„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Janina Rudzińska

Analizowanie czynników wpływających na zróżnicowanie
klimatu 311[23].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Jolanta Odzimek
mgr inż. Andrzej Pyszczek



Opracowanie redakcyjne:
mgr Janina Rudzińska




Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Kacperczyk











Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[23].Z2.01.
„Analizowanie

czynników

wpływających

na

zróżnicowanie

klimatu”

zawartego

w modułowym programie nauczania dla zawodu technik meteorolog.




















Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Czynniki klimatotwórcze

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

12

4.1.3. Ćwiczenia

13

4.1.4. Sprawdzian postępów

15

4.2. Klasyfikacja klimatów

16

4.2.1. Materiał nauczania

16

4.2.2. Pytania sprawdzające

19

4.2.3. Ćwiczenia

20

4.2.4. Sprawdzian postępów

21

4.3. Charakterystyka czynników klimatycznych na kontynentach

22

4.3.1. Materiał nauczania

22

4.3.2. Pytania sprawdzające

28

4.3.3. Ćwiczenia

28

4.3.4. Sprawdzian postępów

30

4.4. Charakterystyka klimatu Polski

31

4.4.1. Materiał nauczania

31

4.4.2. Pytania sprawdzające

35

4.4.3. Ćwiczenia

35

4.4.4. Sprawdzian postępów

37

5. Sprawdzian osiągnięć

38

6. Literatura

43

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o czynnikach wpływających na

kształtowanie się klimatu, klasyfikacji klimatów oraz o różnych elementach klimatycznych
powodujących zróżnicowanie klimatu poszczególnych kontynentów i Polski.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już opanowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie będziesz mógł kształtować podczas pracy
z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw zadań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści kształcenia,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz kształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału nauczania z zakresu całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

311[23].Z2

Podstawy klimatologii

311[23].Z2.01

Analizowanie czynników

wpływających na

zróżnicowanie klimatu

311[23].Z2.02

Prowadzenie obserwacji

i pomiarów do celów

klimatologicznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozpoznawać zjawiska i procesy zachodzące w atmosferze ziemskiej,

–

wyjaśniać przestrzenny i czasowy rozkład procesów zachodzących w atmosferze
i określić ich wzajemne powiązania,

–

definiować wielkości określające stan fizyczny atmosfery w tym: ciśnienie
atmosferyczne, promieniowanie słoneczne i usłonecznienie, temperaturę powietrza,
parowanie, wilgotność, zachmurzenie, opady, wiatry,

–

charakteryzować przebieg zjawisk określających stan fizyczny atmosfery i ich rozkład na
kuli ziemskiej,

–

posługiwać się atlasem geograficznym,

–

odczytywać mapy klimatyczne i analizować je,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−−−−

wyjaśnić pojęcie klimatologii oraz określić związek klimatologii z innymi dziedzinami
nauki,

−−−−

wyjaśnić pojęcie klimatu oraz pogody,

−−−−

scharakteryzować elementy klimatu,

−−−−

scharakteryzować meteorologiczne i niemeteorologiczne czynniki klimatu,

−−−−

scharakteryzować wpływ czynników astronomicznych i geograficznych na klimat,

−−−−

scharakteryzować krążenie Ziemi wokół Słońca i jego wpływ na klimat,

−−−−

wyjaśnić wpływ promieniowania słonecznego na zróżnicowanie klimatu,

−−−−

scharakteryzować fronty klimatologiczne,

−−−−

określić wpływ podłoża i rzeźby terenu na klimat lokalny,

−−−−

wyjaśnić wpływ lądów i mórz na klimat,

−−−−

scharakteryzować kryteria podziału klimatu według Köppena, Berga, Alisowa,
Gorczyńskiego, Okołowicza,

−−−−

scharakteryzować cechy klimatu morskiego i kontynentalnego i czynniki je kształtujące,

−−−−

wyjaśnić pojęcie mikro- i makroklimatu,

−−−−

scharakteryzować czynniki kształtujące mikro- i makroklimat,

−−−−

dokonać podziału klimatycznego obszaru Polski,

−−−−

scharakteryzować klimat poszczególnych kontynentów,

−−−−

określić przyczyny i skutki zmian klimatycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Czynniki klimatotwórcze

4.1.1. Materiał nauczania

Klimatologia jest to nauka o klimacie, czyli o stwierdzonych na podstawie wieloletnich

obserwacji warunkach atmosferycznych, charakterystycznych dla jakiegoś miejsca na kuli
ziemskiej i zależnych od czynników geograficznych. W klimatologii wyróżnia się następujące
dziedziny:
a)

klimatologia ogólna – bada przyczyny powstawania różnych typów klimatów,

b)

klimatologia regionalna – przedstawia charakterystyczne cechy klimatu określonych
obszarów i wyjaśnia przyczyny ich zróżnicowania, zajmuje się także regionalizacją
klimatów na kuli ziemskiej,

c)

paleoklimatologia – bada klimaty minionych epok geologicznych, w celu poznania
warunków klimatycznych i ich zmian w dziejach Ziemi,

d)

klimatologia stosowana – bada cechy klimatu, które wpływają na życie i określone
dziedziny gospodarki człowieka, jej podział jest następujący:

–

bioklimatologia – bada związki między organizmami żywymi, a otaczającym
ś

rodowiskiem atmosferycznym, w tym bioklimatologia medyczna, analizuje wpływ

pogody i klimatu na zdrowie człowieka i jego stany fizjologiczne,

–

agroklimatologia – bada właściwości klimatyczne danego obszaru z punktu widzenia
rozwoju roślin uprawnych oraz efektywności gospodarki hodowlanej,

–

klimatologia transportu – analizuje sytuacje pogodowe i klimatyczne, sprzyjające
i groźne dla różnych rodzajów transportu,

–

klimatologia techniczna – ma na celu udzielenie konkretnych odpowiedzi z punktu
widzenia cech klimatu danego obszaru na zapotrzebowanie techniki, np. urbanistyki,
ośrodków przemysłowych, prawidłowej lokalizacji osiedli mieszkaniowych.

Klimatologia jest jedną z nauk geograficznych, która wykazuje ścisły związek

z poszczególnymi naukami badającymi środowisko przyrodnicze. Poszczególne gałęzie
klimatologii korespondują z innymi naukami, tj. fizyką, biologią i chemią. Szczególnie dużą
rolę odgrywa kartografia, która poprzez tworzenie map stanowi podstawę do analizy
i rozmieszczenia przestrzennego elementów meteorologicznych i klimatologicznych.

Klimat (z gr. klima – strefa) to charakterystyczny dla danego obszaru przebieg zjawisk

atmosferycznych wyrażający się w powtarzających cyklach pogodowych w okresie
wieloletnim (30 ÷ 50 lat). Ustalany jest on na podstawie długoletnich obserwacji normalnego
przebiegu pogody, zarówno jej stanów, jak i poszczególnych składników. Natomiast pogoda
to chwilowy stan atmosfery na pewnym obszarze, określony przez układ powiązanych ze
sobą składników zwanych elementami meteorologicznymi. Materiałem wyjściowym do
badań klimatologicznych są obserwacje elementów meteorologicznych oraz układy stanów
pogodowych, dlatego klimatologia ściele wiąże się z meteorologią.

Zarówno klimat jak i pogodę charakteryzują te same parametry meteorologiczne, zwane

elementami klimatu (pogody), które nieustannie wzajemnie na siebie oddziaływają. Są to:
1)

usłonecznienie – czyli ilość promieniowania słonecznego, jaka dociera do powierzchni
Ziemi, bezpośrednio wpływa na temperaturę powietrza, a pośrednio na pozostałe
składniki klimatu, jest przyczyną zjawisk i procesów zachodzących w troposferze,
promienie słoneczne przechodzące przez atmosferę częściowo się w niej rozpraszają,
częściowo odbijają (od chmur), dochodzą też do powierzchni Ziemi, która je pochłania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

i odbija, powstają w ten sposób różnice temperatur, które wpływają na zmiany
właściwości fizycznych powietrza, a to prowadzi do jego ruchów i przemian,

2)

ciśnienie atmosferyczne – określa wielkość nacisku powietrza w danym miejscu, obszar
o wartościach ciśnienia wzrastających ku środkowi układu barycznego to wyż, natomiast
układ o wartościach malejących ku środkowi układu barycznego to niż atmosferyczny,
o rozkładzie ciśnienia atmosferycznego decyduje stopień nagrzania powierzchni Ziemi,
który powoduje przemieszczanie się mas powietrza, zawsze od ciśnienia wysokiego do
niskiego,

3)

wiatr – to poziomy ruch powietrza względem powierzchni Ziemi, wywołany różnicą
ciśnień, charakteryzuje go prędkość (siła) mierzona w m/s lub w umownej skali
Beauforta oraz kierunek, z którego wieje, jest on ściśle związany z rozkładem ciśnienia
atmosferycznego, ruch ten nie odbywa się po najkrótszej drodze, tj. po linii prostej, siła
Coriolisa będąca efektem ruchu wirowego Ziemi powoduje odchylanie kierunku wiatru
w różny sposób na półkuli północnej i południowej,

4)

temperatura powietrza – zależy głównie od kąta padania promieni słonecznych i napływu
mas powietrza, zmienia się w cyklu rocznym i dobowym, a także wraz ze wzrostem
wysokości nad poziomem morza, przy ustalaniu typu klimatu decydujące znacznie mają
ś

rednie wieloletnie temperatury najzimniejszego i najcieplejszego miesiąca oraz roczne

i dobowe amplitudy (różnice między najwyższą i najniższą wartością temperatury),

5)

opady atmosferyczne – ich wielkość podawana jest w mm opadu dla danej powierzchni,
mogą mieć różną postać: deszczu, śniegu, gradu, mżawki, krupy śnieżnej, powstają
w chmurach, w których skroplona lub skrystalizowana para wodna rozrasta się do takich
rozmiarów, że nie może się utrzymać w powietrzu i spada na powierzchnię Ziemi,
chmury deszczowe tworzą się w określonych warunkach, m.in. na styku mas powietrza
ciepłego i zimnego, a także wskutek prądów konwekcyjnych czy napotkania przeszkody
w postaci bariery górskiej,

6)

wilgotność powietrza – wyraża procentowy udział pary wodnej w powietrzu, ma wpływ
na występowanie opadów oraz na zmiany temperatury, powietrze wilgotne nagrzewa
i ochładza się wolniej niż suche,

7)

zachmurzenie – określane jest jako procentowe zakrycie nieba przez chmury; w dzień
ogranicza dopływ bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi,
powodując ochłodzenie, natomiast nocą zapobiega wypromieniowaniu ciepła przez
powierzchnię, co wpływa na zmniejszenie spadku temperatury.
Poszczególne elementy klimatu są wynikiem współdziałania wielkoskalowych procesów

atmosferycznych, które odbywają się pod wpływem warunków określonych przez czynniki
kształtujące klimat.

Czynniki klimatotwórcze powodujące zróżnicowanie klimatyczne Ziemi dzielimy je na:

–

meteorologiczne – decydujące o zasięgu stref klimatycznych,

–

niemeteorologiczne – powodujące zróżnicowanie warunków klimatycznych w obrębie
poszczególnych stref klimatycznych,

–

antropogeniczne – będące efektem gospodarczej działalności człowieka i modyfikacją
czynników geograficznych (strefowe i astrefowe).

Meteorologiczne czynniki klimatu

Czynniki meteorologiczne wykazują ścisły związek z promieniowaniem słonecznym,

które jest głównym źródłem energii dla procesów klimatycznych, takich jak:
1.

Obieg ciepła – różnicuje warunki termiczne atmosfery, a uczestniczą w nim takie procesy
jak: przewodnictwo cieplne, różne rodzaje promieniowania, konwekcja, turbulencja,
adwekcja. Energia promieniowania słonecznego jest pochłaniana przez atmosferę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

litosferę i hydrosferę oraz zamieniana na energię cieplną, ważnym źródłem ciepła dla
atmosfery jest promieniowanie długofalowe Ziemi,

2.

Obieg wilgoci – stanowi zamknięty cykl wzajemnie ze sobą powiązanych procesów
parowania, kondensacji, tworzenia się chmur, powstawania opadów oraz mechanizmy
spływu i wsiąkania wody. Intensywność poszczególnych ogniw tego cyklu zależy od
charakteru podłoża oraz pozostałych procesów klimatycznych,

3.

Cyrkulacja atmosferyczna – obejmuje wszystkie trójwymiarowe aspekty przepływu
energii od podłoża do górnych granic troposfery oraz od równika do biegunów.
Nierównomierny rozkład ciepła na powierzchni Ziemi i w atmosferze wywołuje różnice
ciśnienia atmosferycznego, które powodują ruchy mas powietrza. Ich prosty przepływ
komplikuje ruch obrotowy Ziemi oraz siła tarcia, a także powstające lokalnie zaburzenia
wirowe pod postacią wyżów i niżów.

