Jak mądrze wspierać kobietę w karmieniu piersią

Jak màdrze

wspieraç kobiet´

w karmieniu piersià?

Nowe informacje, wskazówki,
wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 1

Autorzy: mgr Malwina Okrzesik, dr n.med. Barbara Baranowska,
mgr Magdalena Krauze

Redakcja: Anna Otffinowska

Zdj´cia: Barbara Baranowska

Korekta: Maria Tomaszewska-Chyczewska

Projekt graficzny: Krzysztof Kubicki

Sk∏ad: Gra˝yna Faltyn

Fundacja Rodziç po Ludzku
00-150 Warszawa, ul. Nowolipie 13/15
tel. (22) 887 78 76
www.rodzicpoludzku.pl
fundacja@rodzicpoludzku.pl

Warszawa 2010
© Copyright by Fundacja Rodziç po Ludzku
ISBN 978-83-60971-11-6

Fundacja Rodziç po Ludzku ma status organizacji po˝ytku publicznego.
Mo˝esz wesprzeç nasze dzia∏ania, przekazujàc nam 1 % swojego podatku!
Wi´cej na stronie www.rodzicpoludzku.pl!

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 2

Spis treÊci

Wst´p, czyli „filozofia wspierania matek karmiàcych” . . .5

1. Co dzieje si´ z kobietà po porodzie i jaki to

ma zwiàzek z karmieniem piersià . . . . . . . . . . . . . . .6

2. Hormony a laktacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

3. Technika karmienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

4. Zasady odciàgania

i przechowywania pokarmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

5. Karmienie bliêniàt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

6. Kszta∏t brodawek a karmienie piersià . . . . . . . . . . .17

7. Problemy przy karmieniu piersià . . . . . . . . . . . . . . .18

8. Alternatywne metody

podawania pokarmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

9. Praktyki szpitalne u∏atwiajàce

rozpocz´cie karmienia piersià . . . . . . . . . . . . . . . . .25

10. Dieta kobiet w okresie laktacji . . . . . . . . . . . . . . . .27

11. Znaczenie przebiegu porodu

dla karmienia piersià . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

12. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 3

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

Wiele si´ mówi o zdrowotnych skutkach sztucznego karmienia nowo-

rodków i niemowlàt, ale jednoczeÊnie obserwujemy zmniejszanie si´ odsetka
kobiet karmiàcych naturalnie swoje dzieci. Pojawia si´ wi´c pytanie, dlaczego
tak si´ dzieje? Jakie czynniki wp∏ywajà na decyzje kobiet o karmieniu pier-
sià? Co powoduje, ˝e cz´Êç mam szybko rezygnuje, inne zaÊ karmià
z powodzeniem swoje dzieci jeszcze przez wiele miesi´cy po porodzie?

Na te pytania nie ma jednej odpowiedzi. Decyzje kobiet o podj´ciu karmie-

nia naturalnego dyktowane sà ich osobistymi motywacjami, przekonaniami,
sytuacjà ˝yciowà, stanem zdrowia. Zale˝à równie˝ w du˝ym stopniu od
edukacji, wsparcia i opieki, jakie otrzymujà w czasie cià˝y, porodu i tu˝ po
narodzinach swojego dziecka. Zauwa˝y∏ to UNICEF i w 1989 roku wyda∏,
wraz ze Âwiatowà Organizacjà Zdrowia, dokument, w którym podkreÊla si´
szczególnà rol´ personelu medycznego i stosowanych przez niego praktyk.
Dane zebrane podczas kolejnych akcji „Rodziç po ludzku”, a tak˝e listy kobiet
kierowane do naszej organizacji, potwierdzajà wnioski UNICEF. W Polsce
wiele kobiet nie podejmuje karmienia piersià, poniewa˝ nie otrzyma∏y ani
wiedzy, ani fachowej pomocy ze strony po∏o˝nych i lekarzy na oddzia∏ach
po∏o˝niczych. Sytuacja jest lepsza w tych placówkach, które otrzyma∏y
nadawany przez UNICEF tytu∏ „Szpitala Przyjaznego Dziecku”, gdy˝ per-
sonel tych placówek jest przeszkolony w zakresie pomocy matkom. Jest na-
dzieja, ˝e sytuacj´ na lepsze zmieni „Standard opieki oko∏oporodowej spra-
wowanej nad kobietà w okresie fizjologicznej cià˝y, fizjologicznego porodu,
po∏ogu i opieki nad noworodkiem”, który wejdzie wkrótce w ˝ycie jako roz-
porzàdzenie Ministra Zdrowia. Wszystkie placówki po∏o˝nicze b´dà zobo-
wiàzane do przestrzegania jego zapisów, które mi´dzy innymi dotyczà
zapewnienia prawid∏owej laktacji i od˝ywiania noworodka, informowania
i instruowania matek na temat korzyÊci i metod karmienia piersià.

