onych w Prusach Zachodnich” (s. 32). Wydaje si

bowiem, i

nale

ałoby rozró

dwie całkiem osobne kwestie: spraw

potencjału owych

punktów jako o

rodków ufortyfikowanych i odpowiednio bogato wyposa

onych

w uzbrojenie i sprz

t wojenny oraz rzeczywiste znaczenie wojskowe w konflik-

tach zbrojnych. Brakuje w artykule J. Gancewskiego rozró

nienia tych dwóch

elementów. Trudno mówi

do 1410 r. o wi

kszym znaczeniu wojskowym zam-

ków w

rodkowej cz

ci władztwa Zakonu w Prusach („Oberland”), gdy

za-

sadniczo ich potencjał nie podlegał weryfikacji w rzeczywistych działaniach
zbrojnych (notabene ewentualna jego pozytywna ocena dla okresu wielkiej woj-
ny nie jest chyba wcale tak jednoznaczna). W zwi

zku z tym trudno dokonywa

w kontek

cie zaprezentowanym przez autora, oceny znaczenia zamków górno-

pruskich z obiektami pogranicza wschodniego i południowego. Potencjał tych
pierwszych był niew

tpliwie wi

kszy, z kolei znaczenie wojskowe drugich –

nieocenione dla ochrony ziem kolonizowanych i organizacji baz operacyjnych
w wojnach z Litw

(m.in. Królewiec, Ragneta, Wystru

i Pisz).

Wypada jeszcze wspomnie

o kilku kwestiach zwi

zanych z taktyk

, uzbro-

jeniem i planowaniem wojskowym. Nierozstrzygni

moim zdaniem nale

pozostawi

spraw

sto

ci u

ywania machin obl

niczych w Prusach przez

——————

Chocia

by zapomnianego, ale warto

ciowego przyczynku K. Kasiske, Die strategische

Bedeutung der Burgenlage, [in:] Der Deutsche Ritterorden. Seine politische und kulturelle Leis-
tung, s. 22–24.

M. Arszy

ski, Die Deutschordensburg als Wehrbau und ihre Rolle im Wehrsystem des

Ordenstaates Preußen, [in:] Das Kriegswesen der Ritterorden im Mittelalter, (Ordines Militares
Colloquia Torunensia Historica (dalej: OMCTH), VI), hrsg. v. Z. H. Nowak, Toru

1991, s. 91;

idem, Budownictwo warowne zakonu krzy

ackiego w Prusach (1230–1454), Toru

1995, s. 88,

119.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

Zakon (s. 41), inna rzecz, i

zakres eksploatacji tego rodzaju

rodków walki

mógł ulega

przemianom

Drug

kwesti

jest wspomniana ju

artyleria. Jej pojawienie si

, równie

w Prusach, spowodowało daleko id

ce przemiany w sposobach budowy fortyfi-

kacji, nast

pnie równie

taktyce walki w polu, jednak – trzeba to wyra

nie pod-

kre

– były to przemiany ewolucyjne. J. Gancewski słusznie stwierdził, i

innowacje te nie mogły mie

kszego wpływu na zmian

„strategii krzy

ac-

kiej” ze wzgl

du na ich nieznaczn

stotliwo

ycia (s. 32). Jednak

e do-

szedł do tego wniosku na podstawie – jak wynika z przypisu – Ksi

gi Urz

dów

Zakonu Krzy

ackiego!

Wreszcie autor stwierdza (s. 34), i

w Prusach wznoszono umocnienia

w sposób planowy, tworz

c tym samym cały system obronny. Jest to hipoteza

zwa

ywszy na wysoki poziom organizacji i działania armii organizowanej przez

korporacj

krzy

ack

, bardzo prawdopodobna, jednak – jak dotychczas – nie

udowodniona. Szkoda, i

J. Gancewski z podj

cia tego trudu zrezygnował.

Dwa nast

pne rozdziały pracy zostały po

cone siedemnastowiecznym

wojnom Rzeczpospolitej ze Szwecj

. Pierwszy, pióra Andrzeja Korytko O porty

pruskie. Działania militarne w latach 1626–1635, prezentuje nam fragment woj-
ny o uj

cie Wisły z lat 1626–1629 wraz z przygotowaniami do kolejnej zbrojnej

konfrontacji, maj

cej nast

w 1635 r.

Opisuj

c działania wojenne w latach 1626–1629, autor korzystał głównie

z polskiej literatury

21,

któr

wsparł klasyczn

biografi

Gustawa Adolfa, na-

pisan

przez Michaela Robertsa22. Praca ta, mimo niew

tpliwych walorów na-

ukowych, nie mo

e jednak zrekompensowa

braku, je

li nie liczy

dwóch od-

——————

Cho

ródła proweniencji pruskiej wbrew pozorom zawieraj

znaczn

liczb

wzmianek,

por. Dusburg, III 37, s. 71; III 38, s. 72; III 94, s. 101; III 98, s. 102–103; III 95, s. 102; III 117,
s. 110; III 118, s. 110; III 119, s. 111; III 122, s. 112; III 316, s. 179; III 324, s. 181–182; ÄHMCh,
s. 556, 564, 564–565, 567; Franciscani Thorunensis Annales Prussici (941–1410), hrsg. v.
E. Strehlke, SRP, Bd. III, s. 88, 128, 135–136; 128, 135–136; Canonici Sambiensis epitome gesto-
rum Prussie, ed. M. Toeppen, SRP I, s. 286 (2 razy); ÄChO, s. 715; Fortsetzung zu Peter von
Dusburgs Chronik, bearb. v. M. Toeppen, SRP, Bd. III, s. 485.

Wypadałoby przytoczy

cho

by prace H. Doma

skiej, Proces modernizacji

redniowiecz-

nych zamków z terenu pa

stwa krzy

ackiego w XV–XVIII wieku, Studia i Materiały do Historii

Wojskowo

ci (dalej cyt. SMHW), t. 17: 1971, cz. 2, s. 6–11 i M.

emigały, Zakres przystosowania

stałych fortyfikacji w Wielkopolsce i na Kujawach w XV w. do obrony z u

yciem broni palnej,

ibid., t. 38: 1996, s. 43–51; B. Dyba

, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfi-

kacji stałych w pa

stwie polsko-litewskim w XVII wieku (Roczniki Towarzystwa Naukowego

w Toruniu, R. 88, z. 2), Toru

1998, s. 17.

Sygnalizowana ju

m.in. przez K. Kasiskego, por. przypis 12.

Przyczynki do działa

hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego w Prusach

Wschodnich i na Pomorzu przeciwko Gustawowi Adolfowi, wyd. O. Laskowski, Przegl

d Histo-

ryczno-Wojskowy (dalej cyt. PHW), t. 9: 1937, z. 3, s. 418–444; J. Staszewski, Bitwa pod Trzcia-
n

, ibid., t. 9: 1937, z. 3, s. 401–416; J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus

Królewskich wiosn

1627 r., SMHW, t. 6: 1960, cz. 2, s. 100–190; idem, Bitwa pod Gniewem (22

IX–29 IX–1 X 1626), SMHW, t. 12: 1966, cz. 2, s. 70–172.

M. Roberts, Gustav II Adolf. A history of Sweden 1611–1632, Vol. 1–2, London 1953–

1958.

