Historia KL Auschwitz-Birkenau

W obozie zagłady i obozach koncentracyjnych w Auschwitz więziono co najmniej 1,1
miliona Żydów, 150.000 Polaków, 23.000 Romów, 15.000 rosyjskich jeńców wojennych i
25.000 osób pochodzących z innych krajów. W obozie Auschwitz II - Birkenau
wymordowano ponad milion europejskich Żydów, 1/5 wszystkich ofiar Holocaustu.
Pierwszy obóz w Auschwitz utworzono latem 1940 roku, a Armia Czerwona wyzwoliła
obozy 27 stycznia 1945 roku.

Auschwitz I

Heinrich Himmler wydał rozkaz utworzenia w Oświęcimiu obozu koncentracyjnego dla
10.000 więźniów już w kwietniu 1940 roku. Zadanie zorganizowania i kierowania obozem
otrzymał Rudolf Franz Ferdinand Höss. Przy budowie pracowali robotnicy przymusowi -
300 miejscowych Żydów. Kolejnymi komendantami byli Arthur Liebehenschel (listopad
1943 - maj 1944) oraz Richard Baer (czerwiec 1944 - styczeń 1945).

Początkowo obóz przeznaczony był dla Polaków. Zbudowano go w dzielnicy Zasole, w
murowanej części osiedla Baraki, gdzie przed wojną znajdowały się koszary 73 Pułku
Piechoty i Baonu Bielskiego 21 Pułku Artylerii Lekkiej. Miejsce to wybrano z uwagi na
położenie: Oświęcim, przyłączony administracyjnie do III Rzeszy, był ważnym węzłem
komunikacyjnym z dobrymi połączeniami kolejowymi, blisko Generalnego
Gubernatorstwa. Jednocześnie bagnisty teren w rozwidleniu Wisły i Soły był w sposób
naturalny "ufortyfikowany". Pierwszy transport - 728 więźniów politycznych - dotarł tu z
Tarnowa 14 czerwca 1940 roku. Nieco wcześniej przywieziono niemieckich
kryminalistów odsiadujących wyroki w KL Sachsenhausen, którzy mieli tu stanowić kadrę
funkcyjną. Główny dozór miało sprawować stu esesmanów.

Na terenie Auschwitz I znajdowało się 20 murowanych budynków - 14 parterowych i 6
piętrowych. Stopniowo podwyższano niższe budynki oraz dobudowywano następne.
Cały teren ogrodzony był podwójnym rzędem naelektryzowanych drutów, wysokim na
cztery metry, a od wschodu i południowego zachodu - murem z płyt betonowych. W
wieżach znajdowały się posterunki SS. Całości dopełniały otwarte do środka obozu
bunkry przeciwlotnicze.

Wśród 28 budynków na terenie obozu zwraca uwagę blok 11, w którego podziemiach
znajdowały się katownie i cele śmierci (w jednej z nich od zastrzyku fenolu zginął
franciszkanin, o. Maksymilian Maria Kolbe). Tu dokonywano również pierwszych
eksperymentów z cyklonem B, który później na wielką skalę miał być używany w
komorach gazowych Birkenau. Między blokami 11 a 10 znajduje się ściana straceń, pod
którą rozstrzelano 20.000 więźniów. Na terenie Stammlager Auschwitz I już w 1940 roku
uruchomiono krematorium. Początkowo zainstalowano tu dwa piece wykonane w
erfurckiej firmie J.A. Topf und Söhne, wkrótce jednak okazało się, że trzeba zbudować

1

jeszcze jeden. Ich łączna "wydajność" wynosiła 350 spalonych zwłok dziennie. W sumie
zagazowano w tym miejscu 70.000 osób. Niedaleko, na placu apelowym, między
blokami 16 a 17, Niemcy postawili szubienicę dla 12 osób (19 lipca 1943 roku). Inna
szubienica stanęła już po wojnie w miejscu, gdzie mieściła się komendantura i
administracja obozu. 16 kwietnia 1947 stracono tu organizatora i komendanta Auschwitz
Rudolfa Hössa, skazanego na śmierć wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego (2
kwietnia 1947). W Obozie Auschwitz więzionych było co najmniej 150.000 Polaków, z
których zginęła ponad połowa (była to największa po ludności żydowskiej liczba ofiar
obozu).