Niemeteorologiczne czynniki klimatu

Do niemeteorologicznych (geograficznych) czynników kształtujących klimat na Ziemi

zalicza się czynniki, które dzieli się na strefowe i astrefowe. Czynnik strefowy odpowiada za
równoleżnikowy przebieg stref klimatycznych na Ziemi, natomiast pozostałe czynniki
powodują różnicowanie elementów klimatycznych w obrębie określonej strefy klimatycznej.
Są to:
1.

Szerokość geograficzna – jest najważniejszym czynnikiem warunkującym zjawiska
strefowości na kuli ziemskiej. Od niej zależy ilość, intensywność oraz czas naświetlania
powierzchni Ziemi promieniami słonecznymi, a to ma wpływ na dobowy i roczny
rozkład temperatur czy opadów. Ilość promieniowania słonecznego w różnych
szerokościach geograficznych warunkuje również:

–

kąt padania promieni słonecznych (rys. 1),

–

czas trwania dnia i nocy.

Rys. 1. Wpływ kąta padania promieni słonecznych na ilość docierającej energii słonecznej do Ziemi

[http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/Sogolna_cyrkulacja_powietrza2.jpg]

Zarówno czas trwania oświetlenia jak i kąt padania promieni słonecznych są uzależnione

od czynników astronomicznych. Ruch Ziemi wokół własnej osi oraz ruch obiegowy
wokół Słońca powodują różnice w nagrzewaniu się powierzchni w czasie doby i roku. Oś
obrotu Ziemi jest nachylona do powierzchni ekliptyki pod stałym kątem 66

º

33

’

. Powoduje

to ciągłą zmianę kąta padania promieni słonecznych na powierzchnię Ziemi w ciągu
roku. Zmiana szerokości geograficznej, w której Słońce góruje w zenicie, powoduje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

zmianę warunków oświetlenia na Ziemi. W poszczególnych szerokościach
geograficznych zmienia się ilość docierającej energii słonecznej, wzrasta lub maleje
wysokość Słońca oraz czas nagrzewania powierzchni. Powoduje to występowanie
astronomicznych pór roku, którym towarzyszy zmiana długości trwania dnia i nocy. Na
półkuli północnej astronomiczne pory roku pokrywają się z kalendarzowymi. Natomiast
na półkuli południowej pory kalendarzowe przesunięte są w stosunku do
astronomicznych o pół roku Długości trwania dnia i nocy w szerokościach
międzyzwrotnikowych mają podobny czas trwania. W szerokościach umiarkowanych
w porze lata wyraźnie przeważa długość dnia, zaś w porze chłodnej długość nocy. Na
biegunach obserwuje się występowanie dni i nocy polarnych, trwających po pól roku.

2.

Rozkład lądów i mórz – powoduje odmienne warunki termiczne na lądzie i nad wodami,
przez co wpływa na zróżnicowanie rocznych amplitud temperatury powietrza. Czynnik
ten jest przyczyną zakłóceń w strefowym rozkładzie temperatur, opadów i ciśnienia, co
wynika z różnic w nagrzewaniu się i oddawaniu ciepła przez ląd i wodę. Ma również
wpływ na zróżnicowanie mas powietrza pod względem zasobów ciepła i wilgoci,
zwanych morskimi i kontynentalnymi. Masy te, przenoszone przez prądy powietrza,
wpływają na charakter pogody i klimatu na terenach odległych od obszarów źródłowych.
Obie masy powietrza charakteryzuje odmienne albedo oraz wielkość emisji
promieniowania długofalowego. Z tego powodu kształtują się różne ośrodki baryczne nad
powierzchniami kontynentów i mórz. Największe kontrasty termiczne między tymi
powierzchniami powstają w okresie lata i zimy w szerokościach umiarkowanych. Latem
ląd jest cieplejszy niż morze, dlatego powstaje nad nim ośrodek niskiego ciśnienia, a nad
morzem wysokiego, zimą jest odwrotnie. Także wilgotność powietrza zalegającego nad
lądem i morzem powoduje powstanie mas powietrza, które różnicują zjawiska pogodowe.

3.

Wysokość nad poziomem morza – powoduje spadek ciśnienia atmosferycznego wraz
z wysokością i zwiększenie przezroczystości powietrza. W związku z tym rośnie
natężenie promieniowania słonecznego, ale wzrasta też ilość energii odbitej, dlatego wraz
ze wzrostem wysokości temperatura maleje. Również wraz ze wzrostem wysokości
rośnie wilgotność względna i do pewnego poziomu suma opadów atmosferycznych.
Maleje jednak zawartość pary wodnej, ale w niższej temperaturze intensywniej zachodzi
proces kondensacji i powstawania chmur.

4.

Ukształtowanie terenu i jego ekspozycja – wpływa na warunki klimatyczne poprzez
występowanie barier górskich i ich położenie w stosunku do przeważającego kierunku
napływu mas powietrza. Również ekspozycja w stosunku do stron świata i ośrodków
barycznych wpływa na przebieg elementów klimatologicznych. Masy powietrza
napotykające na swojej drodze pasmo górskie przemieszczają się nad barierą, powodując
procesy określane mianem efektu fenowego. Po stronie dowietrznej bariery górskiej
następuje unoszenie się powietrza i opady atmosferyczne, natomiast po stronie
zawietrznej zachodzi proces wzrostu temperatury i wystąpienie wiatrów fenowych. Na
obszarach górskich często występuje zjawisko inwersji opadowej, czyli spadku rocznej
sumy opadów powyżej określonej wysokości. Wysokość ta związana jest z poziomem
kondensacji pary wodnej oraz podstawą zalegania chmur.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Rys. 2. Zależność promieniowania bezpośredniego od ekspozycji i nachylenia stoków: punkty A i B znajdują się

w cieniu, promienie słoneczne nie padają bezpośrednio na jego powierzchnię, w punkcie C duży kat

padania promieni słonecznych powoduje intensywne ogrzewanie powierzchni, punkt D – na płaskiej

powierzchni kąt padania promieni słonecznych jest mniejszy niż w C [4, s. 74.]

5.

Prądy morskie – są czynnikiem klimatycznym, którego wpływ wspomaga cyrkulację
atmosferyczną różnicującą warunki termiczne po zachodniej i wschodniej stronie
oceanów. Masy powietrza nabierają cech zbliżonych do termiki prądów morskich. Ciepłe
prądy powodują wzrost temperatur mas powietrza, a tym samym wzrost ilości opadów.
Prądy zimne ochładzają masy powietrza i ograniczają dopływ pary wodnej, przyczyniając
się do powstania przybrzeżnych pustyń.

6.

Szata roślinna – im bardziej zwarta powierzchnia pokryta jest roślinnością, tym mniejsza
ilość energii słonecznej dopływa w dzień, a odpływa wskutek wypromieniowania
w nocy. Roślinność łagodzi przebieg dobowy temperatur, powoduje wzrost wilgotności
powietrza oraz zmniejsza prędkość wiatru. Obszary leśne mają też więcej opadów
atmosferycznych.

7.

Rodzaj pokrycia terenu – warunkuje albedo i wymianę ciepła z otoczeniem. Od rodzaju
pokrycia terenu uzależniony jest przebieg wielu procesów wpływających na temperaturę
i wilgotność powietrza atmosferycznego.

Czynniki antropogeniczne klimatu

Czynniki klimatyczne wytworzone przez działalność człowieka, powodujące zmianę

warunków klimatycznych w skali globalnej i regionalnej to czynniki antropogeniczne.
Szczególnie modyfikująco wpływają na klimat miast i obszarów uprzemysłowionych. Są to
procesy powodujące efekt cieplarniany, stepowienie terenów, wylesianie, czy osuszanie
bagien w celu pozyskania nowych terenów. Zwarta zabudowa osiedli osłabia siłę wiatru,
powodując tak zwany efekt kurtynowy. Produkty spalania paliw oraz różnorodne substancje
emitowane do atmosfery zmniejszają jej przezroczystość ograniczając ilość promieniowania
słonecznego dochodzącego do powierzchni. Zanieczyszczenia znajdujące się w powietrzu są
przyczyną kwaśnych deszczy, dziury ozonowej, a podczas pogody inwersyjnej może powstać
szkodliwy dla ludzi smog.

Promieniowanie słoneczne będące źródłem energii otrzymanej od Słońca jest przyczyną

zmiennego oświetlenia w różnych szerokościach na Ziemi. Różny kąt padania promieni
słonecznych na kuli ziemskiej spowodował wydzielenie pięciu stref oświetlenia:

–

strefa gorąca – obejmuje pas od szerokości 25ºN ÷ 25ºS, jest to strefa o wyraźnej
nadwyżce energii promieniowania słonecznego, zajmuje ona około 40 % powierzchni
Ziemi,

–

strefy umiarkowane – leżą w szerokościach pomiędzy 25º÷ 50º na każdej półkuli, są to
strefy przejściowe, w których bilans promieniowania zmienia znak z dodatniego na
ujemny na około 18% powierzchni Ziemi, w strefach tych zachodzą bardzo intensywne
procesy atmosferyczne,

–

strefy zimne – leżą w szerokościach powyżej 50º na każdej półkuli, wraz ze zbliżaniem
się do biegunów wzrasta ujemna wartość bilansu promieniowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Taki rozkład bilansu promieniowania ma bezpośrednie przełożenie na rozkład obszarów

termicznych, układu ciśnień oraz frontów atmosferycznych. W rozkładzie ciśnień na Ziemi
wyróżnia się strefy obniżonego i podwyższonego ciśnienia, będące efektem ogólnej
cyrkulacji mas powietrza.

Na granicach stykających się mas powietrza tworzą się fronty atmosferyczne stanowiące

strefy przejściowe rozdzielające masy, które różnią się temperaturą i wilgotnością. Główne
fronty atmosferyczne zwane też klimatologicznymi to:

–

równikowy (międzyzwrotnikowy) – tworzy się między dwiema masami powietrza
równikowego, różniącymi się stopniem przekształcenia,

–

polarny – oddziela masy powietrza zwrotnikowego od polarnego,

–

arktyczny – oddziela masy powietrze polarnego od arktycznego,

–

antarktyczny – oddziela masy powietrze polarnego od antarktycznego.
W obrębie stref klimatycznych wyróżnia się klimaty astrefowe, które mogą występować

w różnych miejscach na Ziemi. Są to: klimat morski i kontynentalny oraz klimat górski.

Lądy i morza w różny sposób pochłaniają ciepło i oddają go do otoczenia. Zjawisko to

jest przyczyną kształtowania się mas powietrza o odmiennych właściwościach oraz tworzenia
się różnych układów barycznych. Duże różnice w wartościach i przebiegu poszczególnych
elementów klimatu spowodowały podział na:

–

klimat morski, który charakteryzuje się małymi amplitudami dobowymi i rocznymi
powietrza, cechuje się wysokimi opadami, rozłożonymi równomiernie w ciągu roku,
dużym zachmurzeniem i częstymi mgłami, małą liczbą dni pogodnych oraz dużą
prędkością wiatru,

–

klimat lądowy, który ma duże dobowe i roczne amplitudy temperatury, gorące lata
i mroźne zimy, opady niewielkie przeważnie w ciepłej porze roku (wyjątek stanowią
obszary górskie i monsunowe).
Dla klimatu górskiego charakterystyczna jest piętrowość klimatyczna, która wpływa na

piętrowość roślinną. Klimaty górskie cechuje duże zróżnicowanie opadów w zależności od
wysokości i ekspozycji stoków. W kotlinach śródgórskich może wystąpić inwersja
temperatury, a w wysokich partiach gór inwersja opadowa oraz silne wiatry lokalne. Góry
tworzą naturalną barierę dla swobodnego przepływu powietrza i oddzielają od siebie różne
typy klimatów, a nawet różne typy stref klimatycznych. W Europie są to Alpy i Karpaty,
w Azji Karakorum i Himalaje, w Ameryce Południowej Andy, a w Ameryce Północnej
Kordyliery. Każde pasmo górskie, a co się z tym wiąże, każdy typ klimatu górskiego na
danym terenie posiada granice klimatyczne, do których należą: linia wiecznych śniegów
i granica suchości. Są one uzależnione od szerokości geograficznej, ilości opadów, ekspozycji
zboczy oraz rodzaju mas powietrza dominujących w określonej strefie klimatycznej.
Przykładem różnorodności klimatycznej może być szczyt Kilimandżaro w Afryce
Wschodniej, pokryty śniegiem, podczas gdy ląd u jego podnóży jest ubogi w zasoby wody.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak klasyfikuje się klimatologię?

