277

Tomasz Skrzyński

UDZIAł 3 DYWIZJI PIECHOTY W WALCE Z UKRAIńSKą

PARTYZANTKą W DRUGIM ETAPIE AKCJI „WISłA”

W śWIETLE AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM

WOJSKOWEGO

Po zakończeniu drugiej wojny światowej w nowych granicach

Polski pozostała kilkusettysięczna mniejszość ukraińska. Część za-

mieszkiwanych przez nią obszarów była objęta strukturami Organi-

zacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i kontrolowanej przez nią siły

zbrojnej – Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA).

Komunistyczne władze Polski zaplanowały akcję ostatecznej likwi-

dacji oddziałów UPA, połączoną z wysiedleniem ludności ukraińsko-

języcznej na północne i zachodnie tereny kraju. W tym celu w kwiet-

niu 1947 r. powołano Grupę Operacyjną (GO) „Wisła”, której główną

siłę stanowiły kombinowane pułki piechoty (kpp) wydzielone z prawie

wszystkich dywizji piechoty i 1 Dywizja Korpusu Bezpieczeństwa We-

wnętrznego (KBW)

1

.

Oddziały kombinowane tworzone były jednak w znacznym po-

śpiechu, bez dostatecznego przygotowania, o czym świadczy m.in. fakt,

że szkolenie żołnierzy w ramach jednostki odbywało się już w trakcie

1

Okoliczności i powody powołania GO „Wisła” były wielokrotnie analizowane.

Z najnowszych prac: Akcja „Wisła”, red. J. Pisuliński, Warszawa 2003, tam dalsza lite-

ratura.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

278

działań bojowych. Ponadto większość kadry oficerskiej i szeregowców

nie miała doświadczenia w walce ani z OUN i UPA, ani z żadną inną

partyzantką, a wielu żołnierzy przydzielonych do tych pododdziałów

było słabo wyszkolonych

2

.

Jedną z dywizji, które otrzymały rozkaz sformowania kpp, była

3 Pomorska Dywizja Piechoty (PDP). Wydzielony w jej ramach 3 kpp

już 20 kwietnia wyruszył z Zamościa.

Terenem działań pułku miał być powiat lubaczowski. Na początku

1947 r. struktury OUN na tym obszarze działały w ramach nadrejonu

„Baturyn”. Najniższym szczeblem organizacyjnym OUN były kuszcze,

obejmujące 3 –9 wsi. Wywiadem, kontrwywiadem i nadzorem poli-

tycznym nad podlegającymi dowództwu UPA sotniami (odpowiednik

kompanii), zajmowała się Służba Bezpieczeństwa OUN. Działające na

tym terenie sotnie wchodziły w skład odcinka taktycznego „Bastion”.

Wiosną 1947 r. operujące w przyszłym rejonie działań 3 Dywizji Pie-

choty (DP) oddziały UPA (sotnie „Tuczy”, „Kruka” i „Szuma”) wcho-

dziły w skład kurenia (odpowiednik batalionu) „Zalizniaka”

3

. Wśród

partyzantów dawało się już wówczas odczuć osłabienie ducha walki,

spowodowane oddalaniem się perspektywy urzeczywistnienia idei,

o które walczono, przyjętą taktyką, a także rozmiarami wcześniejszej

akcji przesiedleńczej i niechęcią coraz większej części ludności, zmę-

czonej przedłużającą się walką

4

. Świadczy o tym m.in. fakt, że część

partyzantów wiązała duże nadzieje z amnestią

5

. Już w pierwszym eta-

2

L. Pytko, Z dziejów 49 pułku piechoty 1945–1947, Warszawa 1975, s. 173;

W.Z. Szota, Walka z podziemiem o Polskę Ludową, „Przegląd Wojsk Lądowych” 1968,

R. 1, nr 10, s. 166; K. Kowalik, Udział 41 pp w likwidacji UPA w 1947 roku, „Wojskowy

Przegląd Historyczny” 1987, nr 3, s. 430–431.

3

Najszerzej o ukraińskiej partyzantce: A.B. Szcześniak, W.Z. Szota, Droga doni-

kąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, War-

szawa 1973; G. Motyka, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948,

Warszawa 1999 (i inne prace tego autora). Dowództwo 3 kpp miało wątłą wiedzę

o przeciwniku (Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Dowództwo 3 Pomorskiej

Dywizji Piechoty (Dtwo 3 PDP), sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działań 3 kpp 3–9

maja 1947 do dowództwa 3 DP, k. 17).

4

Por. np. Z.N. Kowalewski, Kwestia polska w powojennej strategii Ukraińskiej Po-

wstańczej Armii, [w:] Ukraińska myśl polityczna w XX wieku, pod red. M. Pułaskiego,

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1993, z. 1088, s. 220.

5

L. Olejnik, Problem ukraiński w polityce narodowościowej państwa polskiego

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

279

pie akcji prowadzonej przez 3 kpp zdarzały się pojedyncze przypadki

poddawania się członków UPA Polakom (po złożeniu broni i prze-

słuchaniu mieli oni otrzymać zaświadczenia o ujawnieniu się

6

). Wo-

bec zintensyfikowania działań polskiego wojska kierownictwo ukra-

ińskiego podziemia spodziewało się wzmożenia akcji wysiedleńczej

do ZSRR (głównie na Ukrainę). Aby podbudować morale oddziałów

partyzanckich i zwiększyć w nich zapał do walki przypominano, że na

Ukrainie radzieckiej panuje straszny głód

7

.

Początkowo 3 kpp został podporządkowany 9 DP. W pierwszym

etapie operacji „Wisła” miał on przygotować teren do działań przeciw-

ko ukraińskiemu podziemiu w powiecie lubaczowskim i uniemożliwić

przenikanie jednostek OUN – UPA na północ

8

. Zgodnie z odgórnymi

instrukcjami główną metodą walki z przeciwnikiem było wysiedlanie

Ukraińców, którzy, niekiedy wbrew swym przekonaniom, stanowili

zaplecze dla partyzantów

9

.

Po przybyciu do stacji Gorliczyn (ostatnia stacja przed Przewor-

skiem) oddział, dowodzony przez oficera radzieckiego oddelegowane-

go do Wojska Polskiego płk. Eliasza Łaszkowa, marszem ubezpieczo-

nym przez Jarosław, Radymno i Laszki 23 kwietnia dotarł do Oleszyc.

w latach 1944–1957, [w:] Polska i Ukraina po drugiej wojnie światowej, red. W. Bonasiuk,

Rzeszów 1998, s. 116; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.49, Charakterystyka sytuacji

w rejonie dyslokacji i działań jednostek 3 PDP za kwiecień 1947, k. 100.

6

Dowództwo pułku nie wiedziało, co zrobić z ujawniającymi się partyzantami

UPA. Por.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działalności 3 kpp za

21 kwietnia – 2 maja 1947, k. 3; CAW, Dowództwo 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty

(Dtwo 9 DDP), sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp z 1 maja 1947, k. 214.

7

CAW, Sztab Generalny Wojska Polskiego 1945–1950 (Szt. Gen. WP), sygn.

IV.501.1/A.611, Tłumaczenie listu „Berkuta” do „kolegi B” z 22 kwietnia 1047, k. 58; In-

strukcja prowidnyka OUN w Polsce z 3 listopada 1946, [w:] Repatriacja czy deportacja.

Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, pod red. E. Misiły, Warszawa

1999, t. 2, s. 330–331, dok. 168. Jak dziś wiadomo na Ukrainie Radzieckiej w pierw-

szych latach po II wojnie światowej dochodziło do przypadków ludożerstwa z głodu.

8

O równoczesnych działaniach oddziałów 3 PDP na południowej Lubelszczyź-

nie: T. Skrzyński, Działania pododdziałów 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty przeciwko

ukraińskiemu podziemiu na terenie południowej Lubelszczyzny wiosną 1947 r., „Studia

Historyczne” 2001, R. 44, z. 1.

9

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.86, Wyciąg z rozkazu dowódcy GO „Wisła”

z 22 kwietnia 1947, k. 103.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

280

Taka trasa przemarszu mogła być spowodowana zmianą pierwotnie

planowanego miejsca stacjonowania pułku

10

. Ostatecznie rozloko-

wanie oddziałów 3 kpp wyglądało następująco: 1 batalion – Dzików

Stary; 2 batalion – Płazów; 3 batalion, sztab i samodzielne jednost-

ki – Cieszanów

11

. Po rozlokowaniu nawiązano łączność z przedstawi-

cielami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, Powiatowego Urzędu

Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP)

12

, Milicją Obywatelską (MO)

13

i administracją lokalną. Kontakty te w niewielkim tylko stopniu uzu-

pełniły bardzo wątłe, wstępne dane o przeciwniku. Przyczyną tego sta-

nu rzeczy było m.in. skupienie się organów bezpieczeństwa na walce

z polską konspiracją niepodległościową. Na terenie powiatu przeprowa-

dzano wówczas rozległe aresztowania byłych akowców

14

. Równocześnie

w opinii PPR, przygotowującej zasadnicze zmiany personalne, ów-

czesne władze samorządowe w tej części województwa rzeszowskiego

składały się w większości ze współpracowników partyzantki antyko-

munistycznej i wrogów budowanego w Polsce ustroju

15

. Starostą lu-

baczowskim był wówczas, negatywnie oceniany przez kierujących ad-

ministracją i GO „Wisła”, działacz PSL Andrzej Bednarz (aresztowany

w czerwcu 1947 r.)