Rudolf Höss o krematoriach ("Wspomnienia"): Każde z nich miało pięć pieców
trzyretortowych, w których można było spalić w ciągu 24 godzin 2000 zwłok. Krematoria I
i II miały podziemne rozbieralnie i komory gazowe, do których można było doprowadzać i
odprowadzać powietrze. Zwłoki przewożono windą do pieców znajdujących się wyżej.
Komory gazowe mogły pomieścić po 3000 ludzi, jednak liczba ta nigdy nie została
osiągnięta, ponieważ poszczególne transporty nie były nigdy tak liczne.

W lipcu 1941 roku na rozkaz Himmlera (wydany Hössowi ustnie, jeszcze na wiosnę,
przed rozpoczęciem wojny niemiecko-rosyjskiej) w oddalonej o trzy kilometry Brzezince
rozpoczęto budowę nowego, "międzynarodowego" obozu, który w 1942 roku stał się
miejscem wymordowania większości europejskich Żydów. Pierwszym etapem budowy
Birkenau było wysiedlenie mieszkańców okolicznych wsi: Babic, Broszkowic, Brzezinki,
Rajska, Pław, Harmęż i Brzeszcz-Bud. "Teren interesów obozu" objął 40 kilometrów
kwadratowych. Z rozbieranych domów brano materiał do budowy pierwszych baraków.
Stawiali je rosyjscy jeńcy wojenni. Początkowo przewidywano umieszczenie tu około
200.000 Rosjan. Wkrótce jednak nastąpiło załamanie ofensywy niemieckiej na
wschodzie, tak więc w Oświęcimiu znalazło się jedynie 14.000 rosyjskich jeńców. Tylko
174 spośród nich przeżyło wojnę.

Auschwitz II - Birkenau

Prawdopodobnie ustny rozkaz wymordowania społeczności żydowskiej wydał
bezpośrednio Adolf Hitler. Odpowiednie dokumenty podpisywali Herman Göring i
Heinrich Himmler. Odbierał je Reinhard Heydrich, a później Ernst Kaltenbrunner. W
sensie praktycznym za program eksterminacji odpowiadało gestapo, a konkretnie
kierownik Referatu Żydowskiego Gestapo, Adolf Eichmann. Nadchodził punkt
kulminacyjny polityki antyżydowskiej prowadzonej przez III Rzeszę. Uruchomienie
obozów zagłady poprzedziły bowiem prześladowania prawne i gospodarcze w latach 30.
XX wieku, pomysł przymusowego osiedlenia Żydów na Madagaskarze oraz masowe
mordy dokonywane na Wschodzie po rozpoczęciu wojny z ZSRR przez tzw.
Einsatzgruppen des Sicherheitsdienstes und der Sicherheitspolizei. Za początek
realizacji "ostatecznego rozwiązania" uważa się masowe egzekucje w Wilnie i Rydze
oraz uruchomienie obozów zagłady w Chełmnie i Bełżcu (przełom 1941/1942). W
styczniu 1942 roku podczas konferencji Am Grossen Wannsee uznano "Endlösung der

2

Judenfrage" ("ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej") za cel strategiczny III Rzeszy.
Pierwszym etapem jego realizacji była tzw. Akcja Reinhard, zmierzająca do
wymordowania społeczności żydowskiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
Później przystąpiono do eksterminacji Żydów z terenów okupowanej Europy. Wreszcie -
w ostatnim działającym jeszcze obozie, Auschwitz II-Birkenau, zagazowano 434.351
Żydów węgierskich (lato 1944). Po stłumieniu buntu oświęcimskiego Sonderkommando
(zginęli wszyscy jego uczestnicy: 80 osób) naczelny dowódca SS Heinrich Himmler
wydał rozkaz zakończenia programu "ostatecznego rozwiązania" (7 października 1944):
by zatrzeć jego ślady zniszczono komory gazowe i krematoria.

Rudolf Höss o budowie Birkenau ("Wspomnienia"): "Chodzi bowiem o to, by był on
położony na uboczu, z dala od środowisk ludzkich, a w każdym razie musi być
oddzielony od starego obozu. Było to jeszcze przed wybuchem wojny niemiecko-
rosyjskiej, wobec czego nie rozumieliśmy, dla jakich jeńców obóz ten ma być
zbudowany".