2.

Czym różni się klimat od pogody?

3.

Jakie wyróżniania się elementy klimatu?

4.

Jakie wyróżniania się czynniki meteorologiczne?

5.

Jaki jest wpływ promieniowania słonecznego na kształtowanie się klimatu?

6.

Jakie rozróżnia się czynniki niemeteorologiczne?

7.

Jakie są główne fronty klimatologiczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

8.

W jaki sposób wpływają na klimat ruchy Ziemi?

9.

Jakie strefy oświetlenia występują na kuli ziemskiej?

10.

Jakie klimaty zalicza się do strefowych?

11.

Jakimi cechami charakteryzuje się klimat kontynentalny i morski?

12.

Jakie cechy wyróżniają klimat górski?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj podział klimatologii i omów jej związek z innymi naukami. Wymień

działy gospodarki, dla których klimatologia ma kluczowe znaczenie.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zdefiniować pojęcia określające podział klimatologii,

2)

wyjaśnić współzależności klimatologii z różnymi dziedzinami nauki,

3)

określić dziedziny gospodarki, dla których klimatologia ma duże znaczenie,

4)

scharakteryzować przykłady zastosowania wyników badań klimatycznych w wybranych
dziedzinach gospodarki,

5)

określić związek klimatologii z innymi naukami, których osiągnięcia mają znaczenie dla
klimatologii,

6)

zapisać wnioski w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

stanowisko z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dotycząca podziału i zakresu badań
w klimatologii.

Ćwiczenie 2

Na mapie konturowej Europy zaznacz punktami stacje klimatyczne: Valentia, Warszawa,

Kursk, Orenburg. Określ, według jakiego kryterium wybrano te stacje klimatyczne. Wpisz do
tabeli dane klimatyczne miejscowości zaznaczonych na mapce, na podstawie map
tematycznych z atlasu geograficznego.

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

Valentia-morze

Warszaw a

Kursk

Orenburg-l

ą

d

Stacje klim atyczne

T

e

m

p

.

w

0

C

0

5

10

15

20

25

30

O

p

a

d

w

c

m

Opad I - cm

Opad VII - cm

Temp. I - °C

Temp VII - °C

Diagram do ćwiczenia 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Diagram do wykresu przedstawiający przebieg temperatur i opadów wzdłuż 52°

szer. geogr. PN oraz przebieg temperatur i opadów wzdłuż 52° szer. geogr. PN

Stacje
klimatyczne

temperatura

stycznia

temperatura

lipca

opad

stycznia

opad
lipca

Valentia – morze

Warszawa

Kursk

Orenburg – ląd

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)

zaznaczyć na mapie płożenie wybranych stacji meteorologicznych,

2)

ustalić kryterium wyboru określonych stacji meteorologicznych,

3)

określić wnioski dotyczące rozkładu i kierunków zmian temperatury stycznia i lipca,

4)

scharakteryzować wielkości opadów w poszczególnych stacjach meteorologicznych,

5)

wykonać wykresy,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

7)

ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

flamastry,

–

atlas geograficzny,

–

mapa konturowa Europy,

–

diagram do wykresu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dotycząca charakterystyki czynników
klimatycznych.

Ćwiczenie 3

Porównaj przebieg temperatury i opadów w określonych stacjach klimatycznych oraz

oblicz średnią roczną temperaturę i roczną sumę opadów oraz amplitudę roczną temperatur.
Na podstawie danych klimatycznych zawartych w tabeli dokonaj analizy przebiegu
składników klimatycznych, scharakteryzuj klimat morski i kontynentalny, wyjaśniając
przyczyny różnic.

Miesiące

Nazwa
stacji

Wys.
n.p.m.
(m)

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Rok

Londyn

48

T

4,2

4,4

5,7

8,2

12,0

15,0

17,0

16,4

14,1

10,1

6,7

4,9

9,9

Uralsk

109

T

-
14,
2

-13,8

-7,3

5,5

14,9

20,2

22,6

20,6

13,7

5,1

-3,6

-10,6

4,4

Londyn

48

O 48

40

48

44

44

47

58

58

47

63

62

58

617

Uralsk

109

O 16

15

20

21

33

33

35

28

26

31

24

22

304

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić płożenie wybranych stacji,

2)

porównać przebieg temperatury i opadów w określonych stacjach klimatycznych,

3)

obliczyć średnią roczną temperaturę i roczną sumę opadów dla stacji,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4)

obliczyć amplitudę roczną temperatur,

5)

przeanalizować przebieg składników klimatycznych w okresie rocznym,

6)

wyjaśnić przyczyny różnic klimatu w tych stacjach,

7)

scharakteryzować klimat morski i kontynentalny,

8)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

9)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

atlas geograficzny,

–

kalkulator,

–

dane klimatyczne określonych stacji klimatycznych,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dotycząca charakterystyki czynników
klimatycznych.

4.1.4. Sprawdzian postępów:

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

sklasyfikować klimatologię?

2)

wyjaśnić definicję klimatu i pogody?

3)

wymienić procesy klimatotwórcze?

4)

wymienić elementy klimatu?

5)

wyróżnić czynniki meteorologiczne?

6)

wyróżnić czynniki niemeteorologiczne?

7)

określić wpływ szerokości geograficznej na klimat?

8)

określić wpływ promieniowania słonecznego na klimatu?

9)

sklasyfikować główne fronty atmosferyczne?

10)

określić wpływ ruchu obiegowego Ziemi na klimat?

11)

scharakteryzować klimat morski?

12)

scharakteryzować klimat kontynentalny?

13)

scharakteryzować klimat górski?

14)

określić strefy oświetlenia Ziemi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.2. Klasyfikacja klimatów

4.2.1. Materiał nauczania

Klimat na Ziemi charakteryzuje się dużą różnorodnością, co jest konsekwencją

oddziaływania różnych czynników klimatotwórczych. Szerokość geograficzna ma największy
wpływ na strefowy charakter kształtowania klimatu, ze względu na nierównomierny dopływ
promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi, który związany z obiegiem Ziemi wokół
Słońca i nachyleniem osi Ziemi do płaszczyzny ekliptyki. Generuje on obieg wody i ciepła
w systemie Ziemia – atmosfera oraz ogólną cyrkulację atmosfery. Jednakże klimaty w tej
samej szerokości geograficznej są skrajnie odmienne. Zachodzące podobieństwa i różnice
stworzyły potrzebę uporządkowania cech i warunków klimatycznych na Ziemi. Klasyfikację
klimatów opierają się na różnych kryteriach:

–

padanie promieni Słońca – klasyfikacja grecka,

–

rozkład temperatury powietrza – klasyfikacja A. Supana,

–

rozkład temperatury oraz wilgotności i opadów – klasyfikacja W. Köppena, L. Berga,

–

obieg wilgotności – klasyfikacja A. Pencki,

–

ogólna cyrkulacja atmosfery, charakter mas powietrza – klasyfikacja A. Heanera,
B.P. Alisowa, A. Flonna,

–

parowanie potencjalne – klasyfikacja C.W. Thornthwaiteia,

–

oznaki i wskaźniki hydrologiczne – klasyfikacja Gorczańskiego,

–

bilans radiacyjny i straty ciepła na parowanie – klasyfikacja M.J. Budjco.
Obecnie najbardziej znane są klasyfikacje W. Köppena, B. Alisowa oraz W. Okołowicza.

1.

Klasyfikacja W. Köppena bazuje na średnich wartościach temperatury oraz sumach
i rozkładzie opadów w ciągu roku, uznając, że są to najważniejsze czynniki kształtujące
zbiorowiska roślinne. Powierzchnię kuli podzielono na pięć stref klimatycznych
oznaczonych dużymi literami:

a)

klimaty gorące, wilgotne – temperatura miesiąca najchłodniejszego 18°C, roczna
suma opadów > 750mm,

b)

klimaty suche, roczna suma opadów < 250mm, bardzo duże parowanie potencjalne,
temperatura najchłodniejszego miesiąca > 10°C,

c)

klimaty umiarkowane ciepłe, temperatura miesiąca najchłodniejszego od -3°C do
18

O

C, roczna suma opadów < 500 mm, dostateczne uwilgotnienie,

d)

klimaty chłodne, temperatura miesiąca najchłodniejszego < - 3°C, a miesiąca
najcieplejszego > 10°C, roczna suma opadów < 500 mm, w zimie stała pokrywa
ś

nieżna,

e)

klimaty zimne (polarne), temperatura miesiąca najcieplejszego < 10°C, roczna suma
opadów ok. 250 mm.

W obrębie stref A, C i D wyróżnia się typy na podstawie rozkładu pór opadowych:

–

f - wilgotnego z opadami rozłożonymi równomiernie w ciągu roku,

–

w – o suchej zimie,

–

s – o suchym lecie.
Klimaty w strefie B dzieli się na S – strefowe, W – pustynne, w strefie E na

T – tundrowe. F – wiecznie mroźne.
2.

Klasyfikacja Alisowa uwzględnia rozkład lądów i mórz, a strefy klimatyczne określa się
na podstawie dominujących mas powietrza i przeważających kierunków wiatrów
w określonych szerokościach geograficznych. Klasyfikacja Alisowa oparta jest nie tylko
na szerokości geograficznej, ale i na ogólnej cyrkulacji atmosfery. Granice

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

poszczególnych stref ustala się na podstawie średniego położenia frontów
klimatologicznych w okresie lata i zimy. Alisow wydzielił na kuli ziemskiej podstawowe
strefy klimatyczne:

1)

strefa równikowa,

2)

strefa zwrotnikowa,

3)

strefa szerokości umiarkowanych,

4)

strefa polarna.
Ponadto, wydzielił trzy strefy przejściowe, w których następuje sezonowa zmiana

przeważających mas powietrza w skutek przemieszczania się frontów:
a)

strefa monsunów zwrotnikowych,

b)

strefa podzwrotnikowa,

c)

strefa subpolarna.

W obrębie każdej strefy wyróżnia się cztery podstawowe typy klimatów:

–

kontynentalny i oceaniczny, uwarunkowany charakterem podłoża, które wpływa na
wartości i przebieg temperatury, wilgotności i opadów,

–

zachodnich i wschodnich wybrzeży lądów, gdzie zróżnicowanie wynika z ogólnej
cyrkulacji atmosferycznej oraz prądów morskich.

3.

Klasyfikacja W Okołowicza oparta jest na podstawie analizy rozkładu opadów
atmosferycznych w ciągu roku, wartości i przebiegu temperatury powietrza oraz
przystosowania zespołów roślinnych do cech panującego klimatu. Autor wyróżnił pięć
stref klimatycznych, a w niej szereg typów, co przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Strefy klimatyczne na Ziemi według Okołowicza [Tablice geograficzne]

Strefa

klimatyczna

Charakterystyka

strefy

Typy klimatu

Charakterystyka

klimatu

Główne obszary

występowania

równikowy
wybitnie
wilgotny

niewielkie wahania

temperatury, duże opady,
oraz brak zaznaczającej
się pory deszczowej,

Kotlina Kongo,

Archipelag Malajski,
Nizina Amazonki

podrównikowy
wilgotny

niewielkie wahania

temperatury,
występowanie jednej lub
dwóch pór deszczowych,

Ameryka Północna,

Wyżyna Brazylijska,
Wyżyna Gujańska

równikowa

ś

rednia temperatura

w ciągu miesiąca
zawsze powyżej
20ºC. Pora zimowa
nie występuje.
Amplitudy
temperatury w ciągu
roku wynoszą do
5ºC, rosną wraz ze
wzrostem suchości
klimatu do 10ºC,

podrównikowy
suchy

pora deszczowa

występuje tylko przez
kilka miesięcy, natomiast
na równiku występują
dwie pory deszczowe,

północno-wschodnia

Wyżyna Brazylijska,
Afryka Środkowa,
północne obszary
Australii

zwrotnikowy
morski

częsty napływ mas

powietrza z nad morza do
lądu, niezależnie od pory
roku,

Zatoka Meksykańska,

Zatoka Florydzka,
południowo-
-wschodnie tereny
Australii

monsunowy

lata są gorące z dużą

liczbą opadów, zimy są
ciepłe i suche,

Południowo-

-wschodnie tereny
Chin, Półwysep
Indochiński, Indie

zwrotnikowa

w najchłodniejszym
miesiącu średnia
temperatura
powietrza
przekracza 10ºC,
charakterystyczne
duże dobowe
wahania temperatur.
Najwięcej opadów
występuje w porze
letniej,

pustynny

charakterystyczne duże

nasłonecznienie, duże
dobowe wahania
temperatur, niewielkie
opady,

Sahara, Półwysep

Arabski, Kalahari,
Namib, Wielka
Pustynia Piaszczysta,
Wielka Pustynia
Wiktorii, Pustynia
Atacama