16

.

W czasie rozpoznawania przez 3 kpp przyszłego rejonu działań,

w związku z napływem informacji o przenikaniu oddziałów UPA

10

Zob. ibidem, Zarządzenie sztabu GO „Wisła” z 21 kwietnia 1947, k. 93.

11

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp za 24 kwietnia 1947, k. 46.

12

PUBP kierował wówczas chorąży Józef Penar (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn.

IV.521.3.51, Meldunek szefa PUBP w Lubaczowie do komendanta garnizonu w Luba-

czowie z 10 maja 1947, k. 10; por. też: Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rze-

szowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998, s. 123).

13

Komendantem powiatowym MO w Lubaczowie był ppor. Józef Trych (CAW,

Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Pismo szefa sztabu 3 DP z 12 maja 1947, k. 11).

14

J. Węgierski, Oddziały leśne 19 pułku piechoty, Kraków 1993, s. 151.

15

Archiwum Akt Nowych (AAN), PPR 295/VII–63, Notatka dot. sytuacji w po-

wiecie lubaczowskim z marca lub kwietnia 1947, k. 163–164.

16

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.94, Meldunek sztabu 9 DP z 5 maja 1947,

k. 1; G. Zamoyski, Proces „oczyszczania” aparatu administracyjnego i samorządowego

w województwie rzeszowskim w 1947 roku, [w:] Pamiętny rok 1947, pod red.

M.E. Ożóg, Rzeszów 2001, s. 320; A. Daszkiewicz, Polskie Stronnictwo Ludowe na Rze-

szowszczyźnie w latach 1945–1947, Rzeszów 1993, s. 99.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

281

przez rejon lubaczowski na Lubelszczyznę, zapadła decyzja o utwo-

rzeniu kombinowanej 3 DP. Jej formowanie rozpoczęto 26 kwietnia.

Na jej czele miał stanąć dotychczasowy dowódca 3 PDP, radziecki ofi-

cer narodowości ukraińskiej, gen. Mieczysław Melenas

17

. Dowódcy

Lubelskiego Okręgu Wojskowego nakazano sformowanie sztabu 3 DP

do 2 maja i ulokowanie go w Lubaczowie. Do końca pierwszego eta-

pu operacji (15 maja) nowa jednostka, składająca się z 3 kpp i sztabu

3 DP zwiększyła liczebność z 929 do 1289 żołnierzy

18

. Szefem sztabu

3 DP został oficer radziecki oddelegowany do Wojska Polskiego, płk

Stanisław Russijan, zastępcą ds. polityczno-wychowawczych – mjr Józef

Szymanowski, szefem wydziału wywiadowczego – Rosjanin, mjr Grze-

gorz Dreus, szefem wydziału informacji – kpt. Michał Reżnikow

19

.

Z powodu pojawienia się pododdziałów 3 kpp w terenie, sotnie

UPA podzielono na małe grupy, planując przeczekanie akcji i zbieranie

zapasów

20

. Wobec dużej skali wysiedleń, prawdopodobnie by zapobiec

zasiedlaniu tych terenów ludnością polską, oddziały ukraińskie zaczęły

palić opustoszałe wsie

21

. Według danych dowództwa 3 DP np. 7 maja

spalono część zabudowań we wsiach Ułazów, Żuków i Nowe Sioło

22

.

Plany działań opracowane przez sztab 3 DP były często niereal-

ne. Wynikało to z kilku przyczyn. Zwiad operacyjny kpp podczas

pierwszego etapu działań znajdował się dopiero w fazie organizacji.

Żołnierzom brakowało doświadczenia w tego typu operacjach. Miej-

scowa ludność nie miała zbytniego zaufania do polskich żołnierzy

i obawiała się represji ze strony OUN – UPA za ewentualną współ-

17

Por. J. Nalepa, Oficerowie radzieccy w Wojsku Polskim w latach 1943–1968, War-

szawa 1992, cz. 2, s. 83.

18

CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Szyfrogram dowódcy GO „Wisła” do

dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 26 kwietnia 1947, k. 25; CAW, Dtwo 3 PDP,

sygn. IV.521.3.70, Wykaz stanu liczbowego 3 DP za 15 maja 1947, k. 10.

19

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Imienny wykaz oficerów 3 DP wg stanu na

31 maja 1947, k. 28.

20

M.in.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Tłumaczenie listu „Heima” do „Ru-

slana”, znalezionego 16 maja w okolicach Lubaczowa, k. 141–142.

21

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Zarządzenie rozpoznawcze dowództwa

3 DP z 15 maja 1947, k. 42.

22

Ibidem, sygn. IV.521.3.74, Pismo dowódcy 3 DP do wydziału operacyjnego szta-

bu GO „Wisła” z 7 maja 1947, k. 4.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

282

pracę z wojskiem

23

. Według danych jednostek GO „Wisła” zdarzały się

wypadki, kiedy rzekomy oddział wojska polskiego, który w dzień był

na zwiadzie w danej wsi, rozpytując o „bandy”, w nocy przychodził po-

wtórnie i okazywał się oddziałem UPA, sprawdzającym w ten sposób

lojalność ludności

24

. Ukraińskie podziemie oskarżano m.in. o zamor-

dowanie Józefa Zagrobelnego i Michała Rakosza w przysiółku Licha-

cze w gminie Stare Sioło

25

. Sytuację pogarszał fakt, że akcje pościgowe

3 kpp regularnie się opóźniały

26

, a ponadto zdarzało się, że oficerowie

mieli trudności z posługiwaniem się mapami wojskowymi (dotyczyło

to nie tylko części oficerów zwiadu czy dowódców batalionów, ale –

zdaniem dowództwa GO – również niektórych dowódców pułków)

27

.

Powodem takiego stanu rzeczy był brak polskich map tych terenów

w jednostkach i konieczność posługiwania się mapami radzieckimi.

Oceniając udział 3 DP w pierwszym etapie działań GO należy pod-

kreślić, że głównym zadaniem dywizji w tym okresie, napotykającym

zresztą wiele trudności

28

, było wysiedlanie ludności. Do walk docho-

23

E. Lenik, Działalność Grupy Operacyjnej „Wisła”, Warszawa 1967, praca doktor-

ska, Archiwum Biblioteki Akademii Obrony Narodowej (AON), cz. I, k. 150–151.

24

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.96, Meldunek sztabu GO „Wisła” z 16 czerwca

1947, k. 112.

25

Ibidem, sygn. IV.521.9.28, Meldunek komendanta wojewódzkiego MO z 10 maja

1947, k. 121.

26

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp

z 10 maja 1947, k. 8. Problem ten, w coraz mniejszej skali, istniał przez cały czas dzia-

łań 3 DP w GO „Wisła”, a także po jej rozwiązaniu (m.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn.

IV.521.3.80, Instrukcja do walki z UPA w rejonie odpowiedzialności 3 PDP z września

(?) 1947, k. 61).

27

Ibidem, sygn. IV.521.3.71, Pismo szefa sztabu GO „Wisła” do dowódcy 3 DP

z 29 maja 1947, k. 152.

28

Wynikało to m.in. z nastawienia lokalnej PPR. Nieprzypadkowo tamtejsze UB

uznało operację za okazję do wysiedlenia wszystkich niewygodnych dla komunistów

Polaków. (Raport Delegatury MBP przy GO „Wisła” za 1–10 maja 1947, [w:] Polska

i Ukraina w latach trzydziestych – czterdziestych XX wieku, red. nauk. W. Chudzik

i in., Warszawa – Kijów 2006, t. 5, s. 261, dok. 32; J. Mroczkowski, Kronika parafii

w Oleszycach [fragmenty], „Karta” 1997, nr 22, s. 70). Jakość spisów ludności przezna-

czonej do wysiedlenia wymusiła przerwanie akcji i sporządzenie list na nowo. Według

źródeł PPR „Na gruncie zarządzeń przesiedleńczych rozwijają się niezdrowe momenty

nacjonalistyczne wśród miejscowego kołtuństwa (nagonka na Ukraińców)”. „Zdarza-

ły się (w pow. Przemyśl [czy tylko? – przyp. TS]) wielkie „kanty” wśród wojska (aż

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

283

dziło bardzo rzadko. Świadczy o tym m.in. fakt, że jednostki należące

do kurenia „Zalizniaka” praktycznie nie poniosły w tym czasie strat,

a ich stan osobowy, po włączeniu części członków kuszczy, siatki cy-

wilnej i osób uciekających przed wysiedleniem, wyraźnie wzrósł. Woj-

sku udało się jedynie rozpoznać siły przeciwnika i prawdopodobną

dyslokację oddziałów

29

.

