Zamek królewski w Poznaniu, w kszta∏cie, jaki obecnie posiada – tj. nieregularnego

wieloboku – to kompleks budowlany, od pó∏nocnego zachodu zamkni´ty murem
obwodowym, na którym w po∏owie XVI wieku oparto Êcian´ zewn´trznà g∏ównego
budynku mieszkalno-rezydencjalnego. Sàdzono, ˝e by∏ on nowszy w cz´Êci pó∏noc-
nej i po dokonanych zniszczeniach wymieniony zosta∏ przez wzniesiony w 1783 ro-
ku gmach Raczyƒskiego (obecnie Muzeum Sztuk U˝ytkowych – oddzia∏ Muzeum
Narodowego, odbudowany w 1796 r.) oraz starszy (zachowany na poziomie u˝ytko-
wanych obecnie w celach gospodarczych piwnic) w cz´Êci po∏udniowej. Od strony
wschodniej, po∏udniowo-wschodniej i po∏udniowej zachowa∏y si´ pozosta∏e cztery
odcinki muru obwodowego, ograniczajàcego przestrzeƒ u˝ytkowà zamku. W po∏u-
dniowo-zachodniej cz´Êci obwiedzionego ciàgiem murów obszaru znajdujà si´ po-
zosta∏oÊci rozebranej w 1794 roku wie˝y, a od pó∏nocno-wschodniej, na stoku wzgó-
rza, w miejscu dawnej kuchni zamkowej usytuowano wzniesiony w 1797 roku
nowszy budynek, w rzucie prostokàtny – ca∏kowicie wysuni´ty poza obr´b siedmio-
bocznego uk∏adu zamku. W po∏udniowym odcinku muru obwodowego znajduje
si´ XIX-wieczna brama wjazdowa.

Zamek wzniesiono na niewielkim wzgórzu, ukszta∏towanym w obszarze drugiej

terasy rzecznej, w miejscu skrzy˝owania si´ prze∏omowej doliny Warty i Bogdanki.
Zamek zbudowano na pó∏nocno-wschodnim jej cyplu, w miejscu bardzo ograniczo-
nym pod wzgl´dem budowlanym skarpami pó∏nocnà i wschodnià. U jego podnó˝a,
od strony wschodniej, mog∏a p∏ynàç (w postaci strugi wodnej) jedna z odnóg War-
ty, zwana Notecià

1

. Nie zosta∏o to jednak jak dotychczas potwierdzone ani rozpo-

znaniem geologicznym, ani te˝ badaniami archeologicznymi. Zbocza wzgórza,
na którym zamek wzniesiono, opada∏y znacznie ∏agodniej w kierunku zachodnim
i po∏udniowym. W∏àczone w obr´b obwarowanego, Êredniowiecznego miasta wzgó-
rze stanowi∏o wraz z zamkiem zdecydowanà nad nim dominant´.

Wzgórze zamkowe a˝ do poczàtków XX wieku nosi∏o nazw´ Góry Zamkowej

(„mons castrensis – Schlossberg”).

Obszar wzgórza zbadano zarówno pod wzgl´dem geologicznym, jak i archeolo-

gicznym, a uzyskane wyniki dostarczy∏y niezmiernie interesujàcego materia∏u doku-
mentacyjnego

2

.

Zamek królewski w Poznaniu
w Êwietle badaƒ archeologicznych

33

Z

BIGNIEW

K

AROLCZAK

Muzeum Archeologiczne w Poznaniu

Zamek w Poznaniu, widok z lotu ptaka, rys. A. Wielgosz, 1994 r.
Strza∏kami zaznaczono poszczególne elementy sk∏adowe.

Wzgórze zamkowe

w widoku od po∏udniowego zachodu

(stan w 1978 r.), fot. E. Linette.

W pod∏o˝u wzgórza – pod utworami kulturowymi o mià˝szoÊci wynoszàcej oko∏o

5 metrów i stanowiàcymi efekt wielowiekowego jego u˝ytkowania przez cz∏owieka
– dominujà plejstoceƒskie osady zastoiskowe, tzw. i∏y warwowe (wst´gowe). Te rodzi-
me i∏y sà pozosta∏oÊcià dzia∏alnoÊci wód topniejàcego lodowca, wià˝àc si´ z ostatnim
zlodowaceniem ba∏tyckim. Majà te˝ stosunkowo niewielkà wytrzyma∏oÊç noÊnà, cha-
rakteryzujàc si´ równoczeÊnie znacznà odkszta∏calnoÊcià, co niekorzystnie wp∏yn´∏o
na struktur´ budowlanà wzniesionego na nich zamku. G∏´bsze, si´gajàce bowiem
do 15 m poni˝ej poziomu terenu (p.p.t.) pod∏o˝e wzgórza charakteryzuje si´ nato-
miast dosyç zró˝nicowanà budowà. W cz´Êci pó∏nocnej – pod i∏ami warwowymi – wy-
st´pujà czwartorz´dowe grunty niespoiste, g∏ównie piaski drobne i Êrednie, lokalnie
przechodzàce równie˝ we frakcje grubsze. W cz´Êci po∏udniowej zalegajà i∏y trzecio-
rz´dowe, tzw. poznaƒskie, wyst´pujàce tutaj w stanie twardoplastycznym. Przeprowa-
dzone badania geotechniczne wykaza∏y zatem, ˝e wzgórze zamkowe ukszta∏towa∏o si´
w specyficznej sytuacji geologicznej, mianowicie na skraju dawnej rynny glacjalnej
cieków wodnych Bogdanki – Wierzbaka, krzy˝ujàcej si´ z dolinà rzeki Warty. To ero-
zyjne rozci´cie, wtórnie wype∏nione zosta∏o przez piaszczyste osady fluwioglacjalne
i zastoiskowe, wykazujàce si´ niestety z∏à noÊnoÊcià i w zwiàzku z tym – niewielkà
przydatnoÊcià pod budownictwo.

Budowniczowie zamku, nie zdajàc sobie zupe∏nie sprawy z przydatnoÊci budow-

lanej wzgórza, a majàc jedynie na uwadze jego dominujàce nad okolicà po∏o˝enie,
wybrali w∏aÊnie to miejsce, wznoszàc tutaj t´ okaza∏à budowl´. W zwiàzku z odbu-
dowà zamku w 1955 roku Przedsi´biorstwo Paƒstwowe Pracownie Konserwacji
Zabytków w Poznaniu opracowa∏o dokumentacj´ historycznà

3

zamku, przeprowa-

dzajàc gruntownà i wnikliwà analiz´ dost´pnych wówczas materia∏ów êród∏owych

4

.

Dokonano równie˝ rozpoznania lokalizacyjnego budynku, jego miejsca w zabudowie
miasta

5

oraz struktury budowlanej i architektury

6

. Uzyskane wówczas wyniki badaƒ

– zarówno historycznych, jak i archeologicznych i architektonicznych – zosta∏y opra-
cowane i opublikowane przez E. Linette

7

. Podj´te wówczas ustalenia, nie zdezaktu-

alizowa∏y si´ i stanowià najbardziej wiarygodne êród∏o informacji o zamku w Pozna-
niu na przestrzeni siedmiu wieków jego dziejów.

Pomimo ˝e zmar∏y w 1257 roku Przemys∏ I by∏ w∏aÊciwym za∏o˝ycielem miasta

lewobrze˝nego, nie jemu przypisuje si´ obecnie budow´ zamku na wzgórzu czy te˝
nawet jej zainicjowanie

8

.

Niezwykle te˝ istotne staje si´ obecnie uzyskanie odpowiedzi na nadal aktualne

pytania: jaka by∏a geneza zamku Przemys∏a, i czy w tym miejscu funkcjonowa∏ oÊro-
dek osadniczy, a je˝eli tak, to o jakim charakterze i randze?

Majàc na uwadze dotychczasowe wyniki przeprowadzonych na wzgórzu zamko-

wym badaƒ archeologicznych, historycznych i towarzyszàcych im poszukiwaƒ archi-
walnych, zasadne wydaje si´ twierdzenie, ˝e obecnie ju˝ tylko kompleksowe badania
archeologiczno-architektoniczne mogà ten problem ostatecznie rozstrzygnàç.

Do okreÊlenia w∏aÊciwej roli wzgórza zamkowego w ca∏okszta∏cie dziejów Pozna-

nia konieczne b´dzie zatem podj´cie próby okreÊlenia jego poczàtków. Przyjmuj´, ˝e
zamek zbudowano w czasach panowania Przemys∏a II (1273–1296) i to zapewne
jeszcze przed 1288 rokiem, podejmujàc t´ inwestycj´ mniej wi´cej równoczeÊnie
z wznoszonymi w latach 1275–1285 obwarowaniami miejskimi, udokumentowany-
mi po raz pierwszy êród∏owo (wzmiankowanymi) w 1297 roku.

35

36

Z

am

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

...

Na obecnym etapie badaƒ trudno odtworzyç najstarszà faz´ rozwojowà zamku,

a zatem i jego genez´. Nie potrafimy te˝ ostatecznie wskazaç konkretnej budowli
b´dàcej rezydencjà Przemys∏a II, pe∏niàcej t´ funkcj´ od poczàtku lat osiemdziesià-
tych XIII wieku do 1296 roku, czyli do tragicznej Êmierci króla.

Mo˝na za∏o˝yç, ˝e ze wzgl´du na niewielkà pojemnoÊç tej funkcji nie mog∏a pe∏-

niç zamkowa wie˝a

9

. W pewnym tylko stopniu czytelna jest natomiast przestrzeƒ

zamku, podlegajàca jednak (w miar´ prowadzenia prac budowlanych) ciàg∏ym prze-
kszta∏ceniom.