O wojnach w Prusach

osobnionych

przypisów do Juliusa Mankella i Carla Wejle23, publikacji w j

zy-

ku szwedzkim. Fakt ten jest tym bardziej zastanawiaj

cy, je

li zauwa

ymy,

dokładnie taki sam bł

d zarzucono Stefanowi Chojneckiemu – autorowi podob-

nego artykułu w tomie Działania militarne

Dla opisywanych tutaj działa

wojennych, podstawow

prac

pozostaje

nadal monumentalne dzieło szwedzkiego Sztabu Generalnego – Sveriges krig

Z kolei omówienie polityki Gustawa Adolfa podczas kampanii lat 1626–1629
mamy w pracy Nilsa Ahnlunda

26,

a w pó

niejszym okresie u Davida Norrmana

Kwestie zwi

zane z sfinansowaniem kampanii 1626 r. przedstawił Axel Nor-

berg

, natomiast do pó

niejszego okresu nieocenion

jest ksi

ka Einara Wend-

ta, dotycz

ca pobierania przez Szwedów ceł w pruskich portach

. Doda

tego trzeba jeszcze biografie kanclerza szwedzkiego Axela Oxenstierny, czło-
wieka maj

cego wielki wpływ na wydarzenia rozgrywaj

ce si

w Prusach Ksi

cych, napisan

przez Nilsa Ahnlunda

. Kanclerz, przebywał bowiem w Pru-

sach nie tylko w trakcie wojny, ale równie

podczas rozejmu.

Wracaj

c na moment do polskiej literatury, wykorzystanej przez autora za-

uwa

nale

y, i

brak jest w omawianym artykule posiadaj

cych nadal du

warto

prac Konstantego Górskiego

31 oraz

bogatej literatury marynistycznej,

opisuj

cej walk

o tytułowe porty pruskie

32.

Podobnie wygl

da sytuacja w przy-

padku niewystarczaj

cego, jak si

wydaje (pojawił si

tylko jeden przypis), wy-

korzystania monumentalnego dzieła Israela Hoppe, opisuj

cego obszernie i do-

kładnie okres od 1626 do 1636 r.

Z powy

szych braków w literaturze wynika wiele pomyłek. Przykładem jed-

nej z nich jest informacja o nieoczekiwanym l

dowaniu wojsk szwedzkich w Pi-

——————

J. Mankell, Uppgifter rörande svenska krigsmagtens styrka, sammansättning och

fördelning sedan slutet af femtonhundratalet: jemte öfversigt af svenska krigshistoriens vigtigaste
händelser under samma tid, Stockholm 1865; C. Wejle, Sveriges politik mot Polen 1630–1635,
Uppsala 1901.

S. Chojnecki, Walki polsko-szwedzkie w Prusach Wschodnich w latach 1626–1629, [in:]

Działania militarne w Prusach, s. 133–144; podano mu przy tym wa

niejsz

literatur

J. Maro

S. Augusiewicz, N. Kasparek, op.cit., s. 561.

Sveriges krig. 1611–1632, Bd. 2: Polska kriget, Stockholm 1936.

N. Ahnlund, Gustaf Adolf inför tyska kriget, Stockholm 1918.

D. Norrman, Gustav Adolfs politik mot Ryssland och Polen under tyska kriget (1630–1632),

Uppsala 1943.

A. Norberg, Polen i svensk politik 1617–1626, Stockholm 1974.

E. Wendt, Det svenska licentväsendet i Preussen 1627–1635, Uppsala 1933.

N. Ahnlund, Axel Oxentierna intill Gustav Adolfs död, Stockholm 1940.

K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecy

za panowania Zygmunta III–go, od

roku 1621–go do 1629–go, Biblioteka Warszawska, R. 47: 1888, t. 2, s. 33–84, 234–254, 415–434.

Z wa

niejszych pozycji wymieni

nale

y prace: K. Lepszy, Dzieje floty polskiej, Gda

1947; W. Odyniec, L

dowo-morska obrona wybrze

a polskiego w rejonie Pucka w latach 1626–

1629, Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej, t. 1: 1954, s. 446–467; M. Krwawicz, Walki
w obronie polskiego wybrze

a w roku 1627 i bitwa pod Oliw

, Warszawa 1955; E. Koczorowski,

Przygotowanie polskiej marynarki wojennej do wojny o uj

cie Wisły, Przegl

d Morski, 1966, nr 9,

s. 57–67; idem, Flota polska w latach 1587–1632, Warszawa 1973.

I. Hoppe, Burggrafen zu Elbing. Geschichte des Ersten Schwedisch-Polnischen Krieges in

Preussen, hrsg. v. M. Toeppen, Lepzig 1887.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

lawie, licz

cych według autora a

17,5 tysi

ołnierzy

. Inn

kwesti

w arty-

kule A. Korytko jest jego konstrukcja i zało

enia. Swoje opracowanie autor za-

czyna od ukazania kampanii 1626 r., przedstawiaj

c nam najpierw zaj

cie przez

Szwedów Pilawy, a dopiero potem szwedzkie plany oraz polskie przygotowania.
Nie bardzo wiadomo, dlaczego autor postanowił pomin

tutaj szwedzkie przy-

gotowania? Szkoda tak

e, i

przy omawianiu szwedzkich planów zabrakło miej-

sca dla jak

e wa

nej kwestii, jak

było finansowanie wojny, zwi

zanej z tytuło-

wymi portami

W dalszej cz

ci A. Korytko, kontynuuj

c opis działa

wojennych w 1626 r.,

omawia w ciekawy sposób podboje króla szwedzkiego. Pewien problem pojawia
si

dopiero przy bitwie pod Gniewem, która uchodzi za jedno z głównych i naj-

bardziej znanych wydarze

kampanii 1626 r. Autor jednak, po szczegółowym

przedstawieniu przygotowa

i sił obydwu stron, nie podejmuje si

zaprezento-

wania samego starcia, motywuj

c to bogat

literatur

tematu oraz rozegraniem

jej na drugim brzegu Wisły, stanowi

cej wyznaczon

jeszcze w Słowie wst

nym granic

dla opisywanego w całej ksi

ce terenu (s. 47–48).

Omawiaj

c kolejne kampanie z lat 1627–1629, A. Korytko próbował kon-

centrowa

na wydarzeniach rozgrywaj

cych si

na wschód od Wisły. Tym

pewnie nale

ałoby tłumaczy

marginalne potraktowanie bitwy pod Tczewem

oraz całkowite pomini

cie walk prowadzonych na morzu. Nast

pnie przechodzi

do lat rozejmu trwaj

cego od 1629 do 1635 r., gdzie po omówieniu postanowie

ze Starego Targu autor przedstawia czytelnikowi w przejrzysty i dokładny spo-
sób plany obydwu stron dotycz

ce wykorzystania Prus w przyszłej wojnie.

Na koniec wspomnie

trzeba jeszcze o braku w artykule map i planów, które

mogłyby, zwłaszcza szerszemu gronu czytelników, ułatwi

odbiór prezentowa-

nych wydarze

wojennych. Mimo tych uchybie

artykuł pozwala zapozna

z wydarzeniami wojennymi w Prusach w omawianym okresie.

