Badacze: nie znamy skali polskiej przemocy wobec
Żydów

Autor: Agata Szwedowicz, Mariusz Jarosiński (PAP)

2011-01-22

Podczas okupacji przypadki mordowania Żydów przez Polaków z pewnością miały miejsce, nie można
jednak jeszcze oszacować skali tego zjawiska. Nie znamy nawet liczby Żydów uratowanych przez
Polaków — mówią badacze z Centrum Badań nad Zagładą Żydów Polskiej Akademii Nauk.

Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii PAN od trzech lat prowadzi pionierski w Polsce
program badań na temat stosunku wsi polskiej do zagłady Żydów podczas okupacji. Plonem tych badań są
artykuły, które ukazywały się w roczniku „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, a także trzy książki, z których dwie
ukażą się w lutym: „JEST TAKI PIĘKNY SŁONECZNY DZIEŃ... Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej
1942-1945” Barbary Engelking oraz „JUDENJAGD. Polowanie na Żydów 1942-1945. Studium dziejów pewnego
powiatu” Jana Grabowskiego. Trzecia książka — zbiór artykułów różnych badaczy ukaże się w kwietniu.
Publikacje te dokumentują liczne przypadki, gdy Żydzi szukający schronienia na polskiej wsi byli wydawani
Niemcom, albo mordowani przez Polaków.

Uczeni z PAN przyznają, że nie wiedzą, jaka była skala tego zjawiska. Badają to zagadnienie opierając się m.in.
na analizie tzw. „sierpniówek” — akt procesów, które były wytaczane po wojnie osobom kolaborującym z
Niemcami, a także prześladowcom Żydów. Jak powiedział PAP Jan Grabowski, są to ogromne ilości teczek, z
których jak na razie przebadano około 1500. Badacze z Centrum Badań nad Zagładą Żydów opisują swoje prace
jako „odkrywkowe” — dotyczące na razie kilkudziesięciu miejscowości. „Nie wiemy, ilu Żydów zostało
zamordowanych lub wydanych na śmierć przez Polaków, nie znamy także faktycznej liczby Żydów, którzy
uratowali się dzięki polskiej pomocy” — powiedziała PAP Barbara Engelking.

„Po wojnie w Polsce zarejestrowało się 298 tys. Żydów. Znakomita większość z nich — około 200 tys. — przeżyła
w ZSRR. Wiemy to, ponieważ podczas rejestracji wypełniano rubrykę dotyczą losów wojennych, choć nie każdy
rejestrujący się ją wypełnił. Tych, którzy napisali, że przeżyli okupację w Polsce, po aryjskiej stronie, było mniej
niż 20 tys. Jednak nawet liczba 298 tys. zarejestrowanych w Polsce po wojnie Żydów jest myląca — były osoby,
które rejestrowały się kilka razy w różnych miastach, licząc, że łatwiej w ten sposób odnajdą kogoś z rodziny.
Ocenia się, że na terenach polskich okupację przeżyło około 40 tys. Żydów, choć są to wszystko szacunki. Na
pewno nie ujęto w nich Żydów, którzy zdecydowali się pozostać na aryjskich papierach i nigdzie się nie
rejestrować, byli też i tacy Żydzi, którzy wyjechali z Polski bez rejestrowania się gdziekolwiek, a także dzieci
oddane podczas okupacji do rodzin polskich, które nigdy nie wróciły do żydostwa. Mamy więcej znaków zapytania
niż odpowiedzi, a zwłaszcza twardych danych” — powiedziała Barbara Engelking.

Jan Grabowski przytacza szacunki z lat 60. dotyczące liczby Żydów, którzy podjęli jakieś działania, aby się
uratować z Zagłady. „Większość nie mogła nawet o tym myśleć — byli głodni, zmęczeni, zaszczuci, nie mieli ani
znajomych Polaków ani pieniędzy, żeby im zapłacić. Historyk Szymon Datner oceniał, że około 10 proc. populacji
Żydów podjęło walkę o życie. Rachując zgodnie z tym założeniem otrzymuje się liczbę 250 tys. Żydów, którzy
szukali podczas okupacji schronienia na terenie Polski. Większość badaczy zgadza się z szacunkiem, że 40 tys.
z nich przeżyło wojnę. Odejmując jedną liczbę od drugiej otrzymujemy dane podane przez Jana Tomasza Grossa
w nieopublikowanych jeszcze «Złotych żniwach» — nie wiemy, co się stało z 200 tysiącami ludzi, którzy
próbowali przeżyć okupację na terenie Polski” — powiedział Jan Grabowski.