W tej sytuacji zasadne wydaje si´ te˝ stwierdzenie, ˝e tylko archeologiczne bada-

nia wykopaliskowe mogà dostarczyç nowych, wiarygodnych, materialnych dowodów,
pozwalajàcych rozpoznaç i odczytaç najstarszà faz´ zamku. Tylko one bowiem ju˝
mogà wzbogaciç naszà wiedz´ o zamku, i to ze wzgl´du nie tylko na trudnoÊci w in-
terpretacji historycznych przes∏anek êród∏owych, ale równie˝ na wyjàtkowà szczu-
p∏oÊç – nieraz wr´cz enigmatycznoÊç zawartych w nich informacji czy te˝ z powodu
zupe∏nego braku tych w∏aÊciwych.

E. Linette

10

wysunà∏ przypuszczenie, ˝e budynki mieszkalne w najstarszej fazie

rozwojowej zamku mia∏y konstrukcj´ drewnianà. Zajmowa∏y one przestrzeƒ tu˝
przy zachodnim murze obwodowym, stanowiàc dla niego niejako oparcie, czyli Êcia-
n´ zewn´trznà. Zabudowania te mog∏yby mieç wówczas jednak charakter tymczaso-
wy, co wydaje si´ zaledwie prawdopodobne i trudne do przyj´cia, gdy wziàç pod uwa-
g´ inne, mniej wi´cej wspó∏czesne realizacje budowlane w Wielkopolsce, a zw∏aszcza
ksià˝´cà fundacj´ klasztoru Dominikanek we Wronkach z lat 1279–1280, który
wzniesiono przecie˝ z materia∏u trwa∏ego, czyli z ceg∏y i kamienia. Mia∏ to równie˝
na uwadze E. Linette

11

.

Zamiast czytelnej i zintegrowanej formy rezydencji ostatniego z wielkopolskiej li-

nii Piastów, Przemys∏a II, da si´ uchwyciç kontynuowanà po nied∏ugiej zapewne
przerwie faz´ budowy zamku, przypadajàcà na krótkie panowanie Wac∏awa II, a za-
tem po 1300 roku. Przyjmuje si´ obecnie, ˝e to wówczas nastàpi∏a kontynuacja pro-
gramu budowlanego zamku. Nie jest to jednak do koƒca pewne.

Niniejszym przedstawiono zarówno krótki przeglàd na ogó∏ przypadkowo dokona-

nych odkryç (∏àcznie z materia∏ami archeologicznymi znalezionymi w obr´bie zamku
i w jego pobli˝u) oraz uj´te w sposób syntetyzujàcy wyniki badaƒ, i to zarówno rozpo-
znawczych prospekcji terenowych z lat 1933 i 1946, jak i przede wszystkim – badaƒ wy-
kopaliskowych prowadzonych w latach 1949 i 1955, badaƒ nowszych z lat 1992–1993
i 1995 oraz najnowszych z lat 2002–2005. Pozyskane tylko przez badania wykopalisko-
we materia∏y najwydatniej przyczyni∏y si´ do wzbogacenia wiedzy o zamku.

Najstarszà wzmiankà o dokonanych odkryciach na stoku pó∏nocno-wschodnim

wzgórza zamkowego jest notatka pochodzàca z 30 maja 1872 roku, zamieszczona
w „Dzienniku Poznaƒskim”

12

. Nieznany nam bli˝ej autor w dziale „WiadomoÊci

miejscowe i potoczne” poinformowa∏ obywateli miasta o tym wydarzeniu w sposób
nast´pujàcy:

„Na ulicy Fryderykowskiej [obecnie ul. 23 Lutego] rozpoczynajà si´ obecnie

[29 maja 1872 r.] prace wst´pne dla nowej budowli na gruncie p. Kratochwila,
naprzeciwko wi´zienia [w tym miejscu stoi obecnie budynek Archiwum Paƒstwo-
wego – uwaga autora], w miejscu gdzie by∏y dawniej sklepione budki Êledziowe.
[...] Przez wiele lat sta∏y one nienaruszone [...], a to g∏ównie z tej przyczyny,

˝e tutejszy sàd zabroni∏ bli˝szego zetkni´cia si´ z górà zamkowà, na której,
za miejscem tem stoi jeden z budynków (sàdu). Dopiero gdy p. Kratochwill [...]
poleci∏ znawcom poszukiwania w ziemi zakonstatowaç, ˝e g∏´bsze wnijÊcie w ∏o-
no góry zamkowej mo˝e nastàpiç, nie nara˝ajàc na ˝adne niebezpieczeƒstwo za-
budowania sàdu apelacyjnego, dopiero wtedy uzyska∏ [...] pozwolenie wystawie-
nia budowli [...] roboty [...] rozpocz´∏y si´. Odkryto przy tej sposobnoÊci
nadzwyczaj silny stary mur, rozciàgajàcy si´ od sàdu apelacyjnego, ku ulicy Fry-
derykowskiej wzd∏u˝ gruntu p. Naumanna”. Mur ten rozpoznano wówczas pra-
wid∏owo, okreÊlajàc, ˝e: „[...] sà to szczàtki starego muru miasta, który si´ w tym
miejscu w∏aÊnie stàd do podwórza kancelaryjnego ciàgnà∏”.

RzeczywiÊcie by∏ to wychodzàcy z naro˝a pó∏nocno-wschodniego dawnej kuchni
zamkowej miejski mur obronny, który poprowadzono do furty zamkowej, dawniej
zwanej te˝ glinianà. Fragment tego muru powtórnie ods∏oni´to w 1993 roku, pod-
czas prowadzonych w pobli˝u tego miejsca badaƒ archeologicznych.

Z najbli˝szej okolicy zamku i obszaru, który budowla ta obecnie zajmuje, pocho-

dzi kilkanaÊcie znalezisk archeologicznych, pozyskanych wy∏àcznie przez przypad-
kowe odkrycia, dokonane w latach: 1885, 1886, 1887, 1898, 1903, 1905, 1911,
1932, 1933 i 1953. Znaleziska stanowià materia∏ êród∏owy, niestety o niewielkiej
tylko wartoÊci poznawczej dla poczynionych wówczas na tej podstawie prób odtwo-
rzenia dziejów zamku, rozpoznania jego konstrukcji i miejsca, w którym zosta∏ on
wzniesiony.

Podczas prac ziemnych prowadzonych na dziedziƒcu zamkowym w 1885 roku,

u˝ytkowanym wówczas jako ogród, znaleziono szeÊç wielkich kamiennych kul armat-
nich oraz kilka ma∏ych, bli˝ej nieokreÊlonych monet. Materia∏y te przekazano Towa-
rzystwu Historycznemu Prowincji Poznaƒskiej (Historische Gesellschaft für die
Provinz Posen). Cz´Êç znalezionych kul u∏o˝ono piramidalnie na dziedziƒcu w ce-
lach ekspozycyjnych

13

. Niewykluczone, ˝e trzy z nich trafi∏y (mo˝e wczeÊniej) do ga-

binetu K. Kaczmarczyka – dyrektora Archiwum Paƒstwowego. W „Kurierze Poznaƒ-
skim” z 21 grudnia 1926 roku zamieszczono informacj´, ˝e „obl´˝enia tego [wed∏ug
autora notatki z 1704 roku] pamiàtkà sà owe trzy kule dzia∏owe, które znalezione
kiedyÊ w ogrodzie zamkowym, przechowuje w kancelarji swej obecny dyrektor Archi-
wum Paƒstwowego p. Kazimierz Kaczmarczyk”

14

.

Pracownik Archiwum Paƒstwowego Zierkel w 1886 roku przypadkowo natrafi∏

na dziedziƒcu zamkowym na jednà monet´ miedzianà, którà przekaza∏ Towarzystwu
Historycznemu

15

.

W 1887 roku pracownik Archiwum Paƒstwowego, R. Prümers, przekaza∏ Towarzy-

stwu Historycznemu przypadkowo znalezione na dziedziƒcu zamkowym trzy frag-
menty szkliwionych, barwnych kafli

16

.

Przy ulicy Wilhelmstrasse (obecnie Al. K. Marcinkowskiego) nr 8, tu˝ przy ze-

wn´trznym miejskim murze obronnym, w pobli˝u zamku, na parceli nale˝àcej
do (fotografa) Engelmanna, w 1898 roku znaleziono jednà ˝elaznà kul´ armatnià,
którà jej znalazca i zapewne te˝ w∏aÊciciel gruntu, gdzie jà znaleziono, przekaza∏
do Muzeum Prowincjonalnego (Provinzialmuseum). Kula mia∏a Êrednic´ oko∏o
7 cm, trafi∏a do Muzeum w formie daru

17

.

Poznaƒskie Towarzystwo Przyjació∏ Nauk (PTPN) w 1903 roku zakupi∏o posrebrzanà

∏y˝k´ miedzianà, znalezionà podczas prowadzonych na zamku robót ziemnych

18

.

37

Znalezione materia∏y (6 kul armatnich, posrebrzana ∏y˝ka miedziana, fragmenty

kafli) znajdujà si´ obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu.

