HOSTED BY
Artyku
ł
oryginalny/Original
article
Zasoby
odporno
ściowe
i
czynniki
ryzyka
a
u
żywanie
alkoholu
i
marihuany
w
okresie
wczesnej
doros
łości
Immunity
resources
and
risk
factors
in
relation
to
the
use
of
alcohol
and
marijuana
in
early
adulthood
Agnieszka
Pilarska
,
Rados
ław
Pilarski
1
Szpital
Kliniczny
im.
Heliodora
Święcickiego
Uniwersytetu
Medycznego
im.
Karola
Marcinkowskiego,
Pozna
ń,
Polska
2
Instytut
Chemii
Bioorganicznej
PAN,
Zak
ład
Biochemii
Produktów
Naturalnych,
Pozna
ń,
Polska
I
N
F
O
R
M
A
C
J
E
O
A
R
T
Y
K
U
L
E
Historia
artyku
łu:
Otrzymano:
02.10.2014
Zaakceptowano:
02.01.2015
Dost
ępne
online:
02.04.2015
Keywords:
Risk
factors
Immunity
resources
Early
adulthood
Use
of
psychoactive
substances
Marijuana
Alcohol
A
B
S
T
R
A
C
T
Introduction:
The
aim
of
the
study
was
an
attempt
at
de
fining
the
risk
factors
and
immunity
resources
allowing
prediction
of
the
use
and
abuse
of
alcohol
and
marijuana
in
early
adulthood.
Temperament
and
character
traits,
anxiety
levels,
self-destructive
tendencies
and
style
of
coping
with
stress
were
examined.
Method:
The
research
sample
included
166
secondary
school
students
aged
18
–
20
years
de
fined
by
targeted
selection.
The
following
questionnaires
were
used:
AUDIT,
Spielberger
et
al.'s
State-Trait
Anxiety
Inventory,
Kelley
et
al.'s
Chronic
Self-destructiveness
Scale,
Endler
and
Parker's
Coping
Inventory
for
Stressful
Situations
and
Cloninger
et
al.'s
Temperament
and
Character
Inventory.
Results:
A
relationship
was
demonstrated
between
temperament
and
character
traits,
style
of
coping
with
stress,
self-destructive
tendencies
and
marijuana/
alcohol
use
(p
<
0.05).
Temperament
and
character
traits
included
exploratory
excitability,
disorderliness,
sentimentality,
bad
habits,
vindictiveness
and
advantage
of
personal
bene
fits.
Among
stress-coping
styles,
important
signi
ficance
was
ascribed
to
emotion-oriented
strategy.
No
signi
ficant
relation-
ship
was
found
between
psychoactive
substance
use
and
declared
anxiety
level.
Conclusions:
Alcohol
and
marijuana
users
signi
ficantly
differ
from
abstainers
as
regards
temperament
and
character
traits,
manifested,
e.g.
by
a
higher
degree
of
exploratory
excitability,
unconventionality,
lower
tolerance
to
monotony,
Peer
review
under
responsibility
of
Institute
of
Psychiatry
and
Neurology.
* Adres
do
korespondencji:
Szpital
Kliniczny
im.
Heliodora
Święcickiego,
Uniwersytetu
Medycznego
im.
Karola
Marcinkowskiego,
ul.
Przybyszewskiego
49,
60-355
Pozna
ń,
Polska.
Tel.:
+48
61
869
1100;
fax:
+48
61
867
1232.
Adres
email:
(A.
Pilarska).
Doste˛
pne
online
ScienceDirect
j o
u r
n
a l
h
o
m e p
a g
e :
http://dx.doi.org/10.1016/j.alkona.2015.03.002
0867-4361/©
2015
Institute
of
Psychiatry
and
Neurology.
Production
and
hosting
by
Elsevier
Sp.
z
o.o.
All
rights
reserved.
poorer
discipline
and
control
in
frustrating
situations.
As
regards
stress-coping
styles
–
marijuana
and
alcohol
users
are
worse
at
coping
with
frustration,
and
they
tend
to
focus
attention
on
themselves
and
their
emotional
problems.
The
investigation
on
the
severity
of
self-destructive
tendencies
showed
that
psychoactive
substance
users
have
a
tendency
to
initiate
intentional
suffering
and
failures,
give
in
to
temptation
easily
and
show
addictive
tendencies.
©
2015
Institute
of
Psychiatry
and
Neurology.
Production
and
hosting
by
Elsevier
Sp.
z
o.o.
All
rights
reserved.
S
T
R
E
S
Z
C
Z
E
N
I
E
Wprowadzenie:
Przedmiotem
pracy
by
ła
próba
zde
finiowania
czynników
ryzyka
i
zasobów
odporno
ściowych
pozwalaj
ących
przewidzie
ć
si
ęganie
i
nadu
żywanie
alkoholu
lub
marihuany
w
okresie
wczesnej
doros
łości.
Badaniu
poddawano
cechy
temperamentu
i
charakteru,
poziom
l
ęku,
tendencje
autodestruktywne
oraz
styl
radzenia
sobie
ze
stresem.
Metoda:
Badana
próba
zosta
ła
okre
ślona
poprzez
celowy
dobór
i
obj
ęła
166
uczniów
szko
ły
średniej
w
wieku
18
–20
lat.
W
badaniu
wykorzystano
nast
ępujące
narz
ędzia:
AUDIT
(The
Alcohol
Use
Disorders
Identi
fication
Test),
Inwentarz
Stanu
i
Cechy
L
ęku
STAI
(State-Trait
Anxiety
Inventory)
Spielbergera
i
wsp.,
Skal
ę
Chronicznej
Autodestruktywno
ści
(Chronic
Self-
destructiveness
Scale)
Kelley
i
wsp.,
kwestionariusz
CISS
(Coping
Inventory
for
Stressful
Situations)
Endlera
i
Parkera
oraz
TCI
(Temperament
and
Charakter
Inventory)
Cloningera
i
wsp.
Wyniki:
Wyniki
wskazuj
ą,
że
istnieje
zwi
ązek
pomi
ędzy
cechami
tempera-
mentu
i
charakteru,
stylem
radzenia
sobie
ze
stresem
oraz
tendencjami
autodestruktywnymi
a
za
żywaniem
marihuany
i
alkoholu
(p
<
0,05).
W
śród
cech
temperamentu
i
charakteru
wyodr
ębniono
ciekawo
ść
poznawcz
ą,
nieuporz
ądkowanie,
sentymentalno
ść,
z
łe
nawyki,
poziom
wyrozumia
łości
oraz
przewag
ę
korzy
ści
osobistych;
w
śród
styli
radzenia
sobie
ze
stresem
istotne
znaczenie
przypisano
strategii
skoncentrowanej
na
emocjach.
Nie
wykryto
zale
żności
pomi
ędzy
si
ęganiem
po
substancje
psychoaktywne
a
deklarowanym
poziomem
l
ęku.
Wnioski:
Osoby
za
żywające
alkohol
i
marihuan
ę
istotnie
ró
żnią
si
ę
od
abstynentów
w
zakresie
cech
temperamentu
i
charakteru,
co
u
tych
pierwszych
przejawia
si
ę
m.in.
wy
ższym
poziomem
ciekawo
ści
poznawczej,
niekonwencjo-
nalno
ścią,
ni
ższą
tolerancj
ą
na
monotoni
ę,
s
łabszym
zdyscyplinowaniem
i
opanowaniem
w
sytuacjach
frustruj
ących.
W
zakresie
stylów
radzenia
sobie
ze
stresem
wykazano,
że
osoby
pal
ące
marihuan
ę
i
pij
ące
alkohol
gorzej
radz
ą
sobie
z
frustracj
ą,
koncentruj
ą
uwag
ę
na
sobie
i
w
łasnych
problemach
emocjonalnych.
Badanie
nasilenia
tendencji
autodestruktywnych
ujawni
ło,
że
osoby
u
żywające
substancji
psychoaktywnych
maj
ą
sk
łonność,
na
istotnie
wy
ższym
od
abstynentów
poziomie,
do
inicjowania
intencjonalnego
cierpienia,
niepowodze
ń
i
pora
żek,
łatwo
ulegaj
ą
pokusom,
przejawiaj
ą
sk
łonność
do
uzale
żnień.
©
2015
Institute
of
Psychiatry
and
Neurology.
Production
and
hosting
by
Elsevier
Sp.
z
o.o.
All
rights
reserved.
S
łowa
kluczowe:
czynniki
ryzyka
zasoby
odporno
ściowe
wczesna
doros
łość
u
żywanie
substancji
psychoaktywnych
marihuana
alkohol
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
24
Wprowadzenie
U
żywanie
substancji
psychoaktywnych
staje
si
ę
znacz
ącym
problemem
naszych
czasów.
W
2010
roku
oko
ło
230
milionów
ludzi,
czyli
5
procent
doros
łej
populacji
świata,
co
najmniej
raz
za
żyło
nielegalny
środek
odurzaj
ący
.
Raport
Instytutu
Bada
ń
nad
Alkoholem
w
Londynie
(Institute
of
Alcohol
Studies)
wskazuje,
że
w
Europie
spo
żywanie
alkoholu
staje
si
ę
bardzo
popularne
w
śród
osób
m
łodych
–
osoby
w
wieku
19
–25
lat
odpowiadaj
ą,
w
zale
żności
od
kraju,
za
20
–45%
ca
łkowitego
spo
życia
alkoholu
w
śród
obu
p
łci
w
przedziale
wiekowym
mi
ędzy
19
a
65
lat
.
Z
bada
ń
ESPAD
(European
School
Survey
Project
on
Alcohol
and
Drugs)
z
2011
r.
wynika,
że
w
Polsce
inicjacj
ę
alkoholow
ą
ma
za
sob
ą
87,3%
pi
ętnasto-
i
szesnastolatków
oraz
95,2%
siedemnasto-
i
osiemnastolatków.