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

ś

ródziemnomorski pory letnie są suche

i gorące, natomiast
zimowe wilgotne
i łagodne,

Basen Morza Czarnego

i Morza Śródziemnego,
Kalifornia Górna,
południowa Afryka,
Ś

rodkowe Chile oraz

południowo-zachodnia
Australia

monsunowy

zimy są suche, w lecie
występują bardzo duże
opady,

Południowo-
-wschodnie Chiny

podzwrotnikowa średnia temp.

w najchłodniejszym
miesiącu waha się
od 0ºC do więcej niż
10ºC. Opady
występują w ciągu
jednego półrocza,

pustynny

duże różnice
temperaturowe pomiędzy
porą letnią i zimową,
również duże wahania
temperatur w ciągu doby,

Wyżyna Irańska,
Pustynia Kara-Kum

morski

zimy są łagodne,
niewielkie wahania
pomiędzy średnimi
temperaturami
w najzimniejszych
i najcieplejszych
miesiącach (poniżej
23ºC). Opady występują
przez cały rok,

Europa Zachodnia,
ś

rodkowy obszar

wybrzeży Ameryki
Północnej.

lądowy
(kontynentalny)

amplitudy w ciągu roku
są wyższe niż 23ºC,
opady są niewielkie,
przede wszystkim
w lecie. Zimy są mroźne,
a lata gorące,

Europa wschodnia,
południowa Syberia,
południowa Kanada

przejściowy

kształtowany jest przez
napływające z różnych
stron masy powietrza.
Może mieć właściwości
klimatu morskiego albo
lądowego. Występuje
zmienność pór roku,

Polska, Białoruś,
Litwa, Łotwa,
Estonia,
południowy. Pas
Kanady wzdłuż
rzeki św.
Wawrzyńca

umiarkowana

ciepła

ś

rednie roczne

temperatury wahają
się od 0ºC do ponad
10ºC, występują
wyraźne i odmienne
od siebie 4 pory
roku, amplitudy
temperatur w ciągu
roku wahają się od
25ºC do więcej niż
45ºC. Opady
występują przez
cały rok,

monsunowy

obfite opady będące
wynikiem wiatrów
monsunowych wiejących
z różnych stron,

Dorzecze rzeki
Hung-ho, Korea,
północna Japonia

morski

zimy są łagodne, a pory
letnie chłodne, opady
występują przez cały rok,

Islandia, wschód
Nowej Funlandii

umiarkowana

chłodna

temperatury
najcieplejszej pory
roku dochodzą do
20ºC, a
najzimniejszej ok. -
10ºC,

lądowy
(kontynentalny)

pora letnia jest chłodna
i krótka, a zimowa jest
długa i mroźna, opadów
jest niewiele,

Ś

rodkowa Syberia,

ś

rodkowy obszar

Kanady

subpolarny

temperatura
najcieplejszego miesiąca
wynosi tylko kilka stopni
wyższych od 0ºC,

Północne
i wschodnie tereny
Syberii, północna
Alaska i północny
Labrador

okołobiegunowa średnie temperatury

najcieplejszego
miesiąca jest niższa
od 10ºC. Przeważają
opady śniegu,

polarny

temperatury poniżej
0º utrzymują się ciągle,
a opady są zawsze
ś

nieżne,

Archipelag
Kanadyjski,
Grenlandia,
Antarktyda,
północne wyspy
Rosji oraz wyspy
arktyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Skala przestrzenna klimatu

Charakterystyka poszczególnych elementów klimatu może dotyczyć mniejszych

jednostek geograficznych. Najczęściej stosowany jest podział na:
1.

Makroklimat – reprezentuje zespół cech klimatycznych w dużej skali przestrzennej,
a więc np. kontynentu, kraju czy regionu. Stanowi on sumę klimatów mniejszych
jednostek, na które wpływają czynniki geograficzne w klimacie lokalnym.

2.

Mezoklimat nazywany klimatem miejscowym lub lokalnym obejmuje swoim zasięgiem
większe jednostki geograficzne, jak dolina rzeczna, wzgórze, kompleks leśny lub miasto.

3.

Topoklimat – to klimat miejsca (obiektu), dającego się opisać topograficznie,
odpowiadającego najniższym jednostkom geograficznym, nieistniejącym samodzielnie,
np. klimat zbocza, plaży, szczytu czy brzegu jeziora.

4.

Mikroklimat – jest to zespół czynników meteorologicznych bezpośrednio określających
bytowe warunki organizmu lub grupy organizmów, zależy od różnych przedmiotów
terenowych, naturalnych lub sztucznych. Organizmy żyjące w dnie lasu żyją w innym
mikroklimacie niż te, które żyją w warstwie koron drzewnych, jaskinia stwarza
szczególny mikroklimat organizmom jaskiniowym, podobnie człowiek może stworzyć
roślinom mikroklimat, uprawiając je w szklarniach lub cieplarniach. Mikroklimat jest to
klimat charakterystyczny dla małej części środowiska, której odrębność jest wynikiem
specyfiki układu czynników ją tworzących, np. wysokością i wahaniami temperatury,
wilgotności, szybkością ruchu powietrza itp. Określonym mikroklimatem może się
charakteryzować zarówno obszar geograficzny (np. miejscowość, kotlina, czy wąwóz),
jak i twór sztuczny zbudowany przez człowieka (wnętrze samochodu, mieszkanie, hala
produkcyjna).

Do podstawowych czynników kształtujących mikroklimat środowiska należy zaliczyć:

–

temperaturę powietrza,

–

wilgotność, ruch powietrza,

–

promieniowanie cieplne,

–

ciśnienie atmosferyczne.
Wszystkie części składowe mikroklimatu wywierają wpływ na samopoczucie człowieka,

jego sprawność fizyczną i umysłową, na wydajność pracy oraz zachowanie dobrego stanu
zdrowia. Mikroklimat decyduje także o gospodarce cieplnej organizmu.

4.2.2. Pytania sprawdzające:

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Na jakich kryteriach opierają się klasyfikacje klimatów?

2.

Na jakich kryteriach opiera się klasyfikacja W. Köppena?

3.

Na jakich kryteriach opiera się klasyfikacja B. Alisowa?

4.

Na jakich kryteriach opiera się klasyfikacja W. Okołowicza?

5.

Jakie są różnice między poszczególnymi klasyfikacjami?

6.

Ile stref klimatycznych wyróżnił W. Okołowicza?

7.

Jakie typy klimatów wyróżnia się w strefie klimatu zwrotnikowego?

8.

Jakie są cechy charakterystyczne klimatu równikowego?

9.

W jakiej skali można badać elementy klimatyczne?

10.

Co to jest topoklimat?

11.

Co to jest mikroklimat?

12.

Od czego zależy mikroklimat i mezoklimat?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj klasyfikacje klimatu według W. Okołowicza, B. Alisowa i W. Köppena,

opisz różnice i cechy wspólne tych klasyfikacji. Wykonaj plakat obrazujący poszczególne
klasyfikacje.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić, według jakiego kryterium dokonano poszczególnych klasyfikacji,

2)

dokonać analizy cech wspólnych poszczególnych klasyfikacji,

3)

przeanalizować różnice między określonymi klasyfikacjami,

4)

wykonać plakat przedstawiający określone klasyfikacje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

mapa klimatyczna świata,

–

papier formatu A 4,

–

długopis lub ołówek,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca klasyfikacji klimatów.

Ćwiczenie 2

Porównaj dwie strefy klimatyczne pod względem różnych elementów klimatycznych,

określ czynniki mające wpływ na zróżnicowanie klimatyczne w obrębie tych stref.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować elementy klimatyczne określonych stref,

2)

określić cechy charakterystyczne wybranych stref klimatycznych,

3)

przeanalizować różnice między określonymi strefami klimatycznymi,

4)

dokonać analizy cech wspólnych poszczególnych stref klimatycznych,

5)

wyróżnić typy klimatów występujących w obrębie wybranych stref,

6)

określić czynniki mające wpływ na zróżnicowanie klimatyczne w obrębie tych stref,

7)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

8)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

mapa klimatyczna świata,

–

długopis lub ołówek,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca klasyfikacji klimatów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Ćwiczenie 3

Porównaj typy klimatu występujące w strefie zwrotnikowej. Określ czynniki mające

wpływ na zróżnicowanie klimatyczne w obrębie tej strefy klimatu.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować elementy klimatu strefy zwrotnikowej,

2)

określić cechy charakterystyczne dla poszczególnych typów klimatu,

3)

przeanalizować różnice klimatyczne między regionami znajdującymi się w poszczególny
typach klimatu,

4)

określić czynniki mające wpływ na zróżnicowanie klimatyczne w obrębie tych strefy
zwrotnikowej,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

7)

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

mapa klimatyczna świata,

–

długopis lub ołówek,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca klasyfikacji klimatów.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić kryteria klasyfikacji klimatów?

2)

określić różnice między poszczególnymi klasyfikacjami?

3)

scharakteryzować klasyfikację W. Köppena?

4)

scharakteryzować klasyfikację W. Okołowicza?

5)

wymienić typy klimatów w strefie zwrotnikowej?

6)

scharakteryzować cechy klimatu równikowego?

7)

wyjaśnić pojęcie topoklimatu?

8)

wyjaśnić pojęcie mikroklimatu?

9)

określić czynniki kształtujące mikroklimat?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3. Charakterystyka czynników klimatycznych na kontynentach

4.3.1. Materiał nauczania

Klimat Europy

Czynniki kształtujące klimat Europy to:

–

położenie prawie całego lądu w strefie szerokości umiarkowanych,

–

silnie rozwinięta linia brzegowa,

–

przewaga wiatrów zachodnich i aktywna działalność układów cyklonalnych,

–

równoleżnikowy przebieg łańcuchów górskich,

–

ciepły Prąd Zatokowy.
Położenie Europy w szerokościach umiarkowanych decyduje o wielkości usłonecznienia

i promieniowania słonecznego, których rozkład zbliżony do równoleżnikowego. W styczniu
usłonecznienie północnych krańców Europy jest trzykrotnie mniejsze niż południowych,
a w lipcu proporcje te są jeszcze wyższe W lecie rozkład usłonecznienia jest bardziej
zróżnicowany, zależy także od stopnia zachmurzenia. Usłonecznienie największe jest
w czerwcu, kiedy dni są najdłuższe. Na północy podczas nocy polarnej, ciepło dostarczane
jest z niższych szerokości geograficznych przez ciepłe masy powietrza i ciepłe prądy morskie.

Rozczłonkowanie lądu, silnie rozwinięta linia brzegowa, niezbyt duża odległość od

wybrzeży i przewaga cyrkulacji z zachodu na wschód sprawiają, że znaczny wpływ na klimat
ma oddziaływanie wód Atlantyku i innych mórz. W efekcie tego oddziaływania klimat staje
się cieplejszy lub przynajmniej łagodniejszy. Wpływ oceanu jest dodatkowo wzmacniany
przez ciepły Prąd Północnoatlantycki (Golfstrom), który dociera do wybrzeży Europy
Zachodniej i Półwyspu Skandynawskiego, a nawet Morza Barentsa. Wywołuje tam bardzo
silną dodatnią anomalię termiczną, stąd klimat Europy Zachodniej jest łagodniejszy niż
obszarów leżących na tej samej szerokości geograficznej, ale na innych kontynentach.

Położenie, kształt i rzeźba Europy powodują, że jest ona miejscem przemieszczania się

i ścierania mas powietrza o różnych właściwościach termicznych i odmiennym stopniu
wilgotności. Na jej klimat wpływ wywierają przede wszystkim masy wilgotnego powietrza
polarnego napływające znad Atlantyku, zimą względnie ciepłe, a latem chłodne oraz masy
polarne kontynentalne znad Azji – bardziej suche, zimą mroźne, a latem gorące.

Ukształtowanie pionowe kontynentu warunkuje piętrowy układ zjawisk klimatycznych

w górach oraz steruje przemieszczaniem mas powietrza. Równoleżnikowy przebieg pasa nizin
od Francji po Rosję i położonych na południe od niego głównych pasm górskich, chroni
Europę Południową przed napływem zimnego powietrza arktycznego i jednocześnie utrudnia
przepływ na północ ciepłego powietrza zwrotnikowego. Ułatwia natomiast wymianę mas
powietrza między zachodem i wschodem. Powoduje to oddziaływanie oceanu daleko w głąb
lądu, przy przewadze wiatrów zachodnich. Zdarza się jednak, że kontynentalne masy polarne
z Azji docierają, zwłaszcza w okresie zimy, aż do Europy Zachodniej. Ścieranie się mas
o różnych właściwościach, stosunkowo szybkie przemieszczanie się kolejnych układów
wyżowych, przede wszystkim cyklonalnych (niżowych) i przechodzenie frontów
atmosferycznych z towarzyszącymi im zjawiskami, decydują o znacznej różnorodności
i zmienności pogody. Zmienność ta jest przez cały rok główną cechą klimatów Europy
Północnej, Zachodniej i przede wszystkim Środkowej.

