Akcja "Wisla" w Gorlickiem

50-lecie Akcji "Wisła"
W dniach kiedy do r

ą

k Czytelników trafi ten numer "Gorlickiej", mija 50

rocznica akcji "Wisła". Jest to najtragiczniejsze wydarzenie w całych
dziejach Łemkowszczyzny i Łemków. Praktycznie cala społeczno

ść

została

przymusowo deportowana z ziemi ojczystej na obce dla niej tereny zachodniej
Polski, czyli tzw. Ziemie Odzyskane. Łemkowie zamieszkuj

ą

cy od wieków w

Karpatach, mi

ę

dzy Dunajcem a Sanem, byli bardzo przywi

ą

zani do swych

siedzib, jak wszyscy zreszt

ą

górale na całym

ś

wiecie. Łemków uwa

ż

a si

ę

obecnie za etniczn

ą

grup

ę

narodu ukrai

ń

skiego, ale Łemkowie nie chcieli

wyje

ż

d

ż

a

ć

na Ukrain

ę

, w dodatku sowieck

ą

, o której nie wiele nawet

wiedzieli. Mieszkaj

ą

c od pokole

ń

w Polsce ten kraj uwa

ż

ali za swoj

ą

ojczyzn

ę

i chcieli dalej

ż

y

ć

w swoich umiłowanych Beskidach.

Mo

ż

ni tamtego

ś

wiata z roku 1947 zadecydowali inaczej. Akcja "Wsi

ą

" była ju

ż

w zasadzie tylko finałem kilkuletniej polityki komunistycznych władz PRL-u,
maj

ą

cej na celu usuniecie ludno

ś

ci ukrai

ń

skiej z terenów

południowo-wschodniej Polski.
Pierwszy jej etap rozpocz

ą

ł si

ę

we wrze

ś

niu 1944 roku, kiedy to pomi

ę

dzy

rz

ą

dami PRL i USSR podpisano umow

ę

o wzajemnej wymianie ludno

ś

ci. Umowa

zastrzegała,

ż

e ewakuacja jest dobrowolna i przez kilka pierwszych miesi

ę

cy

rzeczywi

ś

cie taka była. Ale wbrew oczekiwaniom władz polskich ochotników na

wyjazd do Ukrainy nic było wielu. Wówczas zacz

ę

to wywiera

ć

wyra

ź

n

ą

presj

ę

.

Powołano nawet specjaln

ą

grup

ę

operacyjn

ą

"Rzeszów", która miała za zadanie

zmuszenie opornych Ukrai

ń

ców do zdecydowania si

ę

na wyjazd do Zwi

ą

zku

Radzieckiego. W rezultacie tych działa

ń

z ogółu 27 tysi

ę

cy Łemków

zamieszkuj

ą

cych południowe obszary powiatu gorlickiego, od 1946 roku na

Ukrain

ę

wyjechało 15 tysi

ę

cy. Pozostało wi

ę

c jeszcze około 12 tysi

ę

cy

zdeterminowanych ale i niepewnych swojej przyszło

ś

ci ludzi. Połowiczny

"sukces" ewakuacji do ZSRR spowodował,

ż

e w kr

ę

gach MON-u dojrzała koncepcja

przymusowego wysiedlenia pozostałej w Polsce ludno

ś

ci pochodzenia

ukrai

ń

skiego, w tym tak

ż

e i Łemków, na Ziemie Odzyskane.

W oficjalnej propagandzie PRL-u za przyczyn

ę

akcji "Wisła" podawano

konieczno

ść

pozbawienia oddziałów UPA cywilnego zaplecza w

ś

ród miejscowej

ludno

ś

ci, a tak

ż

e jako odwet za zastrzelenie gen.

Ś

wierczewskiego. Jednak

oceniaj

ą

c z dzisiejszej perspektywy te argumenty, szczególnie w odniesieniu

do terenu Łemkowszczyzny, nie wytrzymuj

ą

krytyki. Przecie

ż

UPA nie miała

konkretnego poparcia w

ś

ród Łemków, natomiast współ

ż

ycie Łemków z ludno

ś

ci

ą

polsk

ą

było bez zarzutu. Ba, wysiedlono nawet Rusinów mieszkaj

ą

cych w

okolicach Szczawnicy, gdzie UPA w ogóle nic działała. Pa

ń

stwo polskie mogło

sobie swobodnie poradzi

ć

z Ukrai

ń

sk

ą

Powsta

ń

cz

ą

Armi

ą

bez wysiedlania

niewinnych ludzi podobnie jak wyeliminowano formacje WIN-u i NSZ nie
uciekaj

ą

c si

ę

do ewakuacji wsi polskich.