3 września 1941 roku obóz odwiedził Adolf Eichmann. Najprawdopodobniej wtedy
właśnie ustalono, że w Birkenau rozpocznie się wielka akcja eksterminacji Żydów i że
sposobem ich mordowania będzie trujący gaz. Od marca 1942 roku na rampę w
Birkenau z całej Europy zaczęły regularnie przyjeżdżać pociągi towarowe wypełnione
Żydami. Tu odbywała się selekcja (co było wyjątkiem w obozach zagłady), podczas
której lekarze SS dzielili przybyłych na zdolnych do pracy, którym pozostawało kilka
tygodni życia, i tych, którzy od razu prowadzeni byli do komór gazowych (w każdej z
pięciu można było zamordować ok. 6.000 ludzi dziennie). Niezdolnych, by iść dalej,
zabijano na miejscu strzałem w kark. Do szczelnie zamkniętych pomieszczeń, w których
znajdowali się ludzie, wpuszczano Cyklon B. Po 30 minutach komory otwierano, a zwłoki
(zmarłym wyrywano jeszcze złote zęby i obcinano włosy) wrzucano do specjalnie
wykopanych rowów. Od lata 1942 ciała pomordowanych palono w krematoriach lub na
stosach (około 8.000 na dobę). Wtedy ekshumowano także i spalono zwłoki wcześniej
zakopane w dołach. Zajmowało się tym wszystkim tzw. Sonderkommando, złożone z
więźniów żydowskich, których w żargonie obozowym nazywano "hajcerami". Po kilku
tygodniach "pracy" członków Sonderkommando likwidowano, zastępując ich nowymi.
Pozostawione na rampie mienie pomordowanych sortowane było przez więźniów w
barakach nazywanych przez nich "Kanadą" i wysyłane do Niemiec.

W Birkenau zamordowano ponad milion europejskich Żydów, czyli 1/5 wszystkich ofiar
Holocaustu. Zginęło tu także 20.000 Romów i kilkuset więźniów politycznych.

Auschwitz III - KL Monowitz

Obozy koncentracyjne zachęcały nazistowskich przedsiębiorców do inwestowania
w okolicy. W styczniu 1941 roku zarząd wielkiego niemieckiego koncernu
Interessen Gemeinschaft Farbenindustrie (Wspólnota Interesów Farb), w skrócie
IG Farben uznał, że Oświęcim jest znakomitym miejscem, by otworzyć tu wielką

3

fabrykę chemiczną, w której produkowano by karbid, metanol i kauczuk
syntetyczny. Z miejscowości Broszkowice, Dwory, Monowice i Poręba Wielka
wysiedlono mieszkańców. W kwietniu 1941 więźniowie obozowi rozpoczęli budowę
fabryki. Hale fabryczne stanęły w 1942 roku. W 1943 rozpoczęto produkcję
metanolu, a rok później kauczuku syntetycznego. Fabrykę bombardowały zarówno
państwa zachodnie (lipiec, październik, listopad 1944), jak i Rosjanie (grudzień
1944).

Na terenie Monowic założono podobóz podporządkowany Auschwitz I, zwany
"Buna" - początkowo dla 800 osób. W listopadzie 1943 roku został wydzielony jako
osobny obóz koncentracyjny Auschwitz III. Rok później przemianowano go na
Konzentrationslager Monowitz. Pod koniec 1944 roku znajdowało się w nim 10.000
więźniów - m.in. jeńców wojennych: Rosjan, Anglików, Francuzów, Włochów -
pracujących na rzecz IG Farben. Koncern nie tylko korzystał z pracy niewolniczej
więźniów. Fabryka "Gegesch", należąca do niego, produkowała Cyklon B używany
do zagłady więźniów.

Dziś po obozie Monowitz pozostały jedynie ślady: fragmenty żelbetonowych
słupów ogrodzeniowych, bram, baraków... Po wojnie zbudowano tu nowe
Monowice. We wsi znajduje się pomnik poświęcony pamięci pomordowanych.

Wyzwolenie

W lipcu 1944 roku - po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski - Niemcy rozpoczęli
ewakuację więźniów z Auschwitz i Birkenau do innych obozów. 17 stycznia 1945
roku przebywało tu jeszcze 66.000 osób. W nocy z 18/19 stycznia rozpoczął się
"marsz śmierci" - przez Rajsko, Budy, Brzeszcze i Jawiszowice do Wodzisławia
Śląskiego, skąd Niemcy rozwieźli część więźniów do obozów w głębi Rzeszy.
Podczas ewakuacji zginęło przynajmniej 400 więźniów. Rosjanie weszli do obozu
27 stycznia 1945 roku.

Według ostatnich badań w KL Auschwitz-Birkenau więziono co najmniej 1,1
miliona Żydów (w tym 300 tys. z Polski), 150.000 Polaków, 23.000 Romów, 15.000
rosyjskich jeńców wojennych i 25.000 osób pochodzących z innych krajów.

Literatura: Y. Gutman, M. Berenbaum "Anatomy of the Auschwitz Death Camp",
Washington 1994.

PAP

4