M

AŁGORZATA

M

ARCJANIK

Głos w dyskusji nad referatem
R. Grzegorczykowej „Problem
funkcji je˛zyka i tekstu w s´wietle
teorii aktów mowy”

1

Badania nad funkcjami je˛zyka (mowy) tekstu prowadzone sa˛ od wielu lat przez badaczy
kilku dyscyplin naukowych, w tym je˛zykoznawców o róz˙nych orientacjach metodologi-
cznych. Przedstawiony referat, zawieraja˛cy m. in. streszczenie waz˙niejszych dotychczaso-
wych koncepcji omawianych funkcji, jest próba˛ nowego spojrzenia na funkcje wypowiedzi
je˛zykowych z punktu widzenia - jak moz˙na sa˛dzic´ - wprowadzonej przez Austina dycho-
tomii konstatywy - performatywy.

O wpływie koncepcji Austina s´wiadczy zaproponowany przez R. Grzegorczykowa˛

zasadniczy, wyjs´ciowy podział wszystkich funkcji wypowiedzi na sprawcze i komunika-
tywne (por. schemat 7). Tak samo wie˛c, jak pierwotna koncepcja Austina (porzucona
zreszta˛ - moim zdaniem słusznie - na rzecz teorii illokucji), która wywołała burze˛ dyskusji
zwłaszcza ws´ród filozofów je˛zyka, i ta koncepcja budzi wa˛tpliwos´ci. Sformułuje˛ je w for-
mie pytan´. I tak:

1. Jes´li nawet przyje˛libys´my, z˙e podział wszystkich wypowiedzi na konstatywy vs.

performatywy jest do utrzymania, to dlaczego wypowiedzi zawieraja˛ce wyraz˙enie Obie-
cuje˛ zostały zaliczone do kategorii wypowiedzi sprawczych, a dyrektywy typu Rozkazuje˛
- do komunikatywnych? Wydaje sie˛, z˙e oba rodzaje wypowiedzi nastawione sa˛ na
zakomunikowanie odbiorcy o projektowanych stanach rzeczy, przy czym rozkazy typu
wojskowego bliz˙sze sa˛ funkcjonalnie wypowiedzi sprawczych, poniewaz˙ wymagaja˛ od
odbiorcy okres´lonego regulaminem zachowania i zwia˛zane sa˛ ze s´cis´le okres´lonymi san-
kcjami w wypadku niewykonania rozkazu. Obietnice zas´ funkcjonuja˛ w sferze z˙ycia
towarzyskiego i konsekwencje ich niedotrzymania maja˛ skutek jedynie psychologiczny,
nie obiektywny.

2. Czy do wypowiedzi sprawczych wła˛czac´ w ogóle wypowiedzi typu Obiecuje˛?

Proponowałabym przez sprawczos´c´ rozumiec´ powoływanie za pomoca˛ mówienia/pisania
nowych, obiektywnych stanów rzeczy, zwia˛zanych z tym, co w stosunku do człowieka

niejako zewne˛trzne, a nie wyła˛cznie wewne˛trzne (psychologiczne). Byłyby to wie˛c akty
typu ustawa, rozporza˛dzenie, akt darowizny, nadanie obywatelstwa, testament, chrzest,
s´lub, przysie˛ga, nominacja, kanonizacja, wyrok sa˛du, decyzja se˛dziego piłkarskiego,
formuła otwarcia olimpiady, posiedzenie sejmu itp. (na temat tej funkcji pisze˛ w artykule
Kreatywna funkcja mowy, Przegla˛d Humanistyczny 1988, nr 11/12).

3. Dlaczego pytania zostały oddzielone od dyrektyw, skoro wypowiedz´ be˛da˛ca pyta-

niem ma na celu - tak samo jak wypowiedz´ be˛da˛ca dyrektywa˛ - spowodowanie okres´lone-
go działania adresata? Według mnie pytania powinny stanowic´ podgrupe˛ dyrektyw.

4. Czy cze˛s´c´ wypowiedzi wyraz˙aja˛cych ekspresje˛ woli nie powinna byc´ zakwalifi-

kowana jako wypowiedzi nastawione na odbiorce˛ i wła˛czona do grupy wypowiedzi
nakłaniaja˛cych. Wypowiedzi typu Chce˛ zostac´ lekarzem niewatpliwie wyraz˙aja˛ wole˛
mówia˛cego, lecz wszystkie wypowiedzi nakłaniaja˛ce maja˛ równiez˙ w strukturze tres´ci
składnik

,

Chce˛, z˙ebys´...