Jednocze
śnie
do
za
żywania
ma-
rihuany
i
haszyszu
przyzna
ło
si
ę
24,3%
osób
w
wieku
15
–16
oraz
37,3%
w
wieku
17
–18
lat
.
Eksperymentowanie
z
substancjami
psychoaktyw-
nymi
przez
znaczn
ą
cz
ęść
m
łodych
doros
łych
wynika
ze
specy
fiki
tego
okresu
rozwojowego.
Wczesna
doros
łość
to
czas
odkrywania
i
stabilizacji
w
łasnej
to
żsamości,
tj.
poczucia
ci
ągłości
siebie
w
czasie
i
przestrzeni,
świadomości
w
łasnego
potencja
łu
wraz
z
ograniczeniami,
otwarto
ści
na
świat
pozbawionej
obaw
o
naruszenie
w
łasnych
granic
oraz
bezpiecz-
nego
dla
w
łasnej
autonomii
wchodzenia
w
bliskie
relacje
Wed
ług
cz
ęści
autorów,
na
tym
etapie
wa
żne
jest
tworzenie
przez
m
łodego
doros
łego
struktury
celów
wraz
z
planem
ich
wykonania
co
pozwala
na
wzgl
ędnie
niezale
żne
wype
łnianie
ról
życiowych
oraz
zdobywanie
umiej
ętności
radzenia
sobie.
Okres
wczesnej
doros
łości
to
z
jednej
strony
du
że
mo
żli-
wo
ści
rozwoju,
z
drugiej
–
trudne
wyzwania.
M
łody
doros
ły
musi
poradzi
ć
sobie
z
ró
żnorodnością
czyn-
ników
zewn
ętrznych,
tempem
życia
i
naciskami
spo
łecznymi,
co
mo
że
prowadzi
ć
do
powstania
dylematów,
w
ątpliwości,
l
ęku.
Badania
Bee
wyka-
za
ły,
że
intensywna
koncentracja
tylu
wyzwa
ń
ma
swoj
ą
cen
ę,
a
mianowicie
poziom
samotno
ści
i
depresji
w
tych
latach
jest
najwy
ższy
Chronicznie
odczuwany
niepokój,
poczucie
bezradno
ści,
nieza-
dowolenie
z
w
łasnego
życia
nios
ą
ze
sob
ą
wiele
zagro
żeń,
w
tym
potrzeb
ę
obni
żania
napi
ęcia
poprzez
substancje
psychoaktywne
.
Istotne
z
punktu
widzenia
pro
filaktyki
zdrowia
psychicznego
m
łodych
doros
łych
jest
pozna-
nie
czynników
zwi
ększających
i
zmniejszaj
ących
prawdopodobie
ństwo
za
żywania
tych
substancji
(czynniki
ryzyka
i
zasoby
odporno
ściowe).
Dotych-
czas
przeprowadzono
w
tym
zakresie
szereg
bada
ń,
a
do
najwa
żniejszych
predyktorów
zaliczono
zmien-
ne
zwi
ązane
ze
sfer
ą
indywidualn
ą
oraz
wp
ływem
grupy
rówie
śniczej,
rodziny
i
szko
ły
.
Ciekaw
ą
koncepcj
ę
w
tej
kwestii
przedstawi
ł
Bronfenbrenner,
uwzgl
ędniając
w
badaniu
zmienn
ą
temperamentaln
ą
jednostki,
a
tak
że
Huba
i
Bentler
wyró
żniając
cztery
grupy
predyktorów:
biologiczne,
osobowo
ściowe,
spo
łeczno-kulturowe
oraz
interper-
sonalne.
Badania
przeprowadzone
w
ostatnich
latach
w
Polsce
w
śród
m
łodzieży
wykaza
ły,
że
czynnikami
chroni
ącymi
jednostki
przed
ogólnie
poj
ętymi
zacho-
waniami
problemowymi
by
ły
m.in.
wsparcie
emo-
cjonalne
i
dobry
kontakt
z
najbli
ższymi,
konstruk-
tywne
zainteresowania,
pozytywny
stosunek
do
szko
ły
i
nauczycieli,
szanowanie
norm
spo
łecznych,
respektowanie
prawa
i
powszechnie
przyj
ętych
warto
ści
.
Do
czynników
ryzyka
zaliczono
m.in.
s
łabą
odporno
ść
na
frustracj
ę,
nisk
ą
samo-
ocen
ę,
poczucie
odrzucenia,
nierealistyczne
oczeki-
wania
wobec
siebie
i
innych,
kon
flikty
w
rodzinie,
przekonania
akceptuj
ące
przemoc
oraz
wysoki
poziom
l
ęku.
Niektórzy
badacze,
analizuj
ąc
problematyk
ę
podatno
ści
jednostek
na
si
ęganie
po
substancje
psychoaktywne,
odwo
łują
si
ę
do
teorii
rezyliencji
i
podatno
ści.
W
koncepcji
tej
podatno
ść
na
zacho-
wania
ryzykowne
ujawnia
si
ę
w
sytuacjach
stresu-
j
ących,
w
których
jedni
wzgl
ędnie
łatwo
adaptuj
ą
si
ę
do
nowych
warunków,
a
inni
nie
s
ą
w
stanie
przeciwstawi
ć
si
ę
niekorzystnym
wp
ływom
otocze-
nia.
Fakt
poradzenia
sobie
w
trudnej
sytuacji
zdominowany
jest
tutaj
przez
posiadane
przez
jednostk
ę
zasoby
i
uruchamiany
przez
nie
proces
ochronny
Badacze
zgodni
s
ą
co
do
za
łożenia,
że
osobowo
ść
cz
łowieka
pozwala
w
du
żym
stopniu
przewidzie
ć
cz
ęść
jego
ryzykownych
zachowa
ń.
Wiele
bada
ń
przeprowadzonych
w
ci
ągu
kilkudziesi
ęciu
ostatnich
lat
mia
ło
na
celu
zwery
fikowanie
hipotez,
czy
u
żywanie
substancji
psychoaktywnych
ma
pod
łoże
psychobiologiczne,
a
je
śli
tak,
to
które
cechy
osobowo
ści
mo
żna
z
tym
powi
ązać
Do
najwa
żniejszych
z
nich
zaliczono
temperament,
de
ficyty
poznawcze
oraz
oczekiwania
psycho
fizjolo-
gicznych
skutków
za
życia
omawianych
substancji
Za
potencjalne
predyktory
uznano
tak
że
styl
radzenia
sobie
ze
stresem,
nastrój,
l
ęk
oraz
szeroko
rozumiane
czynniki
wp
ływu
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
25
spo
łecznego
na
jednostk
ę
Poniewa
ż
trudno
okre
ślić,
czy
dana
zmienna
jednoznacznie
warunkuje
za
żywanie
substancji
psychoaktywnych
lub
utrzy-
mywanie
abstynencji,
coraz
cz
ęściej
przyjmuje
si
ę,
że
zasoby
odporno
ściowe
i
czynniki
ryzyka
to
przeciwne
kra
ńce
kontinuum
dotycz
ącego,
np.
okre
ślonego
wymiaru
osobowo
ści
Niniejsza
praca
zawiera
analiz
ę
czynników
pod-
miotowych,
tj.
cech
temperamentu
i
charakteru,
strategii
radzenia
sobie
ze
stresem,
tendencji
auto-
destrukcyjnych,
poziomu
l
ęku.
Mog
ą
one
stanowi
ć
zarówno
źródło
ryzyka,
które
spowoduje,
że
osoba
b
ędzie
przejawia
ła
sk
łonności
do
eksperymentowania
z
substancjami
psychoaktywnymi
lub
do
ich
nad-
u
żywania.
Z
drugiej
strony,
mog
ą
by
ć
czynnikami
okre
ślającymi
,,zasób
odporno
ściowy’’
chroni
ący
przed
negatywnymi
do
świadczeniami
i
ewentualnymi
przykrymi
konsekwencjami.
Poniewa
ż
wi
ększość
bada
ń
ostatnio
przeprowadzonych
w
Polsce
skupia
ła
si
ę
na
spo
łecznych
aspektach
zwi
ązanych
z
pro-
blemowymi
zachowaniami
m
łodzieży,
postanowiono
skoncentrowa
ć
si
ę
wy
łącznie
na
zmiennych
podmio-
towych
(psychicznych).
Planuj
ąc
badania,
z
jednej
strony
spodziewano
si
ę
replikacji
wyników
wcze
ś-
niejszych
bada
ń,
zw
łaszcza
w
zakresie
wp
ływu
takich
zmiennych,
jak
l
ęk
czy
przejawianie
tendencji
autodestrukcyjnych,
z
drugiej
–
pog
łębienia
wiedzy
na
temat
oddzia
ływania
czynników
osobowo
ścio-
wych
na
u
żywanie
alkoholu
i
marihuany
przez
m
łodych
doros
łych.
Celem
pracy
by
ło
zde
finiowanie,
które
z
poszcze-
gólnych
wymiarów
badanych
cech
koreluj
ą
z
pozo-
stawaniem
jednostki
w
abstynencji
(zasoby
odpor-
no
ściowe),
a
które
s
ą
charakterystyczne
dla
osób
si
ęgających
po
substancje
psychoaktywne
(czynniki
ryzyka).
Badane
grupy
osób,
si
ęgających
po
sub-
stancje
psychoaktywne
oraz
abstynentów,
zró
żnico-
wano
pod
k
ątem
poziomu
odczuwanego
l
ęku,
przejawianych
tendencji
autodestruktywnych
oraz
stosowanego
stylu
radzenia
sobie
ze
stresem.