W roku 1903 na odcinku pó∏nocno-wschodnim muru obwodowego zamku, za bu-

dynkiem ówczesnego Urz´du Stanu Cywilnego, nastàpi∏o uszkodzenie jego kon-
strukcji wskutek odspoinowania lica zewn´trznego. Wzgórze zamkowe zosta∏o cz´-
Êciowo podkopane w zwiàzku z wzniesieniem w tym miejscu budynku Urz´du, przez
co naruszono struktur´ obwodowych murów zamkowych, a zw∏aszcza ich partii fun-
damentowych. Inspektorzy budowlani dokonali wówczas oceny stanu technicznego
muru, stwierdzajàc, ˝e wierzchnia warstwa jest w znacznej mierze zwietrza∏a, a jego
fundament naruszony podkopaniem. Poprzez wykonanie podglàdu wykopem posta-
nowiono ods∏oniç lico wewn´trzne (od strony dziedziƒca) muru, a dzi´ki w∏aÊciwe-
mu zabezpieczeniu – uwolniç ten odcinek od dzia∏ania si∏ wypierajàcych go na ze-
wnàtrz. Prace ziemne wykonywa∏a prywatna firma Siederta i Grenlicha. Roboty
ziemne wià˝àce si´ z wykonaniem przy murze wykopu trwa∏y od 9 sierpnia do
2 wrzeÊnia 1903 roku. Poczàtkowo wykop mia∏ wymiary: 4,0

x

4,0 m, zosta∏ nast´p-

nie poszerzony o dalsze 2,0 m w stron´ dziedziƒca. Wykop si´gnà∏ stopy fundamen-
towej muru. Ods∏oni´ty wówczas mur by∏ szerokoÊci 2,5 m. Stwierdzono te˝, ˝e je-
go podziemne partie by∏y stosunkowo dobrze zachowane i to zdecydowanie lepiej
ni˝ górne. Podobnie zachowane by∏o równie˝ jego zewn´trzne lico. Wykop si´gnà∏
naturalnego pod∏o˝a wzgórza zamkowego, które tworzy∏a w tym miejscu glina.

Przypuszczano wówczas, ˝e wzgórze zamkowe by∏o kontynuacjà wzniesieƒ wildec-

kich, uk∏adajàcych si´ w ciàg, przechodzàcy ulicami: Podgórnà, Nowà (obecnie
I. J. Paderewskiego) i Muzealnà (obecnie Ludgardy), gdzie zaobserwowano równie˝
glin´ o podobnym sk∏adzie mineralnym jak na wzgórzu zamkowym. W wykopie po-
jawi∏a si´ natomiast brunatnoszara ziemia, z przymieszkà gruzu ceglanego oraz du-
˝ymi kamieniami, których wydobywanie by∏o wówczas bardzo utrudnione. Stwierdzo-
no te˝ liczne sp´kania muru, przechodzàce przez ca∏à jego szerokoÊç (gruboÊç),
stopniowo zw´˝ajàce si´ ku do∏owi (do fundamentu). Na g∏´bokoÊci oko∏o 1,0 m po-
ni˝ej ówczesnego poziomu dziedziƒca zamkowego – zagospodarowanego w formie
ogrodu – natrafiono na kilka uszkodzonych szkieletów ludzkich (w tym dwie dobrze
zachowane czaszki). W ich sàsiedztwie odnotowano wyst´powanie cegie∏ „gotyc-
kich”. W pobli˝u pierwszego pochówku (czaszki) znaleziono te˝ monet´. Na g∏´boko-
Êci 4,0 m poni˝ej terenu znajdowa∏a si´ warstwa rozdrobnionego gruzu ceglanego
z wspó∏wyst´pujàcymi w niej zbutwia∏ymi (w opisie – nadpalonymi) fragmentami
drewna (brzozy) oraz fragmentami ceramiki naczyniowej, datowanej wówczas
na XIV wiek. W zachowanej w Muzeum Archeologicznym dokumentacji archiwalnej

19

znajduje si´ informacja, ˝e znalezione wówczas materia∏y ceramiczne (11 czy 13 u∏am-
ków naczyƒ) Towarzystwo Historyczne (Historische Gesellschaft für die Prowinz
Posen) przekaza∏o w darze Muzeum Prowincjonalnemu (Provinzialmuseum)

20

.

Na po∏udniowo-zachodnim (wed∏ug zachowanej dokumentacji archiwalnej – po-

∏udniowym) zboczu Góry Zamkowej, podczas prowadzonych w 1903 roku prac ziem-
nych wià˝àcych si´ z budowà gmachu Muzeum Cesarza Fryderyka (Kaiser Friedrich
Museum – obecnie Muzeum Narodowe), w jednym z kilku odkrytych wówczas gro-
bów przy szkielecie znaleziono dwa wczesnoÊredniowieczne (pochodzàce z XII w.),
wykonane z drutu bràzowego kab∏àczki skroniowe, które budowniczy regencyjny
(inspektor budowlany) Ahrens przekaza∏ w darze temu˝ Muzeum

21

.

38

Z

am

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

...

Szkielet ludzki, przy którym znaleziono kab∏àczki, przekazany zosta∏ do Muzeum

Przyrodniczego (Museum für Naturkunde – obecnie Muzeum Historii Naturalnej)
w Berlinie. Nie mo˝na obecnie stwierdziç, czy nadal znajduje si´ on w zbiorach te-
go˝ muzeum.

W 1903 roku, podczas robót ziemnych prowadzonych na parceli nale˝àcej

do F. Twardowskiego, po∏o˝onej na Górze Zamkowej (bli˝szej lokalizacji brak – zapew-
ne znajdowa∏a si´ u jej podnó˝a, co wydaje si´ bardziej prawdopodobne), znaleziono
pi´ç fragmentów kafli, które znalazca, L. Frankiewicz, przekaza∏ w darze Muzeum
Cesarza Fryderyka

22

.

Martin Schmidt 1 listopada 1904 roku podarowa∏ Muzeum Cesarza Fryderyka

m∏ot kamienny, znaleziony przypadkowo na Górze Zamkowej (Schlossberg)

23

.

Po wschodniej stronie wzgórza, przy ul. Zamkowej 5 (obecnie nr 5/6),

w 1905 roku znaleziono mi´dzy innymi cztery naczynia gliniane i dwa kafle garn-
kowe, pochodzàce z czasów nowo˝ytnych (XVI–XVII w.?), które S. S∏awski przeka-
za∏ Muzeum Miel˝yƒskich przy Towarzystwie Przyjació∏ Nauk (obecnie Muzeum
Archeologiczne)

24

.

W pobli˝u koÊcio∏a oo. Franciszkanów w 1911 roku znaleziono dwa naczynia gli-

niane i kafel garnkowy (?) z nowszych czasów, które znalazca, A. Leitgeber, przeka-
za∏ Muzeum Miel˝yƒskich przy Towarzystwie Przyjació∏ Nauk

25

.

W „Dzienniku Poznaƒskim” z 1932 roku zamieszczono notatk´ informujàcà, ˝e

„Ostatnio zaszed∏ wypadek, który wskazuje, ˝e podziemia zamczyska kryjà [...] ta-
jemnice. Przechodzàcy piwnicà archiwariusz p. J. S. zapad∏ si´ w pewnym momencie
po szyj´ w ziemi´. Wyciàgni´to go niezw∏ocznie z g∏´bokiego na 2 metry leja i zba-
dano ods∏oni´te przy tej sposobnoÊci fundamenty. Okaza∏o si´ przytem, ˝e
pod obecnemi murami znajdujà si´ stare belki niespalone i nieco nowsze zgliszcza.
Potwierdza si´ zatem historja, która g∏osi, ˝e gród murowany powsta∏ na zgliszczach
dawnego pragrodu drewnianego”

26

.

Kolejna informacja g∏osi∏a, ˝e „W dà˝eniu do zachowania resztek najstarszego

bodaj zabytku budowlanego naszego miasta, zainicjowa∏ niebawem dyrektor Arch.
Paƒstw. dr Kazimierz Kaczmarczyk prace wykopaliskowe, kierownictwa których
podjà∏ si´ z amatorstwa in˝. Zygmunt Wieliczka”. Zamierzano poznaç przyczyn´

39

Poznaƒ – zamek.
Prace ziemne 1932 r.
Widok od pó∏nocnego
wschodu. Fragment muru
tzw. ∏´kowego z prz´s∏em
– ∏ukiem konstrukcyjnym.

zapadni´cia si´ gruntu w tym miejscu. Po wykonaniu wykopem podglàdu zewn´trz-
nej (wschodniej) Êciany budynku okaza∏o si´, ˝e przyczynà by∏a oko∏o pi´ciometro-
wej d∏ugoÊci pusta przestrzeƒ, która wytworzy∏a si´ pod tà Êcianà

27

. Stwierdzono, ˝e

powsta∏a ona prawdopodobnie wskutek osuni´cia si´ gruntu. Wstrzymano wówczas
ruch ko∏owy na dziedziƒcu zamkowym, Êcian´ podstemplowano, a sklepienie piw-
niczne odcià˝ono.

Ods∏oni´te Êlady po zbutwia∏ym drewnie by∏y powodem wysuni´cia hipotezy

o istnieniu na wzgórzu (jeszcze przed zbudowaniem murowanego zamku) – wznie-
sionego w konstrukcji drewniano-ziemnej wczesnoÊredniowiecznego grodu. Przepro-
wadzone w latach 2002–2005 badania archeologiczne wykaza∏y, ˝e by∏a to interpre-
tacja zdecydowanie b∏´dna.

Bowiem na podstawie uzyskanych wówczas wyników badaƒ uwa˝amy, ˝e odkryte

drewniane elementy nie stanowi∏y konstrukcyjnych elementów grodu, a by∏y pozosta-
∏oÊciami szalowania tzw. traconego Êcian wykopu, wykonanego w celu wzniesienia
murowanej, zewn´trznej Êciany wschodniej (podobnie jak i Êcian dzia∏owych – we-
wn´trznych) budynku g∏ównego, co zapewne nastàpi∏o tu˝ przed po∏owà XVI wieku.