Niniejsza broszurka zosta∏a napisana z myÊlà o po∏o˝nych, lekarzach,

doradcach laktacyjnych, którzy pracujà z m∏odymi mamami i na co dzieƒ
s∏u˝à im radà i pomocà. Zawiera wiele przydatnych wskazówek i informacji,
jak równie˝ omawia wyniki badaƒ naukowych, które stanowià podstaw´ sku-
tecznej i nowoczesnej praktyki. Mamy nadziej´, ˝e dzi´ki temu publikacja
ta stanie si´ dla wielu osób kolejnym skutecznym narz´dziem w rozwiàzy-
waniu problemów laktacyjnych ich podopiecznych.

Zespó∏ Fundacji Rodziç po Ludzku

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 4

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

Wst´p, czyli „filozofia

wspierania matek karmiàcych”

Karmienie piersià jest naturalnym, w∏aÊciwym dla gatunku ludzkiego

sposobem ˝ywienia niemowlàt i ma∏ych dzieci. Cz´sto spotkaç si´ mo˝emy
ze sprowadzaniem istoty macierzyƒstwa tylko do kwestii karmienia. Jest to
pewnego rodzaju pu∏apka – kobieta nie jest przecie˝ wy∏àcznie „dystrybu-
torem” najlepszego pokarmu dla dziecka. Karmienie piersià jest intensywnà,
intymnà relacjà mi´dzy matkà a dzieckiem. Celem pomocy jest nie tylko
osiàgni´cie idea∏u „karmienia piersià”, ale równie˝ poprawienie ich wzajem-
nych relacji. Pracujàc z mamà i dzieckiem, zawsze musimy widzieç to, co
dzieje si´ mi´dzy nimi i wokó∏ nich. JakoÊç kontaktu matki z dzieckiem zale-
˝y od wielu czynników, np. od fizycznej bliskoÊci mi´dzy nimi, postrzegania
w∏asnej kobiecoÊci, jakoÊci kontaktu z ojcem dziecka, od zwyczajów ˝ywienio-
wych, obowiàzujàcych w najbli˝szym otoczeniu; mo˝e byç równie˝ zale˝na
od tego, jakie doÊwiadczenia z karmieniem piersià mia∏y inne, wa˝ne kobiety
w rodzinie.

PowinniÊmy akceptowaç przekonania, problemy i decyzje matki,

wzmacniaç jà przez okazywanie zaufania i wiary w jej kompetencje oraz do-
ceniaç to, co robi dla dziecka. Pokazujàc mo˝liwoÊci rozwiàzania problemu,
uczymy jà pewnoÊci siebie i samodzielnoÊci.

Kobiety oczekujà profesjonalnej pomocy w karmieniu piersià i dostarcze-

nia im aktualnej wiedzy na ten temat. Takie oczekiwanie rozmija si´ z postawà
wielu pracowników s∏u˝by zdrowia, dla których kwestia karmienia jest prosta
i oczywista: „JeÊli kobieta chce karmiç, to b´dzie karmiç”. Jest to tylko cz´Êç
prawdy, gdy˝ samo pragnienie karmienia nie zawsze jest wystarczajàce.