Druga cz

wojen Rzeczpospolitej ze Szwecj

w XVII w., a mianowicie

kampanie w Prusach Ksi

cych w latach 1656–1657, zostały opisane przez

Sławomira Augusiewicza w czwartym rozdziale pod tytułem Pomi

dzy Szwecj

a Rzeczpospolit

. Prusy Ksi

ce jako teatr działa

operacyjnych w latach

1656–1657.

Artykuł zamieszczony w Wojnach w Prusach jest kontynuacj

wcze

niej-

szych prac autora. Najpierw ukazała si

ksi

ka Działania militarne w Prusach

——————

Według Sveriges krig na flot

licz

141 jednostek zaokr

towano (E. Koczorowski, Flota,

s. 250), około 13 tysi

ołnierzy, Sveriges, s. 247–248; liczb

potwierdza I. Hoppe, op.cit.,

s. 49.

Na kampani

roku 1626 r. (dokładnie w okresie od czerwca 1626 do kwietnia 1627 r.),

miano pocz

tkowo wyda

prawie 1 900 000 dalerów, z czego ponad 1 100 000 na działania w Pru-

sach. Tak ogromnej kwoty pieni

dzy, jak 1 900 000 dalerów, Szwecja jednak nie miała (w przy-

padku Prus deficyt wynosił około 600 tysi

cy dalerów). Od samego pocz

tku chciano wobec tego

wyrówna

te ró

nice pobieraj

c cło w portach pruskich, E. Wendt, op.cit., s. 27–2 8; A. Norberg,

op.cit., s. 274–275.

O wojnach w Prusach

Ksi

cych w latach 1656–1657 oraz nieco pó

niej Prostki 1656

. Dziwi

za-

tem musi, i

autor nie wspomina o nich w

aden sposób. Tak samo czyni w sto-

sunku do artykułu Wiesława Majewskiego, zamieszczonego w tomie Działania
militarne, cho

podaje jego wcze

niejsz

prac

znajduj

w syntezie Z dzie-

jów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski

Tak samo, jak w wy

ej wymienionych pracach, Sławomir Augusiewicz za-

prezentował tutaj potencjał militarny Prus Ksi

cych przed rozpocz

ciem woj-

ny, a nast

pnie opisał, prowadzone w latach 1656–1657 działania wojenne.

Szczególny nacisk poło

ony został na kampani

hetmana polnego litewskiego

Aleksandra Gosiewskiego z 1656 r., a wi

c zwyci

dla strony litewsko-

polsko-tatarskiej bitw

pod Prostkami oraz b

cy jej nast

pstwem najazd tatar-

ski na Prusy Ksi

ce. Szkoda, i

w mniejszym stopniu zwrócono uwag

Litwinów pod Mieruniszkami-Filipowem, zadan

im przez generała Ot-

tona Gustawa Stenbocka, który za to wła

nie zwyci

stwo otrzymał pó

niej sto-

pie

feldmarszałka

. Podobnie, niewiele miejsca po

cono działaniom Stefa-

na Czarnieckiego, Aleksandra Hilarego Połubi

skiego i Aleksandra Gosiew-

skiego z 1657 r., cho

zakres chronologiczny tekstu wymagałby tego.

W obydwu starciach – pod Prostkami i Filipowem, du

rol

odegrały

szwedzkie oddziały. Niepokoj

cy jest zatem fakt nie wykorzystania przez autora

adnej ze szwedzkich publikacji. Mam tutaj na my

li głównie ksi

Arne Sta-

dego (zawieraj

ponadto obszern

bibliografi

)

oraz artykuł (rozdział) Larsa

Tersmedena, zawarty w pracy zbiorowej Carl X Gustafs armé pod redakcj

Arne

Stadego

obie nale

do serii „Carl X Gustaf studier”, po

conej wojnom

prowadzonym przez Karola X Gustawa. S. Augusiewicz przedstawiaj

c stron

szwedzk

posiłkował si

, i to w niewielkim stopniu, tylko prac

Georga Tessi-

, któr

– moim zdaniem – nale

ałoby skonfrontowa

z wynikami bada

szwedzkich historyków.

Brak tego porównania spowodował wiele pomyłek. Przykładem jednej

z nich jest „mianowanie” ppłk. Erika Drake dowódc

jednego z regimentów

bior

cych udział w bitwie pod Prostkami. Tymczasem według autora jego bio-

gramu w Svenskt Biografiskt Lexikon, Drake pełnił w dniu starcia funkcj

jedy-

nie adiutanta gen. mjr. Israela Ridderhielma

——————

S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Ksi

cych w latach 1656–1657, Olsztyn

1999; idem, Prostki 1656, Warszawa 2001.

W. Majewski, Kampania jesienna 1656 roku, [in:] Działania militarne w Prusach, s. 156–

161; idem, Potop szwedzki (1655–1660), [in:] Z dziejów wojskowych, s. 72–118.

H. Hofberg, Svenskt biografiskt handlexikon, Del. 2, Stockholm 1906, s. 521–522 (strona

internetowa: http://runeberg.org/sbh, stan na 30 IX 2005).

A. Stade, Erik Dahlbergh och Carl X Gustafs Krigshistoria (Carl X Gustaf studier, Bd. 3),

Kristianstad 1967.

L. Tersmeden, Carl X Gustafs armé 1654–1657. Styrka och dislocation, [in:] Carl X

Gustafs armé, red. A. Stade (Carl X Gustaf studier, Bd. 8), Stockholm 1979, s. 163–276.

G. Tessin, Die Deutschen Regimenter der Krone Schweden, t. 1: Unter Karl X Gustav

(1654–1660), Köln–Graz 1965.

A. Kugelberg, Erik Drake, [in:] Svenskt Biografiskt Lexikon, Bd. 11, red. B. Hildebrand,

Stockholm 1945, s. 407–408.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

Podobnie wygl

da kwestia udziału dwóch regimentów Joachima i Hansa

(Johana) Engelów, o których nawet Tessin pisze,

e si

wcze

niej poł

czyły

w jeden oddział zwany regimentem „Beide Engel”

. Pozostaj

c przy bitwie pod

Prostakami i informacjach o niej zawartych u Tessina nale

y wspomnie

, i

podaje on, w

ród szwedzkich jednostek walcz

cych pod Prostakami, poza wy-

mienionymi przez S. Augusiewicza, jeszcze regiment płk. Hansa Jürga Würtz-
burga

i resztki regimentu (w postaci skwadronu) gen. mjr. Böddekera (Bedde-

kera, Böttischera, Böttigera) poł

czone z regimentem Ridderhielma

. Autor

jednak w ogóle nie odnosi si

do problemów zwi

zanych ze składem i liczebno-

wojsk szwedzkich pod Prostkami. Dziwny wydaje si

równie

fakt pomi-

cia i nie podania innego, u

ywanego przez stron

szwedzk

(równie

Tessina

korzystaj

cego z szwedzkich

ródeł i opracowa

), okre

lenia bitwy pod Prost-

kami – bitwa pod Ełkiem

Inn

spraw

jest podany przez S. Algusiewicza, równie

jedynie za Tessi-

nem, skład i wielko

wojsk szwedzkich w bitwie pod Filipowem. Autor wy-

mienia tylko 10 regimentów, maj

cych liczy

ponad 3 tysi

ołnierzy (bez

piechoty Jakuba Kazimierza de la Gardie). Natomiast według samego Tessina
w starciu tym brało 13 regimentów

i 6 skwadronów

, których wielko

musia-

ła by

w zwi

zku z tym o wiele wi

ksza

Nie odchodz

c jeszcze od problemu bitwy pod Filipowem, nadmieni

nale

o istnieniu przedstawienia tego wa

nego, dla strony szwedzkiej, starcia w sztuce.