Podczas lustracji piwnic zamkowych Archiwum Paƒstwowego, przeprowadzonej

w 1933 roku przez prof. J. Kostrzewskiego i studentów prehistorii Uniwersytetu Po-
znaƒskiego, znaleziono kilka fragmentów wczesnoÊredniowiecznych naczyƒ glinia-
nych, pochodzàcych z prze∏omu XII i XIII wieku

28

.

W „Kurierze Poznaƒskim” z 1937 roku zamieszczono notatk´ zawierajàcà infor-

macj´, ˝e „Podczas badaƒ mocy ziemi na Górze Przemys∏awa robotnicy znaleêli
przy wierceniu, na g∏´bokoÊci 17 metrów Êlady konstrukcji drewnianej i u∏amki pole-
py, ró˝niàce si´ tak kolorem, jak i materia∏em od polepy znalezionej na g∏´bokoÊci
8 metrów. Byç mo˝e, ˝e konstrukcja ta pochodzi z czasów Przemys∏awa I, i jest cz´-
Êcià muru drewnianego, otaczajàcego prawdopodobnie pierwszy stary gród.

O znalezisku powiadomiony zosta∏ dzia∏ prehistoryczny Muzeum Wielkopolskie-

go, który prowadzi pilne obserwacje wierceƒ na Górze Przemys∏awa”

29

.

Pozyskane wówczas materia∏y (odwiert nr 2: 2 fragm. póênoÊredniowiecznych na-

czyƒ glinianych, 3 fragm. cegie∏, 2 fragm. koÊci i 1 zàb, w´gle drzewne; odwiert nr 3:
kilka fragm. póênoÊredniowiecznych naczyƒ glinianych, kó∏ko ˝elazne, 1 zàb, w´gle
drzewne; odwiert nr 4: 9 fragm. póênoÊredniowiecznych naczyƒ glinianych, 5 fragm.
koÊci; odwiert nr 5: 7 fragm. póênoÊredniowiecznych naczyƒ glinianych, 3 fragm.
koÊci) przekazano do dzia∏u prehistorycznego Muzeum Wielkopolskiego

30

.

W wyniku przeprowadzonych w 1946 roku przez Instytut Badaƒ Staro˝ytnoÊci

S∏owiaƒskich pod kierownictwem prof. W. Hensla badaƒ poszukiwawczych (po-
wierzchniowych) w obr´bie zamku, znaleziono kilkadziesiàt fragmentów póênoÊrednio-
wiecznych, pochodzàcych z prze∏omu XIV i XV oraz XV wieku naczyƒ glinianych

31

.

Pozyskane znaleziska pos∏u˝y∏y wówczas do wysuni´cia nast´pujàcych wniosków,

a mianowicie, ˝e:

1) obszar wzgórza zamkowego jako osadniczy u˝ytkowany by∏ ju˝ w okresie

przed wzniesieniem tutaj murowanego zamku, tj. poczàwszy od prze∏o-
mu XII i XIII wieku;

2) po∏udniowà cz´Êç wzgórza (przedpole zamku, stanowiàce póêniejsze tzw.

przedzamcze) zajmowa∏o wczesnoÊredniowieczne cmentarzysko, które u˝ytkowano
w XII i na prze∏omie XII i XIII wieku;

40

Z

am

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

...

41

3) sk∏on pó∏nocno-wschodni i wschodni wzgórza od prze∏omu XV i XVI do XVIII

wieku (tzw. podzamcze) zaj´ty by∏ przez podchodzàcà w pobli˝e zamku raczej luênà
zabudow´ miejskà lub te˝ stanowi∏ zaplecze gospodarcze kamienic przyrynkowych,
których stosunkowo g∏´bokie parcele mog∏y si´gaç a˝ tutaj.

W latach 1948 i 1949 przeprowadzono inwentaryzacje architektoniczne pozosta-

∏oÊci zamku, cz´Êciowo zniszczonego dzia∏aniami wojennymi w 1945 roku

32

.

Przeprowadzone w 1949 roku przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

w 1955 roku i przez Zak∏ad Archeologii Polskiej Uniwersytetu Poznaƒskiego

33

rozpo-

znawcze badania archeologiczne w obr´bie zabudowaƒ zamkowych – poza reliktami
wie˝y g∏ównej – niestety nie doprowadzi∏y do ujawnienia w obr´bie istniejàcych po-
zosta∏oÊci zabudowaƒ ˝adnych wczeÊniejszych ni˝ póênoÊredniowieczne i nowo˝yt-
ne elementów architektonicznych. Wykonane w obr´bie zabudowaƒ zamkowych
w 1949 roku zarówno wykopy badawcze (dwa g∏ówne – krzy˝owe i pi´ç sonda˝o-
wych), jak i wykopy wykonane na po∏udnie od nich w 1955 roku oraz wiercenia ar-
cheogeologiczne (dwanaÊcie odwiertów) – poza odkryciem wychodzàcego z po∏u-
dniowo-wschodniego naro˝a wie˝y g∏ównej XIII-wiecznego muru miejskiego
– niestety te˝ nie doprowadzi∏y do rozpoznania pierwotnego za∏o˝enia zamkowego.
Celu tego, a to z ró˝nych wzgl´dów, nie uda∏o si´ osiàgnàç równie˝ i obecnie

34

.

W roku 1953 na dziedziƒcu zamkowym znaleziono jeden fragment wczesnoÊre-

dniowiecznej ceramiki naczyniowej. Znalazca – Wiktor Bromski, pracownik Mu-
zeum Archeologicznego – przekaza∏ ten u∏amek naczynia do tego˝ muzeum

35

.

Podj´te w 1973 roku przez Muzeum Archeologiczne w zwiàzku z budowà Woje-

wódzkiego Centrum Telekomunikacyjnego badania interwencyjno-ratownicze

36

oraz

badania przeprowadzone z ramienia Muzeum Narodowego przez Pracowni´ Arche-
ologiczno-Konserwatorskà H. Klunder w 1993 roku

37

pozwoli∏y niestety tylko na cz´-

Êciowe rozpoznanie zachodniego sk∏onu wzgórza zamkowego. Badania te wykaza∏y,
˝e od strony zachodniej wzgórze zosta∏o w okresie od prze∏omu XV i XVI a˝ po po-
∏ow´ XVIII wieku sztucznie ukszta∏towane w celu zapewnienia zamkowi przede
wszystkim stabilnoÊci konstrukcyjnej. Obwa∏owanie zachodnie pos∏u˝y∏o nast´pnie
w wiekach XVII i XVIII do wykonania w tym miejscu przedpiersia ziemnego w po-
staci kurtyny ∏àczàcej usytuowane na jej obrze˝ach dwa bastioniki (1660 r.), póêniej

Poznaƒ – zamek. Przekrój pod∏u˝ny budynku g∏ównego. Inwentaryzacja wykonana w 1949 r.
Przerys wspó∏czesny, ze zbiorów Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

natomiast szaƒca kleszczowego o na-
rysie z´batym (lata 1714–1716). Wy-
korzystano je zatem, adaptujàc w ce-
lach obronnych.

D∏ugoÊç ods∏oni´tych w wykopie

budowlanym wykonanym w 1973 ro-
ku Êcian profilowych po∏udniowej
i wschodniej wynosi∏a ok. 50 metrów.
W celu pozyskania materia∏ów nie-
zb´dnych dla „wydatowania” wyst´-
pujàcej w tym miejscu stratyfikacji
kulturowej (uwarstwieƒ) w Êcianie po-
∏udniowej tego wykopu wykonano tzw.
wci´cie sonda˝owe. Uzyskane wów-
czas materia∏y pozwoli∏y na stwierdze-
nie, ˝e:

1) Êlady osadnictwa na tym terenie

si´gajà okresu wp∏ywów rzymskich
(I–II w. n.e.);

2) Êlady osadnictwa wczesnoÊrednio-

wiecznego pojawiajà si´ w XII i na prze-
∏omie XII i XIII wieku;

3) w XIII wieku osadnictwo to przy-

bra∏o zapewne form´ bardziej trwa∏à
(szczàtkowo zachowana warstwa kul-
turowa), rozwijajàc si´ u stóp wzgórza
zamkowego oraz na podchodzàcym
od zachodu p∏askowy˝u;

4) w okresie od prze∏omu XV i XVI

po wiek XVIII, zamek od strony za-
chodniej os∏oni´to wa∏em gliniano-
-ziemnym (por. wyniki badaƒ prowa-
dzonych w latach 1993 i 2002–2005),
rozbudowujàc równoczeÊnie system
obrony zewn´trznej w postaci umoc-
nionego palisadà wa∏u dodatkowego
i rowu (fosy), przy czym szerokoÊç jego
partii górnych wynosi∏a ok. 5-6 m, nato-
miast jego podstawy – ok. 12 m (por.
wyniki badaƒ prowadzonych w 1973 r.).

Ukszta∏towane u podnó˝a wzgórza

ziemno-gruzowiskowe nasypy wiàzaç
nale˝y raczej z XVIII wiekiem, kiedy za-
mek uleg∏ ju˝ prawie ca∏kowitemu
zniszczeniu, b´dàc nast´pnie odbudo-
wany na prze∏omie XVIII i XIX oraz

Poznaƒ – zamek. Badania 1949 r. Widok od po∏udniowego wschodu
wykopu przy Êcianie frontowej cz´Êci po∏udniowej budynku
g∏ównego. Widoczne: fragment Êciany z podporami – przyporami (?).