O kierunkach i rodzaju napływających mas oraz o przechodzeniu frontów, decyduje

rozkład ciśnienia atmosferycznego, a zwłaszcza położenie ośrodków barycznych. Ośrodki
całoroczne to: Niż Islandzki, głębszy w sezonie zimowym i Wyż Azorski, który
rozbudowując się latem na północny wschód obejmuje także Europę południowo-zachodnią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Ośrodki sezonowe to: zimowy Wyż Azjatycki, letni Wyż Arktyczny oraz letni Niż
Południowoazjatycki.

Europa położona jest w zasięgu trzech stref klimatycznych, a w obrębie każdej z nich

wyróżnia się różne typy klimatów, natomiast na obszarach górskich zaznacza się piętrowe
zróżnicowanie warunków klimatycznych. Strefy klimatyczne występujące w Europie to:

–

strefa podzwrotnikowa obejmuje południową część Europy wzdłuż wybrzeży Morza
Ś

ródziemnego oraz szereg wysp tego regionu, występuje tu typ klimatu

ś

ródziemnomorskiego, który cechuje się łagodnymi i wilgotnymi zimami o średniej

temperaturze stycznia około 10°C oraz gorącym, słonecznym i suchym latem, średnie
temperatury w lipcu wahają się od 25°C do 28°C, a sumy opadów od 500 do 2000 mm,

–

strefa klimatu umiarkowanego obejmuje swoim zasięgiem przeważającą część Europy,
w jej obrębie znajduje się klimat ciepły morski charakterystyczny dla Europy Zachodniej
i części Półwyspu Skandynawskiego, gdzie temperatury zimą spadają do 2–5°C, a latem
nieznacznie przekraczają 15°C, suma opadów wynosi 500–1000 mm, środkowa część
kontynentu to klimat przejściowy ze średnią temperaturą stycznia od -5°C do 0°C, a lipca
18

°

C do 19

°

C, roczne sumy opadów od 500 do 700 mm, przy czym przeważają opady

letnie i występuje duże zróżnicowanie stanów pogodowych, północna część Europy
pozostaje w zasięgu klimatu chłodnego, o odmianie morskiej przez przejściową do
kontynentalnej, gdzie średnie miesięczne temperatury zimą wahają się od -15°C do 0°C,
natomiast latem nieznacznie przekraczają 15°C, opady są zróżnicowane od 250 mm
rocznie w głębi kontynentu do 1500 mm na północnym wybrzeżu,

–

strefa okołobiegunowa obejmuje północne krańce kontynentu oraz wyspy, w strefie
subpolarnej temperatury najcieplejszego miesiąca nie przekraczają 10°C, natomiast
opady wynoszą 250–350 mm rocznie, tereny położone najdalej na północ mają jeszcze
niższe wartości, w okresie lata temperatura nie przekracza 0°C i przez większą część roku
utrzymuje się pokrywa śnieżna.
Wartości rocznych amplitud temperatury powietrza wskazują na rosnący ku wschodowi

kontynentalizm klimatu i słabnący wpływ oceanu. Wzrastają one od ok. 8 – 10°C na
atlantyckich wybrzeżach Europy Zachodniej, przez 15°C na zachodnich wybrzeżach
Skandynawii, ok. 20°C na Nizinie Padańskiej, wewnątrz Półwyspów Iberyjskiego
i Skandynawskiego, w Europie Środkowej i w północnej części Półwyspu Bałkańskiego, do
ponad 30°C w Rosji.

Klimat Azji

Czynniki kształtujące klimat Azji to:

–

duże rozmiary kontynentu,

–

znaczne różnice wysokości,

–

prądy morskie.
Wielkość lądu Azji, jego położenie i wysokość n.p.m. przyczynia się do zróżnicowania

warunków klimatycznych. Łańcuchy górskie stanowią barierę dla napływających ciepłych
i wilgotnych mas powietrza zwrotnikowego morskiego i wzmagają kontynentalizm centralnej
części Azji. Nad Azją powstają ośrodki baryczne kształtujące pogodę nawet w Europie. Jest
to Wyż Azjatycki, z centrum nad Syberią powstający w okresie zimy oraz Niż Azjatycki
tworzący się w lecie nad środkową Azją. Wielki masyw lądowy ulega w zimie silnemu
wychłodzeniu, a latem intensywnemu przegrzaniu. Przyczynia się to do powstania
charakterystycznych, sezonowych układów ciśnień i związanej z nimi cyrkulacji
monsunowej. Obszary południowej części kontynentu są pod wpływem takiej cyrkulacji,
która swoim zasięgiem dociera nawet do Japonii. Ciepły prąd morski Kuro – siwo oraz
chłodny Oja – siwo wpływają na kształtowanie temperatur w strefach przybrzeżnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

zaostrzając kontrasty między północą a południem. Nad wyspami Archipelagu Malajskiego
przez cały rok utrzymuje się niskie ciśnienie i gorące, bardzo wilgotne masy powietrza
wilgotnego. Rozkład temperatur nawiązuje do szerokości geograficznej. Najniższe
temperatury występują w północno-wschodniej części Syberii (Ojmiakon -70°C), temperatury
latem przekraczają 30°C na obszarach pustynnych Półwyspu Arabskiego i Wyżyny Irańskiej.
Na obszarze wielkich łańcuchów górskich oraz

wyżyn

panują warunki klimatu chłodnego i

suchego – środkowa Azja charakteryzuje się występowaniem klimatu kontynentalnego o
łagodnych latach oraz bardzo mroźnych zimach. Wielkość opadów na terenie Azji jest
również bardzo zróżnicowana, od 12 tys. mm na południowych stokach Himalajów do
poniżej 250 mm na Wyżynie Irańskiej i Półwyspie Arabskim.

Azja znajduje się w zasięgu wszystkich stref klimatycznych:

–

strefa równikowa wybitnie wilgotna obejmuje wyspy Archipelagu Malajskiego oraz
południową część Półwyspu Indochińskiego, średnie temperatury powietrza wynoszą
26–28°C, a roczne sumy opadów to 2000–3000 mm,

–

strefa zwrotnikowa dzieli się na obszary o odmianie monsunowej z ciepłą, suchą zimą
i wilgotnym latem oraz o odmianie kontynentalnej suchej i skrajnie suchej, gdzie
występują duże amplitudy dobowe temperatur i niewielkie opady wynoszące
50–250 mm,

–

strefa podzwrotnikową występuje wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego,
zima jest tu ciepła i wilgotna, lata gorące i suche, ku wschodowi warunki klimatu
przechodzą do klimatu suchego, gdzie opady roczne są mniejsze niż 250 mm, w kotlinach
dochodzą jedynie do 100 mm,

–

strefa umiarkowana ze względu na zróżnicowane temperatury i wielkości opadów ma
klimat kontynentalny, szczególnie w centralnej części tej strefy występują duże
amplitudy temperatur i niewielkie opady, czego przykładem jest Jakucja z amplitudą
powietrza 60°C,

–

strefa okołobiegunowa obejmuje obszar północnych krańców Azji, zimy są tam długie
i mroźne, o temperaturach poniżej -35°C, a sumy opadów około 250 mm.

Klimat Afryki

Czynniki kształtujące klimat Afryki to:

–

położenie kontynentu po obu stronach równika,

–

rozmiary kontynentu,

–

wysokość nad poziomem morza,

–

przewaga obszarów wyżynnych,

–

występowanie w pobliżu kontynentu ciepłych i zimnych prądów morskich.
Większa część Afryki leży w strefie gorącej, kształtowanej przez masy powietrza

równikowego i zwrotnikowego. Symetryczne położenie Afryki w stosunku do równika i brak
wysoko wzniesionych barier górskich powodują powstanie stosunkowo regularnego układu
stref klimatycznych. Ten regularny układ stref zaburzony jest na wschodzie kontynentu, gdzie
z powodu znacznych wysokości bezwzględnych nie występuje strefa równikowa. Ponadto
duże znaczenie odgrywa również wysokość nad poziomem morza oraz występowanie
w pobliżu kontynentu ciepłych i zimnych prądów morskich, które w znacznej mierze
przekształcają klimat zwłaszcza w strefie przybrzeżnej. Cała Afryka znajduje się w obrębie
trzech stref klimatycznych: równikowej, zwrotnikowej i podzwrotnikowej, zaś w obrębie
każdej strefy zaznaczają się określone typy klimatyczne:

–

strefa równikowa obejmuje znaczną cześć Kotliny Kongo, wybrzeże środkowo-
zachodnie, przez cały rok utrzymuje się bardzo wysoka temperatura powietrza
w granicach 25–28°C, wahania temperatur, zarówno dobowe jak i roczne, są znikome,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

w strefie tej utrzymuje się ponadto bardzo duża wilgotność powietrza (na poziomie
80 %), opady są częste, występują praktycznie codziennie po południu i mają one
charakter konwekcyjny, szczególne nasilenie opadów obserwuje się dwa razy w ciągu
roku, gdy Słońce znajduje się w położeniu zenitalnym, w miarę oddalania się od równika
zaznaczają się większe amplitudy temperatur (dobowe oraz roczne), zmniejsza się ilość
opadów, i zaznaczają się dwie pory suche oraz dwie deszczowe, w klimacie
podrównikowym pośrednim występuje jedna pora sucha i jedna deszczowa, zaś
w podrównikowym suchym pora deszczowa ograniczona jest jedynie do trzech miesięcy,
a przez resztę roku panuje susza,

–

strefa zwrotnikowa – w strefie tej znajduje się Sahara oraz kotlina Kalahari, do
najbardziej charakterystycznych cech klimatu tej strefy należą: bardzo niewielkie opady
atmosferyczne, wysokie temperatury powietrza, duże dobowe amplitudy temperatury
oraz wysokie wartości usłonecznienia, jedynie w pobliżu oceanu sumy opadów bywają
wyższe, podobnie jest w przypadku obszarów wyżynnych i górskich,

–

strefa podzwrotnikowa znajdują się tutaj jedynie krańce Afryki (zarówno północne, jak
i południowe), charakterystyczne dla tej strefy jest występowanie pory letniej – suchej,
upalnej oraz zimowej – chłodniejszej, w której opady wzrastają, w okresie zimowym
pojawiają się nawet przymrozki, zwłaszcza w terenach wyżej położonych, w obrębie
strefy podzwrotnikowej występują trzy typy klimatu: podzwrotnikowy wilgotny
(śródziemnomorski), podzwrotnikowy suchy (góry Atlas) oraz podzwrotnikowy pośredni
(obejmujące tylko niewielkie północne części Afryki).

Klimat Ameryki Północnej

Czynniki kształtujące klimat Ameryki Północnej to:

–

rozmiary i zwartość kontynentu,

–

południkowy układ wielkich form terenu,

–

znaczne różnice wysokości,

–

prądy morskie.
Wielka rozciągłość południkowa Ameryki Północnej sprawia, że leży ona w obrębie

wszystkich stref klimatycznych. W centralnej części kontynentu brak równoleżnikowych
barier górskich sprawia, że docierają tu swobodnie różne masy powietrza, polarne, arktyczne
jak i zwrotnikowe. Na zachodzie wysoko wzniesione pasma Kordylierów zatrzymują dopływ
wilgotnych mas powietrza znad Oceanu Spokojnego w głąb lądu, stąd obszary zachodniej
części kontynentu, poza pasem wybrzeża, cechują się znacznym wpływem klimatu
kontynentalnego. W umiarkowanych szerokościach geograficznych wybrzeże Oceanu
Spokojnego i zachodni skłon Kordylierów cechują się znaczną wilgotnością, czego efektem
są zlodowacenia w Zewnętrznych Kordylierach Północnych. Na zachodnim wybrzeżu
Kanady notowane są najwyższe roczne sumy opadów do 3830 mm. Równocześnie dalej na
południe, w strefie zwrotnikowej wybrzeża zachodnie, osuszane zimnym Prądem
Kalifornijskim, mają charakter pustynny. Poza strefą zwrotnikową najniższe opady występują
w śródgórskich kotlinach Kordylierów oraz w strefie arktycznej poniżej 70 mm rocznie.
Południowo-wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej i wyspy basenu Morza Karaibskiego
nawiedzane są cyklicznie przez cyklony tropikalne, noszące lokalną nazwę huraganów.
Ś

rednie miesięczne temperatury powietrza na kontynencie północnoamerykańskim są bardzo

zróżnicowane – najniższe średnie temperatury stycznia (-49°C) notowane są w środkowej
części Grenlandii, najwyższe średnie temperatury lipca (33°C) występują nad Zatoką
Kalifornijską. Strefy klimatyczne Ameryki Północnej to:

–

strefa okołobiegunowa obejmuje północną część Labradoru oraz obszary wokół Zatoki
Hudsona do północnej Alaski i skrawek Grenlandii, średnia temperatura najcieplejszego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

miesiąca nie przekracza

10°C, a w klimacie polarnym 0°C opady niewielkie do około

200 mm,

–

strefa umiarkowana ciepła i chłodna zajmuje największą część obszaru kontynentu i jest
najbardziej zróżnicowaną, wyraźnie dominuje tu klimat kontynentalny, który ku
wschodowi przechodzi w przejściowy i na wybrzeżu atlantyckim posiada cechy klimatu
morskiego, wyraźną granicą między klimatem kontynentalnym a morskim jest bariera gór
Kordylierów,

–

strefa podzwrotnikowa i zwrotnikowa obejmuje środkową i północną część Meksyku
i Półwysep Floryda, gdzie opady są całoroczne, temperatury cechują amplitudy roczne do
15°C, typ kontynentalny panuje na Wyżynie Kolorado, Wielkiej Kotlinie i na Półwyspie
Kalifornijskim, duże amplitudy dobowe temperatur do 5°C i brak opadów są przyczyną
powstania obszarów pustynnych,

–

strefa równikowa i podrównikowa występuje na nizinach Ameryki Środkowej, ze średnią
temperaturą 25 – 27°C, a roczne opady wynoszą około 2000 mm, przy czym są one
rozłożone równomiernie w ciągu roku.