Zgodnie z planami drugiej fazy działań GO „Wisła” (obejmu-

jącej 2 i 3 etap), 3 DP zostały podporządkowane: 5 kpp, dowodzony

przez oficera radzieckiego oddelegowanego do Wojska Polskiego ppłk

Władysława Wróblewskiego oraz 14 kpp, dowodzony przez ppłk Jó-

zefa Buczka

30

. W momencie rozpoczęcia działań w drugiej fazie akcji

„Wisła” dywizja liczyła 3097 żołnierzy, w tym: 3 kpp – 1142, 5 kpp –

906, 14 kpp – 911, sztab i dowództwo – 138 osób

31

. Liczby te ulegały

w czasie drugiego etapu operacji drobnym wahaniom, spowodowa-

nym stratami w czasie walk, urlopami okolicznościowymi, chorobami,

oddelegowaniem szeregowców do budowy kąpieliska, demobilizacją

kilku żołnierzy z 3 PDP itp.

do zabijania świń, brania grubych łapówek) zostały one przełamane – winni siedzą”.

(AAN, PPR 295/VII–54, Pismo instruktora wydziału organizacyjnego KC PPR pt. Ogól-

ne zagadnienia zwiedzanych powiatów maj 1947, k. 17) Początkowe wysiedlanie dużej

liczby ludności uważanej za polską było związane m.in. ze złą interpretacją przez sztab

3 kpp przesłanych mu instrukcji. Zdarzały się interwencje w obronie wysiedlanych.

Do ciekawszych należy skierowana „na inne tory” lipcowa interwencja ambasady bel-

gijskiej w obronie klasztoru sióstr św. Józefa w Cebłowie (Lubelskie). (M.in. CAW,

Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Meldunek sztabu 3 kpp z 9 maja 1947, k. 14; ibidem,

sygn. IV.521.3.114, Kopia zaświadczenia ambasady belgijskiej z lipca 1947, k. 28; ibi-

dem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 12 lipca 1947, k. 19; CAW, Dtwo 9 DDP,

sygn. IV.521.9.28, Meldunek dowódcy 8 Oddziału WOP z 13 maja 1947, k. 115).

29

M.in. CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.609, Wytyczne uzupełniające na

drugą fazę działań GO „Wisła” z 22 maja 1947, k. 96.

30

Wcześniej były one podporządkowane 9 DP (CAW, Dtwo 9 DDP, sygn.

IV.521.9.86, Wyciąg z rozkazu Nr 001/Op. sztabu GO „Wisła” z 19 kwietnia 1947,

k. 1; M. Tyliszczak, 9 Drezdeńska Dywizja Piechoty w walce z ukraińskim i polskim

podziemiem zbrojnym, [w:] W walce ze zbrojnym podziemiem 1945–1947, pod red.

M. Turlejskiej, Warszawa 1966, s. 199; D. Piotrowski, Udział 14 Dywizji Piechoty

w walce z podziemiem zbrojnym w latach 1945–1947, Warszawa 1989, praca magister-

ska, Wojskowy Instytut Historyczny, s. 78–79).

31

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Wykaz stanu liczbowego 3 DP na 21 maja

1947, k. 15.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

284

Zasięg rejonu odpowiedzialności 3DP wyznaczały: od północy

i północnego wschodu granice powiatu tomaszowskiego i lubaczow-

skiego, od zachodu – linia Moszczenica – Dzików Stary, tor kolejowy

z Oleszyc do Korzenicy i dalej południowe rubieże powiatu do grani-

cy z ZSRR. Na południe rozciągał się rejon odpowiedzialności 9 DP.

Zastąpiła ją później, po objęciu powiatu jarosławskiego i południowo-

zachodniej części lubaczowskiego, 7 DP

32

. Stopniowo oddziały 3 DP

rozpoczęły działania także w południowej części powiatów tomaszow-

skiego i biłgorajskiego.

Po przeglądach dokonanych 17 maja w Lubaczowie (5 kpp) i w Łu-

kawcu (14 kpp), jednostki 3 DP objęły kolejne rejony odpowiedzialno-

ści

33

. Rozmieszczenie Dywizji na początku drugiej fazy działań wygląda-

ło następująco: 3 batalion 3 kpp i sztab 3 DP – Lubaczów; 1 i 2 batalion

oraz sztab 3 kpp – Cieszanów; 1 i 2 batalion oraz sztab 5 kpp – Horyniec;

3 batalion 5 kpp – Narol; 3 batalion i sztab 14 kpp – Łukawiec; 2 batalion

14 kpp – Oleszyce (stacja); 1 batalion 14 kpp – Szczutków (most)

34

.

Oddziały rozpoczęły rozpoznawanie inżynieryjne dróg i mostów

i zabezpieczyły część wysiedlonych wsi. Zabezpieczenie wszystkich,

ze względu na ich ilość, okazało się niemożliwe. Ponadto przeprowa-

dziły rozpoznanie terenu ze szczególnym uwzględnieniem dróg pro-

wadzących do pułkowych punktów zbornych (ppz) dla wysiedlanych

i punktów załadowczych, powołały też komisje w celu ułożenia spisów

ludności. Rozpoczęto także zbieranie informacji o przeciwniku

35

.

Rozkaz operacyjny dowódcy 3 DP stawiał przed 3, 5 i 14 kpp na-

stępujące zadania: likwidacja oddziałów przeciwnika, całkowite zakoń-

czenie wysiedleń, zgrupowanie i osłona rodzin polskich, odnalezienie

i zabezpieczenie zapasów żywności pozostawionych przez wysiedlonych.

32

Rozkaz sztabu GO „Wisła” z 9 maja 1947, [w:] Akcja „Wisła”, s. 241, dok. 137.

33

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Meldunek dowódcy 3 DP do dowódcy GO

„Wisła” z 18 maja 1947, k. 29; CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Meldunek

dowódcy GO „Wisła” z 17 maja 1947, k. 176.

34

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz sztabu 3 DP z 19 maja 1947, k. 30.

35

Ibidem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 5 i 14 kpp z 13 maja 1947, k. 16;

CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału in-

formacji 3 DP z dnia 18 maja 1947, k. 63. Najszerzej o wysiedleniach w skali całej

GO „Wisła”: R. Drozd, Droga na zachód. Osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach

zachodnich i północnych Polski w ramach akcji „Wisła”, Warszawa 1997.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

285

Według danych zebranych w pierwszej fazie, w rejonie odpowie-

dzialności 3 DP działały trzy sotnie UPA: w strefie odpowiedzialno-

ści 5 kpp – sotnia „Szuma” (ok. 100–110 osób w rejonie: Werchrata,

Siedliska, Hrebenne, Horyniec, Basznia Dolna i Cetynia Hołdowska);

w strefie odpowiedzialności 14 kpp – sotnia „Kruka” (ok. 70–80 ludzi

w rejonie: Miękisz Stary, Wielkie Oczy, Nowa Grobla); w strefie odpo-

wiedzialności 3 kpp – sotnia „Tuczy” (ok. 70–80 partyzantów w rejo-

nie: Ryszków, Sucha Wola, Miłków, Nowy i Stary Lubliniec, Dzików

Nowy i Stary). Po sąsiedzku, w północno-wschodniej części powiatu

jarosławskiego i na zachodnim pograniczu lubaczowskiego, na zachód

od Oleszyc, operował oddział „Kałynowicza” (ok. 80 ludzi). W zwal-

czaniu go 3 i 14 kpp współpracowały z oddziałami 7 DP. O niepełnym

rozpoznaniu przeciwnika świadczy posiadana przez sztab 3 DP infor-

macja o sotni „Dyma” (ok. 95 osób) i „Hrycia”. Obie w rzeczywistości

nie istniały. Przeciwko tej ostatniej, mającej działać w rejonie Liwczy,

skierowano 5 kpp. Główny wysiłek, w odróżnieniu od poprzedniego

etapu, planowano skupić na rozbiciu jednostek UPA „szeregiem akcji

montowanych na wszystkich szczeblach dowodzenia”

36

.

Nacisk położono na agenturalne rozpoznanie terenu przez UB

i MO oraz ścisłą współpracę z nimi, a także z nowym sąsiadem –

7 DP. Zgodnie z otrzymaną kilka dni później instrukcją walki w dru-

giej fazie działań GO „Wisła” w terenie miały stale operować plutony

zwiadowcze liczące po 25–30 osób, w skład których miały też wchodzić

psy policyjne. W przypadku pojawienia się przeciwnika, do akcji mia-

ły wkraczać grupy manewrowe w sile do 100 osób. Do każdej z nich

miały zostać przydzielone drużyny saperów ze środkami do niszczenia

bunkrów. Nakazano również tworzenie grup operacyjnych liczących

100–150 osób

37

. Już w trakcie trwania akcji do pułków dotarły wytycz-

ne uzupełniające drugą fazę akcji „Wisła”. Kładziono w nich nacisk na

materiały wywiadu agencyjnego. Rejony odpowiedzialności miały być

tylko ramami dla działań, przewidywano możliwość przekraczania ich

36

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.75, Rozkaz dowódcy 3 DP z 13 maja 1947, k. 1.