Poznaƒ – zamek. Badania 1992–1993. Widok od po∏udniowego
wschodu pozosta∏oÊci Êciany wschodniej bramy z fragmentem
posadzki ceglanej.

w XIX wieku, w formie zachowanej do 1945 roku, a cz´Êciowo (budynek dawnej kuchni)
do czasów wspó∏czesnych.

Badania rozpoznawcze podj´te w 1986 roku przez Przedsi´biorstwo Paƒstwowe

Pracownie Konserwacji Zabytków (5 wykopów sonda˝owych i towarzyszàce im wier-
cenia archeogeologiczne – zlokalizowane na dziedziƒcu zamkowym), ze wzgl´dów
g∏ównie technicznych, niestety równie˝ nie doprowadzi∏y do rozpoznania tej nie-
zmiernie pod wzgl´dem badawczym wa˝nej dla zamku przestrzeni

38

.

Badania podj´te przez Muzeum Narodowe, a przeprowadzone przez Pracowni´

Archeologiczno-Konserwatorskà H. Klunder w latach 1992–1993

39

i w roku 1995

40

skoncentrowano na zupe∏nie nie badanych do tej pory dwóch podstawowych ele-
mentach sk∏adowych zamku, tj. bramie oraz budynku dawnej kuchni zamkowej,
uwa˝anej dotàd za pochodzàcy z prze∏omu XIII i XIV wieku don˝on mieszkalny.

Prowadzàcà do zamku bram´ ods∏oni´to w ca∏oÊci (badania prowadzone w la-

tach 1992 i 1995), co przy znacznych utrudnieniach, wià˝àcych si´ z utrzymaniem
dro˝noÊci komunikacyjnej tego miejsca, uznaç nale˝y za du˝y sukces eksploracyjny.
Przy budynku dawnej kuchni zamkowej za∏o˝ono wykopy jedynie od strony ze-
wn´trznej, lokalizujàc je wy∏àcznie przy naro˝ach (w´g∏ach). Nadal jednak do zbada-
nia pozostaje nierozpoznane zupe∏nie wn´trze budynku. Poza dwoma wykopami zlo-
kalizowanymi przy budynku dawnej kuchni od strony dziedziƒca zamkowego
(w naro˝ach – w´g∏ach po∏udniowo-zachodnim i po∏udniowo-wschodnim), które do-
starczy∏y bardzo wartoÊciowego pod wzgl´dem badawczym materia∏u – dwa pozosta-
∏e niestety (ze wzgl´dów technicznych) w niewielkim tylko stopniu pozwoli∏y na roz-
poznanie naro˝a pó∏nocno-zachodniego i pó∏nocno-wschodniego tego obiektu.

Podczas badaƒ podj´tych przez Muzeum Narodowe, a przeprowadzonych przez

Fundacj´ Polska Sztuka U˝ytkowa – oddzia∏ w Poznaniu – w latach 2002 i 2003, wy-
kopy badawcze zlokalizowano przy Êcianach zewn´trznych g∏ównego budynku zam-
kowego, wie˝y g∏ównej oraz po∏udniowym i wschodnim murze obwodowym

41

. Ich

celem by∏o ods∏oni´cie przestrzeni Êciennych tych budowli, a tak˝e – gdzie tylko by-
∏o to mo˝liwe – przeprowadzenie szczegó∏owych badaƒ architektonicznych z rozpo-
znaniem partii fundamentowych murów, okreÊleniem ich konstrukcji, stanu zacho-
wania oraz ukszta∏towanej przy nich stratyfikacji kulturowej.

Za∏o˝one wówczas wykopy oraz wykonane wiercenia archeogeologiczne pozwoli-

∏y na odczytanie zarówno struktury geologicznej wzgórza, stanowiàcego pod∏o˝e,
na którym zamek wzniesiono

42

, zbadanie ods∏oni´tej substancji murowanej, jak

i rozpoznanie uwarstwieƒ kulturowych, pozwalajàcych na ustalenie poziomów u˝yt-
kowych badanej przestrzeni zamku. Ods∏oni´to te˝ lica zewn´trzne Êcian zachod-
niej, po∏udniowej i wschodniej wie˝y g∏ównej, uzyskujàc niezb´dne informacje o jej
konstrukcji, stanie zachowania i posadowieniu w gruncie rodzimym. Zbadano te˝
powiàzanie starszego (XIII-wiecznego) muru miejskiego z po∏udniowo-wschodnim
naro˝em (w´g∏em) wie˝y g∏ównej. Rozpoznano miejsce styku z wie˝à po∏udniowego
muru obwodowego zamku, pozyskujàc te˝ informacje o warunkach jego posadowienia.

W wykopie za∏o˝onym w obr´bie piwnicy pierwszej traktu (cz∏onu) pierwszego

budynku g∏ównego rozpoznano partie fundamentowe pó∏nocno-wschodniego naro-
˝a wie˝y g∏ównej oraz wyprowadzonego z niej po∏udniowego muru obwodowego, na-
tomiast w obr´bie piwnicy drugiej tego˝ traktu – styk Êciany wschodniej budynku
ze Êcianà dzia∏owà wewn´trznà, oddzielajàcà cz∏on (trakt) drugi od pierwszego.

43

Poznaƒ – zamek. Badania 1992 r. Widok ogólny od po∏udnia wykopu w naro˝u po∏udniowo-wschodnim
kuchni. Widoczna Êciana po∏udniowa kuchni oraz nadbudowa „pruska” po 1797 r.

Poznaƒ – zamek. Badania 1993 r.
Widok od pó∏nocy pozosta∏oÊci
górnych partii studni.

Poznaƒ – zamek. Badania 2002 r.
Widok od po∏udnia lica zewn´trznego Êciany
po∏udniowej wie˝y – odcinka przy naro˝u
po∏udniowo-zachodnim. Widoczne liczne
sp´kania.

Uzyskano równie˝ wglàd do cz´Êciowo wyeksplorowanego w 1949 roku wn´trza wie-
˝y, jednak nie podj´to w nim badaƒ, ze wzgl´du na z∏y stan techniczny wewn´trz-
nych lic, które sà odspoinowane i gro˝à obsuni´ciem.

Z przyczyn zatem technicznych zrezygnowano z ponownego zbadania wn´trza

wie˝y, które zaplanowano na okres póêniejszy. Do tej pory tego przedsi´wzi´cia z ró˝-
nych wzgl´dów równie˝ niestety nie uda∏o si´ zrealizowaç.

Wykop, za∏o˝ony w 2002 roku przy Êcianie wschodniej po∏udniowej cz´Êci budynku

g∏ównego, w 2003 roku znacznie ju˝ poszerzono (przy styku z po∏udniowym murem
obwodowym) oraz przed∏u˝ono w kierunku pó∏nocnym, czyli w pobli˝e g∏ównego
wejÊcia do obecnego budynku Muzeum.

W wykopie ods∏oni´to lico zewn´trzne Êciany wschodniej budynku g∏ównego,

uzyskujàc informacje o jej konstrukcji, stanie zachowania i posadowieniu w gruncie
rodzimym. Zbadano te˝ powiàzanie tej Êciany z po∏udniowym, m∏odszym (XVI-
-wiecznym) murem obwodowym. W cz´Êci po∏udniowej tego wykopu ods∏oni´to
fragment muru obwodowego starszego (XIII-wiecznego) oraz tzw. muru ukoÊnego,
s∏u˝àcego za wype∏niacz przestrzeni pomi´dzy murami obwodowymi starszym
i m∏odszym.

Na wysokoÊci ostatniego traktu (cz∏onu), to jest szóstego g∏ównego budynku

(gmachu Raczyƒskiego), uzyskano wglàd cezury wyst´pujàcej w zachodnim murze
obwodowym zamku (Êcianie zewn´trznej budynku) – przejÊcia starszego XIII-wiecz-
nego muru, wzniesionego w wàtku wendyjskim, w pochodzàcy z prze∏omu XIV i XV
oraz w XV wieku mur m∏odszy, wzniesiony ju˝ w wàtku gotyckim. Ods∏aniajàc Êcia-
n´ zachodnià budynku g∏ównego na odcinku od po∏udniowo-zachodniego naro˝a
gmachu Raczyƒskiego a˝ po wie˝´ g∏ównà, ods∏oni´to wyjàtkowo okaza∏à przestrzeƒ
jej wendyjskiego, XIII-wiecznego zewn´trznego lica. Âcian´ t´ wzmocniono przypo-
rà, co mog∏o nastàpiç w drugiej po∏owie XVI wieku, a jeszcze wczeÊniej – wa∏em
gliniano-ziemnym, wykonanym w celu ustabilizowania struktury wzgórza – a zw∏asz-
cza uzyskania wi´kszej statecznoÊci budynku (o którà to konstrukcj´ wówczas ju˝ si´
obawiano), co nastàpi∏o zapewne jeszcze w XV wieku.

W wykopie za∏o˝onym przy wschodniej Êcianie g∏ównego budynku (badania pro-

wadzone w latach 2002–2003) uzyskano nie do koƒca jeszcze wyjaÊnione na obecnym
etapie badaƒ fragmenty murów, które wiàzaç mo˝na zapewne z budowlà powsta∏à,
je˝eli nie wczeÊniej, to przynajmniej w XV wieku, a zatem wyprzedzajàce renesanso-
we, XVI-wieczne za∏o˝enie budowlane starosty generalnego Wielkopolski, Andrzeja
Górki. Mianowicie w po∏owie d∏ugoÊci po∏udniowej cz´Êci budynku g∏ównego uzy-
skano fragment muru biegnàcego prostopadle do jego Êciany wschodniej oraz docho-
dzàcy do niego poziom brukowanej kamieniem naturalnym pod∏ogi dziedziƒca.
Na odcinku pó∏nocnym wykopu odkryto natomiast fragment Êciany budynku star-
szego ni˝ obecnie istniejàcy – z przyporà naro˝nà, biegnàcy prostopadle do Êciany
wschodniej budynku g∏ównego (gmachu Raczyƒskiego).

