CYWILIZACJE DALEKIEGO I BLISKIEGO WSCHODU

Mezopotamia

Pierwsze zmiany w środowisku naturalnym dokonane przez człowieka miały miejsce w epoce
neolitu. Wiązało się to z przejściem od gospodarki myśliwsko-zbierackiej do rolniczo-pasterskiej.
Jednym z pierwszych terenów, na których człowiek przeszedł od koczowniczego do osiadłego trybu
życia była Mezopotamia. Była ona położona między Eufratem i Tygrysem. Mezopotamię można
było podzielić na część północną (surowszy klimat, niezbyt bujna roślinność, dostęp do bogactw
naturalnych sprowadzanych z Azji Mniejszej) i południową (klimat tropikalny, bogata fauna i flora).
Wzdłuż rzek uprawiano zboże, len czy palmy daktylowe. Udoskonalano narzędzia, hodowano
zwierzęta. Głównym budulcem była glina. Zbudowano szeroko rozwinięty system irygacyjny
(kanały doprowadzające wodę z Eufratu i Tygrysu na tereny pustynne).

W VI i V tysiącleciu p.n.e. pojawiły się pierwsze osady, które później przekształciły się w miasta:
Ur, Uruk, Lagasz, Nippur.

Sumerowie (pochodzenie nieznane) byli pierwszymi twórcami cywilizacji na terenie
Mezopotamii. Przybyli tam w IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie zbudowali pierwsze systemy
irygacyjne, doprowadzili do rozkwitu rolnictwo Mezopotamii. Sumerowie nie zbudowali jednego
państwa, ale wiele miast-państw, które rywalizowały ze sobą. Sumerowie wynaleźli koło, a później
także koło garncarskie. Używali narzędzi metalowych, do produkcji których wykorzystywali
miedź. Trudnili się także handlem.

W poł. III tys. p.n.e. Sumerowie zostali podbici przez Akkadyjczyków, którzy nie zniszczyli
kultury przegranych, rozwijając ją.

Kolejna fala migracji, tym razem w pocz. II tys. p.n.e. semickich Amorytów, doprowadziła do
ostatecznego upadku Sumerów i powstania (w XIX w. p.n.e.) nowej potęgi w Mezopotamii,
państwa zwanego Babilonią. Początkowo nie odgrywało ono większej roli politycznej. Twórcą
największej potęgi babilońskiej był najbardziej znany władca tzw. państwa starobabilońskiego, król
Hammurabi (panujący od ok. 1728 r. p.n.e. do ok. 1686 r. p.n.e.). Prowadził z sąsiadami liczne,
zwycięskie wojny - opanował południową Mezopotamię, przeszedł do historii jako kodyfikator
prawa. Kodeks Hammurabiego ma wielkie znaczenie dla historyków. Pozwala poznać normy
życia społecznego, a także życie codzienne ówczesnych mieszkańców Mezopotamii. W kodeksie
została wprowadzona zasada równorzędnej kary dla przestępcy - oko za oko, ząb za ząb.

Kodeks prawny Hammurabiego ukazuje stosunki panujące w państwie. Społeczeństwo monarchii
babilońskiej było podzielone na grupy - wolnych, tzw. pośrednich, i niewolników, których
dostarczały wojny. Największą ich liczbę posiadał król (służba w pałacu). Niewolnikiem można
było zostać za długi. Właścicielem ziemi byli król i możni. Urzędnicy, jako wynagrodzenie,
otrzymywali działki ziemi. Chłopi otrzymywali ziemię w dzierżawę, płacili wysokie daniny,
pracowali przy budowie i utrzymaniu kanałów irygacyjnych, zobowiązani byli do służby
wojskowej.

Następcy Hammurabiego nie potrafili utrzymać pozycji państwa. Około 1530 r. p.n.e. padło łupem
Kasytów, a następnie zostało opanowane przez władców asyryjskich. Utworzyli oni kolejne potężne
państwo na terenie Mezopotamii. Odbudowa państwa babilońskiego nastąpiła ok. 620 r. p.n.e.,
kiedy to król Nabopolassar pokonał Asyrię. Babilon odrodził się jeszcze za panowania
Nabuchodonozora. Władca ten podbił m.in. miasta fenickie takie jak Tyr i Sydon, a także
Jerozolimę.