,

Moz˙e warto byłoby sie˛ przy tej okazji zastanowic´, co oznacza

funkcja komunikatywna „w szerokim sensie” (sformułowanie z analizowanego schematu)
i jakiego rodzaju adresata zakłada. Inny jest bowiem adresat obu wskazanych tu typów
wypowiedzi, inny tez˙ (jaki?) adresat dzienników intymnych, mowy wewne˛trznej, wypo-
wiedzi be˛da˛cej przygotowywana˛ przez aktora rola˛. Czy na takie precyzacje byłoby miejsce
w schemacie funkcji?

5. Czy akty sakramentalne, be˛da˛ce w proponowanym uje˛ciu cze˛s´cia˛ wypowiedzi

sprawczych działaja˛cych na mocy wiary sa˛ rzeczywis´cie oparte wyła˛cznie na wierze
uczestników tego typu aktów? Taka kwalifikacja kazałaby poła˛czyc´ słusznie rozdzielone
w schemacie akty sakramentalne z ludowymi rytuałami słownymi, a przeciez˙ akty sakra-
mentalne sa˛ w wie˛kszos´ci wypadków cze˛s´cia˛ prawa kos´cielnego, dotycza˛ wie˛c powoły-
wania nowej, niezalez˙nej od wiary, obiektywnie istnieja˛cej rzeczywistos´ci pozaje˛zykowej.
Podana jako przykład konsekracja, jes´li oznacza ‘obrze˛d udzielenia s´wie˛cen´ kapłan´skich’,
ma moc aktu prawnego, która˛ moz˙na porównywac´ z moca˛ nominacji se˛dziowskiej w pra-
wie pan´stwowym, a nie z zaklinaniem deszczu w społecznos´ci wierza˛cej w moc takich
działan´.

6. Czy uzasadnione jest wprowadzanie do terminologii dotycza˛cej funkcji wypowiedzi

terminu „performatywy”? Termin ten ma obecnie wyja˛tkowo niejasna˛ denotacje˛; przeba-
dałam pod tym ka˛tem prace polskie i obce - przekonałam sie˛, z˙e bywa on odnoszony raz
do form adresatywnych typu panie doktorze, raz do form pierwszoosobowych czasowni-
ków adresatywnych (np. przepraszam) z wyraz´nym wyła˛czeniem wspomnianych form
adresatywnych, innym razem do mikro- oraz makrostruktur tekstu pisanego, czasem
postuluje sie˛ wyste˛powanie performatywu jako obligatoryjnego elementu w strukturze
semantycznej kaz˙dego zdania, wia˛z˙e sie˛ go z rama˛ modalna˛, czasem zas´ ogranicza sie˛ jego
istnienie wyła˛cznie do struktur powierzchniowych i przypisuje mu s´cis´le okres´lone chara-
kterystyki morfologiczne. W zwia˛zku z tym postulowałabym zaniechanie uz˙ywania tego
terminu jako potencjalnie zaciemniaja˛cego tres´c´ wywodu. Dobrze natomiast sie˛ stało, z˙e
funkcja sprawcza nie została okres´lona w referacie (zgodnie z pewna˛ tradycja˛) jako
magiczna, gdyz˙ z kolei ten termin ma tak liczne konotacje kulturowe, z˙e z pewnos´cia˛ nie
przyczyniłyby sie˛ one do lepszego zrozumienia istoty tej funkcji.

Sa˛dze˛ ponadto, z˙e warto byłoby sie˛ zastanowic´ nad bardziej wyrazista˛ hierarchizacja˛

funkcji oraz nad skonstruowaniem takiego schematu, który miałby charakter otwarty, tzn.
nie stanowiłby skon´czonego rejestru funkcji, lecz zawierałby na najniz˙szych szczeblach
swojej postaci graficznej puste miejsca, które moz˙na byłoby ewentualnie zapełnic´ funkcja-
mi o charakterze podrze˛dnym, co do których istnienia nie mamy jeszcze pewnos´ci lub na
postulowanie ich istnienia nie pozwala w pełni dotychczasowy stan badan´.

32

Przypis

1

Wypowiedz´ jest polemika˛ z pierwsza˛ wersja˛ referatu, przedstawiona˛ na konferencji w Kazimierzu (por.

schemat 7, s. 22), zawiera jednak rozwaz˙ania ogólniejsze, istotne dla omawianego zagadnienia, dlatego tez˙
drukujemy ja˛ bez zmian w całos´ci. (przyp. red.)

33