W naszym powiecie przesiedlenia w ramach akcji "Wisła" trwały od połowy maja
do ko

ń

ca czerwca 1947 r. W ich rezultacie południowe obszary Gorlickiego

zostały ogołocone z ludno

ś

ci łemkowskiej. Pozostały tylko pojedyncze osoby i

rodziny mieszane. Wszystkich opornych i podejrzanych zamkni

ę

to w obozie w

Jaworznie, gdzie z wycie

ń

czenia zmarło 170 osób. Wysiedle

ń

cy trafili

przewa

ż

nie do województw wrocławskiego i zielonogórskiego. Na opustoszałe

tereny Łemkowszczyzny zacz

ę

li si

ę

wprowadza

ć

powoli polscy osadnicy.

Przypływ jednak był słaby. Niektóre wsie w naszym powiecie, niegdy

ś

ludne,

do dzi

ś

pozostały zupełnie puste np. Radocyna, Długie, Czarne, Banica,

Bieliczna, Regetów Wy

ż

ny, Lipna, Czerty

ż

ne. Po 1956 r. stały si

ę

mo

ż

liwe

powroty Łemków na ojcowizn

ę

. Były one niełatwe ze wzgl

ę

du na utrudnienia

administracyjne i konieczno

ść

spłacenia osadników. Mimo to do powiatu

gorlickiego powróciło kilka tysi

ę

cy Łemków. Najwi

ę

cej do takich wsi jak

Bartne, Gładyszów, Bielanka, Ropica, Rozdziel

ę

, Nowica i kilka innych. Nawet

w samych Gorlicach zamieszkało około 70 rodzin.
Dzisiaj akcj

ę

"Wisła" ocenia si

ę

jednoznacznie negatywnie. Prawdziw

ą

przyczyn

ą

wysiedle

ń

była ch

ęć

władz aby tereny wschodniego pogranicza stały

si

ę

obszarem czysto polskim, a całe pa

ń

stwo było mo

ż

liwie jednolite

narodowo

ś

ciowo. Oba te zamierzenia nie zostały, na szcz

ęś

cie, do ko

ń

ca

zrealizowane. Ucierpieli natomiast niewinni ludzie, których gwałtem zmuszono
do opuszczenia umiłowanych gór.
Przemiany w demokratycznej Polsce spowodowały,

ż

e w 1990 roku Senat RP

pot

ę

pił akcj

ę

"Wisła". Łemkowie na taki sam gest oczekuj

ą

teraz ze strony

Sejmu. Z inicjatywy Jacka Kuronia opublikowano list otwarty pot

ę

piaj

ą

cy

akcj

ę

"Wisła" podpisany przez grup

ę

parlamentarzystów i intelektualistów

polskich. Przeci

ą

ga si

ę

sprawa ze zwrotem łemkowskich, obecnie pa

ń

stwowych,

lasów prawowitym wła

ś

cicielom. Cieszy natomiast odzyskanie wi

ę

kszo

ś

ci cerkwi

z r

ą

k Ko

ś

cioła Rzymsko-Katolickiego np. w Łosiu, U

ś

ciu, Nowicy a tak

ż

e

Ruskiej Bursy w Gorlicach.
Nowa sytuacja polityczna a w szczególno

ś

ci przyj

ę

cie wkrótce Polski do Unii

Europejskiej i do NATO, a tak

ż

e w perspektywie wej

ś

cie niepodległej Ukrainy

do tych struktur 5 -10 lat pó

ź

niej, spowoduje,

ż

e w wieku XXI nic b

ę

d

ą

miały

miejsca w naszej cz

ęś

ci Europy

ż

adne wa

ś

nie czy konflikty narodowo

ś

ciowe.