Chodzi tutaj przede wszystkim o rysunek znanego i cenionego

ołnierza – arty-

sty Eryka Jönsona Dahlberga

Dziwnym wydaje si

w zwi

zku z tym fakt nie

umieszczenia przez autora

adnych map i ilustracji. Podsumowuj

c zatem, po-

dobnie jak w przypadku tekstu A. Korytko, artykuł S. Augusiewicza, mimo
pewnych pomyłek i luk, daje przegl

d wydarze

wojennych w omawianym

okresie.

Wojna napoleo

skiej Francji z koalicj

prusko-rosyjsk

, toczona od pa

dziernika 1806 r. do lipca 1807 r., jest jednym z wa

niejszych epizodów w histo-

rii dziewi

tnastowiecznej Europy, a zwłaszcza Polski. Znaczna cz

działa

tak

——————

Oddziały obydwu braci poł

czyły si

w sierpniu 1656 r., ibid., s. 144; natomiast według

Tersmedena, ju

w czerwcu 1656 r. wspomniane jednostki okre

lane s

jako skwadrony, a rok

pó

niej (danych dotycz

cych jesieni 1656 r. odno

nie do tych oddziałów nie ma), wyst

puj

wspólnie, L. Tersmeden, op.cit., bil. 19.

G. Tessin, op.cit., s. 190.

Ibid., s. 146.

F. F. Carlson, Geschichte Schwedens, Bd 4, Gotha 1855, s. 174; A. Kugelberg, op.cit.,

s. 407–408; G. Tessin, op.cit., s. 32, 127, 144, 146, 190; A. Stade, op.cit., s. 372.

G. Tessin, op.cit., s. 119, 126, 136, 157–158, 170, 175, 184, 188, 191, 193, 196, 244, 269,

290.

Ibid., s. 139, 168, 190, 240.

Stany osobowe wymienionych wy

ej oddziałów podaje Tessin (ibid., s. 119, 126, 136, 139,

157–158, 168, 170, 175, 184, 188, 190–191, 193, 196, 240, 244, 269, 290) oraz Tersmeden
(L. Tersmeden, op.cit., s. 254, bil. 11, 19).

B. Heyduk, Dahlberg w Polsce. Dziennik i ryciny szwedzkie z dziejów „potopu” 1656–

1657, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gda

sk 1971, s. 97.

O wojnach w Prusach

zwanej „I wojny polskiej” toczyła si

na przedrozbiorowym obszarze naszego

kraju, a nast

pstwem tego konfliktu było utworzenie, na mocy traktatu tyl

yc-

kiego, Ksi

stwa Warszawskiego.

Tomasz Strze

ek w swym opracowaniu Wojny napoleo

skie w Prusach

Wschodnich, skupił si

na działaniach z roku 1807

, które doprowadziły do

rozegrania dwóch słynnych bitew epoki – pod Prusk

Iław

i Frydlandem. Au-

tor, po uprzednim wprowadzeniu dotycz

cym sytuacji geopolitycznej ówczesnej

Europy, zaj

ł si

tzw. „kampani

zimow

” (stycze

–marzec 1807 r.), której

krwawym zwie

czeniem była bitwa pod Prusk

Iław

, stoczona 8 II 1807 r. (do

czasu bitwy pod Wagram, było to najkrwawsze starcie epoki). Tak opis działa

tej kampanii, jak i samej bitwy, przedstawione s

interesuj

co, jednak

e czasami

autor posługuje si

specyficznym j

zykiem (np. okre

lenie korpusu marszałka

Augereau jako „zmaltretowanego” w toku walk, nie wydaje si

najwła

ciwsze).

Dziwi

e tak

e zwyczaj podawania bardzo rozbie

nych liczb w przypadku

star

(„800–1600 je

ców”, „250–850 zabitych”), jakby autor nie mógł si

zde-

cydowa

, który z licznych materiałów

ródłowych wzi

za podstaw

, a do któ-

rego tylko odnie

w formie przypisu. Z kolei w opisach drobnych potyczek

oddziałów rozpoznawczych obu stron, T. Strze

ek jest nadmiernie dokładny

i nazbyt cz

sto podaje liczby zabitych i wzi

tych do niewoli w toku takich star

które miały marginalne znaczenie dla przebiegu kampanii.

Najpowa

niejszy bł

d merytoryczny dotyczy osławionej „szar

y osiemdzie-

ciu szwadronów” pod Prusk

Iław

. Autor pisze,

e wykorzystano „dwie

dywizje, dragonów i kirasjerów, oraz pułki grenadierów konnych i strzelców
konnych gwardii (36 szwadronów)”, jednak

e rzeczywisty stan szwadronów

w tych jednostkach wynosił 42. Co wi

cej, w szar

y wzi

ła udział jeszcze jedna

dywizja dragonów z korpusu rezerwowego marszałka Murata, podnosz

c liczb

szwadronów do 52

. Odpowiadałoby to podanej przez autora liczbie 5 200 sza-

bel, trzeba bowiem pami

e w tym momencie kampanii kawaleria francuska

(mo

e poza pułkami gwardii), miała niskie stany faktyczne w jednostkach, moc-

no odbiegaj

ce od stanów etatowych (pułki liczyły od 200 do maksymalnie 400

szabel).

Kolejne cz

ci pracy dotycz

wiosennej przerwy w działaniach wojennych,

a potem kampanii wiosenno-letniej, której kulminacj

była stoczona 14 VI

1807 r. bitwa pod Frydlandem. Sam opis starcia, tak jak i w przypadku poprzed-
niego, napisany jest interesuj

co, autor nie ustrzegł si

jednak drobnych bł

dów.

Nie wspomniał o wielkim wkładzie gen. Duponta we francuskie zwyci

stwo

–

to w uznaniu zasług w tej bitwie generał otrzymał potem dowództwo Korpusu

——————

Co ciekawe, T. Strze

ek wła

ciwie pomin

ł działania z roku 1812 i 1813. Wydaje si

dziwne zwa

ywszy na fakt,

e brak tej kampanii był głównym zarzutem N. Kasparka i J. Maronia

wobec pracy M. Klimeckiego i S. Mikuły, stanowi

cej czwarty rozdział opracowania Działania

militarne w Prusach Wschodnich.

Dragoni Grouchy’ego i Milhauda, kirasjerzy d’Hautpoula, grenadierzy konni Lepic’a

i szaserzy gwardii Dahlmanna – R. Bielecki, Encyklopedia wojen napoleo

skich, Warszawa 2001,

s. 481; idem, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 513–523.