W wykopach za∏o˝onych w 2002 roku przy po∏udniowym i wschodnim murze ob-

wodowym ods∏oni´to jego lica wewn´trzne (od strony dziedziƒca), uzyskujàc ponadto
cezur´ przejÊcia XIII-wiecznego muru starszego, w m∏odszy (póêniejszy), pochodzàcy
je˝eli nie z XIV, to na pewno z XV wieku.

Podj´te w 2003 roku badania archeologiczne, zlokalizowane po stronie zewn´trz-

nej widocznego obecnie biegu muru obwodowego, obj´∏y równie˝ miejsce cezury

45

przejÊcia muru starszego, wykonanego
w wiàzaniu wendyjskim w m∏odszy
– w wiàzaniu gotyckim. Ustalono kie-
runek biegu tego muru, nieco od-
mienny od biegu obecnego muru ob-
wodowego, z odchyleniem bardziej
po∏udniowym – okreÊlajàcy zatem
przestrzeƒ dziedziƒca zapewne znacz-
nie wi´kszà ni˝ obecna.

Sponsorem badaƒ przeprowadzo-

nych w latach 2004

43

i 2005

44

by∏

Komitet Odbudowy Zamku Królew-
skiego w Poznaniu. W 2004 roku ba-
dania obj´∏y nast´pujàce przestrzenie
oraz niektóre wytypowane wczeÊniej
elementy kompleksu zamkowego,
a mianowicie:

1) obszar podzamcza; 2) Êcian´

wschodnià budynku g∏ównego, na wy-
sokoÊci obecnego wejÊcia do Muzeum
(gmachu Raczyƒskiego); 3) piwnic´
drugà cz∏onu (traktu) pierwszego bu-
dynku g∏ównego.

Celem badaƒ prowadzonych na ob-

szarze podzamcza by∏a próba lokaliza-
cji oraz okreÊlenia biegu XIII-wieczne-
go,

miejskiego muru obronnego.

Wyniki, które tutaj uzyskano, niestety
by∏y tylko cz´Êciowe i przez to niepe∏-
ne. Pozosta∏oÊci tego muru zachowa∏y
si´ wy∏àcznie w postaci destruktu, nie
pozwalajàcego na jego dok∏adne zwy-
miarowanie, a tym samym uchwycenie
jego w∏aÊciwych parametrów. Nie uzy-
skano równie˝ wiarygodnych informa-
cji o stwierdzonym przesuni´ciu biegu
tego muru na odcinku poza (na po∏u-
dnie) wspó∏czesnym murem ogrodze-
niowym w stosunku do odcinka docho-
dzàcego do po∏udniowo-wschodniego
naro˝a (w´g∏a) wie˝y g∏ównej zamku.
W przysz∏oÊci – po rozbiórce tego ogro-
dzenia, znajdujàcego si´ w wyjàtkowo
z∏ym stanie technicznym – planowane
w tym miejscu badania pozwolà zapew-
ne ów problem ostatecznie wyjaÊniç.

Poznaƒ – zamek. Badania 2002 r.
Widok od po∏udniowego wschodu Êciany wschodniej wie˝y
w styku z po∏udniowym murem obwodowym.

Poznaƒ – zamek. Badania 2002 r. Budynek g∏ówny. Cz´Êç po∏udniowa. Cz∏on (trakt) pierwszy.
Piwnica pierwsza. Plan sytuacyjny, rzut, lica Êcian, przekroje.

Badania podj´te przy Êcianie wschodniej budynku g∏ównego, zarówno po stronie
pó∏nocnej, jak i po∏udniowej wejÊcia do budynku Muzeum (gmachu Raczyƒskiego)
mia∏y na celu stwierdzenie wystàpienia w tym miejscu podpór – przypór (?) przyÊcien-
nych. Elementy te zlokalizowano.

W obr´bie drugiej piwnicy cz∏onu (traktu) pierwszego budynku g∏ównego, wy-

konano wykop majàcy na celu ods∏oni´cie mi´dzypiwnicznej Êciany dzia∏owej
i stwierdzenie jej powiàzania ze Êcianà wschodnià budynku g∏ównego. Ze wzgl´du
na biegnàce w tym miejscu przewody ciep∏ownicze obserwacja by∏a wyjàtkowo
utrudniona i przez to ograniczona. W´ze∏ ten jednak rozpoznano, stwierdzajàc po-
wiàzanie mi´dzy tymi Êcianami.

Celem badaƒ przeprowadzonych w 2004 roku by∏o jedynie wykonanie metodà

wykopaliskowà podglàdów okreÊlonych miejsc (punktów), potwierdzajàcych (lub
nie) wyst´powanie spodziewanych tam elementów konstrukcyjnych. Cel ten w za-
sadzie osiàgni´to.

Program badaƒ podj´tych na zamku w 2005 roku zak∏ada∏ zbadanie metodà wy-

kopaliskowà od pi´ciu do siedmiu miejsc (w´z∏ów budowanych), po∏o˝onych wy∏àcz-
nie w obr´bie piwnic po∏udniowej cz´Êci budynku g∏ównego i wn´trza wie˝y. Nieste-
ty z ró˝nych wzgl´dów program ten ograniczono tylko do dwóch punktów – w tym
jednego zlokalizowanego wewnàtrz pierwszego cz∏onu (traktu) budynku, drugiego
natomiast – na zewnàtrz, w miejscu ugi´cia zachodniego muru obwodowego (Êcia-
ny zachodniej budynku) i jego przejÊcia w zachodnià Êcian´ wie˝y. Przeprowadzone
wówczas badania mia∏y wy∏àcznie charakter sonda˝owy, a celem wykonanych podglà-
dów by∏o rozpoznanie partii fundamentowych Êcian wschodniej i zachodniej po∏u-
dniowej cz´Êci budynku g∏ównego. Cel zosta∏ zrealizowany. Przy okazji tych badaƒ
zadokumentowano równie˝ wyst´pujàcà tutaj stratyfikacj´ kulturowà oraz ustalono
wzajemne powiàzania jej ze strukturami murowanymi.

W wykopie zlokalizowanym w miejscu styku wie˝y z budynkiem g∏ównym (por.

wyniki badaƒ prowadzonych w latach 1993 i 2002) ponownie ods∏oni´to (tyle ˝e
na wi´kszym odcinku) i zadokumentowano wyst´pujàcà tutaj przypor´ przyÊciennà
oraz uzyskano wglàd lica zewn´trznego Êciany zachodniej wie˝y, a zatem wglàd
w uszczegó∏owienia pozwalajàce na ca∏kowite rozpoznanie tych konstrukcji, co by∏o

Poznaƒ – zamek.

Badania 2002, 2003 r.

Widok od pó∏nocy elementów
konstrukcyjnych ods∏oni´tych

na zewnàtrz cz´Êci

po∏udniowo-wschodniej

budynku g∏ównego

(na wysokoÊci pierwszego

cz∏onu – traktu).

48

Z

am

ek

kr

ól

ew

sk

i

w

P

oz

n

an

iu

...

niezb´dne dla celów projektowych. W wykopie zlokalizowanym w obr´bie pierwszej
piwnicy cz∏onu (traktu) pierwszego po∏udniowej cz´Êci budynku g∏ównego ods∏oni´-
to partie zarówno przyfundamentowe, jak i fundamentowe Êciany wschodniej (fronto-
wej), jak równie˝ Êciany mi´dzypiwnicznej (dzia∏owej) – wewn´trznej, rozpoznajàc
i stwierdzajàc wzajemne ich powiàzanie.

Na podstawie dotychczasowych wyników archeologicznych badaƒ wykopalisko-

wych stwierdziç nale˝y, ˝e uzyskany w ten sposób obraz zamku Êredniowiecznego
niestety nadal nie jest do koƒca rozpoznany. Jest on zdecydowanie niepe∏ny, a jego
rekonstrukcja w∏aÊnie wskutek braku znajomoÊci wielu podstawowych elementów
przestrzennych – na obecnym etapie badaƒ jest niemo˝liwa. Dotyczy to zarówno
g∏ównego budynku mieszkalnego, jak i zabudowy pozosta∏ej (np. gospodarczej), pe∏-
niàcych w zamku niewàtpliwie wa˝nà rol´. Niezmiernie te˝ istotne jest bezb∏´dne
wskazanie (znalezienie) obiektu, w którym ksià˝´ – król – namiestnik króla w Êrednio-
wieczu zamieszkiwa∏. Musia∏ byç to budynek na tyle obszerny, by móg∏ pomieÊciç
dwór, ale tak˝e – ze wzgl´dów presti˝owych – odpowiednio przygotowany i reprezen-
tacyjny. Musia∏ byç te˝ solidnie zbudowany i wyposa˝ony. Ze wzgl´dów praktycz-
nych wymagane by∏o te˝ w∏asne, niezale˝ne uj´cie wody pitnej, czyli studnia, bez-
wzgl´dnie na miejscu potrzebna.