W
szczególno
ści
zwery
fikowano
zwi
ązek
cech
tem-
peramentu
z
u
żywaniem
alkoholu
i
marihuany,
z
u
żywaniem
wy
łącznie
alkoholu
i
z
abstynencj
ą.
A
tak
że
zwi
ązek
poziomu
l
ęku
z
rodzajem
za
żywanej
substancji
psychoaktywnej
i
z
abstynencj
ą.
Okre
ś-
lono
zale
żność
mi
ędzy
stylem
radzenia
sobie
ze
stresem
a
rodzajem
za
żywanych
substancji
psycho-
aktywnych
i
z
abstynencj
ą
oraz
mi
ędzy
tendencj
ą
do
zachowa
ń
autodestruktywnych
a
rodzajem
substancji.
Metoda
Osoby
badane
Badania
zosta
ły
przeprowadzone
na
próbie
166
uczniów
jednej
ze
szkó
ł
średnich
w
Poznaniu;
151
respondentów
stanowi
ły
osoby
osiemnastoletnie
(91%
badanej
próby),
14
respondentów
by
ło
w
wieku
19
lat
(8,4%),
jedna
osoba
–
w
wieku
20
lat
(0,6%).
W
badaniu
wzi
ęło
udzia
ł
88
kobiet
i
78
m
ężczyzn,
co
stanowi
ło
odpowiednio:
53
i
47%
grupy.
Procedura
badania
Badania
przeprowadzano
podczas
lekcji;
ka
żdy
z
uczniów
samodzielnie
wype
łniał
kwestionariusze
w
obecno
ści
osoby
badaj
ącej.
Badan
ą
prób
ę
wy
ło-
niono
metod
ą
doboru
celowego
(wy
łącznie
trzecie
i
czwarte
klasy
szko
ły
średniej),
gdy
ż
celem
niniejszej
pracy
by
ło
zbadanie
czynników
ryzyka
uzale
żnienia
si
ę
od
substancji
psychoaktywnych
u
osób
we
wczes-
nej
doros
łości.
Kwestionariusze
zawiera
ły
szczegó-
łowe
informacje
dotycz
ące
sposobu
ich
wype
łnienia,
czas
na
to
przeznaczony
by
ł
ograniczony
(45
minut
lekcji
oraz
20
minut
przerwy).
Wszystkie
osoby
zosta
ły
poinformowane
o
dobrowolno
ści
uczestnic-
twa
i
wyrazi
ły
zgod
ę
na
udzia
ł
w
badaniu.
Narz
ędzia
badawcze
Do
okre
ślenia
stopnia
uzale
żnienia
osoby
od
substancji
psychoaktywnych
zastosowano
AUDIT
(The
Alcohol
Use
Disorders
Identi
fication
Test)
,
opracowany
przez
Światową
Organizacj
ę
Zdrowia
(WHO),
a
w
Polsce
przygotowany
i
propagowany
przez
Pa
ństwową
Agencj
ę
Rozwi
ązywania
Proble-
mów
Alkoholowych
(PARPA).
Test
zosta
ł
zmody-
fikowany
w
taki
sposób,
aby
badany
móg
ł
dodat-
kowo
okre
ślić,
czy
i
z
jak
ą
cz
ęstotliwością
za
żywa
marihuan
ę.
Sk
ładał
si
ę
z
10
pyta
ń,
ka
żde
z
nich
podzielono
na
cz
ęść
A
dotycz
ącą
alkoholu
oraz
cz
ęść
B
dotycz
ącą
marihuany.
Respondent
okre
ślał
cz
ę-
sto
ść
palenia
marihuany
i
picia
alkoholu
na
przestrzeni
tygodnia,
miesi
ąca
lub
roku,
ilo
ść
za
żywanej
substancji
jednorazowo
oraz
cz
ęstość
u
żywania
w
wi
ększych
dawkach
w
ci
ągu
tygodnia
i
miesi
ąca.
Za
jedn
ą
standardow
ą
porcj
ę
alkoholu
przyj
ęto
szklank
ę
piwa
200
ml
o
st
ężeniu
etanolu
5%,
odpowiadaj
ącą
odpowiednio:
100
ml
wina
o
st
ężeniu
etanolu
10%
oraz
25
ml
wódki
o
st
ężeniu
etanolu
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
26
40%.
Porcja
marihuany
zosta
ła
okre
ślona
jako
jeden
papieros.
Do
badania
wykorzystano
wy
łącznie
informacje
o
cz
ęstości
za
żywania
substancji
psychoaktywnej,
gdy
ż
w
przypadku
marihuany
trudno
ść
stanowi
ło
precyzyjne
okre
ślenie
ilo
ści
dostarczonej
do
orga-
nizmu
substancji
czynnej.
Pytanie
dotycz
ące
cz
ęstości
za
żywania
marihuany
i
alkoholu
brzmia
ło
nast
ępu-
j
ąco:
A)
,,Jak
cz
ęsto
pali
Pan/Pani
marihuan
ę?’’
oraz
B)
,,Jak
cz
ęsto
pije
Pan/Pani
napoje
zawieraj
ące
alkohol?
’’.
Inne
wykorzystane
narz
ędzia
mia
ły
na
celu
okre
ślenie
potencjalnych
zale
żności
mi
ędzy
si
ęga-
niem
po
substancje
psychoaktywne
a
zasobami
odporno
ściowymi
i
czynnikami
ryzyka.
Do
czynni-
ków
podmiotowych
(zasobów
odporno
ściowych
i
czynników
ryzyka)
zaliczono
temperament
i
cha-
rakter,
styl
radzenia
sobie
ze
stresem,
poziom
odczuwanego
l
ęku
oraz
tendencje
autodestruktywne.
Do
badania
zmiennej
temperamentalnej
i
charak-
terologicznej
wykorzystano
kwestionariusz
TCI
(Temperament
and
Character
Inventory)
Cloningera
i
wsp.
w
adaptacji
Hornowskiej
Prace
adaptacyjne
i
normalizacyjne
kwestionariusza
zako
ńczono
w
2003
roku.
Sk
ładał
si
ę
on
z
240
twier-
dze
ń
badaj
ących
temperament
i
charakter,
w
których
mo
żna
by
ło
zaznaczy
ć
odpowied
ź
,,prawda
’’
albo
,,fa
łsz’’.
Styl
radzenia
sobie
ze
stresem
okre
ślono
za
pomoc
ą
kwestionariusza
CISS
(Coping
Inventory
for
Stressful
Situations)
Endlera
i
Parkera
w
adaptacji
Strelaua,
Wrze
śniewskiego
i
Szczepa-
niaka
Badanie
poziomu
l
ęku
przeprowadzono
na
pod-
stawie
Inwentarza
Stanu
i
Cechy
L
ęku
STAI
(State-
Trait
Anxiety
Inventory)
Spielbergera
i
wsp.
,
w
polskiej
adaptacji
Wrze
śniewskiego
i
Sosnow-
skiego
.
Do
okre
ślenia
tendencji
do
przejawiania
autodes-
truktywno
ści
po
średniej
u
żyto
Skali
Chronicznej
Autodestruktywno
ści
(Chronic
Self-destructiveness
Scale)
Kelley
i
wsp.
w
adaptacji
Sucha
ńskiej
.
Zmienne
i
wska
źniki
Temperament
i
charakter.
Badane
wymiary
tem-
peramentu
obejmowa
ły:
(i)
poszukiwanie
nowo
ści
(NS
–
Novelty
Seeking)
okre
śla
tendencj
ę
do
aktywnego
reagowania
na
nowe
bod
źce;
osoby
o
wysokich
wynikach
charaktery-
zuj
ą
si
ę
szukaniem
wra
żeń,
ekscytacj
ą
nowo
ścią,
entuzjazmem,
niekonwencjonalno
ścią
i
nowator-
stwem
oraz
pobudliwo
ścią
i
sk
łonnością
do
podej-
mowania
szybkich
decyzji;
NS
dzieli
si
ę
na
podskale:
NS1
–
ciekawo
ść
poznawcza,
NS2
–
impulsywno
ść,
NS3
–
ekstrawagancja,
NS4
–
nieuporz
ądkowanie;
(ii)
unikanie
szkody
(HA
–
Harm
Avoidance)
okre
śla
ogóln
ą
tendencj
ę
do
hamowania
dzia
łań
w
odpowie-
dzi
na
bod
źce
negatywne;
osoby
osi
ągające
wysokie
wyniki
w
tej
skali
cz
ęsto
si
ę
zamartwiaj
ą,
po
sytuacjach
trudnych
d
ługo
dochodz
ą
do
równowagi,
rozpami
ętują
przykro
ści,
s
ą
niepewne,
l
ękliwe,
ostro
żne
i
ma
ło
aktywne;
podskale:
HA1
–
pesy-
mizm,
HA2
–
l
ęk
przed
niepewno
ścią,
HA3
–
l
ęk
spo
łeczny,
HA4
–
m
ęczliwość
i
astenia;
(iii)
zale
żność
od
nagrody
(RD
–
Reward
Dependance)
oznacza
sk
łonność
do
podtrzymywania
zachowania
w
odpo-
wiedzi
na
pozytywne
wzmocnienia;
niski
wynik
na
tej
skali
oznacza,
że
badany
jest
ma
ło
wra
żliwy,
praktyczny
i
zdystansowany,
cz
ęsto
wycofuje
si
ę
z
aktywno
ści,
rzadko
przywi
ązuje
si
ę
do
kogo
ś,
jest
oboj
ętny
na
brak
akceptacji;
podskale:
RD1
–
sentymentalno
ść,
RD2
–
przywi
ązanie,
RD3
–
zale
żność;
(iv)
wytrwa
łość
(P
–
Persistence)
okre
śla
si
ę
jako
zdolno
ść
do
samodzielnego
podtrzymywania
danego
rodzaju
aktywno
ści;
osoba
uzyskuj
ąca
wyso-
kie
wyniki
na
tej
skali
cechuje
si
ę
pilno
ścią
i
wytrwa
łością,
jest
ambitna,
cz
ęsto
osi
ąga
sukcesy
powy
żej
przeci
ętnych
mo
żliwości.