Ibid., s. 151, 182.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

Obserwacyjnego Girondy i wymieniany był jako jeden z głównych kandydatów
do stopnia marszałka. Opisuj

c skład francuskich korpusów bior

cych udział

w walkach, czyni to niekonsekwentnie – raz wymieniaj

c wszystkie dywizje

tworz

ce dany korpus (np. Lannesa), przy innych z kolei – wspominaj

c tylko

jednego z trzech dywizjonerów korpusu Victora, co troch

gmatwa pó

niejszy

opis bitwy. Mapka u

yta w tej cz

ci opracowania, a dotycz

ca tylko sytuacji

przed godz. 17

, kiedy to Francuzi przyst

powali do ostatecznego ataku, nie

daje pełnego obrazu sytuacji w tym starciu.

Autor si

ł w swej pracy do wielu pozycji (st

d tak cz

sta rozbie

w liczbie strat), w

ród których przewa

wspomnienia i opracowania ze strony

rosyjskiej. Nie dziwi wi

c zachwyt autora nad „przewagami jazdy kozackiej”

w starciach z oddziałami francuskimi, cho

nie mo

na si

zgodzi

ze stwierdze-

niem,

e we francuskiej armii tej doby brakowało lekkiej jazdy. Jakkolwiek po-

ne były niedobory w ilo

ci samych koni (to bol

czka wszystkich ówcze-

snych armii), to jednak Napoleon po raz pierwszy wprowadził, na tak szerok

skal

, współprac

jazdy z piechot

(lekka kawaleria w strukturach korpusów

piechoty). W kampanii 1806/1807 ogromne sukcesy odniosły wła

nie francuskie

pułki lekkiej jazdy – „piekielna brygada” gen. Lasalle’a, a pó

niej dowodzona

przez tego samego oficera czterobrygadowa (13 pułków!) dywizja lekka, nale

ca do rezerwy kawalerii.

Warto tak

e podkre

, co autor uczynił w stopniu niewystarczaj

cym, kwe-

sti

bardzo ci

kich (dla obydwu stron) warunków pogodowych, z którymi mia-

no do czynienia zim

1807 r. To wła

nie pogoda, w poł

czeniu z problemami

zaopatrzeniowymi jak i du

ymi stratami armii (Francuzi walczyli, z niewielkimi

przerwami, ponad dwadzie

cia miesi

cy, pokonuj

c armie trzech europejskich

mocarstw), miała wpływ na specyficzny, dwufazowy przebieg kampanii w Pru-
sach Wschodnich.

Praca T. Strze

eka jest ciekawym, cho

nie pozbawionym drobnych nie

ci-

sło

ci, opracowaniem, ł

cym elementy historii regionu i szeroko rozumianej

historii Europy, na tle jak

e barwnej, ale i dramatycznej epopei napoleo

skiej.

Artykuł Wiesława B. Łacha, Działania wojenne w Prusach Wschodnich

w pierwszej wojnie

wiatowej, został po

cony trzem wa

nym operacjom,

które toczyły si

na tym terenie. Pierwsz

z nich jest słynna bitwa pod Tannen-

bergiem (26–30 VIII 1914 r.), a pozostałe dwie to bitwy nad Jeziorami Mazur-
skimi (pierwsza – wrzesie

1914, druga – luty 1915).

Praca powstała na podstawie opracowa

zarówno polskich, jak i niemieckich

oraz rosyjskich. Z tych pierwszych autor wykorzystał podstawowe monografie
Bogusława Zawadzkiego

i Leona Mitkiewicza

. Odr

spraw

jest to,

redaktorzy Wojen w Prusach w swej recenzji pracy Działania militarne w Pru-
sach Wschodnich

, zupełnie niesłusznie krytykowali Zbigniewa Palskiego

——————

B. Zawadzki, Studia z wojny

wiatowej 1914–1918, t. 1: Kampania jesienna w Prusach

Wschodnich, sierpie

–wrzesie

1914, Warszawa 1924.

L. Mitkiewicz, Bitwa zimowa na Mazurach (6–21 II 1915 r.), Warszawa 1936, passim.

J. Maro

, S. Augusiewicz, N. Kasparek, op.cit., s. 569.

O wojnach w Prusach

odpowiedzialnego tam za okres pierwszej wojny

wiatowej, wła

nie za wyko-

rzystywanie tych publikacji. Cz

ksi

ki Działania militarne w Prusach

Wschodnich po

cona pierwszej wojnie

wiatowej, rzeczywi

cie pozostawia

sporo do

yczenia, jednak w kilku przypadkach góruje nad artykułem Wiesława

Łacha – dotyczy to przede wszystkim kwestii zwi

zanych z planami wojennymi

Niemiec i Rosji, które zostały przez Z. Palskiego omówione bardziej skrótowo,
ale przejrzy

cie i z mniejsz

ilo

bł

dów. Z. Palski przedstawił tak

e organi-

zacj

jednostek bior

cych udział w bitwie pod Tannenbergiem, co z kolei

W. Łach pomin

ł. Jednak w niektórych przypadkach rozdział Wojen w Prusach

cony pierwszej wojnie

wiatowej, stanowi pewien post

p w stosunku do

analogicznej cz

ci Działa

militarnych. Szczególnie dotyczy to kwestii aparatu

naukowego i wi

kszej – cho

, podkre

lam, bardzo jeszcze niewielkiej – liczby

wykorzystanych prac z tej tematyki.

W. Łach mógł wykorzysta

jeszcze najlepsz

polsk

syntez

pierwszej woj-

wiatowej pióra Jana D

browskiego

. W przypadku prac rosyjskich autor

dotarł do najwa

niejszych z nich, jednak z materiałów niemieckich wykorzysta-

na została stosunkowo mała ich cz

. Ze

ródeł pomini

to wspomnienia Paula

von Hindenburga

, materiały Augusta von Mackensena

oraz zawieraj

przedruki rozkazów z bitwy pod Tannenbergiem praca Walthera Elze

. W przy-

padku opracowa

brakuje m.in. szczegółowej monografii bitwy pod Tannenber-

giem autorstwa Theobalda von Schäfera

, a tak

e wielotomowej syntezy Der

Weltkrieg 1914–1918 (w pracy Wiesława Łacha pojawiaj

zaledwie dwa

przypisy do niej), w której znajduj

nie tylko opisy planów mobilizacyjnych

obydwu stron

, a tak

e przebiegu samej bitwy pod Tannenbergiem

oraz oby-

dwu bitew nad Jeziorami Mazurskimi

W. Łach rozpocz

ł od szczegółowego przedstawienia planów wojennych

Niemiec i Rosji. Brakuje jednak wzmianki o drugiej koncepcji rosyjskiej ofen-
sywy, planie „G” (Germania) – czyli skierowaniu si

głównych sił rosyjskich

przeciwko Prusom Wschodnim, który jednak nie wszedł w

ycie

Nast

pnie W. Łach przeanalizował bł

dy popełnione przez obydwie strony

w pierwszej fazie kampanii i przyczyny zdymisjonowania gen. Maximilian von
Prittwitza ze stanowiska dowódcy 8. Armii, by przej

do zasadniczego opisu

——————

Z. Palski, Prusy wschodnie w pierwszej wojnie

wiatowej, [in:] Działania militarne w Pru-

sach, s. 223–265.

J. D

browski, Wielka Wojna, t. 1–2, Warszawa 1937, passim.

P. von Hindenburg, Aus meinem Leben, Leipzig 1920, s. 69–99, 124 n.

Mackensen. Briefe und Aufzeichnungen des Generalfeldmarschalls aus Krieg und Frieden,

bearb. v, W. Foerster, Leipzig 1938, s. 32–67.