Państwo asyryjskie rozwinęło się w II tysiącleciu p.n.e. w górnym biegu rzeki Tygrys wokół
miasta Aszur. Wyróżniamy trzy okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Stare Państwo
(XX-XIV w. p.n.e.) zostało podbite przez Hammurabiego. Średnie Państwo (XIV-X w. p.n.e.) to
czas rozwoju i umacniania Asyrii. Nastąpił podbój Babilonii i Fenicji. Na końcowy okres Średniego
Państwa przypada najazd semickich Aramejczyków. Odrodzenie Asyrii nastąpiło w X-VII w. n.e.)
w okresie Nowego Państwa. Opanowało ono Babilon, Syrię, Izrael i Egipt. Największa ekspansja
terytorialna miała miejsce za panowania króla Asurbanipala (VII w. p.n.e.). Po jego śmierci
rozpoczął się proces uniezależnienia podbitych państw.

Do najważniejszych osiągnięć należy wynalezienie przez Sumerów pisma (koniec IV tysiąclecia
p.n.e.). Było to pismo obrazkowe (składało się z piktografów). Z czasem zostało przekształcone w
pismo ideograficzne czyli pojęciowe zwane klinowym. Pisano trzcinowym rylcem na miękkiej
glinie. Najważniejszym zabytkiem pisma klinowego jest Epos o Gilgameszu. Również Sumerowie
wykształcili stały system wag i miar. Jednostką długości był łokieć, a wagi talent równy ok. 30 kg.
Zastosowali oni także system dziesiętny i sześćdziesiętny, stworzyli kalendarz oparty na cyklu
Księżyca. Opracowali podstawy matematyki, geometrii, astronomii. Wynaleźli także brąz, zaś
Hetyci (jeden z ludów Mezopotamii) jako pierwsi produkowali żelazo.

Egipt

Początkowo Egipcjanie zajmowali deltę Nilu i oazę Fajum, z czasem rozprzestrzenili się na całą
dolinę. Egipt Dolny obejmował deltę rzeki, a Egipt Górny sięgał od początków delty do pierwszej
katarakty. Wielkość i świetność Egiptu opierała się na rolnictwie wykorzystującym okresowe
wylewy Nilu, w czasie których rzeka nanosiła żyzne gleby aluwialne. Rozbudowany system
irygacyjny zwiększał obszar upraw. Egipcjanie zajmowali się głównie rolnictwem i handlem.
Z papirusu wyrabiano łodzie, służył on także jako materiał pisarski. Około 3100 r. p.n.e. Egipt
Górny podbił deltę Nilu. Powstało tym samym jednolite państwo. Dzieje Egiptu podzielone są na
cztery okresy: Starego, Średniego, Nowego Państwa i Epokę Późną.

Początkowo władza królewska była niezbyt mocna, ale z czasem została uformowana monarchia
despotyczna, czyli taka, w której władza monarchy była nieograniczona. Faraon, któremu
oddawano cześć boską rządził przy pomocy urzędników. Świątynie miały duże majątki ziemskie, a
kapłani korzystali z licznych przywilejów - utworzył się osobny stan kapłański. Chłopi,
praktycznie w pełni zależni od władcy, uprawiali ziemię, służyli w wojsku, pracowali przy budowie
i konserwacji kanałów irygacyjnych. Świetnie rozwinęło się rolnictwo. Niewolników było
stosunkowo niewielu. Za panowania III-VI dynastii powstały wielkie budowle, grobowce faraonów
- piramidy Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa.

W Egipcie bardzo dobrze rozwijała się matematyka - obliczano objętości i pola powierzchni
graniastosłupów, stożków, walców i prostopadłościanów. Dobrze radzili sobie także z obróbką
kamienia i wyrobami ze szkła. Na wysokim poziomie była medycyna - dokonywano trepanacji
czaszek, znali budowę ludzkiego serca. Stworzyli pismo hieroglificzne (pismo mieszane, znakowo-
piktograficzne), pismo hieratyczne (będące uproszczeniem hieroglifów), pismo demotyczne
(ludowe). Egipcjanie opracowali i stosowali zegar wodny oraz kalendarz, który stał się podstawą
do stworzenia kalendarza rzymskiego oraz gregoriańskiego.