Tragiczne wydarzenia historyczne takie jak pogromy Polaków na Wołyniu czy
akcja "Wisła" -zostan

ą

sprawiedliwie ocenione i os

ą

dzone, a prawdziwe

pojednanie narodu polskiego i ukrai

ń

skiego stanie si

ę

faktem.

ANDRZEJ SOKACZ
Od red.: Trudno nie godzi

ć

si

ę

z tym tekstem, trudno nie oprze

ć

si

ę

pewnym

refleksjom.

ś

yj

ę

na tej ziemi gorlickiej do

ść

długo, do

ść

długo bywam w

górach, bywam w

ś

ród ich mieszka

ń

ców, siadam w

ś

ród nich i staramy si

ę

wzajemnie zrozumie

ć

. Dla przyjezdnych stanowi

ą

folklor, inno

ść

, odmienno

ść

.

Nie dla mnie. Siadam w

ś

ród nich, łamiemy nieufno

ś

ci, sprzeczno

ś

ci,

ż

ale,

krzywdy, godzenie si

ę

z rzeczywisto

ś

ci

ą

I niegodzenie, mówimy,

ż

e przebaczy

ć

to nie zawsze znaczy zapomnie

ć

... Nikt uczciwy nigdy nie powinien negowa

ć

ich praw do ojcowizny w "horach", ich dziadowie byli tu przed wiekami,
osiedli tu z dawien dawna, tysi

ą

c lat temu, a mo

ż

e i wi

ę

cej. Gromadz

ę

materiały, nurzam si

ę

w nich, s

ą

inspiracj

ą

do hipotez. Dyskutuj

ę

z Łemkami

o ich korzeniach, trudne rozmowy, gdy

ż

dwa nurty przewa

ż

aj

ą

— jeden z dawien

dawna starorusinów, prorusi

ń

ski z Cerkwi

ą

Prawosławn

ą

i drugi proukrai

ń

ski z

Cerkwi

ą

Bizantyjsko-Ukrai

ń

sk

ą

(grekokatolicy).

Korzenie s

ą

wspólne, wywodz

ą

si

ę

z Rusi Kijowskiej z IX wieku, by

ć

mo

ż

e z

plemion Biało-Chorwatów z VII wieku. Znaczna ich cz

ęść

miała wyw

ę

drowa

ć

na

tereny dzisiejszej Chorwacji, pozostała cz

ęść

zachodnia wygin

ę

ła, wschodnia

wtopiła si

ę

w społeczno

ść

plemion ruskich i oni maj

ą

by

ć

przodkami Łemków.

To o nich letopis ruski Nestor pisał,

ż

e ksi

ążę

Włodzimierz Wielki wyprawił

si

ę

w r. 993 przeciw Chorwatom i przył

ą

czył do Rusi Kijowskiej. To z tych

plemion Biało-Chorwatów maj

ą

wywodzi

ć

si

ę

karpaccy górale ruscy - Huculi w

Czarnohorze i na Bukowinie, Bojkowie (zatracili to

ż

samo

ść

) w Bieszczadach i

Łemkowie w południowej cz

ęś

ci Beskidu Niskiego.

Pasterskie zaj

ę

cia, ucieczki przed napływowym elementem wołoskim,

arumu

ń

skim, ucieczki przed ordami tatarskimi, spowodowały przesuwanie,

odchodzenie od centrum Rusi Kijowskiej na tereny pogranicza Polski, tereny
okre

ś

lmy i Gorlickiego. Tereny na których istnieli jako Rusini, to w połowie

XIX wieku zacz

ę

ła pojawia

ć

si

ę

nazwa Łemko, nazwa utrwalona, która wyparła

okre

ś

lenia Rusin, Rusnak. Kiedy rozmawiam z Łemkami, to mówi

ą

,

ż

e w starych

zapisach nazwa Snitnycia (obecnie Snietnica) pojawiła si

ę

w X w. Czy chodzi

o t

ę

nazw

ę

miejscowo

ś

ci w Gorlickiem w kierunku Izb. Kiedy przegl

ą

dam

przywilej nadany Gładyszom przez Kazimierza Wielkiego w roku 1359 to s

ą

w

nim nazwy - Losze (Łosie), Ropa - rzeka, Soczesna - rzeka, potoki - Odresni,
Uniewicza, Zasuta Ropicza, Zdynia Wielka i Zdynia Mała, Smarakowiec Mały i
Wielki Rzegestow. Jak te nazwy s

ą

nam znane? Wi

ę

c je

ś

li były nazwy, to

musieli by

ć

i ludzie, mieszka

ń

cy nad tymi potokami, typowe osadnictwo

łemkowskie - głowa w chy

ż

y, a nogi w potoku.