W. Elze, Tannenberg. Das deutsche Heer von 1914, sine Grundzüge und deren Auswirkung

im Sieg an der Ostfront, Breslau 1928, passim.

T. von Schäfer, Tannenberg (Schlachten des Weltkrieges, Bd. 19), Oldenburg–Berlin 1927,

passim.

Der Weltkrieg 1914–1918, Bd. 1, Berlin 1925, 46–65; ibid., Bd. 2, Berlin 1925, s. 32–36.

Ibid., Bd. 2, s. 39–244.

Ibid., s. 268–330; ibid., Bd. 7, Berlin 1931, s. 153–160, 172–257.

Zob. ibid., Bd. 2, s. 32–36.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

bitwy. Omówienie walk 28 VIII 1914 r. jest do

nie

cisłe. Otó

jednostki XX

Korpusu Armijnego wykonały uderzenie, które dla 41. Dywizji Piechoty sko

czyło si

kimi stratami i odwrotem

, co zreszt

zostało przez autora

uwzgl

dnione w podpisie pod szkicem 2. (s. 188).

W. Łach podwa

a tak

e wizj

bitwy pod Tannenbergiem, jako manewru

kanne

skiego. Moim zdaniem, przebieg starcia zawiera wiele elementów z suk-

cesu Hannibala: celowe u

ycie takich sił w centrum, by cofn

ły si

pod naporem

przeciwnika, zamkni

cie przeciwnika w kotle dzi

ki manewrowi skrzydłami

oraz przewag

liczebn

pokonanego nieprzyjaciela.

Nast

pnie autor przedstawił sytuacj

zaistniał

po kl

sce rosyjskiej 2. Armii,

dzi

ki czemu uzyskał płynne przej

cie do kolejnej z omawianych przez siebie

operacji – do bitwy nad Jeziorami Mazurskimi. Dokładnie przedstawił przebieg
walk i sytuacj

po ich zako

czeniu. Podkre

lił tak

e, i

tym razem Paul von

Hindenburg i Erich Ludendorff odnie

li tylko cz

ciowy sukces.

Na zako

czenie W. Łach przedstawił zimow

bitw

nad Jeziorami Mazur-

skimi, poprzedzaj

c opis walk planami poszczególnych stron. Zwrócił uwag

bł

dy rosyjskie powstałe ju

na etapie planowania strategicznego, które dopro-

wadziły do rozproszenia sił mi

dzy poszczególnymi teatrami działa

wojennych.

Wskazał tak

e na biern

postaw

i brak koncepcji działania u dowódcy rosyj-

skiej 10. Armii.

W artykule pojawiło si

kilka drobnych bł

dów – np. Walderse, czy Wal-

dersse zamiast Waldersee. Brak tak

e ujednolicenia w skrótach (wyst

puj

Djaz.

(Dywizja Jazdy) i DK (Dywizja Kawalerii) w przypadku formacji kawalerii),
czy pisowni numerów korpusów (raz cyframi rzymskimi, a raz arabskimi).

Powy

sze mankamenty nie dyskwalifikuj

tej pracy, która mo

e przyczyni

do spopularyzowania tematyki zwi

zanej z pierwsz

wojn

wiatow

. Arty-

kuł ten nie wnosi jednak zbyt wiele nowego do stanu bada

na działaniami wo-

jennymi w Prusach Wschodnich w latach 1914–1915.

Omawiany zbiór studiów zamyka tekst autorstwa Tomasza Gajownika i Je-

rzego Maronia, po

cony znaczeniu wojskowemu Prus Wschodnich w okresie

dzywojennym i w czasie drugiej wojny

wiatowej (s. 207–247). Autorzy

mieli do czynienia z czterema kompleksami zagadnie

, które kolejno przedsta-

wili: a) koncepcje wojskowego wykorzystania Prus Wschodnich przez stron

niemieck

i plany kontrdziała

strony polskiej w latach 1920–1939 (s. 207–

214)

; b) Prusy Wschodnie w kampanii polskiej 1939 r. (s. 214–218); c) wyko-

rzystanie opisywanego obszaru w pocz

tkowej fazie realizacji „Fall Barbarossa”

w czerwcu/lipcu 1941 r. (s. 219–228); d) operacje wojsk sowieckich w Prusach
Wschodnich jesieni

1944 r. (tzw. operacja g

ska) i zim

na pocz

tku 1945 r.

(wschodniopruska operacja zaczepna) (s. 228–247). Mimo i

, tak zakre

lony

——————

Zob. E. Ludendorff, Meine Kriegserinnerungen 1914–1918, Berlin 1919, s. 41–43; Der

Weltkrieg, Bd. 2, s. 185–187; J. Centek, Bój pod Waplewem 28 VIII 1914 roku – krwawy epizod
z bitwy pod Tannenbergiem, Studenckie Zapiski Historyczne, 2003, nr 1, s. 81–91; D. Showalter,
Tannenberg 1914. Zderzenie imperiów, Warszawa 2005, s. 425–430.

J. R. Godlewski, W. Odyniec, op.cit., s. 252.

O wojnach w Prusach

kompleks zagadnie

jest niezwykle interesuj

cy i wymaga nadal wielu bada

znaczna cz

(cho

nie wszystkie – m.in. g

ska operacja zaczepna w pa

dziernika 1944 r.) rozwa

T. Gajownika i J. Maronia, powtarza w zasadzie

tre

ci dwóch rozdziałów ksi

ki Działania wojenne w Prusach Wschodnich

W pierwszej cz

ci autorzy przywołuj

m.in. niemiecki plan działa

prze-

ciwko Polsce autorstwa gen. Hansa von Seeckta, który miał by

opracowany pod

jego kierownictwem w latach 1923–1926, a nast

pnie przej

pewne przekształ-

cenia w 1935 r.

Zgodnie z tym planem, stworzonym rzekomo na podstawie

planu mobilizacyjnego „A” z około 1925 r., uderzenie główne miało wyj

z re-

jonu Piła – Wałcz w kierunku na Pozna

, Płock i Łowicz

. Jednak

e Jerzy Ro-

muald Godlewski w pracy z 1991 r. wskazywał,

e o

natarcia niemieckiego

miała stanowi

linia Bydgoszcz – Kutno – Warszawa, co znacznie odbiegało od

pierwszej wersji opisanej przez niego w 1981 r. Postulatem byłoby zatem doko-
nanie w tym momencie dokładnych kwerend w niemieckim archiwum wojsko-
wym i weryfikacja opinii autorów wspominanych w przypisie 70. W tym miej-
scu autorzy artykułu pisz

równie

o organizowaniu osłony niemieckiej prze-

ciwko siłom polskim działaj

cym z korytarza pomorskiego, przy czym rubie

obronna miała przebiega

od Grudzi

dza do Fordonu, czyli w zasadzie po linii

Wisły. W jaki sposób dywizje niemieckie miały osłania

główne zgrupowanie

uderzeniowe działaj

ce po linii Piła – Bydgoszcz – Łowicz, zajmuj

c pozycje

pod k

tem 45

do podstaw wyj

ciowych ewentualnej kontrakcji polskiej z rejonu

Czerska, autorzy nie wyja

niaj

W dalszej cz

ci artykułu T. Gajownik i J. Maro

dokonuj

przegl

du plani-

styki polskiej z lat dwudziestych XX stulecia (Ferdynanda Focha, Gustawa Kon-
stantego Orlicz-Dreszera, Aleksandra Osi

skiego) i generalnego planu autorstwa

gen. Tadeusza Kutrzeby z 1936 r. (s. 209–210), po czym przechodz

do omó-

wienia przygotowa

niemieckich do realizacji „Fall Weiß”. Tu równie

pojawia-

nie

cisło

ci, jak cho

by uwaga dotycz

ca portu kłajpedzkiego i jego rze-

komych mo

liwo

ci wyładunkowych dorównuj

cych mo

liwo

ciom Królewca

(s. 210)