Laktacja i karmienie piersià to obszerna, dynamicznie rozwijajàca si´,

interdyscyplinarna dziedzina nauki, obejmujàca nie tylko wiedz´ po∏o˝ni-
czà, ale i psychologicznà; czerpiàca z endokrynologii, biochemii, pediatrii
i neonatologii, wiedzy o rozwoju ruchowym dziecka, socjologii, nauki o ˝y-
wieniu i wielu innych. Praca z matkà i jej dzieckiem wymaga umiej´tnoÊci

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 5

praktycznych i interpersonalnych, a te z kolei wymagajà doskonalenia i uzupe∏-
niania. Aby dobrze pomagaç, trzeba wcià˝ si´ szkoliç, pracowaç zgodnie
z wiedzà naukowà, znaç standardy post´powania.

JeÊli widzimy, ˝e kobieta ma k∏opoty z karmieniem – uszanujmy to,

oka˝my zrozumienie dla jej trudnoÊci, dajmy jej czas na decyzj´. Gdy uzna,
˝e nas potrzebuje, zaoferujmy jej wsparcie i konkretnà, fachowà pomoc.
Dziecko ma prawo do jak najlepszej opieki, w tym do optymalnego sposo-
bu ˝ywienia. Mleko jego w∏asnej mamy b´dzie dla niego najlepszym rozwià-
zaniem. Jednak to do matki nale˝y decyzja, co do sposobu karmienia i to
ona bierze za nià pe∏nà odpowiedzialnoÊç.

Jako profesjonalistki jesteÊmy zaproszone na krótki czas do towarzysze-

nia kobiecie i jej dziecku. Spotkanie z nami ma upewniç matk´, ˝e dobrze so-
bie radzi w kontakcie z dzieckiem, a jeÊli ma trudnoÊci, powinniÊmy daç jej
odpowiednià wiedz´ i umiej´tnoÊci, potrzebne do rozwiàzania problemu.

1.Co si´ dzieje z kobietà po

porodzie i jaki to ma zwiàzek

z karmieniem piersià?

1.1.Zmiany fizyczne i emocjonalna wra˝liwoÊç

Kobieta, która urodzi∏a dziecko, doznaje wielu gwa∏townych zmian. Do-

tyczà one zarówno jej cia∏a, jak i emocji, które towarzyszà jej w pierwszych
dniach i tygodniach po narodzinach dziecka. Mo˝e odczuwaç zm´czenie
porodem, ból zwiàzany z uszkodzeniem krocza czy bolesnà ranà po cesar-
skim ci´ciu. W piersiach zachodzà szybkie zmiany, zwiàzane z intensywnà
„eksploatacjà” brodawek podczas ssania i zwi´kszonà produkcjà pokarmu

w gruczo∏ach mlecznych. Âwie˝o upieczona matka mo˝e czuç si´ oszo∏o-

miona, tym, co dzieje si´ w jej ciele, i mieç wra˝enie, ˝e utraci∏a nad nim

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 6

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

kontrol´. W czasie cià˝y jej cia∏o s∏u˝y∏o dziecku do rozwoju i jeszcze d∏u-
go b´dzie mu potrzebne przez karmienie piersià. To mo˝e byç pi´kne
i przyjemne, ale te˝ trudne do zaakceptowania, jeÊli kobieta czuje si´ obo-
la∏a, zm´czona, a jej cia∏o odmawia pos∏uszeƒstwa.

W pierwszych godzinach i dniach po porodzie kobieta przestawia si´ na

nowy tryb funkcjonowania hormonalnego. Mieszanka hormonów: endorfin
(hormony zadowolenia, b∏ogoÊci), oksytocyny (hormon mi∏oÊci), prolaktyny
(hormon troski, macierzyƒstwa) oraz adrenaliny (hormon pobudzenia,
czujnoÊci), mo˝e powodowaç u niej niestabilnoÊç emocjonalnà i nadwra˝liwoÊç.
Tak jak w czasie porodu, równie˝ po porodzie racjonalne myÊlenie, intelektual-
na kontrola emocji i rzeczowy oglàd rzeczywistoÊci zaczynajà odgrywaç
mniejszà rol´. Silniejsze stajà si´ uczucia, pochodzàce z g∏´bokich warstw
mózgu, bardziej pierwotne, instynktowne. Kobieta jest w tym okresie emo-
cjonalnie „otwarta”, „obna˝ona”, bo nie potrafi dobrze uÊwiadomiç sobie
i kontrolowaç tego, co prze˝ywa. To „otwarcie” kobiety uwra˝liwia jà na dziec-
ko bez jej Êwiadomego udzia∏u, niejako zmusza do troski o nie. Uczucie mi-
∏oÊci, czu∏oÊci do dziecka miesza si´ te˝ z trudnymi emocjami: zm´czeniem,
z∏oÊcià, bezradnoÊcià i l´kiem zwiàzanym z nowà sytuacjà. Mobilizacja
i ch´ç sprawdzenia si´ w roli matki mogà wywo∏ywaç poczucie winy, gdy
z dzieckiem dzieje si´ „coÊ nie tak”.