Budowla taka mog∏a znajdowaç si´ w obr´bie obszaru obwiedzionego murami, ale

równie dobrze – co wydaje si´ nawet bardziej prawdopodobne – mog∏a byç zlokali-
zowana poza tym obwodem, stanowiàc jednak jego integralnà cz´Êç, niezale˝nie pe∏-
niàcà równie˝ funkcje obronne. Taka budowla mog∏a znajdowaç si´ po stronie pó∏-
nocnej obwodu zamkowych murów – co wysoce prawdopodobne – lub te˝ zajmowaç
mog∏a cz´Êç przestrzeni zachodniej tego obwodu, a zatem obszaru, gdzie w po∏o-
wie XVI wieku i w∏aÊciwie „od nowa” zbudowano nowà rezydencj´ starosty general-
nego Wielkopolski. Je˝eli budowl´ t´ wzniesiono od strony pó∏nocnej, to by∏a ona za-
pewne przynajmniej dwukrotnie wi´ksza ni˝ pochodzàcy z po∏owy XVI wieku budynek
dawnej kuchni zamkowej, wzniesiony zapewne na dawnych (mo˝e XV-wiecznych)
fundamentach i zachowanych cz´Êciowo Êcianach, które po budowli tej pozosta∏y.
W tym przypadku mielibyÊmy do czynienia przynajmniej z pochodzàcà z prze∏o-
mu XIV i XV wieku budowlà mieszkalnà, ale bynajmniej nie najstarszà. Nadal zatem

49

Poznaƒ – zamek.
Badania 2004 r. Widok
od wschodu fragmentu
muru miejskiego
w wykopie zewn´trznym.

do koƒca nie wiemy, gdzie znajdowaç
si´ móg∏ g∏ówny budynek mieszkalny
ksi´cia Przemys∏a II. Je˝eli za∏o˝ymy, ˝e
budynek ten znajdowa∏ si´ po stronie
pó∏nocnej obecnego obwodu, to przy-
jàç te˝ musimy ˝e przed po∏owà
XV wieku (co jest mo˝liwe) uleg∏ on
bli˝ej nieokreÊlonej katastrofie budow-
lanej i zosta∏ wymieniony przez kolejnà
budowl´ w okresie panowania nast´p-
ców W∏adys∏awa Jagie∏∏y. Na pozosta∏o-
Êciach tych budowli, zarówno starszych
(XV-wiecznych), jak i nowszych (XVI-
-wiecznych) w 1797 roku wzniesiono
budynek archiwum w formie architek-
tonicznej obecnie zachowanej.

Powy˝sze ustalenia nie wp∏ywajà

w sposób zasadniczy na realizacj´ pro-
jektu odbudowy tych elementów zam-
ku, których dotàd (po drugiej wojnie
Êwiatowej) nie odbudowano, czyli po∏u-
dniowej cz´Êci budynku g∏ównego, wie-
˝y g∏ównej, bramy stanowiàcej g∏ówne
wejÊcie do zamku czy te˝ korony murów
obwodowych. Odbudowa objàç ma bo-
wiem te elementy sk∏adowe zamku,
po których zachowa∏y si´ piwnice.
Dotyczy to po∏udniowej cz´Êci XVI-
-wiecznego za∏o˝enia renesansowego,
obejmujàcego tylko cz´Êç jego kubatury.

Zamek ulega∏ te˝ ciàg∏ym prze-

kszta∏ceniom, mo˝e mniej pod wzgl´-
dem przestrzeni, którà zajmowa∏
(zmniejszy∏a si´ ona skutkiem zburze-
nia pó∏nocnego Êredniowiecznego bu-
dynku mieszkalnego), co lokalizacji
wchodzàcych w jego sk∏ad podstawo-
wych elementów przestrzennych,
przede wszystkim nowej lokalizacji re-
nesansowego, mieszkalnego budynku,
jak równie˝ znajdujàcych si´ tutaj za-
budowaƒ gospodarczych – kuchni,
magazynów, stajni itd.

Odbudowany ma byç zatem za-

mek XVI-wieczny, i to w formie archi-
tektoniczno-przestrzennej z okresu

Poznaƒ – zamek. Badania 2002 r.
Widok od zachodu cezury przejÊcia muru starszego
(XIII-wiecznego) – na prawo,
w m∏odszy (XIV-wieczny) – na lewo.

Poznaƒ – zamek. Badania 2002 r.
Widok od pó∏nocy lica wewn´trznego po∏udniowego
muru obwodowego starszego (na wprost)
w styku z m∏odszym (na lewo).

renesansu, przy czym odtworzona ma zostaç tylko po∏udniowa cz´Êç budynku
g∏ównego, a zatem trzy z czterech traktów (cz∏onów) wówczas u˝ytkowanej kuba-
tury.

Zak∏ada si´ równie˝ odbudowanie wie˝y g∏ównej, ale w formie i architekturze tym

razem Êredniowiecznej. Dotyczy to równie˝ odtworzenia pierwotnej (takiej niestety
nie znamy) jej wysokoÊci, którà w ciàgu wieków systematycznie obni˝ano z powodu
zagro˝enia budowlanego jej konstrukcji, i takà by∏a ona w momencie jej rozbiórki, co
nastàpi∏o w 1794 roku. Pozostaje jeszcze jedna kwestia do rozstrzygni´cia, mianowi-
cie forma, w jakiej ma zostaç odbudowana brama. Ze wzgl´dów praktycznych, za-
pewne nie XIII-wieczna, gdy˝ by∏aby ona obecnie zupe∏nie niefunkcjonalna, chyba
˝e stanowi∏aby wy∏àcznie przejÊcie dla pieszych.

Odbudowaç zatem mamy zamek renesansowy ze z∏otego wieku Rzeczpospolitej,

i to w formie jedynie mo˝liwej do realizacji. Ma to byç zamek symbol, który
w XVIII wieku podzieli∏ tragiczny los upadku paƒstwa polskiego, ulegajàc wówczas
niemal˝e ca∏kowitemu zniszczeniu. Blisko 60 lat temu okazj´ do odbudowy stworzy-
∏o rozebranie ruin wypalonej skutkiem dzia∏aƒ wojennych, a powsta∏ej na jego gruzach
w 1794 roku pruskiej nadbudowy, czyli obiektu istniejàcego do 1945 roku. Ponadpó∏-
wieczne zmagania gremiów skupionych w organizacjach pozarzàdowych, zamierza-
jàcych zamek odbudowaç, z inercjà i brakiem zrozumienia dla idei jego rekonstruk-
cji niektórych kr´gów spo∏ecznych byç mo˝e w koƒcu doprowadzà jednak
do realizacji tego przedsi´wzi´cia.

Dostrzegajàc niedostatek badaƒ archeologicznych dotychczas prowadzonych,

niezb´dnych do odtworzenia w miar´ pe∏nego obrazu zamku, zw∏aszcza jego po-
staci Êredniowiecznej, nale˝y postulowaç przede wszystkim kontynuowanie pro-
gramu archeologicznych badaƒ wykopaliskowych. Jak dotàd nie potrafimy bo-
wiem przekonujàco odtworzyç poszczególnych etapów rozwojowych zamku,
zw∏aszcza w Êredniowieczu, jak równie˝ uchwyciç zmian zachodzàcych w XIV–XV
wieku. Niektórych obszarów, przede wszystkim u˝ytkowanych obecnie kubatur,
niestety nie b´dzie ju˝ mo˝na przebadaç archeologicznie. Wià˝e si´ to nie tylko
z ogromnymi wr´cz trudnoÊciami technicznymi przysz∏ych eksploracji badaw-
czych, ale przede wszystkim z brakiem mo˝liwoÊci uzyskania miarodajnych wyni-
ków – g∏ównie ze wzgl´du na poczynione wczeÊniej nieodwracalne wr´cz znisz-
czenia, dokonane zarówno w substancji murowanej zamku, jak i stratyfikacji
kulturowej z nià zwiàzanej.

Odbudowa tego obiektu stworzy byç mo˝e takie perspektywy, ˝e badania te b´-

dzie mo˝na jednak przeprowadziç. Do najniezb´dniejszych zadaƒ badawczych nale-
˝eç b´dzie zatem przebadanie metodami archeologicznymi nast´pujàcych obszarów
(przestrzeni) i elementów konstrukcyjnych zamku:

1) piwnic po∏udniowej cz´Êci budynku g∏ównego;
2) wn´trza dawnej kuchni ze studnià zamkowà oraz terenu po∏o˝onego za tym

budynkiem, przylegajàcym od zachodu i pó∏nocy;

3) dziedziƒca;
4) tzw. przykopu (fosy) przed zamkiem.
Zbadanie tych elementów jest bezwzgl´dnie konieczne. Tylko wówczas uzyskamy

bowiem w miar´ pe∏ny obraz zamku i odczytamy proces zmian zachodzàcych w ciàgu
700 lat jego burzliwych dziejów.

51

Poznaƒ – zamek. Fazy rozwoju (rozwarstwienie).

P R Z Y P I S Y

1

A. Kaniecki, Poznaƒ. Dzieje miasta wodà pisane, Poznaƒ 1993, s. 126.

2

S. Kaszub, J. Pachowski, Dokumentacja geologiczno-in˝ynierska dla projektu technicznego wie˝y

w Poznaniu, przy ul. Wzgórze Przemys∏awa, Poznaƒ 1965, maszynopis; ¸. WiÊniewska, Techniczne badania
pod∏o˝a gruntowego dla budowy komina w Poznaniu na Górze Przemys∏awa, Poznaƒ 1981, maszyno-
pis.; M. Kania, Raport z badaƒ geotechnicznych wzgórza zamkowego w Poznaniu, cz´Êç 1: Rozpoznanie
mià˝szoÊci warstwy osadów kulturowych, cz´Êç 2: Wst´pna opinia geotechniczna dla potrzeb opracowania
koncepcji projektowych odbudowy Zamku, Poznaƒ 2002, maszynopis.