Zmienn
ą
charakterologiczn
ą
okre
ślano
w
nast
ę-
puj
ących
wymiarach:
(i)
samokierowanie
(SD
–
Self-Directedness)
okre
śla
zdolno
ść
do
kontrolowania,
regulowania
i
dostosowania
w
łasnego
zachowania
w
celu
adapta-
cji
do
sytuacji;
osoby
osi
ągające
wysokie
wyniki
na
tej
skali
charakteryzuj
ą
si
ę
m.in.
odpowiedzialno
ścią,
rzetelno
ścią,
wewn
ątrzsterownością
oraz
zdecydo-
waniem;
podskale:
SD1
–
odpowiedzialno
ść,
SD2
–
celowo
ść
post
ępowania,
SD3
–
zaradno
ść,
SD4
–
samoakceptacja,
SD5
–
zgodna
natura
=
dobre
nawyki,
(ii)
sk
łonność
do
wspó
łpracy
(C
–
Coopera-
tiveness)
okre
śla
zdolno
ść
cz
łowieka
do
identy
fikacji
z
innymi
osobami
i
akceptacji
ich
zachowa
ń;
wysokie
wyniki
na
poszczególnych
wymiarach
tej
skali
okre
ślają
osoby
przyjazne,
tolerancyjne,
rozumiej
ące
innych
i
szanuj
ące
ich
potrzeby;
podskale:
C1
–
tolerancja,
C2
–
empatia,
C3
–
gotowo
ść
do
niesienia
pomocy,
C4
–
wyrozumia
łość,
C5
–
zintegrowane
sumienie,
(iii)
autotranscendencja
(ST
–
Self-Tran-
scendent)
okre
ślana
jest
jako
zdolno
ść
do
oderwania
si
ę
od
w
łasnej
osoby
i
poczucie,
że
jest
si
ę
cz
ęścią
wszech
świata;
badani
uzyskuj
ący
wysokie
wyniki
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
27
w
tej
skali
charakteryzuj
ą
si
ę
m.in.
kreatywno
ścią,
oryginalno
ścią,
uduchowieniem,
wiar
ą
w
zjawiska
pozazmys
łowe;
podskale:
ST1
–
kreatywne
przekra-
czanie
w
łasnego
Ja,
ST2
–
transpersonalna
identy-
fikacja,
ST3
–
akceptacja
duchowo
ści.
Styl
radzenia
sobie
ze
stresem
ujmowano
w
trzech
skalach:
(i)
styl
skoncentrowany
na
zadaniu
(SSZ)
–
g
łówny
nacisk
jest
po
łożony
na
wykonanie
zadania,
poznawcze
przekszta
łcenie
sytuacji
lub
planowanie
rozwi
ązania
problemu;
(ii)
styl
skoncentrowany
na
emocjach
(SSE)
–
wyst
ępuje
tendencja
do
koncen-
trowania
si
ę
na
sobie,
w
łasnych
prze
życiach
emo-
cjonalnych;
(iii)
styl
skoncentrowany
na
unikaniu
(SSU)
–
tendencja
do
wystrzegania
si
ę
my
ślenia,
prze
żywania
i
do
świadczania
sytuacji
stresowej.
Poziom
l
ęku
okre
ślany
na
podstawie
Inwentarza
Stanu
i
Cechy
L
ęku
STAI
dotyczy
ł
l
ęku
rozumianego
jako
wzgl
ędnie
sta
ła
cecha
osobowo
ści
dlatego
w
badaniu
wykorzystano
wy
łącznie
podskal
ę
X-2.
Autodestruktywno
ść.
Tendencj
ę
do
przejawiania
autodestruktywno
ści
po
średniej
badano
w
czterech
wymiarach:
(i)
poszukiwania
ryzykownego
pobudze-
nia,
(ii)
ulegania
pokusom,
(iii)
zaniedbywania
obowi
ązków
oraz
(iv)
podtrzymywania
zachowa
ń
o
negatywnych
konsekwencjach.
Chroniczna
auto-
destruktywno
ść
de
finiowana
jest
jako
tendencja
do
podejmowania
zachowa
ń
zwi
ększających
prawdo-
podobie
ństwo
negatywnych,
a
zmniejszaj
ących
pozy-
tywnych
konsekwencji
dla
podmiotu
lub
zacho-
wania
pope
łnione
i
pomini
ęte
zmierzaj
ące
do
skró-
cenia
lub
pogorszenia
życia
Nasilenie
autodestruktywno
ści
po
średniej
oce-
niono
w
skali
od
1
do
5
punktów
i
na
tej
podstawie
wyró
żniono
autodestruktywno
ść
po
średnią:
nisk
ą
(
<104),
średnią
(104
–160)
i
wysok
ą
(
>160).
Analiza
danych
Rozk
ład
cz
ęstości
zmiennej
we
wszystkich
bada-
nych
skalach
i
podskalach
u
żytych
kwestionariuszy
nie
by
ł
normalny,
dlatego
analiz
ę
statystyczn
ą
przeprowadzono
za
pomoc
ą
testu
Kruskala-Wallisa
–
nieparametrycznego
odpowiednika
jednoczynni-
kowej
analizy
wariancji.
Istotno
ść
statystyczn
ą
uzna-
wano
na
poziomie
p
<
0,05.
Wyniki
Na
podstawie
wyników
AUDIT
badani
zostali
podzieleni
na
trzy
grupy
z
uwagi
na
cz
ęstość
u
żywania
alkoholu
i
marihuany
wed
ług
nast
ępującego
schematu:
grupa
Abstynentów
(u
żywanie
alkoholu
raz
w
miesi
ącu
lub
rzadziej),
grupa
U
żywających
Alko-
holu
(u
żywanie
alkoholu
minimum
2
–4
razy
w
miesi
ącu),
grupa
U
żywających
Alkoholu
i
Mari-
huany
(u
żywanie
marihuany
i
alkoholu
minimum
raz
w
miesi
ącu).
W
grupie
Abstynentów
znalaz
ło
si
ę
75
osób,
co
stanowi
45,2%
ogó
łu
badanych,
U
żywa-
j
ący
Alkoholu
to
56
osób
i
33,7%
oraz
U
żywający
Alkoholu
i
Marihuany
–
35
osób
i
21,1%.
Tak
skategoryzowane
grupy
poddawano
analizom
porów-
nawczym
w
zakresie
temperamentu
i
charakteru,
stylu
radzenia
ze
stresem,
poziomu
l
ęku
i
przejawianych
tendencji
autodestruktywnych.
Temperament
i
charakter
Zwi
ązek
mi
ędzy
cechami
temperamentu
i
charak-
teru
a
piciem
alkoholu,
u
żywaniem
marihuany
lub
abstynencj
ą
wyst
ąpił
w
podskalach
NS1
(Ciekawo
ść
vs
Sztywno
ść
poznawcza),
NS4
(Nieuporz
ądkowanie
vs
Zdyscyplinowanie),
RD1
(Sentymentalno
ść)
oraz
C5
(Zintegrowane
sumienie
vs
Przewaga
korzy
ści
osobistych)
(
W
podskali
NS1
stwierdzono
ró
żnice
statystyczne
na
poziomie
p
<
0,05
mi
ędzy
grup
ą
abstynentów
a
grup
ą
u
żywających
alkoholu
i
marihuany.
Ci
ostatni
charakteryzowali
si
ę
istotnie
wy
ższą
od
grupy
abstynentów
ciekawo
ścią
poznawcz
ą,
tj.
cz
ęściej
szukali
wra
żeń,
wykazywali
nisk
ą
tolerancj
ę
na
monotoni
ę,
wysoki
entuzjazm,
niekonwencjonalno
ść
i
nowatorstwo.
Porównanie
grupy
abstynentów
i
pij
ących
alkohol
oraz
pij
ących
alkohol
i
u
żywają-
cych
alkoholu
i
marihuany
nie
wykaza
ło
istotnych
ró
żnic.
W
podskali
NS4
wykazano
ró
żnice
statystyczne
na
poziomie
istotno
ści
p
<
0,05
mi
ędzy
grup
ą
abstynentów
a
u
żywających
alkoholu
i
marihuany.
Grupa
za
żywająca
substancje
psychoaktywne
cha-
rakteryzowa
ła
si
ę
istotnie
wy
ższym
nieuporz
ądko-
waniem,
m.in.
brakiem
odpowiedniej
organizacji
oraz
podatno
ścią
na
frustracj
ę.
Grup
ę
abstynentów
cechowa
ło
w
tym
kontek
ście
wi
ększe
zdyscyplino-
wanie,
systematyczno
ść
oraz
opanowanie
w
sytua-
cjach
frustruj
ących.
Porównanie
grupy
abstynentów
i
u
żywających
alkoholu
oraz
u
żywających
alkoholu
i
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
nie
wykaza
ło
istotnych
ró
żnic.
Ró
żnice
statystyczne
zaobserwowano
dla
podskali
RD1
na
poziomie
p
<
0,05
mi
ędzy
grup
ą
abstynen-
tów
a
u
żywających
alkoholu.