Trzeba równie

ż

si

ę

zgodzi

ć

,

ż

e w tych w

ę

drówkach, przesiedleniach, w

kontaktach plemiennych były wpływy rusi

ń

skie, wołoskie, trudno mówi

ć

o

ukrai

ń

skich, które swój pocz

ą

tek maj

ą

z Rusi Kijowskiej, a rodzenie

ś

wiadomo

ś

ci ukrai

ń

skiej zwi

ą

zane jest z powstaniem B. Chmielnickiego w r.

1648, wpływy polskie, słowackie - te wpływy s

ą

i były zawsze nieuniknione na

styku kultur, j

ę

zyków ró

ż

nych narodów. Z jednego pnia wywodz

ą

si

ę

te

wszystkie nacje - z prasłowia

ń

skiego, z j

ę

zyka prasłowia

ń

skiego, z tego w

pi

ś

miennictwie, w liturgii obrz

ą

dku wschodniego, który przetrwał w postaci

j

ę

zyka staro-cerkiewno-słowia

ń

skiego. To wła

ś

nie wiara, przede i nade

wszystko wiara, wielka religijno

ść

Łemków zadecydowała o ich przetrwaniu

jako grupy społecznej: stare prawdy w

ś

ród Łemków- Łemko, który nie chodzi do

cerkwi nie jest Łemkiem. Te

ż

o ich przetrwaniu zadecydował j

ę

zyk i kultura -

ró

ż

ne pogl

ą

dy, czy to jest dialekt, narzecze nieistniej

ą

cego j

ę

zyka

rusi

ń

skiego (jest j

ę

zyk rosyjski), czy ukrai

ń

skiego. Jakby nie patrze

ć

musi

w nim by

ć

wiele polonizmów, słowacyzmów, naleciało

ś

ci z j

ę

zyków arumu

ń

skich,

z j

ę

zyka w

ę

gierskiego. Łemkowie jak górale polscy, jak Kaszubi,

Ś

l

ą

zacy maj

ą

swój dialekt, vaterland i heimat i sami b

ę

d

ą

decydowa

ć

czy s

ą

Łemkami

(Rusinami), Łemkami (Ukrai

ń

cami) czy po prostu Łemkami.

Z tych refleksji odsuwana jest teoria głoszona przez Romana Reinfussa o
migracji wołoskiej, która wchłon

ę

ła osiadł

ą

ludno

ść

pochodzenia rusi

ń

skiego

i wytworzyła ze wspólnych kultur i religii grup

ę

Łemków.

I jeszcze jedna refleksja zwi

ą

zana z akcj

ą

"Wisła". Wysiedlenia wysiedleniom

nierówne. Mog

ą

o tym mówi

ć

te

ż

Polacy wysiedleni z Kresów do łagrów,

Kazachstanu, na Syberi

ę

, Polacy wysiedleni w czasie okupacji do Generalnej

Guberni, Mog

ą

mówi

ć

te

ż

Łemkowie jak barbarzy

ń

sko i zbrodniczo z nimi

post

ą

piono, jak niejednokrotnie nieludzko byli traktowani w miejscowo

ś

ciach

na Ziemiach Zachodnich. Jak utrudniano aklimatyzowanie w nowym

ś

rodowisku,

jak rozp

ę

tywano wobec nich nienawi

ść

, jak starano si

ę

ich wynarodowi

ć

,

zniszczy

ć

kultur

ę

, j

ę

zyk, wiar

ę

. Trafiali jednak do maj

ą

tków, gospodarstw,

zabudowa

ń

poniemieckich, zniszczonych, ale za przyczyn

ą

ich pracowito

ś

ci ta

ziemia zacz

ę

ła rodzi

ć

, rosły ich dzieci, kształciły si

ę

. Pó

ź

niej Łemkowie

wracali, szczególnie starsi, wielu pozostało - kultywuj

ą

mow

ę

ojców,

zwyczaje, kultur

ę

. Krzywda krzywdzie nie jest równa i krzywdy nie nale

ż

y

krzywd

ą

wynagradza

ć

. Niech serca Polaków i Łemków, szczególnie w tych

naszych stronach, stoj

ą

zawsze obok siebie w pojednaniu i we wzajemnym

zrozumieniu. (e)