Klimat Ameryki Południowej

Czynniki kształtujące klimat Ameryki Południowej to:

–

położenie kontynentu po obu stronach równika,

–

rozmiary kontynentu,

–

wysokość nad poziomem morza,

–

przewaga obszarów wyżynnych,

–

występowanie w pobliżu kontynentu ciepłych i zimnych prądów morskich.
Klimat Ameryki Południowej kształtowany jest przez masy powietrza równikowego

i zwrotnikowego, a na południu również polarnego i antarktycznego. Ważną rolę klimatyczną
pełni bariera górska Andów, silnie ograniczająca napływ wilgotnych mas powietrza
przemieszczających się znad Oceanu Spokojnego. Położenie w strefie zbieżności pasatów
powoduje wysokie sumy opady, a ukształtowanie terenu wywołuje znaczne ich
zróżnicowanie. Na obszarze kontynentu występują strefy klimatyczne od równikowej po
subpolarną.

–

klimat równikowy i podrównikowy (z porą suchą i wilgotną) cechuje obszary północnej
i częściowo środkowej części Ameryki Południowej, w ciągu całego roku panują wysokie
temperatury od 24°C do 27°C i występują obfite opady (na Nizinie Amazonki średnia
roczna suma opadów wynosi do 4000 mm, w Kolumbii, na zachodnich stokach
Kordyliery Zachodniej do 7000 mm),

–

klimat zwrotnikowy obejmuje część Wyżyny Brazylijskiej, dorzecze Paragwaju
i środkową część Andów, na zachodnim wybrzeżu, w rejonie pustyni Atakama, średnia
roczna suma opadów nie przekracza ok. 50 mm, w związku z oddziaływaniem zimnego
Prądu Peruwiańskiego,

–

strefa podzwrotnikowa i umiarkowana – obejmują z racji zwężania się kontynentu ku
południowi coraz mniejsze obszary, występuje tu typ morski na wybrzeżu atlantyckim,
przechodząc wewnątrz lądu w klimat kontynentalny,

–

strefa subpolarna występuje na niewielkim, południowym skrawku kontynentu, cechuje
się silnymi wiatrami sztormowymi związanymi z cyklonalną działalnością w południowej
strefie niskiego ciśnienia, na południowych krańcach na Ziemi Ognistej średnie
temperatury miesięczne wynoszą od 0°C do 10°C, a roczna suma opadów wynosi od
1500 mm na zachodzie do 500 mm na wschodzie.
Na obszarze Ameryki Południowej występuje mniejsza różnorodność typów klimatów,

ale cechują ją wyjątkowa kontrastowość.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Klimat Australii i Oceanii

Czynniki kształtujące klimat Afryki to:

–

symetryczne położenie kontynentu względem zwrotnika Koziorożca,

–

małe zróżnicowanie ukształtowania,

–

występowanie w pobliżu kontynentu ciepłych i zimnych prądów morskich.
Przeważająca część Australii pozostaje pod wpływem podzwrotnikowego pasa wysokich

ciśnień, który przemieszcza się w zależności od pory roku. Cyrkulacja antycyklonalna
wywołuje prądy zstępujące, które powodują osuszenie i ogrzanie mas powietrza,
przeciwdziałając powstawaniu chmur i opadów. Ciepły Prąd Południoworównikowy
opływając północne i wschodnie wybrzeża powoduje wzrost nie tylko temperatury powietrza,
ale także powierzchniowej warstwy wody. Wzdłuż wybrzeży zachodnich płynie z południa
zimny Prąd Zachodnioaustralijski przynosząc spadek temperatury i niewielkie opady.
Australia jest najbardziej suchym lądem Ziemi, szczególnie wnętrze kontynentu, gdzie nie
dochodzą opady deszczów monsunowych z północy i opadów cyklonalnych z południa.
Regionalizacja klimatyczna wynika ze zróżnicowania opadów, są to strefy:

–

strefa klimatów równikowych występuje w północnej część kontynentu przechodząc
w klimat podrównikowy wilgotny z wyraźnie zaznaczoną suchą porą zimową, na
krańcach Terytorium Północnego i w północnej części półwyspu Jork występuje odmiana
monsunowa, w północno-zachodniej części średnia temperatura w najcieplejszym
miesiącu (styczniu) wynosi około 34°C, a maksymalne przekraczają 50°C,

–

strefa klimatu zwrotnikowego kontynentalnego suchego lub skrajnie suchego cechuje
wnętrze Australii, na wschodzie (poza barierą gór) występuje klimat wilgotny
spowodowany częstym napływ morskich mas powietrza, klimat suchy charakteryzuje się
dużymi amplitudami dobowymi powietrza, niewielką wilgotnością oraz bardzo niską
ilością opadów rocznych, specyficzną cechą klimatu tego obszaru jest kontrastowość
pogód,

–

strefa

klimatu

podzwrotnikowego

morskiego

obejmuje

południowo-zachodnie

i południowo-wschodnie pobrzeże kontynentu oraz Tasmanię, średnia temperatura
w najchłodniejszym miesiącu (lipcu) to 25–28°C, tylko w południowo-wschodniej części
i na Tasmanii spada poniżej 10°C.

Klimat Antarktydy

Klimat Antarktydy jest najsurowszy na kuli ziemskiej. Wpływa na to przede wszystkim

położenie w wysokich szerokościach geograficznych oraz izolacja od ciepłych prądów
morskich. W rezultacie tego powstała na kontynencie pokrywa lodowa. Miąższość lodu na
Antarktydzie wynosi około 4000 m. Większa występuje w głębi kontynentu, spływając
w kierunku wybrzeży. Przez cały rok nad kontynentem, dzięki nagromadzeniu się zimnych
i ciężkich mas powietrza występuje Wyż Antarktyczny, który wpływa na bardzo niską
temperaturę. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od -10°C na wybrzeżach
w pobliżu koła podbiegunowego południowego do -60°C w środku kontynentu. W lecie,
podczas dnia polarnego energia słoneczna docierająca do powierzchni jest osłabiona
w wyniku silnego odbicia od białej pokrywy śnieżnej. Dlatego nawet wówczas temperatura
jest niższa od 0°C. Na wysoko położonych obszarach Antarktydy temperatura również latem
wynosi poniżej -30°C. Średnia miesięczna temperatura w zimie, podczas nocy polarnej waha
się od -15°C do -70°C. Najniższą temperaturę na Ziemi odnotowano w okolicy stacji Wostok
około -90°C, określa się ją biegunem zimna. Poza bardzo niskimi temperaturami cechą
charakterystyczną większości obszarów polarnych jest bardzo mała ilość opadów, przy czym
35–50 % z nich przypada na szadź. W miarę łagodny klimat mają wybrzeża i wyspy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

szczególnie w rejonach tzw. oaz antarktycznych, gdzie nie ma lodu i śniegu, a latem
temperatura powietrza wzrasta nawet do 1°C

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie czynniki decydują o klimacie Europy?

2.

Jakie czynniki decydują o klimacie Azji?

3.

Jakie czynniki decydują o klimacie Afryki?

4.

Jakie czynniki decydują o klimacie Ameryki Północnej?

5.

Jakie czynniki decydują o klimacie Ameryki Południowej?

6.

Jakie czynniki decydują o klimacie Antarktydy?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na mapie konturowej Afryki zaznacz strefy klimatyczne i scharakteryzuj je. Uzasadnij

rozmieszczenie określonych stacji klimatycznych w Afryce oraz wyjaśnij, dlaczego:

–

opady w stacji klimatycznej oznaczonej literą A, są mniejsze niż opady w stacji
oznaczonej jako B, mimo, że obie stacje leżą nad morzem,

–

stacje oznaczone literami C i D różnią się dobowymi amplitudami powietrza,
Określ, którą stację klimatyczną, E czy F, charakteryzują dane umieszczone w tabeli

przedstawionej poniżej.

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Rok

T

23,8

26,6

30,3

34,0

34,0

31,6

28,8

27,0

29,0

30,6

28,2

24,7

29,0

O

0,4

0,1

3

8

37

80

142

208

84

19

0,2

0

582

T – średnia temperatura miesięczna wyrażona w °C
O – opady miesięczne wyrażone w mm

Rysunek do zadania 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

rozpoznać strefy klimatyczne występujące na obszarze Afryki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

2)

określić cechy charakterystyczne poszczególnych stref klimatycznych,

3)

określić różnice w położeniu stacji A i B, które mają wpływ na wielkość opadów,

4)

określić różnice w położeniu stacji C i D, które wpływają na temperatury,

5)

przyporządkować dane zawarte w tabeli do stacji E lub F,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

7)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karty pracy z wydrukowaną mapką i tabelą lub zeszyt,

−

atlas geograficzny,

−

długopis lub ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca charakterystyki klimatu Afryki.

Ćwiczenie 2

Na podstawie map ogólnogeograficznych i klimatycznych scharakteryzuj cechy

i czynniki wpływające na klimat: Półwyspu Indyjskiego oraz Wielkich Równin w Ameryce
Północnej, dokonaj analizy podobieństw i różnic tych regionów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

posłużyć się mapami klimatycznymi wybranych regionów świata,

2)

przeanalizować rozkład głównych składników klimatu,

3)

określić czynniki mające wpływ na różnice klimatyczne w wybranych obszarach świata,

4)

wymienić różnice i podobieństwa w klimatach Półwyspu Indyjskiego oraz Wielkich
Równin,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

7)

zapisać wnioski w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas geograficzny,

−

literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia dotycząca charakterystyki klimatu Ameryki
Północnej i Azji.

Ćwiczenie 3

Na podstawie map ogólnogeograficznych i klimatycznych dokonaj analizy cech oraz

czynników strefowych i astrefowych wpływających na klimat Australii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

posłużyć się mapami klimatycznymi Australii,

2)

przeanalizować czynniki strefowe mające wpływ na rozkład stref klimatycznych,

3)

określić czynniki astrefowe powodujące zróżnicowanie klimatyczne w obrębie
poszczególnych stref klimatycznych,

4)

wymienić regiony na kontynencie, w obrębie których widoczny jest wpływ czynników
astrefowych,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

7)

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas geograficzny,

−

literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia dotycząca charakterystyki klimatu Australii.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić czynniki decydujące o klimacie Europy?

2)

określić wpływ równoleżnikowego układu krain geograficznych na
klimat Europy?

3)

scharakteryzować czynniki decydujące o klimacie Afryki?

4)

określić strefy klimatyczne Afryki?

5)

wyjaśnić zróżnicowanie klimatów na kontynencie Azji?

6)

określić wpływ dużej zwartości kontynentu Azji na zróżnicowanie
typów klimatów?

7)

wymienić czynniki decydujące o klimacie Ameryki Północnej?

8)

scharakteryzować czynniki klimatu Ameryki Południowej?