Osoby
deklaruj
ące
abstynencj
ę
mia
ły
istotnie
wy
ższy
od
grupy
pij
ących
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
28
Tabela
I
Porównanie
cech
osobowo
ściowych
respondentów
u
żywających
alkoholu
i
abstynentów,
u
żywających
alkoholu/marihuany
i
abstynentów
oraz
u
żywających
alkoholu
i
u
żywających
alkoholu/marihuany
Table
I
Inter-group
personality
trait
comparisons
of
alcohol
users
and
abstainers,
alcohol/marijuana
users
and
abstainers,
and
alcohol
users
and
alcohol/marijuana
users
CECHY
OSOBOWO
ŚCIOWE
PERSONALITY
TRAITS
ALC
vs
ABS
ACU
vs
ABS
ALC
vs
ACU
Temperament
i
Charakter/Temperament
and
Character
Poszukiwanie
nowo
ści/Novelty
seeking
(NS)
Ciekawo
ść
poznawcza/Exploratory
excitability
(NS1)
1,00
0,02*
0,07
Impulsywno
ść/Impulsiveness
(NS2)
1,00
0,13
0,67
Ekstrawagancja/Extravagance
(NS3)
1,00
1,00
1,00
Nieuporz
ądkowanie/Disorderliness
(NS4)
0,53
0,03*
0,53
Unikanie
szkody/Harm
avoidance
(HA)
Pesymizm/Pessimism
(HA1)
0,34
0,61
1,00
L
ęk
przed
niepewno
ścią/Fear
of
uncertainty
(HA2)
0,27
1,00
0,78
L
ęk
spo
łeczny/Shyness
with
strangers
(HA3)
1,00
1,00
1,00
M
ęczliwość
i
astenia/Fatigability
and
asthenia
(HA4)
1,00
1,00
1,00
Zale
żność
od
nagrody/Reward
dependence
(RD)
Sentymentalno
ść/Sentimentality
(RD1)
0,04*
1,00
0,63
Przywi
ązanie/Openness
to
warm
communication
(RD2)
1,00
0,31
0,24
Zale
żność/Attachment
(RD3)
1,00
1,00
1,00
Wytrwa
łość/Persistence
1,00
1,00
1,00
Samokierowanie/Self-directedness
(SD)
Odpowiedzialno
ść/Responsibility
(SD1)
1,00
1,00
1,00
Stanowczo
ść/Purposefulness
(SD2)
0,36
0,52
1,00
Zaradno
ść/Resourcefulness
(SD3)
0,43
0,13
1,00
Samoakceptacja/Self-acceptance
(SD4)
0,54
0,64
1,00
Zgodna
druga
natura/Congruent
second
nature
(SD5)
1,00
1,00
1,00
Zdolno
ść
do
wspó
łpracy/Cooperativeness
(C)
Tolerancja/Tolerance
(C1)
0,91
0,01*
0,15
Empatia/Empathy
(C2)
0,24
0,11
1,00
Gotowo
ść
niesienia
pomocy/Helpfulness
(C3)
1,00
0,39
0,22
Wyrozumia
łość/Compassion
(C4)
0,36
0,32
1,00
Zintegrowane
sumienie/Principles
(C5)
0,02*
0,01*
1,00
Zdolno
ść
do
oderwania
si
ę
od
w
łasnej
osoby/Self-transcendence
(ST)
Kreatywne
przekraczanie
w
łasnego
Ja/Self-forgetfulness
(ST1)
0,20
0,04*
1,00
Transpersonalna
identy
fikacja/Transpersonal
identi
fication
(ST2)
1,00
1,00
1,00
Akceptacja
duchowo
ści/Spiritual
acceptance
(ST3)
1,00
1,00
1,00
Styl
radzenia
sobie
ze
stresem
Coping
style
Styl
skoncentrowany
na
zadaniu
(SSZ)/Task-orientated
style
(TOS)
1,00
1,00
1,00
Styl
skoncentrowany
na
emocjach
(SSE)/Emotion-orientated
style
(EOS)
0,02*
0,68
0,87
Styl
skoncentrowany
na
unikaniu
(SSU)/Avoidance
coping
style
(ACS)
0,14
1,00
1,00
Zachowania
autodestruktywne
Self-destructive
behaviour
0,00*
0,00*
0,00*
Poziom
l
ęku
Anxiety
level
1,00
0,13
0,23
Tabela
prezentuje
poziomy
prawdopodobie
ństw
testowych
porówna
ń
post
hoc
dla
ANOVA
Kruskala-Wallisa.
The
table
presents
the
probability
values
of
post
hoc
comparisons
for
the
Kruskal
–Wallis
ANOVA.
(*)
Gwiazdk
ą
oznaczono
ró
żnice
istotne
statystycznie.
ALC
u
żywający
alkoholu
(N
=
56),
ACU
u
żywający
alkoholu
i
marihuany
(N
=
35),
ABS
abstynenci
(N
=
75).
(*)
Asterisk
indicates
signi
ficant
differences
at
p
<
0.05.
ALC
alcohol
users
(N
=
56),
ACU
alcohol/marijuana
users
(N
=
35),
ABS
abstainers
(N
=
75).
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
29
poziom
sentymentalno
ści,
tzn.
charakteryzowa
ły
si
ę
wi
ększą
wra
żliwością,
empati
ą
i
wyrozumia
łością.
U
żywający
alkoholu
byli
bardziej
zdystansowani,
ch
łodni
emocjonalnie
i
wycofuj
ący
si
ę
z
relacji.
Porównanie
grupy
abstynentów
i
u
żywających
alko-
holu
i
marihuany
oraz
u
żywających
alkoholu
i
u
ży-
waj
ących
alkoholu
i
marihuany
nie
wykaza
ło
istotnych
ró
żnic.
W
podskali
C5
istnia
ły
ró
żnice
statystyczne
na
poziomie
istotno
ści
p
<
0,5
mi
ędzy
grup
ą
abstynen-
tów
a
u
żywających
alkoholu
oraz
na
poziomie
p
<
0,01
mi
ędzy
grup
ą
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
a
abstynentami.
Osoby
deklaruj
ące
abstynencj
ę
charakteryzowa
ły
si
ę
wy
ższą
uczciwo-
ścią,
szczero
ścią,
poczuciem
sprawiedliwo
ści
i
etyk
ą
w
post
ępowaniu
w
odniesieniu
do
osób
u
żywających
alkoholu
i
marihuany.
Porównanie
grup
za
żywają-
cych
alkohol
i
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
nie
wykaza
ło
istotnych
ró
żnic.
Styl
radzenia
sobie
ze
stresem
Zwi
ązek
mi
ędzy
stosowan
ą
strategi
ą
radzenia
ze
stresem
a
rodzajem
za
żywanych
substancji
psycho-
aktywnych
lub
abstynencj
ą
wyst
ąpił
wy
łącznie
w
podskali
Styl
skoncentrowany
na
emocjach.
Dla
tej
podskali
istnia
ły
ró
żnice
statystyczne
na
poziomie
p
<
0,05
mi
ędzy
grup
ą
abstynentów
a
grup
ą
u
żywa-
j
ących
alkoholu
U
osób
pij
ących
alkohol
dominowa
ł
styl
skoncentrowany
na
emocjach,
co
oznacza
ło,
że
podczas
sytuacji
trudnych
osoby
te
skupia
ły
si
ę
przede
wszystkim
na
sobie
i
w
łasnych
problemach
emocjonalnych,
by
ły
równie
ż
gorzej
przystosowane
do
radzenia
sobie
z
frustracj
ą.
Mi
ędzy
grup
ą
abstynentów
a
u
żywających
alkoholu
i
mari-
huany
oraz
u
żywających
alkoholu
a
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
nie
wykazano
istotnych
ró
żnic.
Poziom
l
ęku
Analiza
statystyczna
nie
wykaza
ła
istotnych
ró
żnic
mi
ędzy
poziomem
l
ęku
a
rodzajem
za
żywa-
nych
substancji
psychoaktywnych
lub
abstynencji.
Autodestruktywno
ść
Ró
żnice
statystyczne
na
poziomie
istotno
ści
p
<
0,05
w
zakresie
przejawianych
tendencji
do
autodestruktywno
ści
po
średniej
wyst
ąpiły
pomi
ędzy
wszystkimi
badanymi
grupami
zmiennej
zale
żnej
(Tab.
I).
Porównanie
grupy
abstynentów
z
u
żywa-
j
ącymi
alkoholu
wykaza
ło
ró
żnicę
na
poziomie
p
<
0,01;
dla
grupy
abstynentów
i
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
p
<
0,01;
u
żywający
alkoholu
ró
żnili
si
ę
od
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
równie
ż
na
poziomie
p
<
0,01.
Jednocze
śnie
wykazano,
że
wszystkie
porówny-
wane
grupy
ró
żniły
si
ę
istotnie
mi
ędzy
sob
ą
w
granicach
średniej
liczby
punktów,
jakie
mo
żna
by
ło
uzyska
ć
w
Skali
Chronicznej
Autodestruktyw-
no
ści.
Żadną
z
grup
nie
charakteryzowa
ła
zatem
niska
ani
wysoka
tendencja
do
autodestruktywno
ści
po
średniej.
Osoby
deklaruj
ące
abstynencj
ę
przejawia
ły
istot-
nie
ni
ższą
tendencj
ę
do
autodestruktywno
ści
po
śred-
niej
w
porównaniu
z
u
żywającymi
substancji
psycho-
aktywnych.
Najwi
ęcej
punktów
uzyska
ła
grupa
u
żywających
alkoholu
i
marihuany.
Średnia
dla
grupy
abstynentów
wynios
ła
128
22
punkty,
dla
u
żywających
alkoholu
143
16
punktów,
natomiast
u
żywający
alkohol
i
marihuan
ę
osi
ągnęli
157
13
punktów.