. Jednak zasadniczym minusem tej cz

ci tekstu jest prezentacja walk

polsko-niemieckich we wrze

niu 1939 r. na północnym Mazowszu, przy jedno-

czesnym braku opisu przebiegu koncentracji i rozwini

cia sił tej

e armii do „Fall

Weiß”, które nast

piło w Prusach. Wydaje si

, i

w zbiorze studiów o takim

——————

Działania militarne w Prusach, s. 267–342.

Jednak autorzy powołuj

na prac

J. R. Godlewskiego, Rola Wisły w polskim i niemiec-

kim planowaniu wojennym 1918–1939, [in:] Rola militarna Wisły w dziejach Polski, cz. II: 1864–
1939, red. K. My

ski, Warszawa 1991, s. 135; badacz ten nie korzystał jednak z materiałów

archiwalnych, ale z prac kilku badaczy, którzy równie

takich

ródeł nie wykorzystali (S. Koza-

czuk, B. Jacob, J. Kirchmayer); por. równie

wcze

niejsz

o kilka lat prac

J. R. Godlewskiego,

W. Ody

ca, op.cit., s. 226, przypisy 22, 23. Trzeba te

zauwa

, i

te same informacje przywo-

ływali ju

w 1998 r. W. B. Łach i L. Wyszczelski, Prusy Wschodnie w okresie Republiki Weimar-

skiej, [in:] Działania wojenne w Prusach, s. 288.

J. R. Godlewski, W. Odyniec, op.cit., s. 226.

Port w Kłajpedzie posiadał niewielk

gł

boko

(6–6,5 m), w zwi

zku z czym, był dost

ny tylko dla małych statków – R. Umiastowski, Geografia wojenna Rzeczypospolitej Polskiej
i ziem o

ciennych, Warszawa 1924, s. 9, 102.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

tytule na ten wła

nie fragment historii kampanii polskiej powinien zosta

poło-

ony główny akcent.

Uwaga ta jest w pełni aktualna równie

w odniesieniu do trzeciej cz

ci ar-

tykułu T. Gajownika i J. Maronia. Tak

e i w przypadku uderzenia niemieckiego

na ZSRR, terytorium Prus Wschodnich stanowiło nie obszar walk, ale rejon
koncentracji i rozwini

cia cz

ci sił Wehrmachtu, przygotowanych do realizacji

„Fall Barbarossa” – i to sił niebagatelnych: trzech armii wchodz

cych w skład

dwóch grup armii. Brak ten jest o tyle istotny, i

dotychczas w polskiej historio-

grafii nie po

cono temu zagadnieniu wła

ciwie

adnej uwagi, podczas gdy

historycy niemieccy pokusili si

o konkretne i daleko posuni

te w swojej do-

kładno

ci analizy

. I nie chodziłoby w tym przypadku o powtarzanie faktów

omawianych we wspomnianych pracach, ile o ukazanie roli Prus Wschodnich
w tym pot

nym rozwini

ciu wielkiej machiny wojennej wiosn

1941 r.

Opis przebiegu działa

przygotowano zasadniczo na podstawie szeregu prac

radzieckich i nie zawiera ustale

oryginalnych w stosunku do dotychczasowego

stanu wiedzy. Nie jest to zreszt

kompleksowe omówienie walk 18., 16. i 9.

Armii wraz z 4. i 3. Grup

Pancern

, przeciwko 11., 8. i cz

ci sił 3. Armii so-

wieckiej na najbli

szych podej

ciach do Prus Wschodnich, lecz zbiór wyryw-

kowych informacji, które razem nie daj

klarownego przegl

du rozwoju sytuacji

operacyjnej w ostatnich dniach czerwca i na pocz

tku lipca 1941 r.

Natomiast bardzo warto

ciow

artykułu stanowi analiza działa

so-

wieckich 2. i 3. Frontu Białoruskiego oraz 1. Frontu Nadbałtyckiego jesieni

1944 r. i zim

1945 r. Zwłaszcza rozwa

ania o tzw. operacji g

skiej zasługuj

na wi

ksz

uwag

. Cho

napisane jedynie na podstawie

ródeł radzieckich

(wspomnienia generałów Iwana Iljicza Ludnikowa, Afanasija Pawłantiejewicza
Biełoborodowa, Ku

my Nikołajewicza Galickiego, Iwana Christoforowicza

Bagramiana, Aleksandra Michajłowicza Wasilewskiego, Konstantyna Konstan-
tynowicza Rokossowskiego, Fiodora Michajłowicza Charitonowa i Aleksandra
Wasiliewicza Gorbatowa), stanowi

jedn

z pierwszych prób omówienia nie-

udanego zamierzenia zdobycia Prus Wschodnich przez Rosjan w pa

dzierniku

1944 r. Uderzenia przeprowadzonego z marszu, nie do ko

ca przygotowanego,

a w konsekwencji improwizowanego i zako

czonego całkowitym fiaskiem oraz

setkami tysi

cy ofiar

. Ale i tu pojawia si

kilka nieuprawnionych uwag, jak

——————

Por. m.in. K. A. F. Schüler, Logistik im Russlandfeldzug. Die Rolle der Eisenbahn bei

Planung, Vorbereitung und Durchführung des deutschen Angriffs auf die Sowjetunion bis zum
Krise vor Moskau im Winter 1941/43 (Europäische Hochschulschriften, Reihe III, Geschichte und
ihre Hilfswissenschaften, Bd. 331), Frankfurt/Main–Bern–New York–Paris 1987.

Por. m.in. D. M. Glantz, The Initial Period of War on the Eastern Front, 22 June–August

1941, London 1993.

Ale i w tym przypadku autorzy nie podali odpowiedzi na pytanie, dlaczego operacja ponio-

sła całkowite fiasko; tymczasem analiza wspomnie

gen. Ku

my Nikołajewicza Galickiego daje

do tego konkretne przesłanki. Oczywi

cie poza znaczn

sił

oporu niemieckiego, zawa

yła tu

bł

dna decyzja dowództwa 3. Frontu Białoruskiego. Odwodowa 28. Armia gen. lejt. Aleksandra

Aleksandrowicza Łuczinskiego została wprowadzona w dniu 21 pa

dziernika na niewła

ciwym

kierunku taktyczno-operacyjnym i jedynie siłami 3. Korpusu Pancernego Gwardii (T. Sawicki,
op.cit., s. 40). Ponadto słaby 1. Korpus Pancerny gen. lejt. wojsk pancernych Wasilija Wasiliewi-

O wojnach w Prusach

cho

by stwierdzenie o dwukrotnej próbie przełamania frontu przez Iwana Dani-

łowicza Czerniachowskiego (s. 233). Sowiecka 28. Armia miała za zadanie je-
dynie rozwin

powodzenie 11. Armii Gwardii – weszła do walki jeszcze przed

okr

eniem dywizji Galickiego i 2. Korpusu Pancernego Gwardii – stanowiła II

rzut operacyjny.