9)

określić czynniki decydujące o klimacie Australii?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

4.4. Charakterystyka klimatu Polski

4.4.1. Materiał nauczania

Warunki klimatyczne obszaru Polski wynikają z jego położenia geograficznego na

kontynencie europejskim, w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego. Brak barier
orograficznych o przebiegu południkowym umożliwia napływ na obszar Polski zarówno mas
powietrza o cechach kontynentalnych (znad wielkiego obszaru kontynentu azjatyckiego), jak
i mas powietrza o cechach morskich, znad Oceanu Atlantyckiego, którego oddziaływanie na
stosunki klimatyczne spotęgowane jest ciepłym Prądem Północnoatlantyckim.

Cyrkulacja powietrza

Napływ mas powietrza o określonych właściwościach termiczno-wilgotnościowych

uzależniony jest od układu ciśnień. Głównymi ośrodkami barycznymi kształtującymi pogodę
w Europie (tym samym w Polsce) są: Niż Islandzki (bardzo aktywny w zimie) oraz Wyż
Azorski, zaznaczający swój wpływ głównie latem. Oprócz tych stałych ośrodków barycznych
w okresie zimy rozwija się nad kontynentem azjatyckim Wyż Azjatycki, latem Niż
Południowoazjatycki, które to ośrodki baryczne wyraźnie oddziałują na cyrkulację mas
powietrza w naszym regionie.

W efekcie istnienia określonego rozkładu ciśnienia atmosferycznego nad obszar Polski

napływają głównie 4 masy powietrza:

–

powietrze polarno-morskie (PPm) – najczęściej napływa na obszar Polski w ciągu roku –
65%, obszarem źródłowym tej masy powietrza jest północna część Oceanu
Atlantyckiego, dlatego nad Polskę napływa ono z zachodu, latem ta masa powietrza
powoduje spadek temperatury, wzrost zachmurzenia, opady atmosferyczne, które często
mają charakter burzowy, właśnie latem notuje się największą częstość zalegania tej masy
powietrza – do 80% w lipcu, w miesiącach zimowych napływ powietrza polarno-
morskiego powoduje wzrost temperatury (odwilż), a także większe zachmurzenie i opady
atmosferyczne w postaci śniegu lub deszczu,

–

powietrze polarno-kontynentalne (PPk) – napływa nad Polskę ze wschodu (rejon
umiarkowanych szerokości geograficznych Europy Wschodniej i Azji), napływająca
masa powietrza polarno-kontynentalnego w okresie zimowym powoduje spadek
temperatury, powietrze to zawiera mało wilgoci, dlatego też najczęściej niebo jest
bezchmurne i nie występują opady, w okresie letnim napływ tego powietrza zapowiada
pogodę słoneczną, suchą i z wysoką temperaturą, częstość zalegania tej masy powietrza
w ciągu roku wynosi 29 %, najczęściej napływa ono nad obszar Polski wiosną i jesienią,

–

powietrze arktyczne (PA) – swój obszar źródłowy ma nad Arktyką, napływa z północy
zaledwie przez 4% dni w roku, jednak najczęściej cyrkulacja południkowa ma miejsce
wiosną, np. w maju 14% dni cechuje się napływem tej masy powietrza, oraz wczesną
jesienią, powietrze arktyczne jest zimne, zawierające niewiele wilgoci (małe
zachmurzenie i zazwyczaj brak opadów),

–

powietrze zwrotnikowe (PZ) – najrzadziej napływa nad Polskę – zaledwie 2% dni
w roku, w zależności, z jakiego obszaru zwrotnikowego napływa, może mieć cechy
powietrza morskiego – gorącego i wilgotnego (obszar źródłowy Azory i Morze
Ś

ródziemne) lub kontynentalnego – gorącego i suchego (obszar źródłowy północna

Afryka i Azja Mniejsza).
Masa powietrza zwrotnikowego napływająca w okresie zimowym i wczesną wiosną

powoduje gwałtowne ocieplenia, natomiast jesienią utrzymanie się ciepłej i słonecznej
pogody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Duża różnorodność mas powietrza napływających nad obszar Polski, powoduje częste

zmiany pogody. Jest to typowa cecha naszego klimatu, dlatego określany jest jako klimat
umiarkowany ciepły przejściowy. Oznacza to, ze ścierające się nad obszarem Europy
Ś

rodkowej masy powietrza morskiego i kontynentalnego powodują duże kontrasty pogodowe,

często z dnia na dzień, a także stwarzają możliwość występowania po sobie lat z pogodą
o typowych cechach klimatu morskiego lub kontynentalnego.

Czynniki kształtujące klimat Polski

Do najważniejszych czynników klimatotwórczych zalicza się:

–

położenie Polski w szerokościach umiarkowanych na półkuli północnej, od niego zależy
kąt padania promieni słonecznych, który warunkuje ilość, intensywność i czas
naświetlenia powierzchni Ziemi,

–

wielkość i rozkład lądów i mórz, powoduje zróżnicowanie napływu wilgotnych mas
powietrza z kierunku zachodniego, natomiast mas powietrza kontynentalnego z kierunku
wschodniego,

–

nizinny charakter kraju ułatwia swobodne przemieszczanie się napływających mas
powietrza,

–

równoleżnikowy układ pasm górskich w Europie i Polsce ułatwia cyrkulację powietrza
w kierunku wschód-zachód, a utrudnia w kierunku północ-południe,

–

wpływ Morza Bałtyckiego łagodzi roczne amplitudy powietrza i powoduje wzrost sumy
opadów w pasie nadmorskim,

–

wysokość nad poziomem morza wpływa na obniżenie rocznej średniej temperatury
powietrza i zwiększenie sumy opadów, które np. w Tatrach osiągają 1 700 mm,

–

rodzaj podłoża, powoduje zróżnicowanie klimatu lokalnego, warunkując m.in. albedo,
stosunki termiczne i wodne,

–

działalność człowieka, jest najbardziej widoczna nad obszarami miast lub silnie
uprzemysłowionymi, gdzie zwiększone stężenie zanieczyszczeń dostających się do
atmosfery jest przyczyną wzrostu zachmurzenia, a przez to, zmniejszenia ilości
promieniowania słonecznego.

Charakterystyka elementów klimatu Polski
1.

Ś

rednia roczna temperatura powietrza atmosferycznego w Polsce waha się od 6°C

w Suwałkach, do 8,3°C w Opolu. Najniższe średnie miesięczne temperatury powietrza
przypadają na styczeń, najwyższe zaś na lipiec. Przestrzenny rozkład temperatury
powietrza w styczniu charakteryzuje się spadkiem z zachodu na wschód (poza obszarami
górskimi). Najwyższa temperatura powietrza w styczniu występuje na północnym
zachodzie Polski, powyżej -1°C, najniższa notowana jest na Pojezierzu Suwalskim,
poniżej -5°C. Układ izoterm stycznia jest południkowy, co odzwierciedla oddziaływanie
mas powietrza morskiego na zachodzie Polski i kontynentalnego na wschodzie Polski.
W lipcu izotermy średniej miesięcznej temperatury powietrza mają przebieg
równoleżnikowy. Do najcieplejszych regionów ze średnią temperaturą powyżej 18°C
należą Kotlina Sandomierska, Nizina Śląska i okolice Terespola. Najchłodniejsze regiony
w lipcu to obszar wybrzeża oraz tereny górskie. Odbiciem przestrzennego zróżnicowania
wartości temperatur jest średnia roczna amplituda powietrza. Jej rozpiętość w Polsce jest
znaczna i waha się od ok. 15°C na terenach wysokogórskich do 23°C w północno-
wschodniej Polsce. Niewielkie roczne amplitudy temperatury 17°C występują na
wybrzeżu Bałtyku, gdzie wyraźnie widoczny jest jego wpływ, łagodzący kontrasty
termiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

2.

Opady w Polsce wahają się od 500 do 700 mm. Ich cechą charakterystyczną jest duża
zmienność w czasie i przestrzeni, co wyraża się sumą opadów w kolejnych latach, które
mogą być mniejsze lub większe nawet o 40–50 %. Najmniej opadów 500–550 mm
występuje na Pojezierzu Kujawskim, Nizinie Wielkopolskiej i Mazowieckiej. Największe
roczne sumy opadów występują w Tatrach i Sudetach – Kasprowy Wierch 1 800 mm,
a także pozostałe regiony górskie i wyżynne charakteryzują się dużą sumą opadów - 750–
950 mm.

3.

Wiatry w Polsce kształtują się głównie pod wpływem cyrkulacji atmosferycznej oraz
rzeźby terenu i rodzaju powierzchni. Najczęściej występują wiatry z sektora zachodniego
– ok. 60%. Latem najczęściej wieją wiatry północno-zachodnie, zimą zaś południowo-
zachodnie. Wiatry wschodnie wieją przez cały rok, częściej jednak zimą i na wiosnę.
Rzadziej występują wiatry z północy i południa Europy. Średnia prędkość wiatrów
wynosi 3–4 m/s, największe prędkości występują późną jesienią, zimą i wczesną wiosną.
Lokalnie występują również wiatry bryza morska i lądowa, a w górach wiatry typu
fenowego – halny.

4.

Promieniowanie i usłonecznienie wiąże się z kątem padania promieni słonecznych
i długością dnia, a te zależą od szerokości geograficznej. Położenie Polski między 49º
a 56º powoduje różnicę w ilości energii otrzymywanej i wypromieniowanej, a przez to
w bilansie promieniowania. Na południu Polski Słońce osiąga największą wysokość,
toteż sumy promieniowania są większe niż na północy. Natomiast dłuższy dzień lata na
północy powoduje, że sumy promieniowania całkowitego są to większe niż na południu.
Faktycznie otrzymywane ilości energii słonecznej zależą od wielu czynników, tj.
wilgotności powietrza, zachmurzenia oraz przezroczystości atmosfery. Najkorzystniejsze
warunki panują na wschodzie kraju, w Wielkopolsce i w zachodniej części wybrzeża,
natomiast najmniej korzystne w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym.

5.

Zachmurzenie w przebiegu rocznym wykazuje niewielkie rozbieżności. Polska jest
krajem o wysokim stopniu zachmurzenia, co wynika z przewagi wiatrów z sektora
zachodniego i ożywionej działalności cyklonalnej oraz zachmurzenia konwekcyjnego.
W przebiegu rocznym najmniej korzystne są miesiące od listopada do stycznia, natomiast
najmniejsze zachmurzenie charakteryzuje północne regiony kraju na przełomie wiosny
i lata, a na początek jesieni na południu. Największą liczbę dni pogodnych w roku, ponad
50, odnotowano na Nizinie Śląskiej i Wielkopolskiej oraz Wyżynie Lubelskiej, poniżej
30 dni pogodnych zaobserwowano w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego
i w okolicach wielkich miast.

6.

Zaleganie pokrywy śnieżnej wykazuje związek z wysokością nad poziomem morza oraz
wzrostem kontynentalizmu ku wschodowi. Najkrócej pokrywa śnieżna zalega w dolinie
dolnej Odry, ok. 40 dni, najdłużej – w północno-wschodniej Polsce – na Pojezierzu
Suwalskim, ok. 110 dni, oraz w Tatrach – ponad 200 dni. Grubość pokrywy śnieżnej
w górach przekracza 250 cm, a na niżu polskim rzadko dochodzi do 50 cm.

7.

Termiczne pory roku w Polsce zostały wydzielone na podstawie przebiegu rocznego
temperatur. W Polsce występuje 6 pór roku, które nie muszą występować wszędzie
w każdym roku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Tabela 2. Dobowe temperatury w Polsce [opracowanie własne]

Pora roku

Zakres średniej dobowej temperatury

zima

poniżej 0°C

przedwiośnie

0°C – 5°C

wiosna

5°C – 15°C

lato

powyżej 15°C

jesień

15°C - 5°C

przedzimie

5°C -0°C

8.

Okres wegetacyjny to nieprzerwany okres ze średnią dobową temperaturą wyższą od
5°C, który umożliwia rozwój roślin. Najdłuższy jest w zachodniej części Pojezierza
Pomorskiego i Wielkopolsce oraz Nizinie Śląskiej i wynosi powyżej 220 dni. Na terenach
górskich i w północno-wschodnie Polsce trwa najkrócej – Kasprowy Wierch 87 dni,
Suwałki 197 dni.

Główne cechy klimatu Polski

Zróżnicowanie procesów klimatotwórczych i wpływu czynników geograficznych jest

przyczyną istnienia specyficznego klimatu na obszarze Polski. Do jego głównych cech należy
zaliczyć:

–

przejściowość wynikająca ze ścierania się mas powietrza morskiego i kontynentalnego,

–

narastanie cech kontynentalnych klimatu ku zachodowi,

–

dużą zmienność stanów pogody,

–

przewagę wiatrów z sektora zachodniego,

–

występowanie sześciu termicznych pór roku i nieregularność ich przebiegu,

–

uprzywilejowanie termiczne wschodnich części kraju w lecie i zachodnich w zimie,

–

większe zachmurzenie w południowej i północnej części kraju, a mniejsze
usłonecznienie,

–

ś

rednią roczną sumę opadów ok. 600 mm.