37

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Instrukcja walki z UPA na drugą fazę działań 3 DP

z 23 maja 1947, k. 45–46; Instrukcja walki z UPA w II fazie akcji „Wisła” z 23 maja 1947,

[w:] Akcja „Wisła”, s. 280–282, dok. 158.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

286

granic o 20 km. Dlatego też podkreślano konieczność nawiązania kon-

taktów także z UB i posterunkami MO na obszarach przylegających

od zachodu do rejonu odpowiedzialności 3 DP oraz stałego kontaktu

i współdziałania z dowódcą radzieckiej straży granicznej. Równocze-

śnie nakazano rozpoczęcie przygotowań do przesunięcia dywizji na

północ. Pierwszym etapem miało być oczyszczenie lasów biłgorajskich,

rozpoznanych już wstępnie przez patrole 3 DP, UB i MO. Przemiesz-

czenie na północ nakazano uzgodnić z dowódcą Lubelskiego Okręgu

Wojskowego i komendantem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa

Publicznego w Lublinie. Jak wynika z dokumentów, pierwotnie pla-

nowano stopniowe przesuwanie jednostek 3 DP aż w rejon Włodawy

i Białej Podlaskiej

38

. Przewidywano też kontynuację akcji wysiedleń-

czej, dostosowując jej tempo i sposób prowadzenia do działań prze-

ciwko sotniom kurenia „Zalizniaka”. Walce z partyzantami sprzyjała

też dokonująca się w ich oddziałach zmiana taktyki. Pod koniec pierw-

szego etapu operacji, wobec trudności aprowizacyjnych, pododdziały

zaczęły się łączyć

39

.

W działaniach przeciw kureniowi „Zalizniaka” pomogły napły-

wające do sztabów pułków tłumaczenia dokumentów ukraińskiego

podziemia, zdobyte przez inne jednostki GO

40

. Szczególnie cenne były

zeznania referenta finansowego I Okręgu OUN Jarosława Hamiwki

41

.

Oddziały ukraińskiego podziemia nadal unikały spotkań z woj-

skiem. Niekiedy organizowały zasadzki, w które wpadły m.in. podod-

38

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Wytyczne uzupełniające na drugą fazę

działań GO „Wisła” z 22 maja 1947, k. 110.

39

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 12 maja

1947, k. 11; CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1041, Meldunek dowódcy GO „Wisła”

do ministra obrony narodowej z 7 czerwca 1947, k. 160.

40

Przykłady: CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.611; wybór dok.: B. Bobu-

sia, Wybór tekstów źródłowych dotyczących sytuacji na terenach objętych akcją „Wisła”

w 1947 roku (przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym), „Rocznik Hi-

storyczno-Archiwalny” 1996, t. 11, s. 153–196.

41

W literaturze można się spotkać z kilkoma teoriami tłumaczącymi przyczyny,

dla których zdecydował się na ten krok (m.in. aresztowanie jego ojca lub zamordo-

wanie przez innego członka OUN–UPA jego narzeczonej); m.in. M. Jasiak, Struktura

cywilna OUN–UPA w Polsce 1944–1947. Zeznania Jarosława Hamiwki, „Wojskowy

Przegląd Historyczny”, 1992, nr 4, s. 219.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

287

dział 5 kpp (27 maja) i pluton zwiadu 14 kpp (23 maja)

42

. Gdy docho-

dziło do styczności z wojskiem, partyzanci bardzo często rzucali broń,

żywność i odzież, by jak najszybciej oderwać się od przeciwnika.

O pogłębiającym się kryzysie w jednostkach OUN – UPA świadczy

coraz częstsze przechodzenie członków UPA na stronę polską

43

. Pewną

rolę mogły tu jednak odegrać „niekonwencjonalne metody perswazji”

czyli pobicia i niskie kary za ich stosowanie

44

.

W 3 kpp stworzono plutony zwiadowcze liczące po 30–35 żołnie-

rzy. Zorganizowano również grupy podsłuchu (2 oficerów i 3 szere-

gowców) oraz zasadzkowe (13–15 żołnierzy). Plutony zwiadu powstały

również w 5 i 14 kpp, w których wydzielono także kompanie operacyj-

ne. Zgodnie z rozkazem dowództwa 3 DP z 19 maja, stworzono punkty

obserwacyjne i zorganizowano obronę garnizonów

45

. Powstała także

GO sztabu 3 DP. Działalność tych pododdziałów w terenie szybko za-

częła przynosić efekty

46

. Na początku czerwca działały też prawdopo-

dobnie oddziały przeciwpartyzanckie, dowodzone przez mjr. F. Piąt-

kowskiego i ppor. Millera

47

.

W drugiej połowie maja i pierwszej dekadzie czerwca jednostki

3 DP przeprowadziły przeciwko UPA wiele działań, do których zaan-

gażowano siły większe niż jeden batalion. Jedna z większych tego typu

operacji w obrębie pułków odbyła się w dniach 29–31 maja w lasach

biłgorajskich pod osobistym dowództwem płk E. Łaszkowa. Uczestni-

42

CAW, spis 1181/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału

informacji 3 DP za 27 maja 1947, k. 90; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Meldu-

nek dowódcy 3 DP do dowódcy GO „Wisła” za 24 maja 1947, k. 45.

43

M.in.: K. Kaczmarek, Przez trzy granice. Z dziejów 17 pp, Warszawa 1967, s. 393,

przypis 32; Spogad Grigorija Prituli, [w:] 1947 propamjatna kniga, pod red. B. Huka,

Warszawa 1997, s. 78.

44

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.96, Pismo wydziału wywiadowczego do grupy

śledczej GO „Wisła” z 20 czerwca 1947, k. 136.

45

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 19 maja 1947, k. 30.

46

Ibidem, sygn. IV.521.3.51, Meldunek 14 kpp z 21 maja 1947, k. 49; K. Kaczma-

rek, Przez..., s. 379.

47

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Sygnały rozpoznawcze jednostek 3 DP z początku

czerwca 1947, k. 69–70. O innej grupie, pozorującej oddział partyzancki patrz: Raport

Delegatury MBP przy GO „Wisła” za 11–16 maja 1947, [w:] Polska i Ukraina..., s. 317,

319, dok. 36.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

288

czyło w niej 400 żołnierzy. Zabito wówczas dwóch „członków band”

48

i aresztowano trzech podejrzanych

49

. Największa operacja, przeprowa-

dzona w ramach całej dywizji, miała miejsce 2 czerwca w rejonie lasów

oleszyckich. Trzy grupy szturmowe, liczące łącznie 600 żołnierzy, pod

dowództwem płk E. Łaszkowa przeczesały

50

obszar od wsi Buchory

i Szybiwalki do miejscowości Lebiedź i uroczyska Goraj. Dla wyrówna-

nia tyraliery i krótkiego odpoczynku zarządzono 6 linii przejściowych.

Przeczesano teren o długości 17 km i szerokości 9 km. Las od wschodu

i zachodu zabezpieczały oddziały 7 DP. Łącznie z grupami okrążają-

cymi, obserwacyjnymi, rezerwą i sztabem, w akcji wzięło udział 1350

żołnierzy, a więc ok. 44% całej dywizji. Wynik akcji to dwóch zabitych,

trzech jeńców i 12 zniszczonych bunkrów przeciwnika. W jednym

z nich prawdopodobnie znaleziono dokumenty sotni „Tuczy” z wy-

kazem zabitych, sprawozdaniami gospodarczymi i finansowymi oraz

50 fotografii

51

. Przy ocenie rezultatów tej akcji należy pamiętać, że po

doświadczeniach akcji w rejonie masywu Hryszczatej

52

dowódca GO

„Wisła” uznał operacje oddziałów większych niż pułk za bezcelowe

53

.

Tereny działań jednostek były często bardzo oddalone od miejsc

ich stacjonowania, dlatego w celu dotarcia na miejsce akcji wykorzy-

stywano samochody. Jednak, mimo intensywności, działania wojska

były mało skuteczne. O natężeniu działań świadczy m.in. fakt, że

8 czerwca szef sztabu 5 kpp nie miał kogo posłać na zwiad w rejonie

48

Nie ma pewności czy nie zastrzelono pomyłkowo osób przypadkowych.

49

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Sprawozdanie z akcji przeprowadzonej

przez 3 kpp 29–31 maja 1947, k. 119.