Oznacza
to,
że
spo
śród
badanych
osób,
pij
ący
alkohol
i
u
żywający
marihuan
ę
w
najwi
ększym
stopniu
mieli
sk
łonność
do
inicjowa-
nia
intencjonalnego
cierpienia,
niepowodze
ń
i
pora
żek,
przejawiali
zachowania
impulsywne,
łatwiej
ulegali
pokusom,
a
tak
że
–
co
potwierdza
specy
fika
tej
grupy
–
przejawiali
sk
łonność
do
na
łogów
i
uzale
żnień.
Dyskusja
Przeprowadzone
badania
mia
ły
na
celu
znalezie-
nie
odpowiedzi
na
pytanie,
które
zmienne
i
ich
poszczególne
wymiary
mo
żna
zakwali
fikować
jako
potencjalne
czynniki
ryzyka
za
żywania
substancji
psychoaktywnych,
a
które
stanowi
ą
zasób
odpor-
no
ściowy,
warunkuj
ący
pozostawanie
w
abstynencji
osób
w
okresie
wczesnej
doros
łości.
W
śród
badanych
czynników
uwzgl
ędniono
po-
szczególne
wymiary
temperamentu
i
charakteru,
style
radzenia
sobie
ze
stresem,
poziom
odczuwanego
l
ęku
oraz
tendencj
ę
do
przejawiania
autodestruktywno
ści
po
średniej.
Korelacje
w
problemach
zale
żnościowych
okre
ś-
lono
poprzez
porównania
zmiennej
zale
żnej
w
za-
kresie
badanych
czynników.
Przeprowadzone
analizy
pozwoli
ły
na
wyodr
ębnienie
poszczególnych
zaso-
bów
odporno
ściowych
i
czynników
ryzyka,
które
w
sposób
istotny
odró
żniły
od
siebie
badane
grupy
osób
(u
żywających
alkoholu,
u
żywających
alkoholu
i
marihuany
oraz
abstynentów)
w
kilku
wymiarach
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
30
temperamentu
i
charakteru,
tendencji
do
autodes-
truktywno
ści
po
średniej
oraz
stylu
radzenia
sobie
ze
stresem.
W
zakresie
poziomu
l
ęku
nie
wykazano
ró
żnic
istotnych
statystyczne.
W
badaniu
przyj
ęto,
że
okre
ślona
zmienna
stanowi
czynnik
ryzyka
lub
zasób
odporno
ściowy
w
zale
żności
od
tego,
na
którym
kra
ńcu
kontinuum
znajduje
si
ę
nasilenie
badanej
cechy,
np.
niski
poziom
tendencji
autodestruktyw-
nych
b
ędzie
charakteryzowa
ł
grup
ę
abstynentów,
a
wysoki
–
jednostki
za
żywające
substancje
psycho-
aktywne;
niski
poziom
ciekawo
ści
poznawczej
b
ędzie
stanowi
ć
zasób
odporno
ściowy,
a
wysoki
–
czynnik
ryzyka.
Temperament
jest
wa
żną
zmienn
ą,
poniewa
ż
w
du
żej
mierze
pozostaje
niezmienny
w
ci
ągu
życia
cz
łowieka,
co
zawdzi
ęcza
czynnikowi
genetycznemu
odpowiadaj
ącemu
za
wariancj
ę,
m.in.
cech
tempe-
ramentu
.
Poszczególne
osoby
ró
żnią
si
ę
mi
ędzy
sob
ą
poziomem
pobudzenia
(aktywacji),
który
wyznacza
kierunek
i
nat
ężenie
zachowa
ń
,
co
z
kolei
zale
ży
od
okre
ślonych
cech
temperamentu.
Badanie
wykaza
ło,
że
do
czynników
osobowo-
ściowych
wp
ływających
na
ryzyko
za
żywania
mari-
huany
i
alkoholu
mo
żna
zaliczy
ć
wysoki
poziom
ciekawo
ści
poznawczej,
z
łych
nawyków,
nieuporz
ąd-
kowania,
brak
wspó
łczucia,
preferencj
ę
d
ążenia
do
korzy
ści
osobistych
oraz
niski
poziom
wyrozumia-
łości.
Za
żywanie
wy
łącznie
alkoholu
zwi
ązane
by
ło
z
niskim
poziomem
sentymentalno
ści.
Cz
ęstość
si
ęgania
po
substancje
psychoaktywne
korelowa
ła
równie
ż
z
poziomem
odpowiedzialno
ści,
co
wykaza
ła
pog
łębiona
analiza
statystyczna
w
postaci
regresji
krokowej
(dane
niepublikowane).
Podsumowuj
ąc
wyniki
niektórych
bada
ń,
mo
żna
przyj
ąć,
że
osoby
poszukuj
ące
dozna
ń
i
wra
żeń
zmys
łowych
cz
ęściej
preferuj
ą
zachowania
nieakceptowane
spo
łecznie,
m.in.
za
żywanie
substancji
psychoaktywnych
W
badaniu
okre
ślono
jednocze
śnie
zasoby
odpor-
no
ściowe
abstynentów,
które
w
zakresie
poszczegól-
nych
cech
istotnie
odró
żniały
ich
od
osób
za
żywa-
j
ących
alkohol
i
marihuan
ę.
Maj
ąc
na
uwadze
cechy
temperamentu
i
charakteru,
do
czynników
ochron-
nych
zaliczono:
niski
poziom
ciekawo
ści
poznawczej,
wysoki
poziom
zdyscyplinowania,
sentymentalno
ści
i
tolerancji,
zintegrowane
sumienie
oraz
sk
łonność
do
kreatywnego
przekraczania
w
łasnego
Ja.
Uzyskane
wyniki
w
cz
ęści
pokrywaj
ą
si
ę
z
wnioskami
bada
ń
Pa
łczyńskiego
,
który
analizowa
ł
temperamentalne
uwarunkowania
si
ęga-
nia
po
haszysz
i
marihuan
ę.
Istotnie
zró
żnicowano
tutaj
grup
ę
za
żywających
substancje
psychoaktywne
od
abstynentów
na
nast
ępujących
skalach:
Poszuki-
wanie
nowo
ści,
Samokierowanie,
Sk
łonność
do
wspó
łpracy
oraz
Wytrwa
łość.
Podobnie
jak
w
prze-
prowadzonych
przez
autorów
badaniach,
u
żywający
substancje
psychoaktywne
charakteryzowali
si
ę
m.in.
nisk
ą
tolerancj
ą
na
monotoni
ę,
potrzeb
ą
stymulacji,
ekscytowaniem
si
ę
nowo
ścią.
Mieli
tendencj
ę
do
wycofywania
si
ę
w
obliczu
problemów,
do
podat-
no
ści
na
frustracj
ę
i
przejawiania
agresji.
Byli
niezdyscyplinowani,
ma
ło
aktywni
i
s
łabo
zdetermi-
nowani
do
systematycznego
dzia
łania.
Zasobem
odporno
ściowym
osób
pozostaj
ących
w
abstynencji
by
ło
zintegrowane
sumienie,
co
oznacza
ło,
że
w
wi
ększym
stopniu
charakteryzowali
si
ę
zasadni-
czo
ścią,
sprawiedliwo
ścią
i
ugruntowanymi
zasadami
moralnymi.
W
literaturze
dotycz
ącej
podj
ętego
tematu
mo
żna
znale
źć
informacje
potwierdzaj
ące,
że
u
żywanie
środków
psychoaktywnych
koreluje
dodatnio
z
poszu-
kiwaniem
nowo
ści,
ciekawo
ścią
poznawcz
ą
oraz
zapotrzebowaniem
na
stymulacj
ę
Osoby
si
ęgające
po
omawiane
substancje
źle
toleruj
ą
mono-
toni
ę,
ekscytuj
ą
si
ę
nowo
ścią.
Abstynenci
s
ą
bardziej
konwencjonalni,
preferuj
ą
to
co
znane,
maj
ą
sk
łonność
do
rutyny.
Dotychczasowe
badania,
z
wykorzystaniem
kwestionariusza
TCI
Cloningera,
dotycz
ące
za
żywania
alkoholu
i
innych
substancji psychoaktywnych
pozwa-
laj
ą
ponadto
przyj
ąć
hipotez
ę,
że
sk
ładowe
tempera-
mentu
mog
ą
by
ć
czynnikiem
ryzyka
w
powstawaniu
uzale
żnień
Wyj
ątkowo
silnym
predyktorem
okaza
ło
si
ę
w
tym
przypadku
poszukiwanie
silnych
wra
żeń,
wynikaj
ące
z
potrzeby
stymulacji
Moreno
i
wsp.
podj
ęli
prób
ę
zró
żnicowania
grupy
osób
pij
ących
alkohol
oraz
grupy
osób
za
żywających
marihuan
ę,
m.in.
pod
k
ątem
przeja-
wianej
impulsywno
ści
oraz
poszukiwania
wra
żeń
zmys
łowych.
Zarówno
si
ęgających
po
marihuan
ę,
jak
i
pij
ących
alkohol
charakteryzowa
ła
wy
ższa
impulsywno
ść
ogólna,
co
–
jak
wskazuj
ą
autorzy
–
przypisywano
we
wcze
śniejszej
literaturze
wy
łącznie
osobom
uzale
żnionym
od
substancji
psychoaktyw-
nych.
Osoby
za
żywające
marihuan
ę
uzyska
ły
wy
ższe
wyniki
w
ró
żnych
wska
źnikach
impulsywno
ści,
a
pij
ący
alkohol
wy
łącznie
w
zakresie
impulsywnego
podejmowania
decyzji.
W
badaniach
Sher
i
wsp.
wykazano,
że
czynniki
osobowo
ściowe,
w
tym
neurotyczno
ść,
po
średniczą
w
u
żywaniu
substancji
psychoaktyw-
nych.
Istotnym
czynnikiem
sprawczym
si
ęgania
po
nie
by
ł
wysoki
neurotyzm,
wysoki
poziom
l
ęku
oraz
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
31
niski
poziom
ugodowo
ści.