Indie i Chiny

Cywilizacja indyjska powstała w dolinie Indusu w 2. poł. III tys. p.n.e. Objęła swoim
oddziaływaniem tereny dzisiejszego Pakistanu. Główne miasta-państwa to: Mohendżo-daro i

Harappa, rządzone prawdopodobnie przez kapłanów. Zachowane plany miast wskazują na
zróżnicowanie społeczne. Mieszkańcy trudnili się uprawą roli, hodowlą, rzemiosłem,
importowali niezbędne surowce nawet z Iranu i Tybetu. Źródła potwierdzają, że prowadzili
handel morski z Mezopotamią. Odkopywane pozostałości archeologiczne ukazują sieć
kanalizacyjną, wysoki standard domów - łazienki i toalety. Mieszkańcy miast Mohendżo-daro i
Harappa posługiwali się pismem, które niestety jeszcze nie zostało odczytane.

W 2. poł. II tysiąclecia p.n.e. państwo dolnego Indusu zostało opanowane przez indoeuropejskich
Ariów. Przybysze osiedlili się w miastach-państwach, utworzyli konglomerat państw i państewek,
które prowadziły między sobą wojny. Ariowie (panowie) podbili ciemnoskórych rdzennych
mieszkańców, którymi gardzili. To wtedy dokonał się podział społeczeństwa na warny -
zamknięte grupy: kapłanów (bramini), wojowników (kszatriowie), wolnych chłopów,
rzemieślników i kupców (wajsjowie). Ludność podbita stanowiła czwartą grupę (siudra). Ten
podział ugruntował się i powstały tzw. kasty - przejście z jednej do drugiej było bardzo trudne. Na
dole drabiny społecznej znajdowali się niedotykalni - pariasi. Głównym źródłem poznania religii i
kultury Ariów są księgi Wedy. Występuje w nich mnóstwo bóstw, przestrzeń wypełniona jest siłą
Rte. Występują elementy monoteizmu, czyli wiary w jednego Boga. Na terenie Indii powstały także
inne systemy religijne.

Cywilizacja chińska powstała nad rzekami Huang-ho i Jangcy. Pierwsze państwo chińskie
utworzyli w końcu II tysiąlecia p.n.e. władcy z dynastii Szang. W III w. p.n.e. nastąpiło
zjednoczenie państw chińskich i utworzenie scentralizowanej monarchii - cesarstwa. Cesarz był
władcą despotycznym (monarchia despotyczna) Urzędnicy mianowani przez władcę, wykonywali
jego rozkazy. W państwie został ujednolicony system miar i wag, rozbudowana była sieć dróg.

Mieszkańcy Chin posiedli umiejętność odlewania żelaza, wypalania porcelany, wytwarzania
delikatnych tkanin jedwabnych. Do ok.XVI w. trwała budowa Wielkiego Muru, który stanowił
obronę przed ludami północy. Mieszkańcy posługiwali się pismem składającym się z bardzo dużej
ilości znaków, posiadali także umiejętność wyrobu papieru, wynaleźli druk.

Kultura Izraelitów

Starożytna Palestyna była terenem ścierania się wpływów wielu rozmaitych państw i kultur. W I
poł. II tys. p.n.e. pojawiły się tam plemiona hebrajskie. Według Biblii praojcem Hebrajczyków był
Abraham. Osiedlił się on w ziemi Kanaan (w Palestynie) na polecenie Boga - Jahwe. Wnuk
Abrahama - Jakub, uciekając przed klęską głodu, schronił się w Egipcie (ziemia Gosen). Plemiona
hebrajskie, którym przewodziło 12 synów Jakuba zostały w Egipcie obrócone w niewolników. Z
niewoli wybawił ich Mojżesz. Wyprowadził on Hebrajczyków do Ziemi Obiecanej, ziemi ojców -
do Kanaanu. Przed osiedleniem się stoczyli walki z miejscową ludnością (Filistynami). Saul
zjednoczył plemiona hebrajskie, ale pierwszym wielkim władcą państwa izraelskiego został jego
syn i następca król Dawid (ok. 1004 - ok. 972 r. p.n.e.). Stworzył on silne państwo izraelskie ze
zdobytą na Filistynach Jerozolimą jako stolicą.