Fragment

cony

operacji

wschodniopruskiej

(mazowiecko-

mazurskiej), stanowi w zasadzie

cisłe nawi

zanie do pracy Kazimierza Sobcza-

ka z 1967 r.

, któr

przygotował na podstawie znacznej ilo

ródeł radzieckich

i cz

ci niemieckich (by

e nale

ałoby t

kwerend

przeprowadzi

po raz

kolejny, w celu weryfikacji bada

tego

autora, wyra

nie nacechowanych ide-

ologicznie). Kwesti

, na któr

powinno zwróci

jeszcze raz uwag

, jest

sprawa domniemanej zdrady dowództwa niemieckiej 4. Armii

z gen. płk. Frie-

drichem Hoßbachem na czele, co doprowadzi

miało do załamania si

niemiec-

kiego systemu obrony w Prusach. Autorzy nie rozstrzygn

li ostatecznie zagad-

nienia zwrotu 2. Frontu Białoruskiego marsz. Konstantego Rokossowskiego na
północ, który doprowadził do rzeczywistego odsłoni

cia prawego skrzydła

1. Frontu Białoruskiego marsz. Georgija Konstantynowicza

ukowa w jego

marszu na Berlin. Wreszcie zada

na tak

e pytanie, dlaczego natarcie lewo-

skrzydłowych armii 3. Frontu Białoruskiego (31. Armia i 2. Armia Gwardii)
oraz 50. i 49. Armii, post

puj

cych na skrajnie prawej flance wojsk Rokossow-

skiego, po 24 stycznia rozwijało si

nadal w niezwykle wolnym tempie, co po-

zwoliło niemieckiej 4. Armii zwolni

siły dwóch korpusów (niemal połow

sił),

do wykonania wspominanego zwrotu zaczepnego przeciw sowieckiej 48. Armii
i cz

ci 5. Armii Pancernej Gwardii.

Podsumowuj

c, artykuł T. Gajownika i J. Maronia, podobnie jak i pozostałe

dotychczas omówione teksty, nie wnosi (poza rzetelnym omówieniem operacji
g

skiej), w zasadzie niczego nowego do stanu wiedzy historycznej na temat

udziału obszaru Prus Wschodnich w działaniach wojennych drugiej wojny

wia-

towej

. Stanowi łatw

w odbiorze form

popularyzacji i zestawienia podstawo-

wej wiedzy o wybranych aspektach działa

wojennych drugiej wojny

wiatowej

w Prusach.

——————

cza Butkowa (40 czołgów), wprowadzony został do bitwy w pasie działania 45. Korpusu Pancer-
nego 5. Armii i nie uzyskał nawet przełamania taktycznej strefy obrony; por. K. N. Galickij, V
bojach za vosto

nuju Prussiju. Zapiski komanduju

šego 11-j gvardiejskoj armiej, Moskva 1970,

s. 132, 134. Reszta sił 28. Armii weszła do walki w tym samym rejonie, co 3. Korpus Pancerny
Gwardii dopiero 23 pa

dziernika (T. Sawicki, op.cit., s. 42). Ponadto oddziały 50. Armii i 3. Kor-

pusu Kawalerii Gwardii prowadziły na kierunku augustowskim niezbyt zdecydowane działania.

K. Sobczak, Operacja mazowiecko-mazurska 1944–1945, Warszawa 1967.

Chodzi tu o fakt opuszczenia przez F. Hoßbacha umocnionych pozycji w rejonie Gi

ycka

i skierowania gros sił 4. Armii na zachód, do Lidzbarskiego Rejonu Umocnionego; F. Hoßbach,
Die Schlacht um Ostpreussen. Aus den Kämpfen der deutschen 4. Armee um Ostpreussen in der
Zeit 19.7.1944 bis 30.1.1945, Überlingen 1951, s. 287.

Autorzy nie zwrócili uwagi na warto

ciowe stwierdzenie L. Moczulskiego, Prusy Wschod-

nie w II wojnie

wiatowej 1939–1945, Rocznik Olszty

ski, t. 5: 1963, s. 174, o strategicznie czyn-

nej roli obszaru Prus Wschodnich jako place d’armes w 1939 i 1941 r. i biernej w operacjach
przełomu 1944/1945 r.

M. B a l c e r e k, J. C e n t e k, K. K w i a t k o w s k i, M.

P a r a d o w s k i

Zebrane w ksi

ce teksty, ze wzgl

du na tematyk

, a tak

e brak bardziej roz-

budowanego wst

pu i podsumowuj

cego zako

czenia, stanowi

w zasadzie

odr

bne cało

ci. Poszczególne artykuły nie s

pozbawione usterek i luk, o któ-

rych była mowa powy

ej. Z pewno

jednak przyczyniaj

do spopularyzo-

wania wiedzy o wojennej przeszło

ci Prus, jednego z regionów o kluczowym

znaczeniu w dziejach Europy. Szkoda,

e popularyzatorsk

funkcj

ksi

ki osła-

bia brak (z wyj

tkiem tekstów M. J. Hoffmanna, T. Strze

yka i W. Łacha),

atrakcyjnie przygotowanego materiału ilustracyjnego i kartograficznego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pod red W Dykcik Pedagogika Specjalna
KOLĘDA wg Słownika rodz. i gat. li. pod red. G. Gazdy i S. Tynieckiej-Makowskiej, Kultura ludowa
od marksizmu do feminizmu,pod red tomasza czakona
Taksonomia celów nauczania, „Sztuka nauczania” pod red Krzysztofa Kraszewskiego PWN W-wa
pod red E Tomasik Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze pod red. Antoniny Kłoskowskiej - opracowanie, Kulturoznawstwo
Znaczenie operacjonalizacji, „Sztuka nauczania” pod red Krzysztofa Kraszewskiego PWN W-w
STOSUNKI MIEDZYNARODOWE-pod red. W. Malendowskiego, materiały naukowe, stosunki międzynarodowe
76 Pod red zbigniewa Zakrzewskiego Ekonomika handlu wewn
pod red Chodakowska Pedagogika specjalna wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłościx
Religie starożytnego Bliskiego Wschodu - pod red. K. Pilarczyka i J. Drabiny (fragmenty)
Interpretacje dzieł sztuki zbiór tekstów wybarnych pod red. Krupińskiego, Studia, Pedagogika(tok ogó
54 pod Red Nauk Grzegorza Szyszki Logistyka w Polsce Ra
NAD WIERSZAMI?CZYŃSKIEGO POD RED G OSTASZA STRESZCZENIE NIEKTÓRYCH ROZDZIAŁÓW
pod red W Dykcik Pedagogika Specjalna
pod red E Tomasik Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej(1)
Człowiek i relacyjność Ujęcie socjologiczno filozoficzne pod red K Ciuły Urbanek
L Zygner Stefan Kwiatkowski, Zakon niemiecki w Prusach a umyslowość średniowieczna ( ) recenzja

więcej podobnych podstron