Badanie
Pa
łczyńskiego
wykaza
ło,
że
osoby
za
żywające
marihuan
ę
i
inne
substancje
psychoaktywne
(w
tym
LSD,
amfetamin
ę,
grzyby
halucynogenne)
wykazuj
ą
tendencje
l
ękowe,
s
ą
niepewne
oraz
nie
śmiałe.
McCarty
z
zespo
łem
,
analizuj
ąc
emocjonalne
czynniki
wp
ływające
na
zdrowie
m
łodych
doros
łych,
wykazali,
że
predykto-
rem
wczesnej
inicjacji
u
żywania
substancji
psycho-
aktywnych
by
ł
wysoki
poziom
symptomów
depresyj-
nych.
Do
czynników
ochronnych
zaliczono
tutaj
kontrol
ę
l
ęku
i
paniki,
a
osoby,
które
dzi
ęki
niej
mia
ły
ni
ższy
poziom
tych
wska
źników,
znacznie
pó
źniej
eksperymentowa
ły
z
alkoholem.
Ostatnie
badania
przeprowadzone
w
śród
studen-
tów
przez
Villarosa
i
wsp.
pokazuj
ą,
że
osoby
z
wy
ższym
poziomem
l
ęku
i
pij
ące
dla
z
łagodzenia
objawów
l
ęku
pi
ły
w
sposób
bardziej
szkodliwy,
stosowa
ły
mniej
ochronnych
strategii
zachowania,
co
przek
ładało
si
ę
bezpo
średnio
na
negatywne
konsek-
wencje
spo
żywania
alkoholu.
Porównanie
grup:
przejawiaj
ącej
problemowy
oraz
nieproblemowy
wzorzec
picia
wykaza
ło,
że
ci
pierwsi
cz
ęściej
si
ęgali
po
alkohol
dla
poprawienia
nastroju
i
wykazywali
istotnie
wi
ęcej
l
ęków
spo
łecznych.
Tomlinson
i
wsp.
podj
ęli
prób
ę
odpowiedzi
na
pytanie,
czy
i
w
jaki
sposób
l
ęk
spo
łeczny
zwi
ązany
jest
ze
spo
żywaniem
alkoholu
w
grupie
m
łodych
doros
łych
oraz
czy
odgrywa
tu
rol
ę
m.in.
p
łeć
badanych
osób.
Wykazali,
że
u
kobiet
niedo
świad-
czaj
ących
l
ęku
w
nowych
sytuacjach,
znacznie
wcze
śniej
ni
ż
u
innych
osób,
mia
ła
miejsce
inicjacja
alkoholowa.
Co
ciekawe,
osoby
podatne
na
za
żywa-
nie
substancji
psychoaktywnych
charakteryzowa
ły
si
ę
niskim
lub
wysokim
poziomem
l
ęku.
Zasobem
odporno
ściowym
okaza
ł
si
ę
w
tym
przypadku
średni
poziom
l
ęku
–
badani
byli
w
znacznie
mniejszym
stopniu
nara
żeni
na
si
ęganie
po
alkohol.
Przedstawione
analizy
dotycz
ące
zwi
ązku
l
ęku
ze
spo
żywaniem
substancji
psychoaktywnych
nie
s
ą
spójne
z
wynikami
w
niniejszej
pracy,
w
której
odrzucono
hipotez
ę
o
zwi
ązku
mi
ędzy
poziomem
l
ęku
a
za
żywaniem
substancji
psychoaktywnych
i
abstynencj
ą.
Wi
ększość
badanych
(n
=
120)
cha-
rakteryzowa
ł
średni
poziom
l
ęku,
wysoki
poziom
zadeklarowa
ło
jedynie
10
osób,
a
niski
–
nieca
łe
40
osób.
Utrudni
ło
to
w
du
żym
stopniu
ró
żnicowanie
poszczególnych
grup
(u
żywających
alkoholu,
alko-
holu
i
marihuany
oraz
abstynentów)
w
kontek
ście
analizowanej
cechy.
Wyniki
bada
ń
kwestionariuszem
STAI
koresponduj
ą
z
wynikami
uzyskanymi
w
TCI
Cloningera,
nie
odnotowano
bowiem
istotnych
ró
żnic
pomi
ędzy
badanymi
grupami
w
zakresie
takich
zmiennych,
jak
l
ęk
spo
łeczny
i
l
ęk
przed
niepewno
ścią.
Pogl
ąd,
że
spo
żywanie
alkoholu
pe
łni
funkcj
ę
negatywnie
wzmacniaj
ącą,
jest
znany
od
lat
siedem-
dziesi
ątych.
Powszechnie
uwa
ża
si
ę,
że
ryzyko
uzale
żnienia
si
ę
od
alkoholu
staje
si
ę
bardziej
prawdopodobne,
gdy
picie
zosta
ło
skojarzone
z
odczuwan
ą
redukcj
ą
napi
ęcia
stresowego
.
Okres
wczesnej
doros
łości
zwi
ązany
jest
m.in.
z
prze
żywaniem
niepewno
ści,
brakiem
poczucia
bezpiecze
ństwa,
a
tym
samym
z
konieczno
ścią
radzenia
sobie
z
napi
ęciem.
Zgodnie
z
oczekiwa-
niami,
porównanie
wewn
ątrzgrupowe
zmiennej
zale
żnej
w
zakresie
stylów
radzenia
sobie
ze
stresem
wykaza
ło,
że
u
osób
spo
żywających
alkohol
domi-
nuje
styl
skoncentrowany
na
emocjach.
Oznacza
to,
że
s
ą
one
gorzej
przystosowane,
s
łabo
radz
ą
sobie
z
frustracj
ą,
maj
ą
trudno
ści
z
podejmowaniem
decyzji
i
dzia
łań,
a
w
przypadku
trudno
ści,
s
ą
skoncentrowane
przede
wszystkim
na
sobie
i
w
łas-
nych
problemach
emocjonalnych.
Otrzymane
wyniki
koresponduj
ą
m.in.
z
wynikami
bada
ń
,
w
których
porównanie
osób
nadu
żywających
alkohol
i
osób
pij
ących
z
umiarem
wykaza
ło,
że
grupy
te
ró
żnią
si
ę
istotnie
w
nasileniu
wszystkich
stylów
radzenia
ze
stresem,
ale
najwi
ększa
rozbie
żność
dotyczy
ła
stylu
skoncentrowanego
na
emocjach.
W
cytowanym
badaniu
grupa
osób
nadu
żywających
alkoholu
charakteryzowa
ła
si
ę
jednocze
śnie
najs
łab-
szym
nasileniem
stylu
skoncentrowanego
na
zadaniu.
Autorzy
wskazuj
ą
podskal
ę
SSE
(Styl
Skoncentro-
wany
na
Emocjach)
kwestionariusza
CISS
jako
najbardziej
przydatn
ą
do
diagnozowania
osób
ró
ż-
ni
ących
si
ę
sposobem
reagowania
na
stres.
Tendencja
do
przejawiania
autodestruktywno
ści
po
średniej
by
ła
zmienn
ą,
która
zró
żnicowała
istotnie
trzy
badane
grupy,
tj.
abstynentów,
u
żywających
alkoholu
oraz
u
żywających
alkoholu
i
marihuany.
Wysoki
poziom
tendencji
do
przejawiania
autodes-
truktywno
ści
po
średniej
by
ł
istotnym
czynnikiem
ryzyka
si
ęgania
po
substancje
psychoaktywne.
Badani
u
żywający
alkoholu
i
marihuany,
w
istotnie
wy
ższy
sposób
od
osób
z
pozosta
łych
grup,
dekla-
rowali
sk
łonność
do
zachowa
ń,
które
w
d
łuższym
czasie
by
ły
dla
nich
szkodliwe.
Zachowania
autodestruktywne
mog
ą
by
ć
wyni-
kiem
z
łego
oszacowania
konsekwencji
podj
ętych
dzia
łań,
które
poci
ągają
za
sob
ą
pewne
korzy
ści,
ale
przewag
ę
stanowi
ą
szkody.
W
przypadku
substancji
psychoaktywnych,
osoby
je
za
żywające
koncentruj
ą
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
32
si
ę
g
łównie
na
korzy
ściach
dora
źnych
w
postaci
obni
żenia
napi
ęcia
w
sytuacji
stresowej,
zmniejszenia
odczuwania
przykrych
emocji,
uzyskania
dodatkowej
stymulacji
czy
innego
przyjemnego
doznania.
Badania
przeprowadzone
w
śród
m
łodzieży
w
wieku
15
–21
lat
wykaza
ły,
że
jednym
z
wa
żniejszych
czynników
chroni
ących
t
ę
grup
ę
przed
kontaktem
z
substancjami
psychoaktywnymi
by
ł
niski
poziom
oczekiwa
ń
co
do
pozytywnych
skutków
ich
za
żywania
.
Wed
ług
Berglasa
i
Jonesa
incydentalne
stosowanie
u
żywek
mo
że
pe
łnić
wa
żne
funkcje
adaptacyjne
poprzez
wybieranie
ich
jako
środka
zaradczego
w
ró
żnych
sytuacjach.
Ka
żdorazowo
jednak
towarzysz
ą
temu
inne
przejawy
autodestruktywno
ści
oraz
podwy
ższe-
nie
ogólnego
jej
wska
źnika,
co
sk
łania
do
uznania
tych
preferencji
za
jeden
z
przejawów
tendencji
autodes-
truktywnej.
Jak
wskazuj
ą
ró
żne
badania,
osoby
przejawiaj
ące
tendencje
autodestruktywne
mog
ą
bagatelizowa
ć
potencjalne
szkody
lub
im
zaprzecza
ć,
a
nagroda
w
postaci
skutków
za
życia
substancji
psychoaktywnej
ma
dla
nich
tak
ą
warto
ść,
że
nie
liczy
si
ę
w
łasne
Ja,
zdrowie
i
życie
oraz
ryzyko
uzale
żnienia.