Akcja "Wisła" w Gorlickiem
• Wysiedlenie dotkn

ę

ło mieszka

ń

ców 52 wiosek

• Wysiedlono 14 096 osób
Ten exodus z r. 1947 dorosłych i dzieci, tabory ludzi z dobytkiem,
inwentarzem, ko

ń

mi, krowami, owcami, kozami - pami

ę

tam jako dziecko. Ten

exodus był poprzedzony wcze

ś

niejszymi, optymistycznymi, radosnymi wyjazdami

do macierzy, Ukrainy, krainy mlekiem i miodem płyn

ą

cej. Po napadzie ZSRR na

Polsk

ę

17 wrze

ś

nia 1939 r., na mocy układu sowiecko-niemieckiego do czerwca

1941 r., Ukrai

ń

cy, Łemkowie mogli wyje

ż

d

ż

a

ć

na wschód. Z powiatu gorlickiego

wyjechała znaczna cz

ęść

Łemków, np. z Rychwałdu, obecnie Owczary.

W latach 1944-1946 była wi

ę

ksza akcja przesiedle

ń

cza ani

ż

eli akcja "Wisła".

W okresie mi

ę

dzywojennym miało by

ć

100-150 ty

ś

. Łemków. W ramach umowy

podpisanej przez rz

ą

dy PRL i Ukrai

ń

skiej SRR w okresie od 15 X 1944 r. do 15

VI 1946 r. przesiedlono z Polski ok. 480 ty

ś

. osób, w tym m.in. z

Gorlickiego ok. 50-70 proc zamieszkałej ludno

ś

ci pochodzenia łemkowskiego.

Powstał nawet w Gorlicach Wlo

ś

cia

ń

sko-Robotniczy Komitet Łemkowszczyzny

zajmuj

ą

cy si

ę

przesiedlaniem Łemków. Pocz

ą

tkowo była to dobrowolna

ewakuacja, entuzjastyczna akcja wyjazdu "do materi" z ksi

ęż

mi, wyposa

ż

eniem

cerkwi, chor

ą

gwiami - jechała Radocyna, Lipna, Długie, Nicznajowa. Z czasem

nast

ę

powały rozs

ą

dek i opami

ę

tanie, bo dochodziły wie

ś

ci,

ż

e na Ukrainie

ploty nie były plecione kiełbasami. Zacz

ę

to si

ę

wtedy przymusowe

wysiedlanie. Mo

ż

na było zabra

ć

inwentarz, sprz

ę

t do 2 ton na rodzin

ę

.

Gorlickich Łemków rozmieszczono a

ż

w 15 obwodach całej Ukrainy, ich

potomkowie

ż

yj

ą

obecnie przewa

ż

nie w trzech obwodach - lwowskim,

tamopilskim, iwano-frankiwskim (Iwano-Frankiwsk -dawniej Stanisławów).
Wszyscy, którzy wyjechali nie mieli prawa powrotu, niektórym udało si

ę

powróci

ć

w ró

ż

ny sposób, opuszczone mienie, ziemie, lasy, zabudowania

przeszły na skarb pa

ń

stwa.

Dzi

ś

z docieka

ń

historycznych wynika jasno,

ż

e akcja "Wisła" była wynikiem

totalitarnego systemu stalinowskiego. Polegaj

ą

cego na zatraceniu,

zniszczeniu to

ż

samo

ś

ci narodowych. Czynił to Stalin w Zwi

ą

zku Radzieckim

przesiedlaj

ą

c grupy narodowo

ś

ciowe, czyniono to w satelitarnych krajach

"demoludów". Akcja "Wisła" była zaplanowana du

ż

o wcze

ś

niej. Jesieni

ą

1946 r.

był ju

ż

dopi

ę

ty plan operacyjny.

Ś

mier

ć

gen. K.

Ś

wierczewskiego 28 marca

1947 r. tylko przyspieszyła akcj

ę

. Do dzisiaj

ś

mier

ć

generała i jej

okoliczno

ś

ci nie s

ą

do ko

ń

ca wyja

ś

nione.