Regionalizacja klimatu Polski

Próby podjęcia regionalizacji klimatu Polski zostały podjęte przez E. Romera w 1911

roku i opierały się na zmienności amplitudy temperatury i przebiegu izoterm
z uwzględnieniem hipsometrii. W 1948 r. została ona poszerzona w stosunku do pierwszej
wersji i oparta o 30 konkretnych wskaźników. Na jej podstawie autor wyróżnił 7 typów
klimatów, a w ich obrębie 53 krainy o zróżnicowanych cechach klimatycznych. Główne
regiony klimatyczne zaproponowane przez Romera to:

–

region bałtycki,

–

region wielkich nizin,

–

region wyżyn środkowopolskich,

–

region kotlin i nizin podgórskich,

–

region górski i podgórski.
Kolejną próbę regionalizacji klimatycznej z punktu widzenia potrzeb rolnictwa

przedstawił R. Gumiński. Na podstawie zróżnicowania stosunków termicznych i opadowych
wyróżnił 21 dzielnic, które w oparciu o dane meteorologiczne scharakteryzował z punktu
widzenia przydatności dla różnego rodzaju upraw rolnych.

Obecnie powszechnie stosowana jest regionalizacja W. Okołowicza, która została

zamieszczona w atlasie Polski PPWK. Została ona oparta na przejściowości klimatu Polski.
W zachodniej części kraju przeważają wpływy oceaniczne, powodujące mniejsze roczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

amplitudy temperatur, wczesną wiosnę i krótką zimę. Na wschodzie przeważają wpływy
kontynentalne, powodujące wzrost amplitud temperatur oraz długie lato i mroźną zimę. Na
północy dominują wpływy morskie, przyczyniające się do dużego zachmurzenia, krótkiego
i łagodnego lata. Południowa część Polski to zależności wynikające z wysokości, rzeźby
i ekspozycji wyżyn i gór, dlatego następuje tutaj spadek temperatury, wzrost ilości opadów
oraz lokalne zróżnicowanie warunków klimatycznych. Przedstawiona regionalizacja klimatu
Polski pokrywa się w głównych zarysach z regionalizacją fizyczno-geograficzną.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

W jakiej strefie klimatycznej znajduje się Polska?

2.

Jakie masy powietrza kształtują klimat Polski?

3.

Jakie czynniki klimatotwórcze kształtują klimat naszego kraju?

4.

Jaki region Polski jest najchłodniejszy?

5.

Jak zmienia się amplituda temperatur na obszarze Polski?

6.

Ile wynoszą średnie opady atmosferyczne w Polsce?

7.

W jakich regionach kraju występuje nadmiar oraz deficyt opadów atmosferycznych?

8.

Z jakiego kierunku przeważają wiatry w Polsce?

9.

Gdzie najdłużej zalega pokrywa śnieżna w Polsce?

10.

Ile wynosi średnia długość okresu wegetacji roślin w Polsce?

11.

Jakie są główne cechy klimatu Polski?

12.

Jakie regiony klimatyczne wyróżnia się na terenie Polski?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Na podstawie map klimatycznych Polski, dotyczących rozkładu średnich temperatur

powietrza w styczniu i w lipcu, dokonaj analizy czynników wpływających na ich przebieg.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować rozkład temperatur powietrza w styczniu i w lipcu na mapach Polski,

2)

określić różnice w przebiegu izoterm stycznia i lipca,

3)

określić czynniki mające wpływ na różny przebieg izoterm na obszarze Polski,

4)

wymienić obszary w Polsce, na których występują największe różnice temperatur,

5)

obliczyć wartość amplitudy temperatury rocznej dla regionów na zachodzie i wschodzie
Polski,

6)

określić czynniki, które zadecydowały o dużym zróżnicowaniu termicznym tych
obszarów,

7)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

8)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

9)

zapisać wnioski w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas geograficzny,

−

kalkulator,

−

literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia dotycząca charakterystyki temperatur w Polsce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Ćwiczenie2

Na mapie konturowej Polski, zaznacz kierunki napływu mas powietrza nad obszar kraju,

dokonaj charakterystyki stanów pogodowych kształtowanych przez poszczególne masy
w określonych porach roku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)

przeanalizować rozkład mas powietrza w Europie w poszczególnych porach roku,

2)

zaznaczyć na mapie konturowej kierunki napływających mas powietrza do Polski,

3)

określić cechy mas powietrza które dominują nad Polską w różnych porach roku,

4)

scharakteryzować stany pogodowe kształtowane przez poszczególne masy powietrza
napływające do Polski,

5)

określić cechy klimatu Polski wynikające z napływu różnych mas powietrza,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

7)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

8)

zapisać wnioski w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

—

atlas geograficzny,

—

mapa konturowa Polski,

—

literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia dotycząca charakterystyki klimatu Polski.

Ćwiczenie3

Na podstawie map klimatycznych Polski, scharakteryzuj klimat dwóch wybranych

regionów Polski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować wartości poszczególnych składników klimatycznych na określonych
obszarach,

2)

określić cechy mas powietrza które dominują w wybranych regionach Polski,

3)

scharakteryzować czynniki klimatotwórcze mające wpływ na klimat tych regionów,

4)

określić cechy charakteryzujące klimat wybranych regionów Polski,

5)

dokonać analizy podobieństw i różnic w klimatach tych regionów i określić przyczyny
ich powstawania,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

7)

zapisać wnioski w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas geograficzny,

−

literatura z punktu 6 poradnika dla ucznia dotycząca charakterystyki klimatu Polski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić typ klimatu Polski?

2)

określić masy powietrza kształtujące klimat Polski?

3)

scharakteryzować stany pogody kształtowane przez różne masy
powietrza w Polsce?

4)

wymienić czynniki klimatotwórcze kształtujące klimat naszego
kraju?

5)

określić rozkład temperatur na obszarze Polski?

6)

scharakteryzować rozkład amplitud temperatur w Polsce?

7)

określić wielkości poszczególnych elementów klimatologicznych
Polski?

8)

wymienić główne cechy klimatu Polski?

9)

sklasyfikować regiony klimatyczne na terenie Polski?

10)

scharakteryzować klimat różnych regionów klimatycznych Polski?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 35 min.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Badaniem klimatów minionych epok geologicznych, w celu poznania warunków
klimatycznych i ich zmian w dziejach Ziemi zajmuje się
a)

paleoklimatologia.

b)

agroklimatologia.

c)

bioklimatologia.

d)

klimatologia techniczna.

2.

Chwilowy stan atmosfery na pewnym obszarze, określony przez układ powiązanych ze
sobą składników zwanych elementami meteorologicznymi to
a)

klimat.

b)

pogoda.

c)

cykl radiacyjny.

d)

mikroklimat.

3.

Czynniki

powodujące

zróżnicowanie

warunków

klimatycznych

w

obrębie

poszczególnych stref klimatycznych to czynniki
a)

geograficzne.

b)

antropogeniczne.

c)

meteorologiczne.

d)

niemeteorologiczne.

4.

Czynniki niemeteorologiczne decydujące o strefowości klimatycznej to

a)

czynniki radiacyjne.

b)

rozkład ciśnień.

c)

szerokość geograficzna.

d)

fronty klimatologiczne.

5.

Różna ilość energii słonecznej na Ziemi w ciągu doby jest skutkiem
a)

ruchu obiegowego Ziemi.

b)

ruchu obrotowego Ziemi.

c)

zróżnicowanej rzeźby terenu.

d)

rozkładu lądów i mórz.

6.

Głównym czynnikiem geograficznym, decydującym o różnej ilości promieniowania
słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi jest
a)

szerokość geograficzna.

b)

wysokość nad poziomem morza.

c)

ukształtowanie terenu i jego ekspozycja.

d)

prądy morskie.

7.

Klimat morski charakteryzuje się
a)

wysokimi amplitudami temperatur rocznych i przewagą opadów w lecie.

b)

wysokimi opadami, rozłożonymi nierównomiernie w ciągu roku.

c)

dużą liczbą dni pogodnych oraz małą prędkością wiatru.

d)

małymi amplitudami dobowymi i rocznymi powietrza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

8.

Powietrze zwrotnikowe od polarnego oddziela front
a)

arktyczny.

b)

antarktyczny.

c)

polarny.

d)

równikowy.

9.

Kryterium wyodrębniania typów klimatów w klasyfikacji Alisowa jest
a)

ogólna cyrkulacja atmosfery oraz charakter mas powietrza.

b)

rozkładu opadów atmosferycznych w ciągu roku i przebiegu temperatury powietrza.

c)

obieg wilgotności.

d)

bilans radiacyjny i straty ciepła na parowanie.

10.

Klimat, charakterystyczny dla małej części środowiska, której odrębność jest wynikiem
specyfiki układu czynników ją tworzących to
a)

mezoklimat.

b)

mikroklimat.

c)

topoklimat.

d)

makroklimat.

11.

Najmniejsze roczne i dobowe amplitudy temperatur ma klimat
a)

równikowy.

b)

pustynny.

c)

monsunowy.

d)

ś

ródziemnomorski.

12.

Klimat monsunowy to typ klimatu, który nie występuje w strefie
a)

równikowej.

b)

zwrotnikowej.

c)

podzwrotnikowej.

d)

umiarkowanej chłodnej.

13.

Klimatem astrefowym jest klimat
a)

podrównikowy.

b)

górski.

c)

podzwrotnikowy.

d)

okołobiegunowy.

14.

W Kotlinie Kongo obfite opady występują
a)

całorocznie, bez wyraźnej pory deszczowej.

b)

w jednej porze deszczowej.

c)

w dwóch porach deszczowych.

d)

w okresie letnim.

15.

Najważniejszym czynnikiem różnicującym klimat wschodnich i zachodnich wybrzeży
Ameryki Północnej jest
a)

szerokość geograficzna.

b)

wysokość nad poziomem morza.

c)

prądy morskie.

d)

ukształtowanie terenu i jego ekspozycja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

16.

Konsekwencją płynięcia zimnego prądu morskiego wzdłuż zachodnich wybrzeży
Ameryki Południowej jest
a)

duża ilość opadów.

b)

pustynia Atakama.

c)

Wzrost temperatur powietrza.

d)

pustynia Namib.

17.

Kraje Europy Zachodniej mają łagodniejszy klimat niż obszary leżące na tej samej
szerokości geograficznej, ponieważ
a)

przeważają wiatry zachodnie i południowe.

b)

cała Europa leży w strefie niskich ciśnień.

c)

wzdłuż wybrzeży płynie ciepły Prąd Północnoatlantycki.

d)

ma równoleżnikowy przebieg krain geograficznych.

18.

Jedną z cech charakterystycznych klimatu Polski jest
a)

niewielka amplituda temperatur rocznych na wschodzie.

b)

duża zmienność stanów pogody.

c)

przewaga wiatrów z sektora wschodniego.

d)

narastanie cech kontynentalnych klimatu ku zachodowi.

19.

Masa powietrza arktycznego napływająca do Polski wiosną powoduje
a)

znaczne spadki temperatury przy gruncie, powodujące duże szkody w rolnictwie.

b)

utrzymanie się ciepłej i słonecznej pogody zwanej ,,polska złota jesień”.

c)

wzrost temperatury i pochmurne pogody.

d)

wzrost zachmurzenia, opady atmosferyczne.

20.

Obecnie stosowana jest regionalizacja klimatu Polski przedstawiona przez
a)

E. Romera.

b)

R. Gumińskiego.

c)

W Alisowa.

d)

W. Okołowicza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Analizowanie czynników wpływających na zróżnicowanie klimatu

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

6. LITERATURA

1.

Kaczorowska Z.: Pogoda i klimat. WSiP, Warszawa 1998

2.

Kossowska-Cezak U., Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Meteorologia
i klimatologia. PWN, Warszawa 2000

3.

Kossowska-Cezak U. Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Wstęp do
meteorologii i klimatologii. PWN, Warszawa 1998

4.

Lorenc H.: Klimat Polski 2000: fakty i niepewności. IMGW, Warszawa 2001

5.

Markowska D.: Ziemia. Podręcznik geografii fizycznej dla szkoły średniej.
WSiP,Warszawa 1999

6.

Martyn D.: Klimaty kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 2000

7.

Tablice geograficzne. Park Edukacja, Bielsko-Biała 2005

8.

Woś A.: Klimat Polski. PWN, Warszawa 1999

9.

Woś A.: Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa 1997

10.

http://www.geografia.com.pl/

11.

http://www.imgw.pl/wl/internet/zz/index.html

12.

http://portalwiedzy.onet.pl/