Czynnikiem
chroni
ącym
–
stanowi
ącym
zasób
odporno
ściowy
–
i
tym
samym
charakteryzuj
ącym
osoby
deklaruj
ące
abstynencj
ę
by
ło
niskie
nat
ężenie
tendencji
do
prze-
jawiania
po
średnich
zachowa
ń
autodestruktywnych.
Wnioski
Przeprowadzone
badanie
i
wykonane
analizy
statystyczne
umo
żliwiły
wyodr
ębnienie
czynników
ryzyka
si
ęgania
po
substancje
psychoaktywne
oraz
zasobów
odporno
ściowych
pozwalaj
ących
na
pozo-
stanie
w
abstynencji
osobom
w
okresie
wczesnej
doros
łości.
W
śród
badanych
czynników
uwzgl
ęd-
niono
poszczególne
wymiary
temperamentu
i
cha-
rakteru,
style
radzenia
sobie
ze
stresem,
poziom
odczuwanego
l
ęku
oraz
tendencj
ę
do
przejawiania
autodestruktywno
ści
po
średniej.
Osoby
za
żywające
substancje
psychoaktywne
istot-
nie
ró
żniły
si
ę
od
abstynentów
cechami
temperamentu
i
charakteru
–
czynniki
ryzyka
stanowi
ły
wy
ższy
poziom
ciekawo
ści
poznawczej,
nieuporz
ądkowania
i
z
łych
nawyków,
brak
wyrozumia
łości,
przewaga
korzy
ści
osobistych
oraz
mniejsze
nasilenie
sentymen-
talno
ści.
Za
żywających
omawiane
substancje
charak-
teryzowa
ła
nasilona
tendencja
do
szukania
wra
żeń,
brak
odporno
ści
na
monotoni
ę
oraz
łamanie
przy-
j
ętych
konwencji.
W
zakresie
cech
temperamentu
i
charakteru
do
czynników
ochronnych
zaliczono:
niski
poziom
ciekawo
ści
poznawczej,
wysoki
poziom
zdyscyplinowania,
wysok
ą
sentymentalno
ść,
toleran-
cj
ę,
zintegrowane
sumienie
oraz
sk
łonność
do
krea-
tywnego
przekraczania
w
łasnego
Ja.
Wykazano,
że
czynnikiem
ryzyka
zwi
ększającym
prawdopodobie
ństwo
u
żywania
alkoholu
by
ło
prze-
jawianie
w
sytuacjach
stresowych
stylu
skoncentro-
wanego
na
emocjach.
Osoby
utrzymuj
ące
abstynen-
cj
ę
w
istotnie
ni
ższym
stopniu
koncentrowa
ły
si
ę
na
w
łasnych
problemach
emocjonalnych.
Badanie
nie
wykaza
ło
istotnych
ró
żnic
pomi
ędzy
badanymi
grupami
w
zakresie
pozosta
łych
stylów
radzenia
sobie
ze
stresem.
Analiza
autodestruktywno
ści
po
średniej
istotnie
zró
żnicowała
wszystkie
badane
grupy.
Najwy
ższą
omawian
ą
tendencj
ę
przejawia
ły
osoby
si
ęgające
po
alkohol
i
marihuan
ę.
Oznacza
to,
że
nale
żały
do
grupy
obarczonej
najwi
ększym
ryzykiem
dotycz
ą-
cym
takich
zachowa
ń,
jak
inicjowanie
intencjonal-
nego
cierpienia,
impulsywno
ść,
nara
żanie
si
ę
na
uszkodzenia
cia
ła
czy
uzale
żnienie
si
ę
od
substancji
szkodliwych
dla
zdrowia.
Czynnikiem
ochronnym,
wyró
żnionym
w
toku
analizy
statystycznej,
by
ł
niski
poziom
tendencji
do
autodestruktywno
ści
po
śred-
niej.
Poziom
l
ęku,
jako
jedyna
spo
śród
badanych
zmiennych,
nie
zró
żnicował
w
sposób
istotny
osób
u
żywających
substancji
psychoaktywnych
oraz
absty-
nentów,
co
nie
koresponduje
z
literatur
ą
tematu,
gdzie
w
znacznej
cz
ęści
analiz
wysoki
poziom
l
ęku
stanowi
ł
czynnik
ryzyka
si
ęgania
po
te
substancje.
Nale
ży
podkre
ślić,
że
metodologia
niniejszych
bada
ń
uniemo
żliwia
rozró
żnienie
rodzaju
przyczy-
nowo
ści
pomi
ędzy
analizowanymi
zmiennymi
a
za-
żywaniem
substancji
psychoaktywnych
b
ądź
utrzy-
mywaniem
abstynencji.
Wykazane
istotne
statystycz-
nie
zale
żności
mog
ą
wskazywa
ć
z
jednej
strony
na
bezpo
średnią
zale
żność
pomi
ędzy
danym
czynnikiem
a
zmienn
ą
zale
żną,
z
drugiej
–
nie
wykluczaj
ą
sytuacji,
w
których
zmienna
ta
jest
mediatorem
albo
moderatorem.
Wykazanie
ró
żnych
zale
żności
pomi
ędzy
badanymi
czynnikami
z
u
ży-
ciem
wi
ększej
liczebnie
badanej
grupy
i
bardziej
z
łożonej
metodologii,
np.
wykorzystanie
równa
ń
strukturalnych,
mo
że
stanowi
ć
przedmiot
dalszych
bada
ń.
Wk
ład
autorów/Authors'
contributions
Wed
ług
kolejno
ści/According
to
order.
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
33
Nie
wyst
ępują
zjawiska
ghostwriting
i
guest
authorship/No
ghostwriting
and
guest
authorship
declared.
Kon
flikt
interesów/Con
flict
of
interest
Nie
wyst
ępuje/None
declared.
Finansowanie/Financial
support
Nie
wyst
ępuje/None
declared.
Etyka/Ethics
Tre
ści
przedstawione
w
artykule
s
ą
zgodne
z
za-
sadami
Deklaracji
Helsi
ńskiej
odnosz
ącymi
si
ę
do
bada
ń
z
udzia
łem
ludzi,
dyrektywami
EU
dotycz
ącymi
ochrony
zwierz
ąt
u
żywanych
do
celów
naukowych,
ujednoliconymi
wymaganiami
dla
czasopism
biome-
dycznych
oraz
z
zasadami
etycznymi
okre
ślonymi
w
Porozumieniu
z
Farmington
w
1997
roku.
The
work
described
in
this
article
has
been
carried
out
in
accordance
with
the
Code
of
Ethics
of
the
World
Medical
Association
(Declaration
of
Helsinki)
on
medical
research
involving
human
subjects;
EU
Directive
(210/63/EU)
on
protection
of
animals
use
of
scienti
fic
purposes;
Uniform
Requirements
for
manuscripts
submitted
to
biomedical
journals;
the
ethical
principles
de
fined
in
the
Farmington
Consen-
sus
of
1997.
Pi
śmiennictwo/References
[1]
[2]
[3]
[4]
–68.
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
Ostaszewski
K,
Rustecka-Krawczyk
A,
Wójcik
M.
Czynniki
chroni
ące
i
czynniki
ryzyka
zwi
ązane
z
zachowaniami
proble-
mowymi
warszawskich
gimnazjalistów
klasy
I-III.
Warszawa:
Instytut
Psychiatrii
i
Neurologii;
2011,
pl/wordpress/wp-content/uploads/2011/06/Raport3.IPiN_
2011_v11PRESS-
(available:
02.2015).
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
34
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
–51.
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
2005.
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
Ministerstwo
Zdrowia.
Alkohol
i
m
łodzież.
Sprawozdanie
z
realizacji
Ustawy
o
Wychowaniu
w
Trze
źwości
i
Przeciw-
dzia
łaniu
Alkoholizmowi
w
okresie
1
stycznia
–31
grudnia
2001.
Projekt.
Warszawa;
2002.
p.
45
–63,
parpa.pl/download/rozdzial05.pdf
.
[53]
A.
Pilarska,
R.
Pilarski
/
Alcoholism
and
Drug
Addiction
/
Alkoholizm
i
Narkomania
28
(2015)
23
–35
35
Document Outline
- Zasoby odpornościowe i czynniki ryzyka a używanie alkoholu i marihuany w okresie wczesnej dorosłości
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) Rekreacyjne używanie leków dostępnych w odręcznej
Spożycie alkoholu jako czynnik ryzyka rozwoju migotania przedsionków
epidemiologia, czynniki ryzyka rola pielegniarki rak piersi szkola, nauczyciel
Czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca cz
Czynniki ryzyka samobojstwa w s Nieznany
Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka krzywdzenia emocjonalnego dziecka, Dziecko- Metody terapii
06. Czynniki ryzyka zespołu metabolicznego, Uczelnia, rodzinna
czynniki ryzyka do otyłości i nadwagi
aneta, jo 14, Do niejatrogennych czynników ryzyka wystąpienia porodu przedwczesnego należą:
alkoholizm narkomania
pogodowe czynniki ryzyka uprawy roślin, zagadnienia z rolnictwa
aneta, jo 2, Do niejatrogennych czynników ryzyka wystąpienia porodu przedwczesnego należą:
osteoporoza czynniki ryzyka, rodzaje, objawy
Czynniki ryzyka ChSN. Lipidy
Definicja i czynniki ryzyka osteoporozy
CW 7 BADANIE CZYNNIKOW RYZYKA
Czynniki ryzyka wystapienia choroby nowotworowej
więcej podobnych podstron