Akacja "Wisła" rozpocz

ę

ła si

ę

o 4-tej nad ranem 28 kwietnia 1947 r. Ludno

ść

sp

ę

dzano na jeden wspólny plac - oznajmiano o wysyłce i dawano kilka godzin

na spakowanie najniezb

ę

dniejszych rzeczy i przygotowanie zwierz

ą

t domowych

do transportu. Pierwszy transport wyruszył 29 kwietnia 1947 r., ostatni 8
sierpnia 1947 r., ale jeszcze we wrze

ś

niu 1947 r. były dodatkowe

wysiedlenia.
W Gorlickiem wysiedlenia nast

ę

powały w trzech terminach: 25-31 maja -

pierwsze wioski Bartne - 472 osoby (zostało we wsi 18 osób), Długie, Folusz,
Nieznajowa; 11-15 czerwca i 26-30 czerwca. Z 52 wiosek, ze stacji
załadowczych w Zagórzanach i Gorlicach (pierwsze transporty z Gorlickiego
były z Jasła i Krosna) wysiedlono 14 096 osób (inne wykazy podaj

ą

11 329),

przewieziono 1455 koni, 6131 krów, 5109 owiec (kóz). Nie licz

ą

c

przesiedlenia z lat 1944-1946 do Ukrai

ń

skiej SRR, z Gorlickiego wyjechała

niemal

ż

e cała ludno

ść

z wiosek dwóch Banie (koło Krzywej i koło Izb),

Bartne, Sielanka, Bieliczna, Bodaki, Brunary Wy

ż

n

ę

i Ni

ż

ne, Czarna, Izby,

Gładyszów, Jaszkowa, Jesionka, Czerty

ż

ne, Konieczna, Krzywa, Kunkowa,

Kwiato

ń

, Leszczyny, Małastów, Nowica, P

ę

tna, Przegonina, Przysłup, Regetów,

Ropki, Skwirtne, Smerekowiec, Stawisza,

Ś

nietnica, Wołowiec, Zdynia. Łemków

z Gorlickłego wysielono do sze

ś

ciu ówczesnych województw - koszali

ń

skiego,

opolskiego, pozna

ń

skiego, szczeci

ń

skiego, najwi

ę

cej do zielonogórskiego i

wrocławskiego - ponad 8 ty

ś

. osób.

27 lipca 1949 roku ukazał si

ę

dekret "o przej

ę

ciu na własno

ść

Pa

ń

stwa nie

pozostaj

ą

cych w faktycznym władaniu wła

ś

cicieli nieruchomo

ś

ci ziemskich,

poło

ż

onych w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego,

rzeszowskiego i krakowskiego". Na mocy tego dekretu przej

ę

te zostały na

własno

ść

Skarbu Pa

ń

stwa ziemie, lasy, zabudowania pozostawione przez Łemków

wysiedlonych z Gorlickiego w r. 1947. St

ą

d po otrzymaniu zezwole

ń

o

powrotach po roku 1956 najpierw do powiatu gorlickiego - wróciło w latach
1956-1958 ok. 2 ty

ś

. osób, nie mieli prawa własno

ś

ci do pozostawionego

maj

ą

tku. Odkupywali od nowych wła

ś

cicieli, mieli szcz

ęś

cie je

ś

li ich

własno

ś

ci nie były zaj

ę

te i stały puste zniszczone zabudowania.

Obecnie wspólnym celem organizacji łemkowskich Stowarzyszenia Łemków w
Legnicy, Zjednoczenia Łemków w Gorlicach, Zwi

ą

zku Ukrai

ń

ców w Polsce i

innych jest pot

ę

pienie przez Sejm akcji "Wisła", co stworzyłoby warunki do

likwidacji skutków wysiedlenia, zwrotu zwłaszcza lasów, mienia osób
wysiedlonych lub ich nast

ę

pców prawnych, udzielenia pomocy pa

ń

stwa osobom

pragn

ą

cym wróci

ć

na ziemie ojczyste, nadania byłym wi

ęź

niom Centralnego

Obozu Pracy w Jaworznie uprawnie

ń

ofiar represji stalinowskich.

Gazeta Gorlicka, maj 1997