50

Według E. Lenika w drugiej fazie działań GO „Wisła” zmniejszono odstępy mię-

dzy żołnierzami w tyralierach. Stosowano dwie tyraliery ubezpieczone szperaczami

(E. Lenik, Działalność..., cz. I, k. 162). Przeczesywanie terenu stosowano też po zakoń-

czeniu akcji „Wisła”. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.101, Meldunek sztabu GO 8 pp

do dowódcy 3 PDP z 15 listopada 1947, k. 250.

51

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947,

k. 59; ibidem, sygn. IV.521.3.56, Meldunek 3 DP do II wydziału GO „Wisła” z 2 czerwca

1947, k. 179.

52

W tą nieudaną akcję zaangażowano wówczas 3350 żołnierzy GO „Wisła” i lot-

nictwo (m.in. G. Motyka, Tak było…, s. 427–428).

53

CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Meldunek dowódcy GO „Wisła”

z 15 maja 1947, k. 165–166.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

289

stacjonowania pułku

54

. Wyniki takich akcji były z reguły dość mizer-

ne w stosunku do zaangażowanych sił, co miało fatalny wpływ na sa-

mopoczucie żołnierzy, walczących z „niewidzialnym” przeciwnikiem.

Aby zwiększyć skuteczność działań dowódca GO „Wisła” wyznaczył

premię za każdego zabitego w walce i ujętego z bronią w ręku przeciw-

nika (odpowiednio 2000 i 5000 zł

55

). Przewidziano także rekompensa-

ty za zdobytą broń. W obu wypadkach nagrody te czasem wypłacano

z opóźnieniem

56

. Problem małej skuteczności działań podejmowanych

w celu realizacji „głównego zadania postawionego przez państwo i na-

ród”

57

był na tyle poważny, że dowódca 3 DP groził swoim podwład-

nym nawet zdejmowaniem z funkcji i kierowaniem spraw do sądu,

jeżeli nie zwiększą wysiłków.

W czasie działań przeciwko ukraińskiemu podziemiu zdarzały się

pomyłki. Czasem ginęli przypadkowi ludzie, np. chłopi odpędzający

dziki od zboża lub pracujący w polu czy też szabrownicy

58

. Bardzo czę-

sto nie sposób było bowiem odróżnić po odzieży członka ukraińskiego

podziemia od najzupełniej niewinnego cywila. Warto tu wspomnieć

o tragicznej w skutkach pomyłce grupy pięciu ormowców i leśniczego

(w powiecie przemyskim), którzy wzięli pododdziały sotni „Kryłacza”

i „Burłaka” za jednostki GO „Wisła”. Jak wynika z ustaleń dochodzenia

w tej sprawie, wszyscy Polacy zginęli

59

.

Ustalenie tożsamości zabitych członków OUN – UPA było często

niemożliwe z powodu braku dokumentów. Nie zawsze też rozpozna-

54

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.115. Meldunek sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP

za 8 czerwca 1947, k. 22.

55

M.in.: ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo szefa sztabu 3 DP do dowódców 3, 5 i 14

kpp z 31 maja 1947, k. 38.

56

Ibidem, sygn. IV.521.3.113, Pismo zastępcy dowódcy 3 DP do zastępców dowód-

ców kpp z 15 czerwca 1947, k. 50.

57

CAW, Dowództwo Lubelskiego Okręgu Wojskowego (OW VII), sygn.

IV.510.7.484, Wytyczne podgrupy GO „Lublin” z 1 lipca 1947, k. 123.

58

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.56, Meldunek 3 DP do II wydziału GO „Wisła”

z 20 maja 1947, k. 184; por. też: Spogad Petra Szkoli, [w:] 1947 propamjatna..., s. 217.

59

M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.9.93, Protokół przesłuchania „Ostapa”

(Pawła Ochoty) i Aleksandra Wachniaka z 1 lipca 1947, k. 71–74; Z. Ziembolewski, Po-

wstanie i działalność Milicji Obywatelskiej w powiecie przemyskim w latach 1944–1947,

„Rocznik Przemyski” 1978, t 19/20, s. 315–316.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

290

wała ich okoliczna ludność. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że od-

działy UPA z reguły zabierały swoich rannych.

W walce z kureniem „Zalizniaka” często wykorzystywano zeznania

jeńców. Pozwalały one ustalać położenie kolejnych bunkrów i likwi-

dować je. Właśnie zeznania jeńców umożliwiły 3DP odniesienie bo-

daj największego sukcesu bojowego w czasie działań GO „Wisła”. Była

to operacja pododdziału 5 kpp przeprowadzona 6 czerwca w rejonie

wsi Wierzbica nad Sołokiją przeciwko sotni „Szuma”. Według meldun-

ku sztabu pułku zginęło wówczas 23 członków ukraińskiej partyzant-

ki (zabitych lub spalonych żywcem), a 26 zostało ujętych. Tylko części

zaskoczonej sotni udało się ujść z zasadzki. Ponadto aresztowano 80

osób cywilnych podejrzanych o współpracę z OUN – UPA

60

. Takie oko-

liczności starcia stały się podstawą do „odpowiedniego” potraktowania

mieszkańców wsi. Na masową skalę stosowano bicie. Kilkadziesiąt osób,

którym „udowodniono” współpracę z ukraińskim podziemiem, trafiło

do Jaworzna. Wpływ na tak ostre traktowanie ludności cywilnej miała

zapewne śmierć dwóch żołnierzy 5 kpp w starciu z UPA 5 czerwca. Na-

tomiast 8 czerwca, w kolejnej potyczce, żołnierze 5 kpp zabili prawdo-

podobnie 15 członków sotni, a 12 wzięli do niewoli

61

. Dowództwo GO

przypuszczało, że w wyniku tych starć sotnia została rozbita

62

.

60

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Meldunek sztabu 5 kpp do wydziału poli-

tyczno-wychowawczego 3 DP z 6 czerwca 1947, k. 1. K. Kaczmarek rozciąga te straty na

5 i 6 czerwca w rejonie Kornie, Żurawce i Wierzbica (K. Kaczmarek, Przez..., s. 385).

W aktach padają też szacunki 18 zabitych i 15 ujętych (zob. też G. Motyka, Tak było...,

s. 438; UPA w switli polskich dokumentów, [w:] Litopis UPA T. 22, 1992, dok. 59, 82,

s. 183, 259, 261; Komunikat Ministra Obrony Narodowej dotyczący działań GO „Wisła”

z 10 czerwca 1947, [w:] Polska i Ukraina..., s. 417, dok. 50. Warto zaznaczyć, że wg

J. Czapli sotnia „Szuma” działała w tym czasie dużymi grupami: J. Czapla, Walka

z OUN – UPA w latach 1944 – 1947 (Kureń „Żeleźniaka”), [w:] Z walk przeciwko zbroj-

nemu podziemiu 1944–1947, pod red. M. Turlejskiej, Warszawa 1966, s. 412; por. In-

strukcja Prowidu Krajowego OUN z 28 sierpnia 1947, [w:] R. Drozd, Ukraińska Po-

wstańcza Armia. Dokumenty – Struktury, Warszawa 1998, s. 271–272, dok. 104.)

61

Spogad Michajła Nazara, [w:] 1947 propamjatna..., s. 46–49; Spogad Mirosła-

wa Omeljana (...), ibidem, s. 62, 67–69; Spogad Anni Kermiciak, ibidem, s. 73; Spogad

Grigorija Prituli, ibidem, s. 75–77; K. Kaczmarek, Przez..., s. 385; I. Guk, Sieło nad

Sołokieju, Warszawa 1996, s. 117; zob. K. Piątkowski, Likwidacja Ukraińskiej Powstań-

czej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na Zamojszczyźnie (od kwietnia do

grudnia 1947), [w:] Pogranicze. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX w.,

pod red. Z. Mańkowskiego, Lublin 1992, s. 105.

62

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.9.87, Rozkaz na rozpoznanie szefa sztabu GO

„Wisła” z 17 czerwca 1947, k. 70–71.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

291

Poza regularnymi działaniami plutonów zwiadu kompanii opera-

cyjnych, stosowano również zasadzki. W końcu pierwszej fazy działań

zostały one nieco zmodyfikowane. Urządzano je nocą

63

. Na terenie,

na którym wcześniej odbyło się starcie pozostawiano ciała poległych

członków ukraińskiego podziemia, a cały obszar minowano. W po-

bliżu rozlokowywano niewielkie grupy żołnierzy, które w ciągu dnia

patrolowały okolicę

64

. Często miejscem zasadzek były opustoszałe wsie

i ich okolice. Niejednokrotnie jednak zasadzki te były źle zorganizo-

wane, co powodowało przepłaszanie pododdziałów UPA, podchodzą-

cych do wsi w celu zdobycia żywności czy też ostrzeliwanie własnych

oddziałów (z powodu złego rozpoznania zginęło m.in. dwóch żołnie-

rzy z 5 kpp)

65

. Z czasem pododdziały 3 DP nabierały wprawy. Coraz

trudniej było grupom ukraińskiego podziemia uniknąć starcia, coraz

łatwiej wykrywano i likwidowano bunkry

66

.