Syn Dawida - król Salomon (ok. 972 - ok. 930 p.n.e.) jest powszechnie uznawany za twórcę potęgi
Izraela. Przeszedł do legendy jako symbol mądrości, rozwagi. Umocnił on państwo, za jego
panowania nie dochodziło do znaczących konfliktów z sąsiadami. Podzielił państwo na 12 okręgów.
Za jego panowania ufortyfikowano największe miasta, rozbudowano kopalnie miedzi. Państwo
prowadziło ożywioną wymianę handlową, wznoszone były liczne budowle, wśród nich
największym dziełem była świątynia w Jerozolimie, gdzie przechowywana była Arka Przymierza
z Dziesięcioma Przykazaniami. Po śmierci Salomona państwo się rozpadło na dwa królestwa -
Judy i Izraela. Utraciły one samodzielność polityczną i popadły w zależność od potężniejszych

sąsiadów. Szczególnie dramatyczne wydarzenia rozegrały się ok. 587 r. p.n.e., kiedy to władca
sąsiedniej Babilonii, król Nabuchodonozor, zdobył Jerozolimę, zniszczył świątynię, a około 20 tys.
Judejczyków wysiedlił z Palestyny na terytoria między Eufratem a Tygrysem. Ta tzw. „niewola
babilońska” trwała do upadku państwa babilońskiego w 539 r. p.n.e. W 415 r. p.n.e. państwo
izraelskie zostało odnowione, a świątynia Jahwe odbudowana. W 2. poł. I wieku p.n.e. ziemie
Izraela dostały się pod panowanie Rzymu, który zarządzał nimi przez lokalnych władców (królów,
tetrarchów) lub namiestników. Żydzi nigdy nie pogodzili się z utratą wolności, wzniecając
bunty. Ostateczny kres zwartemu osadnictwu żydowskiemu w Palestynie położył cesarz rzymski
Tytus, który podczas kolejnego powstania miejscowej ludności zdobył Jerozolimę, zburzył miasto
ze świątynią Salomona, a ludność rozproszył po terytorium całego państwa rzymskiego (70 r.
p.n.e.) - rozpoczęła się wielka diaspora żydowska (rozproszenie).

Święta księga judaizmu to Stary Testament. Został on spisany między XII a II w. p.n.e. w trzech
językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Za natchnione przez Boga uważa się trzy działy: dział
pierwszy - Torę, dział drugi - Prorocy i dział trzeci - Hagiografy. Ważną księgą dla judaizmu jest
Talmud, księga, która zawiera prawa i przepisy religijne.

Sztuka i człowiek w cywilizacjach Dalekiego i Bliskiego Wschodu

Do jednych z najważniejszych osiągnięć cywilizacji Mezopotamii należy wykorzystywanie cegły,
jako materiału budowlanego. Wznoszono budynki mieszkalne i świątynie bogów. Ponieważ
wierzono w życie pozagrobowe powstawały piramidy. Najbardziej znane to piramidy, które
znajdują się w Gizie (Egipt): Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Wspaniałe były także świątynie,
największe znajdowały się w Luksorze, Karnaku i Tebach, a także w Jerozolimie (Palestyna). Warto
również wspomnieć o Wielkim Murze w Chinach, którego budowę rozpoczęto za panowania
cesarza Szy Huang-Ti.

Bujnie rozwijało się również malarstwo i rzeźba. Przedstawiano życie codzienne, polowania,
rytuały religijne.

Dzięki sztuce wiemy jak wyglądało życie codzienne na Bliskim i Daleki Wschodzie. Częstym
motywem był taniec, który wyrażał radość i był częścią rytuałów religijnych.

W starożytności żywiono się głównie pszenicą i jęczmieniem, ze zbóż wyrabiano piwo i wino.
Ubrania starożytnych były głównie z lnu i wełny, w kolorze białym lub brązowym, czasem
barwione na granatowo lub purpurą. Noszono także ozdoby ze złota, szkła, kamieni szlachetnych i
nieszlachetnych. Biżuteria miała chronić przed chorobami. Część chorób przypisywano demonom
uważając je za wyraz gniewu bogów. Lekarze byli bardzo wysoko cenieni, ale za złe leczenie
pociągano ich do odpowiedzialności. Leczono ziołami, gorącymi kąpielami, puszczaniem krwi.