3

Zamek ksià˝´cy w Poznaniu. Materia∏y do dokumentacji historycznej, t. I, teczka 1 (teksty), t. II,

teczki 2–3 (ilustracje), maszynopis.

4

M. Mika, Materia∏y archiwalne dotyczàce zamku poznaƒskiego (XVI–XVII w.), s. 2–15; H. Zió∏kowska,

Czas powstania i osoba fundatora Zamku na Górze Przemys∏awa w Poznaniu, „Studia i Materia∏y do Dzie-
jów Wielkopolski i Pomorza” t. II, 1957, z. 2, nr 7, s. 40–63.

5

G. Wróblewska, Problematyka urbanistyczna Zamku Przemys∏awa w Poznaniu, s. 64–83.

6

E. Linette, Analityczny opis obiektu, s. 84-117; Wskazania konserwatorskie, s. 118–129.

7

E. Linette, Zamek w Poznaniu. 700 lat dziejów, Warszawa – Poznaƒ 1981.

8

H. Zió∏kowska, Czas powstania i osoba fundatora tzw. Zamku Przemys∏awa w Poznaniu.

9

E. Linette, Zamek w Poznaniu..., s. 31.

10

Tam˝e, s. 32.

11

Tam˝e.

12

„Dziennik Poznaƒski” R. XIV (1872), nr 121, s. 4.

13

H. Ehrenberg, notatka zamieszczona w „Zeitung der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen”

(ZdHG), R. I (1885), s. 147, pkt 2. Znalezione kamienne kule armatnie posiada∏y wymiary:
1) w obwodzie 142,5, tj. 45,4 cm Êrednicy; 2) w obwodzie 147,5, tj. 46,9 cm Êrednicy; 3) w obwodzie 148,
tj. 47,13 cm Êrednicy; 4) w obwodzie 124,5, tj. 39,6 cm Êrednicy; 5) w obwodzie 84, tj. 26,75 cm Êrednicy;
6) w obwodzie 93, tj. 29,7 cm Êrednicy.

14

S. N., Zamek Przemys∏awów – jego dzieje, przeobra˝enia i tajemnice, „Kurier Poznaƒski” nr 594,

24.12.1926 r., s. 25.

15

Por. notatk´ zamieszczonà w ZdHG R. II (1886), II. An Münzen, s. XII (brak danych o autorze); brak

informacji o obecnym miejscu przechowywania numizmatu.

16

Por. notatk´ zamieszczonà w ZdHG R. III (1888), III An sonstiegen Alterthümmern: 1b, s. XX (infor-

macj´ poda∏ Skladny).

17

Kul´ w∏àczono do zbiorów muzealnych pod nr inw. KFM 1898: 108; brak informacji o obecnym miej-

scu przechowywania obiektu.

18

Spis przedmiotów i zabytków sztuki Dzia∏u Kulturalno-Historycznego Muzeum Towarzystwa Przyja-

ció∏ Nauk, nr 248; obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu (MNP), nr inw. A. 231.

19

Por. dokumentacj´ znajdujàcà si´ w MAP, t. Góra Przemys∏a, nr inw. 6084.

20

Por. dokumentacj´ archiwalnà, nr akt 1629/03 z dn. 16/17 X 1903 r., nr inw.: KFM 1903: 967; karta na-

bycia daru, inw. Urz´du Krajowego (Landesamt fır Vorgeschichte), w katalogu 1903: 213, obecnie w zbio-
rach MAP (magazyn Êredniowiecza).

21

W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materia∏y do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycz-

nej, t. V, Wroc∏aw 1980, s. 197–199, 208; zbiory MAP, nr inw. KFM 1903: 456, nr kat. KFM 1903: 313, 314.

22

Por. dokumentacj´ znajdujàcà si´ w Muzeum Narodowym w Poznaniu; nr inw. KFM 1910: 185.

23

Por. dokumentacj´ znajdujàcà si´ w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu (MAP); nr inw. 20020/4,

nr kat. d. KFM 1904: 273.

24

Por. dokumentacj´ znajdujàcà si´ w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu (MAP), zawierajàcà in-

formacj´, ˝e w 1905 r. znaleziono „cztery staroÊwieckie garnki z uchami, dwa czworoboczne naczynia gli-
niane [...] na gruncie ofiarodawcy”; nr inw. TPN 1905: 16; brak informacji o obecnym miejscu przecho-
wywania materia∏ów.

25

Por. dokumentacj´ znajdujàcà si´ w MAP: materia∏y zainwentaryzowano w 1911 roku, jednak bez nu-

meru (powinien byç TPN 1911: 7).

26

Por. informacj´ prasowà zamieszczonà w „Dzienniku Poznaƒskim”, W podziemiach zamczyska poznaƒ-

skiego, nr 243, 21 X 1932, s. 5 (autor notatki: W. Z.).

27

Por. informacj´ prasowà zamieszczonà w „Dzienniku Poznaƒskim”, W podziemiach zamczyska poznaƒ-

skiego, 11 XII 1932, nr 243, s. 7. (autor notatki W. Z.).

53

28

Dokumentacja i materia∏y znajdujà si´ w archiwum i zbiorach MAP (fragm. ceramiki naczyniowej:

1 – XIII/XIV w., 8 – XV w., 1 – XVII w.); „Fontes Archaeologici Posnanienses”, vol. VI (1955), Poznaƒ 1956;
M. Piaszykowa, Nabytki Dzia∏u Przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w latach 1933–1937, s. 172,
r. 1933, inf.: Poznaƒ (z piwnic Archiwum Paƒstwowego na Górze Przemys∏awa). Skorupy Okr. PóênoÊredn.
Bad. Urz´d. J. Kostrzewskiego, Knowskiego i W. Koçki nr inw.: MW 1933: 31, nr kat. 1933: 285.

29

Informacja prasowa zamieszczona w „Kurierze Poznaƒskim”, Czy Êlady muru drewnianego Przemys∏a-

wa I?, 10 X 1937, s. 7 (autor notatki: S. K.).

30

Materia∏y znajdujà si´ w MAP (fragm. naczyƒ, ceramiki budowlanej – fragm. cegie∏, fragm. p∏yt po-

sadzkowych, fragm. dachówek, kó∏ko ˝elazne., koÊci zwierz´ce, z´by, polepa, w´gle drzewne); nr inw.
MW 1937 – brak numeru inwentarza.

31

Materia∏y znajdujà si´ w zbiorach MAP (zachowane 3 fragm. póênoÊredniowiecznej ceramiki naczy-

niowej); Fontes Praehistorici, vol. I (1950), Poznaƒ 1951, B. Kostrzewski, Wykaz nabytków Muzeum Arche-
ologicznego w Poznaniu w latach 1945–1949, r. 1946, poz. nr 18, Poznaƒ-Góra Przemys∏awa. Skorupy na-
czyƒ wczesnohistorycznych i Êredniowiecznych. Depozyt Instytutu Badaƒ Staro˝ytnoÊci S∏owiaƒskich,
nr inw. 1946: 86.

32

Dokumentacja znajduje si´ w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, ks. inw.

s. 21, poz. 693.

33

Por. przypis 3.

34

Por. przypis 3 (sprawozdanie z badaƒ prowadzonych w latach 1949 i 1955 – w za∏àczeniu) oraz wyni-

ki badaƒ prowadzonych w latach 1992–1993, 1995, 2002–2003.

35

Znalezisko znajduje si´ w MAP; Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. IV (1953), Poznaƒ 1954,

s. 299, Maria Kostrzewska, Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1952 –1953,
1953. Wczesny i póêny okres Êredniowieczny (V), Poznaƒ-ÂródmieÊcie, pow. Poznaƒ – miasto. Stan. Góra
Przemys∏awa. Skorupa. Okres wczÊr. Dar W. Bromskiego, Nr inw, 1953: 119.

36

Z. Karolczak, Sprawozdanie z badaƒ archeologicznych przeprowadzonych w rejonie Zamku Przemys∏a

w Poznaniu w 1973 roku, maszynopis, w zbiorach archiwum MAP.

37

H. Klunder, Sprawozdanie a archeologiczno-architektonicznych badaƒ na Wzgórzu Przemys∏a w 1993 roku,

maszynopis, w zbiorach archiwum MAP.

38

E. Mazurowska, Sprawozdanie a badaƒ archeologicznych na Górze Przemys∏a w 1986 roku, maszynopis,

w zbiorach archiwum MAP.

39

Z. Karolczak, Sprawozdanie z badaƒ na Zamku Przemys∏a w 1992 roku, maszynopis., w zbiorach archi-

wum MAP.

40

H. Klunder, Maszynopis..., por. przypis 18.

41

Z. Karolczak, Wyniki badaƒ architektoniczno-konserwatorskich Zamku Przemys∏a w Poznaniu przepro-

wadzonych w 2002 roku; ten˝e, Wyniki badaƒ archeologiczno-architektonicznych Zamku Przemys∏a
w Poznaniu przeprowadzonych w 2003 roku, maszynopis, w zbiorach archiwum Muzeum Narodowego
w Poznaniu (MNP).

42

Por. przypis 2.

43

Z. Karolczak, Wyniki badaƒ archeologiczno-architektonicznych Zamku Przemys∏a w Poznaniu prowadzonych

w 2004 roku, maszynopis, w zbiorach archiwalnych Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Poznaniu.

44

Z. Karolczak, Wyniki badaƒ archeologiczno-architektonicznych Zamku Przemys∏a w Poznaniu prowadzo-

nych w 2005 roku., maszynopis, w zbiorach archiwalnych Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego
w Poznaniu.