Przy ocenie skuteczności działań jednostek 3 DP należy wziąć

pod uwagę wiele przeszkód, utrudniających wykonanie postawionych

zadań. Prowadzone niemal bez przerwy akcje powodowały przemę-

czenie żołnierzy, którzy często zasypiali na posterunkach i w czasie

prowadzenia podsłuchów. Intensywność działań ujemnie wpływała na

poziom dyscypliny

67

. Problemem były również wypadki, wynikające

ze słabej umiejętności posługiwania się bronią. W 3 DP od 20 kwietnia

63

M.in. ibidem, sygn. IV 521.3.51, Meldunek szefa sztabu 5 kpp do wydziału zwia-

dowczego 3 DP z 4 czerwca 1947, k. 131.

64

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 14 maja

1947, k. 12; Oleksa Snigur – „Ekonom”, [w:] Zakerzonia. Spomini wojakiw UPA, t. 2,

Warszawa 1996, s. 214–215.

65

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Rozkaz dowództwa GO „Wisła” z 29 maja

1947, k. 154–155; CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do

szefa oddziału informacji 3 DP od 20 kwietnia do 27 czerwca 1947, k. 117. Omyłkowe

ostrzelanie własnych żołnierzy miało miejsce także w innych jednostkach GO (m.in.

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.92, Meldunek dowódcy 8 Oddziału WOP do szefa

pierwszego wydziału departamentu WOP w Warszawie z 5 maja 1947, k. 4).

66

Według E. Lenika do znajdowania bunkrów żołnierzy wyposażono m.in.

w długie tyczki zakończone drutami. E. Lenik, Działalność..., cz. I, s. 166–167; por.

W. Kowzanowicz, Zygzakiem przez życie, Warszawa 1999, s. 164.

67

CAW, OW VII, sygn. IV.510.7.484, Meldunek zastępcy dowódcy 3 DP z pracy

polityczno-wychowawczej do dowódcy GO „Wisła” ds. polityczno-wychowawczych za

19–29 maja 1947, k. 110.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

292

do 3 czerwca czterech żołnierzy uległo wypadkom z bronią, w tym je-

den ze skutkiem śmiertelnym

68

. Dla porównania w tym samym czasie

straty w 7 DP, wynoszące ogółem dwóch zabitych i ośmiu rannych,

składały się wyłącznie z poszkodowanych w wypadkach

69

. Jedną z me-

tod zapobiegania wypadkom były specjalne pogadanki, prowadzone

przez oficerów polityczno-wychowawczych

70

. Jednak rozrzucenie jed-

nostek w terenie utrudniało pracę zarówno aparatu politycznego, jak

i funkcjonariuszy informacji. Problemem był również brak umiejętno-

ści zachowania się w terenie – zdarzały się m.in. wypadki utrzymywania

przez żołnierzy łączności poprzez nawoływanie

71

. Niekiedy brakowa-

ło amunicji saperskiej do niszczenia bunkrów, a także granatów, koni,

rowerów, map rejonu odpowiedzialności, samochodów operacyjnych

i gospodarczych, radiostacji dla plutonów zwiadowczych i kompanii

operacyjnych, a nawet materiałów piśmiennych. Na morale żołnierzy

wpływało również złe funkcjonowanie kwatermistrzostwa i przerwy

w dostarczaniu korespondencji

72

. Poprawa zaopatrzenia w buty

i umundurowanie była tylko przejściowa

73

. Utrudnieniem w działa-

niach był też strach ludności przed ukraińskim podziemiem i nieufność

do wojska związana z nadużyciami żołnierzy

74

. Mimo to podejmowano

68

Należy podkreślić, że informacje o liczbie zabitych i rannych, napływające do

sztabu GO, były często niekompletne i sprzeczne (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.76,

Pismo dowódcy GO „Wisła” do dowódcy 3 DP z 6 czerwca 1947, k. 5). Nie zmienia to

skali poruszonego problemu.

69

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Kopia pisma dowódcy GO „Wisła” do do-

wódcy 3 DP z 3 czerwca 1947, k. 160.

70

S. Chojnecki, Praca polityczno-wychowawcza w jednostkach Wojska Polskiego

zwalczających ukraińskie podziemie nacjonalistyczne w latach 1945–1947, „Zeszyty

Naukowe WAP” 1984, Nr 121, s. 56.

71

CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału

informacji 3 DP za 27 maja 1947, k. 91.

72

Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP

za 3 czerwca 1947, k. 102; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.56, Pismo dowódcy 3 kpp

do dowódcy 3 DP z 24 maja 1947, k. 93.

73

CAW, OW VII, sygn. IV.510.7.484, Meldunek zastępcy dowódcy 3 DP z pracy po-

lityczno-wychowawczej…, k. 115; CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera infor-

macji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP od 20 kwietnia do 27 czerwca..., k. 116.

74

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP

za 20 maja 1947, k. 49.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

293

próby wciągnięcia ludności do współpracy w walce z partyzantami

75

.

Już podczas pierwszej fazy działań część sił 3 DP była zaangażowana

w ochronę wysiedlonych wsi, które miały być zachowane w całości dla

osadników polskich

76

. W drugiej fazie żołnierze 3 DP zabezpieczali

również prace w polu, ochraniali mosty itp. Łącznie akcje te angażo-

wały stale ok. 350 żołnierzy 3 DP

77

. Ponadto od początku czerwca 3,

5 i 14 kpp pomagały milicjantom, skierowanym przez Komendę Wo-

jewódzką MO do powiatu lubaczowskiego, w organizacji i szkoleniu

ORMO, zarówno w rejonie odpowiedzialności 3 DP, jak i na terenach

do niego przylegających

78

. W celu prowadzenia szkolenia miało zostać

sprowadzonych ok. 200 funkcjonariuszy MO z bydgoskiego

79

. W re-

jon działania jednostek GO „Wisła” ściągano też absolwentów szkół

milicyjnych (do 15 maja było ich już 300)

80

. MO, UB i ORMO miały

z czasem przejmować od patroli 3 DP zabezpieczanie wysiedlanych

wsi, „mając na uwadze nie tylko samoobronę, lecz przede wszystkim

wciąganie w zasadzkę podchodzących bandytów”

81

.

W drugiej fazie działań 3 DP zacieśniła współpracę z UB. Część

funkcjonariuszy przebywała w jednostkach Dywizji. W pierwszej de-

75

J. Mroczkowski, Kronika..., s. 70; A. Kwapisz, Działalność społeczno-polityczna

i gospodarcza 5 DP w latach 1945–1947, Warszawa 1984, praca magisterska, Archiwum

Biblioteki AON, s. 60. Przejawem przełamywania strachu wobec UPA miało być, zda-

niem wojskowych, np. zgłaszanie się na początku czerwca ludności polskiej z postulatami

i skargami do dowództwa 5 kpp (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek szefa

sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP z 2 czerwca 1947, k. 99).

76

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV 521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp

z 12 maja 1947, k. 12.

77

Analiza działalności GO „Wisła” od kwietnia do lipca 1947, [w:] Akcja „Wisła”,

s. 393, dok. 236.

78

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947,

k. 64–65.

79

L. Olszówka, W pogoni za bandami, [w:] Działalność PPR na ziemi rzeszowskiej

(szkice, opracowania, wspomnienia), pod red. B. Syzdka, Warszawa 1976, s. 404; autor

nie podaje konkretnych dat.

80

CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Szyfrogram 1734 dowódcy GO „Wi-

sła” do głównego komendanta MO z 15 maja 1947, k. 162; L. Jaros, Szliśmy na ochotnika

[List do redakcji], „Za Wolność i Lud” 1984, Nr 50, s. 10.

81

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947,

k. 65. Zob. E. Świątoniowski, Na posterunku, [w:] Ze wspomnień działaczy, Rzeszów

1966, s. 337.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

294

kadzie czerwca przy 3 kpp znajdowało się 12 oficerów i 1 podoficer

tych budzących strach u ludności służb

82

.

Obecny stan badań wskazuje, że w drugiej fazie działań jednost-

ki 3 DP zacieśniły również współpracę z radziecką strażą graniczną.

Dotyczyła ona wymiany danych wywiadowczych o przeciwniku, wza-

jemnego (prawdopodobnie) wydawania członków ukraińskiego pod-

ziemia i innych „naruszycieli granicznych”

83

. Współdziałanie ułatwiał

fakt, że 3 i 5 kpp oraz 3 DP dowodzili oficerowie radzieccy. Przykładem

tej współpracy była nieudana operacja przeprowadzona 21 maja przez

115 żołnierzy 5 kpp w rejonie miejscowości Wereszyn (powiat hrubie-

szowski). Według informacji przekazanych przez placówkę radzieckiej

straży granicznej w Bewiatyrze miał znajdować się tam sztab kurenia

„Zalizniaka”.