1

Likwidacja gett, co na terenie GG w większości miało miejsce w 1942 roku, wyznacza początek „trzeciego etapu
zagłady”. „O ile do roku 1942 można mówić o tym, że wpływ Polaków na losy żydowskie był wtórny wobec tego, o
czym decydowali Niemcy, od 1942 roku to od Polaków zależało prawie wszystko. Żydzi szukali schronienia bądź
to w miastach po stronie aryjskiej, na wsi u gospodarzy albo na własną rękę — w lasach, ziemiankach w tzw.
grupach przetrwania. Niektórzy zmarli z przyczyn naturalnych — z powodu chorób, wychłodzenia, inni zostali
zabici przez Niemców na etapie przeszukiwania terenów po gettach, w odniesieniu do reszty tych ludzi możemy
mówić o ewentualnym współudziale Polaków w ich zamordowaniu” — mówił Grabowski.

Badania nad stosunkiem Polaków do Żydów w czasie zagłady są jeszcze wyrywkowe. Na przykład Jan
Grabowski zajmował się tym tematem w odniesieniu do jednego powiatu — Dąbrowy Tarnowskiej. „To powiat
jakich wiele. Udało mi się udokumentować losy 277 Żydów, którzy starali się przeżyć na jego terenie okupację. Z
tej liczby 239 zginęło a 38 ocalało. Z tych 239, którzy ponieśli śmierć, prawie wszyscy zostali wydani Niemcom
przez Polaków, dużo mniej zamordowanych zostało polskimi rękami. W mniej niż 5 procentach wypadków Żydów
znaleźli sami Niemcy. Najczęściej przyczyną śmierci Żydów były donosy, wydania, morderstwa i działalność
granatowej policji” — mówił Grabowski.

Jakub Petelewicz podkreśla, że Niemcy nie zajmowali się sami wyszukiwaniem Żydów po wioskach.

„Nasycenie polskiej wsi Niemcami podczas okupacji było szczątkowe — przeciętny wieśniak oglądał Niemców z
daleka i z rzadka, poza wyjątkowymi obszarami w rodzaju Zamojszczyzny. Większe posterunki były w miastach
powiatowych. Oczywiście Niemcy jeździli na ekspedycje, choć przeważnie większość składu takich ekip stanowiła
granatowa policja. Bez granatowych policjantów Niemcy nie mieli pojęcia, co się dzieje na wsi”. Petelewicz, który
prowadził badania w Świętokrzyskiem uważa, że przedstawicielami władzy, z którą kontaktowali się ci, którzy
Żydów ukrywali bądź ich wydawali, byli przede wszystkim sołtysi, strażnicy wiejscy, strażacy i policjanci
granatowi. „Dopiero na końcu tego łańcucha znajdowali się Niemcy. Ludność wiejska była niekiedy wciągana w
obławy na Żydów z nagonką idącą przez las, organizowane niekiedy przez Niemców, ale z reguły — przez
sołtysów i granatową policję” — mówił Petelewicz.

„W mieście raczej wydawano Żydów w ręce niemieckie, a nie zabijano, choćby dlatego, że pojawiał się problem,
co zrobić z ciałem. Tego problemu nie było na wsi. Tam zawiadomieni przez donosiciela granatowi policjanci
przyjeżdżali, dokonywali egzekucji, ciała zakopywano, a Niemcy nigdy się o tym nie dowiadywali. Łupy były do
podziału między policją a wieśniakami. W dodatku granatowa policja uważała, że wykonuje pożyteczną
działalność ochrony wioski, na którą być może spadłyby represje, gdyby Niemcy dowiedzieli się o ukrywających
się tam Żydach. Policjanci granatowi byli rodzajem buforu pomiędzy Niemcami a polską ludnością. Polscy chłopi
bali się żandarmów. Niemcy to byli ludzie z innego świata, a granatowa policja najczęściej rekrutowała się z
przedwojennej policji, ci ludzie także przed wojną reprezentowali władzę” — podkreśla Grabowski.

Barbara Engelking uważa, że obraz działalności granatowej policji na wsi, jaki wyłania się badań, jest bardzo
czarny. „To jest wielki, niezbadany temat. W miastach sytuacja wyglądała inaczej. Granatowa policja była tu
bardziej kontrolowana przez Niemców. Różnica między stopniem kontroli społecznej w mieście i na wsi, a także
niemieckiej kontroli nad policją na wsi i w miastach była kolosalna. Była też różnica mentalności ludności wiejskiej
i miejskiej” — podkreśla Engelking. „W mieście załatwiało się sprawy z Żydami cudzymi rękoma — na wsi bardzo
często mordowano własnoręcznie. W mieście wydawaczami byli szmalcownicy, a na wsi — lokalni donosiciele.
Wszyscy ci ludzie zdawali sobie sprawę, jaki będzie los osób wydawanych” — podsumowuje Petelewicz.