Nawiązano też ściślejszą współpracę z Wojskami Ochrony Pogra-

nicza (WOP). Odpowiadający za ten rejon 34 odcinek WOP nie brał

bezpośredniego udziału w akcjach 3 DP. Kontrolował jednak pas gra-

niczny i udzielał pomocy „w działaniach związanych ze służbą WOP”

84

.

Utrzymywał też stałą łączność z dowództwami jednostek operujących

w strefie granicznej

85

. W rejonie odpowiedzialności 3 DP operowały

też jednostki KBW. Według danych z końca maja swoim działaniem

obejmowały one rejon miejscowości: Werchrata, Wola Wielka, Narol,

Lubycza Królewska oraz obszar między nimi a granicą polsko-radziec-

ką

86

.

Według planów w drugiej fazie działania 3 DP miała wysiedlić

28 000 osób wraz z inwentarzem. Oddziały nowo podporządkowane Dy-

wizji rozpoczęły akcję wysiedleńczą 19 maja (5 kpp) i 20 maja (14 kpp).

W drugim etapie akcji „Wisła” do dyspozycji 3 DP oddano także jedną

82

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Stan osobowy 3 kpp za okres 30 maja – 10 czer-

wca 1947, k. 32.

83

Ibidem, sygn. IV.521.3.76, Odpis pisma dowódcy 8 oddziału WOP do dowódcy

GO „Wisła” z 6 czerwca 1947, k. 13.

84

CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek dowódcy 8 oddziału WOP

z 20 maja 1947, k. 198.

85

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Meldunek 14 kpp z 18 maja 1947, k. 38.

86

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 5 kpp z 31 maja

1947, k. 63.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

295

kompanię pułku samochodowego pod dowództwem kpt. Bolesława

Bieleckiego. Jednostki te przejęły od 3 kpp oba ppz: 5 kpp – Narol,

14 kpp – Oleszyce

87

. W drugim etapie akcji „Wisła” do ppz i stacji za-

ładowczych napływali członkowie OUN – UPA, chcący wyjechać wraz

z rodzinami na północne i zachodnie ziemie Polski. Dowództwo 3 DP

podejrzewało, że właściwym celem ich wyjazdu było „zorganizowa-

nie i kontynuowanie tam wrogiej działalności”

88

. Stacją załadowczą dla

14 kpp był Susiec. Jego ochronę, w sile 86 szeregowców, 6 oficerów i plu-

tonu moździerzy, miał zapewnić płk E. Łaszkow. Ostatecznie ochronę

tę stanowiło prawdopodobnie 84 szeregowców i 4 oficerów z 3 batalio-

nu 3 kpp oraz dwa moździerze

89

. Konwoje dla transportów wystawiał

14 kpp. Stacją załadowczą 3 i 5 kpp był nadal Bełżec, którego ochro-

nę stanowił jak poprzednio 4 batalion 3 kpp. W celu naprawy dróg

i mostów prowadzących do stacji załadowczych, na okres 19–21 maja

do 3 DP przydzielono 103 saperów pod dowództwem ppor. Wacława

Gurgacza. Ich ochronę zapewniali żołnierze z 3 i 5 kpp

90

.

Niekiedy wysiedlenia miały brutalny przebieg. Przykładem, być

może skrajnym, była wieś Werchrata. Nadużycie siły miało być w tym

przypadku spowodowane jakoby złym zachowaniem się ludności i kil-

koma próbami ucieczki. Wojsko często „w sposób zaciekły starało się

likwidować każde jakiekolwiek podejrzane posunięcie ze strony ludno-

ści cywilnej”

91

. We wsi Werchrata zdarzył się wielokrotnie przytaczany

87

CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.607, Kopia planu załadowania transpor-

tów w drugiej fazie działania GO, k. 289; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Mel-

dunek dowódcy 3 DP do dowódcy GO „Wisła” za 20 maja 1947, k. 32; ibidem, sygn.

IV.521.3.155, Pismo dowódcy 3 kpp do dowódcy 3 DP z 7 czerwca 1947, k. 20.

88

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3, 5

i 14 kpp z 31 maja 1947, k. 56.

89

Ibidem, sygn. IV.521.3.73, Meldunek dowódcy 3 kpp do dowódcy 3 DP z 21 maja

1947, k. 56.

90

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp

i dowódcy grupy saperów z 19 maja 1947, k. 31; por.: ibidem, sygn. IV.521.3.71, Pismo

szefa sztabu GO „Wisła” do dowódcy 5 pułku saperów z 17 maja 1947, k. 71; J. Poksiński,

Działalność jednostek Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Grupie Operacyjnej „Wisła”

(kwiecień – czerwiec 1947), [w:] Wyzwolenie Pomorza Zachodniego w ramach zimowej

ofensywy Armii Radzieckiej i Ludowego Wojska Polskiego, pod red. T. Paneckiego, Byd-

goszcz 1985, s. 314.

91

Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

296

w literaturze i aktach GO „Wisła” wypadek, że „wysiedlany Ukrainiec

rzucił się z nożem na żołnierza i tylko dzięki szybkiej orientacji woj-

skowych został obezwładniony”

92

. Nie wszyscy żołnierze byli negatyw-

nie nastawieni do ludności cywilnej, choć były to raczej odosobnione

przypadki. Nawet wśród żołnierzy 5 kpp, uważanego za oddział najgo-

rzej spośród jednostek 3 DP odnoszący się do wysiedlanych („stosu-

nek wojska do Ukraińców jest wrogi, w trakcie przesiedlenia nie znają

żadnej litości, wszystkich uważają za współpracowników band UPA,

obowiązki wykonują sumiennie”

93

), zdarzały się następujące opinie:

„Rząd niesłusznie przesiedla naród ukraiński i jemu [autorowi opinii]

tylko wypada iść do bandy, by walczyć z obecną rzeczywistością, gdyż

Polacy mordują Ukraińców i wysyłają ich na tułaczkę. [...] taki Rząd

istnieć nie może, obieca wolność każdej narodowości, a w rzeczywisto-

ści morduje Ukraińców, wysiedla i męczy wszystkich”

94

. Trzeba jednak

zauważyć, że 22 maja gen. M. Melenas zagroził, że w razie powtórze-

nia się przypadków wywożenia wysiedlanych rodzin bez zaopatrzenia,

będą one żywione na koszt odpowiedzialnych za to dowódców oddzia-

łów wysiedlających. Sprawa sposobu przeprowadzania wysiedleń była

też poruszana na odprawach u dowódcy 3 DP

95

.

Zdarzało się również, że wraz z ludnością ukraińską wysiedlano

też Polaków, w tym prawdopodobnie pracowników państwowych, któ-

rych planowano wyłączyć z wysiedlenia. Niekiedy jednak listy z ich

nazwiskami docierały do kpp już po rozpoczęciu akcji

96

. Wiele wska-

zuje na to, że podobnie jak w pierwszym etapie akcji „Wisła”, w po-

wiecie lubaczowskim miały miejsce przypadki celowego wysiedlania

z 19 maja 1947, k. 69.

92

CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału

informacji 3 DP z 21 maja 1947, k. 72.

93

Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP

z 24 maja 1947, k. 84.

94

Ibidem, „Z donosu” – opinie dwóch żołnierzy 5 kpp, druga połowa maja 1947,

k. 86.

95

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5

i 14 kpp z 28 maja 1947, k. 38; ibidem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 5 i 14 kpp

z 22 maja 1947, k. 40.

96

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo szefa sztabu 3 DP do szefa UB w Lubaczowie

z 20 maja 1947, k. 28.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

297

„przy okazji” Polaków opozycyjnie nastawionych do władz

97

. W celu

uspokojenia ludności niepodlegającej wysiedleniu, na przełomie maja

i czerwca rozdawano zaświadczenia potwierdzające polskość danej

osoby i prawo przebywania na tych terenach. Przy okazji wyłapywa-

no, wykorzystując niekiedy sąsiedzkie porachunki, ukrywających się

Ukraińców

98

.

Równolegle rozpoczął się pierwszy etap akcji zasiedleńczej. Na-

kazano łączenie rodzin zakwalifikowanych jako „element dodatni”

w większe grupy i osadzanie w zwartych osadach pod ochroną

ORMO

99

. Liczbę rodzin zakwalifikowanych do akcji zasiedleńczej po-

lecono podawać dowódcom poszczególnych pułków. Nakazano też

zapewnić osadnikom środki lokomocji, by mogli zabrać możliwie jak

największą część swego dobytku. Zwożono tam również, wbrew obiet-

nicom składanym rodzinom wysiedlanym na zachód, pozostawioną

przez wysiedleńców żywność. Osadnicy mieli być następnie poddawa-

ni propagandzie prowadzonej przez oficerów polityczno-wychowaw-

czych 3 DP

100

.

Przyjęto zasadę zasiedlania w poszczególnych wsiach ⅔ faktycz-

nej liczby wolnych gospodarstw. Do chwili wyjazdu 3 DP z powiatu

lubaczowskiego akcja objęła wieś Puchacze, gdzie osiedlono 12 osób

97

M.in. G. Motyka, Tak było..., s. 414–416; G. Zamoyski, Proces..., s. 322, przypis

20; T. Skrzyński, Akcja „Wisła” w świetle akt Ludowego Wojska Polskiego, „Czasy No-

wożytne” 2001, t. 10 (11), s. 163–164, 169–170; Pismo dowódcy Lubelskiego Okręgu

Wojskowego do Ministra Obrony Narodowej z 4 czerwca 1947, [w:] Polska i Ukraina...,

s. 397, dok. 48; Archiwum Państwowe w Krakowie (APKr), WiN 5, Pismo „Rozalii” do

„Tadeusza” z 10 lipca 1947, k. 363.

98

M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek szefa sztabu 5 kpp do

dowódcy 3 DP za 1 czerwca 1947, k. 102.

99

Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp

z 20 maja 1947, k. 29. Do 14 czerwca na terenie całej GO stworzono 61 nowych placó-

wek ORMO, liczących łącznie 1778 osób (CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.608,

Sprawozdanie z działalności GO „Wisła” od 28 kwietnia do 21 czerwca 1947, k. 536;

A.B. Szcześniak, Walka przeciwko ukraińskiemu nacjonalistycznemu podziemiu w Polsce

w latach 1944–1947, [w:] O utrwalenie władzy ludowej w Polsce 1944–1948, pod red.

W. Góry i R. Halaby, Warszawa 1982, s. 422).

100

CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.113, Tezy do przemówienia na wiecach do

ludności polskiej w skomasowanych skupiskach po wysiedleniu ludności ukraińskiej

z drugiej połowy maja 1947, k. 9; ibidem, Wytyczne pracy polityczno-wychowawczej

w jednostkach 3 DP w II fazie działań z 19 maja 1947, k. 6.

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

298

i Prusie – 48 osób

101

. Osadnictwo nabrało większego rozmachu w trze-

cim etapie operacji „Wisła”. Akcję hamowała walka z UPA, rozległość

wysiedlanych terenów, duże zniszczenia, pogłoski o mordach popeł-

nianych przez ukraińskie podziemie oraz, jak to określano w okresie

PRL, „propaganda reakcji polskiej, zapowiadającej nową wojnę świa-

tową, czas sądu i odwetu” na komunistach

102

. Zebrane doraźnie komi-

sje zasiedleńcze okazały się mało sprawne

103

.

Ważnym czynnikiem, hamującym akcję zasiedleńczą, były jej

nierealne założenia. W maju wojewódzkie kierownictwo PPR w Rze-

szowie planowało całkowite zasiedlenie powiatu lubaczowskiego oraz

Bieszczad do 1 lipca 1947 r. Obawiano się nawet, że może być zbyt

wielu chętnych [!]. Akcja miała być scentralizowana i kierowana przez

PPR. Planowano osiedlanie tylko ludzi przychylnych komunistom,

stąd części przybyłych odmówiono prawa do osiedlenia się

104

. Prawdo-

podobnie nie była to inicjatywa oddolna

105

.

Podsumowując, w drugim etapie działań 3 DP w akcji „Wisła”

większy niż wcześniej nacisk położono na działalność przeciwko OUN

i UPA. Równocześnie spadła liczba wysiedlonych. Działania podod-

działów kpp były coraz skuteczniejsze, choć nadal zdecydowana więk-

szość akcji dawała wyniki niewspółmierne do wysiłku. Ostatecznie,

według nieścisłych danych GO, w drugim etapie operacji „Wisła” żoł-

nierze 3 DP zabili lub ujęli 141 członków OUN i UPA. W obu wypad-

101

Zob. CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.608, Sprawozdanie Sztabu GO „Wi-

sła” z przebiegu akcji zasiedlania terenów poukraińskich ludnością polską na obszarze

działania GO „Wisła” za czas do dnia 10 czerwca 1947, k. 527.

102

E. Lenik, Działalność..., cz. I, s. 241, 243, 245, 247.

103

Dowództwo GO „Wisła” szacowało, że czas potrzebny do zasiedlenia może

przekroczyć pół roku.

104

M.in. CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.607, Opis wytycznych dla Powia-

towych Komitetów PPR w sprawie akcji osadniczo-przesiedleńczej na gospodarstwa

poukraińskie z 24 maja 1947, k. 361–364. Również później działano zgodnie z wy-

tycznymi PPR dot. osadnictwa na gospodarstwach poukraińskich w województwie

rzeszowskim (APKr, PPR 455, Rezolucja krakowskiego zjazdu wojewódzkiego SL i PPR

z 17 sierpnia 1947, k. 61; APKr, PPR 19, Protokół ze wspólnej konferencji powiatowej

PPR i SL w Myślenicach 14 września 1947, k. 63).

105

AAN, PPR 295/VII–54, Pismo instruktora wydziału organizacyjnego KC PPR

pt. „Ogólne zagadnienia zwiedzanych powiatów maj 1947”, k. 18; APKr, PPR 7, Protokół

plenum Komitetu Wojewódzkiego PPR w Krakowie z 9 czerwca 1947, k. 11.

tomasz skrzyński - udział 3 Dywizji Piechoty...

299

kach ponad 75% przypada na 5 kpp

106

. Równocześnie między 15 maja

a 9 czerwca w różnych okolicznościach zginęło lub zostało rannych

14 żołnierzy 3 DP

107

.

W ostatnim, trzecim etapie akcji „Wisła” 3 DP działała na terenie

południowej Lubelszczyzny. Walczyła z UPA, kontynuowała akcję wy-

siedleńczą i zasiedleńczą oraz zabezpieczała żniwa. Jej dotychczasowy

rejon odpowiedzialności przekazano 7 DP. Po rozwiązaniu GO „Wisła”,

rejony odpowiedzialności jednostek 3 DP przejęły pododdziały 3 PDP

i KBW. Ich działania przeciwko ukraińskiemu podziemiu trwały do

początku 1948 r.

108

Ówczesne władze centralne dobrze oceniały działalność jedno-

stek GO „Wisła”. Świadczy o tym powtarzanie tego typu operacji przez

KBW wobec resztek polskiej partyzantki

109

i stosowanie wysiedleń jako

jednej z metod zmuszania chłopów (niezależnie od narodowości) do

wstępowania do spółdzielni produkcyjnych

110

.

106

E. Lenik, Działalność..., cz. I, s. 184. W trakcie działań GO „Wisła” w dowódz-

twie 3 DP postulowano nagłaśnianie sukcesów w prasie.

107

Polegli: 30 maja – strzelec Edward Kopański z 14 kpp (jednostka macierzysta

49 pp) – postrzelony w zasadzce, zmarł w szpitalu w Hrubieszowie; 31 maja – szere-

gowiec Włodzimierz Baranowski z 3 kpp (8 pp) – w czasie akcji zabity przez kolegę;

5 czerwca – kapral Franciszek Pyka z 5 kpp (15 pp) – zginął przy zdobywaniu bunkra;

5 czerwca – kapral nadetatowy Mieczysław Pawłowski z 5 kpp (22 pal) – ugodzo-

ny śmiertelnie siekierą podczas przeszukiwania stodoły; 8 czerwca – strzelec Henryk

Bronikowski z 5 kpp (17 pp) – zginął przy zdobywaniu bunkra; ranni: 21 maja – sze-

regowiec Marian Binczkowski z 3 kpp (8 pp), 23 maja – strzelec Jan Chrzanowski

z 14 kpp (49 pp), 27 maja – starszy strzelec Edward Koczera z 5 kpp (17 pp), 30 maja –

kanonier Władysław Tomaszewski z 5 kpp (22 pal), 31 maja – plutonowy (?) Andrzej

Lewandowski z 5 kpp (17 pp), 1 czerwca – strzelcy Stefan Grzywala z 5 kpp (17 pp)

i Stanisław Sroczyński z 5 kpp (22 pal), 8 czerwca – starszy strzelec Jan Kowalski

i strzelec Karol Kolaczyk – obaj z 5 kpp (17 pp). CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155,

Sprawozdania dot. strat poszczególnych kpp za okres do 9 czerwca 1947, k. 29–33, 35–

43. Dane te wymagają dalszej weryfikacji, por. przypis 68.

108

M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.52, Wyniki działań GO 8 i 9 pp, KBW

i 5 pal od sierpnia 1947 do stycznia 1948, k. 68; AAN, PPS 235/VII–64, Pismo kie-

rownika Wydziału Polityczno-Propagandowego CKW PPS do MBP z 25 sierpnia 1947,

k. 63; najszerzej: T. Skrzyński, Udział 3 Dywizji Piechoty w ostatnim etapie akcji „Wi-

sła”. Walka z ukraińskim podziemiem, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2000,

nr 23, s. 145–169.

109

Z wyjątkiem przemieszczeń ludności.

110

M. Jaworski, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego 1945–1965, Warszawa 1984,

s. 145–147; D. Jarosz, Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948–1956

a chłopi, Warszawa 1998, passim.