2

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa obowiązywał wyrok śmierci za pomaganie Żydom. „Z badań wynika, że
nie zawsze był egzekwowany, ale oczywiście nikt nie mógł przewidzieć, jaka będzie w danym wypadku reakcja
Niemców. Naliczono 800 Polaków, którzy zostali zabici za pomaganie Żydów” — przypomina Engelking. „Trzeba
jednak pamiętać, że w całym Generalnym Gubernatorstwie od 1942 roku obowiązywała +polityka amnestii+.
Niemcy obiecywali bezkarność, jeżeli wyda się ukrywanych przez siebie Żydów, a także nagrodę — ubrania
ściągnięte z trupów, parę kilogramów cukru, litr wódki, niewielkie sumy pieniędzy — maksimum 500 złotych.
Jeżeli ktoś ukrywał Żydów i w pewnym momencie uznał, że gra nie warta była świeczki, to istniała opcja
przekazania tych Żydów w ręce granatowej policji lub Niemców i otrzymania za to nagrody” — przypomniał
Grabowski.

Badacze podkreślają, że udokumentowany jest udział przedstawicieli wszystkich formacji polskiego podziemia w
prześladowaniu Żydów — angażowali się w ten proceder zarówno żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych, jak Armii
Krajowej, Batalionów Chłopskich czy Gwardii i Armii Ludowej. „Generalizować nie można, ale powstaje pytanie,
na ile te informacje mogą zmienić mit pięknej karty polskiego podziemia. Najczęściej mówi się, że były to
spontaniczne akcje żołnierzy, od których dystansowało się dowództwo. W ostatnim numerze rocznika «Zagłada
Żydów. Studia i Materiały» publikuję dokumenty na temat akcji, która zakończyła się śmiercią szóstki
ukrywających się Żydów i była usankcjonowana rozkazem AK przez władze okręgu Miechów. Żydzi przez rok
ukrywali się u chłopa, który w pewnym momencie miał tego dość i zawiadomił AK, że obecność Żydów naraża
ludność lokalną na niemiecki odwet. Mamy nawet meldunki akowskie z tej akcji sporządzone nie dlatego, że
zabito ludzi, ale ponieważ jeden z żołnierzy oskarżony został o przywłaszczenie sobie pożydowskiego mienia.
Czy to świadczy o tym, że żołnierze AK notorycznie mordowali Żydów? Nie. To świadczy tylko o tym, że w
tamtym miejscu i w tamtym czasie coś takiego się stało” — powiedział Grabowski.

„Tak się złożyło, że nasz ostatni projekt badawczy dotyczył przebiegu zagłady i stosunków polsko-żydowski na
terenach wiejskich. Jeżeli chodzi o całość zachowań polskiego społeczeństwa wobec zagłady, to temat jest
niezbadany. Nie wolno naszych badań ekstrapolować na zachowania Polaków w całej Polsce, ani nawet w całym
Generalnym Gubernatorstwie” — podkreślała Engelking. „Na pewno nie można zrzucić całego odium
uczestniczenia w Zagładzie na społeczność wiejską. To byłoby krzywdzącą generalizacją. Tymczasem możemy
powiedzieć, że w każdej grupie społecznej byli tacy, co pomagali i tacy, co wydawali. Nie wiemy nadal zbyt wiele
o reakcjach Kościoła, bo kościelne archiwa mają status prywatnych instytucji i udostępniane są tylko wybranym
przez kościół badaczom” — dodał Petelewicz.

„Wiadomo, że każdy Żyd, który przeżył w okupowanej Polsce otrzymał od Polaków taką czy inną pomoc, tyle
tylko, że nierzadko była to pomoc kiepskiej próby i krótkotrwała. W ogromnej większości wypadków ci Żydzi
zginęli, pomimo otrzymania na jakimś etapie ukrywania się pomocy od Polaków. Bywała też pomoc wysokiej
jakości, skuteczna. Z naszych badań wynika, że ci, którzy pomagali altruistycznie oferowali z reguły pomoc
wysokiej jakości i więcej ich podopiecznych przeżywało. Natomiast wiadomo, że zdecydowana większość
pomagała za pieniądze i robiła to krótko i niedobrze” — mówił Jan Grabowski.

Barbara Engelking podkreśla, że wszelkie dyskusje ze „Złotymi żniwami” Jana Tomasza Grossa są
przedwczesne. „Książka jeszcze się nie ukazała i tak naprawdę nie wiemy, co ostatecznie się w niej znajdzie.
Jednak już teraz można zauważyć, że dyskusja o tych trudnych sprawach ma inny charakter niż 10 lat temu, gdy
ukazali się «Sąsiedzi». Tym razem rozmawiamy o wiele poważniej i spokojniej” — dodała Engelking.

3