1.2. Zmiany w relacji z otoczeniem

Kobieta zmienia swoje relacje ze Êwiatem, cele, hierarchi´ wartoÊci.

Punktem odniesienia dla niej staje si´ nowonarodzone dziecko, które trzeba
wkomponowaç w rozsypane puzzle dotychczasowego ˝ycia. JednoczeÊnie
zmieniajà si´ relacje w rodzinie: uwaga najbli˝szych dotychczas skierowana
na kobiet´, noszàcà w sobie dziecko, przenosi si´ na nowego cz∏onka rodziny,
co mo˝e byç dla niej trudne do przyj´cia.

1.3. Zmiana trybu ˝ycia

JeÊli kobieta prowadzi∏a dotychczas regularny tryb ˝ycia, mo˝e mieç

trudnoÊç z byciem „na ˝àdanie” dziecka. Burzy si´ jej dotychczasowy rytm
(bo np. dzieƒ nie ró˝ni si´ od nocy). Przez 24 godziny na dob´ matka ma

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 7

przy sobie dziecko, którego potrzeby dopiero uczy si´ rozpoznawaç. Trud-
noÊç mo˝e jej sprawiaç wype∏nianie codziennych obowiàzków i zaspokajanie
w∏asnych podstawowych potrzeb (jak spokojny posi∏ek, wzi´cie prysznica,
drzemka).

1.4. Nowe zadania

Dobre zajmowanie si´ dzieckiem nie wynika z samego faktu noszenia go

w swym ∏onie, a potem wydania na Êwiat. Potrzebny jest czas, ciàg∏e bycie
z maluchem, uczenie si´ go i poszukiwanie sposobów na coraz trafniejsze
odpowiadanie na jego potrzeby.

Jednym z g∏ównych zadaƒ matki w opiece nad dzieckiem jest zapewnie-

nie mu odpowiedniej iloÊci jak najlepszego po˝ywienia. To jest dla niej spra-
wa najwa˝niejsza. Kobieta zadaje sobie pytanie: „Czy b´d´ zdolna wykarmiç
dziecko?”. Odpowiedê nasycona jest silnymi emocjami, bo dotyka jej we-
wn´trznego obrazu „dobrej matki”. Jest to bardzo wra˝liwy obszar kobiecej
psychiki, dlatego w kontakcie z matkà nale˝y byç bardzo delikatnym i ostro˝-
nym, uwa˝aç na s∏owa, aby jej nie zraniç, nie odebraç si∏ i wiary w siebie. Trze-
ba pami´taç, ˝e u ka˝dej kobiety poczucie sukcesu bàdê pora˝ki w kwestii
karmienia, prze∏o˝y si´ na jakoÊç jej wi´zi z dzieckiem i w∏asnà samoocen´.

2.Hormony a laktacja

Proces laktacji uzale˝niony jest od precyzyjnych procesów hormonalnych

i neurohormonalnych, zachodzàcych w czasie cià˝y i w okresie oko∏oporo-
dowym w organizmie kobiety.

W czasie cià˝y, pod wp∏ywem progesteronu, hormonu wzrostu, prolaktyny

i laktogenu ∏o˝yskowego nast´puje rozwój i dojrzewanie p´cherzyków mlecz-
nych. Nab∏onek, który je wyÊciela, ju˝ ok. 4.-5. miesiàca cià˝y mo˝e posiadaç
zdolnoÊç syntezy mleka. Z ka˝dym tygodniem cià˝y nast´puje wzrost prze-
wodów mlecznych, tkanki gruczo∏owej i p´cherzyków, przez co piersi stajà
si´ ci´˝sze, bardziej napi´te, a brodawki bardziej wra˝liwe. Po porodzie wraz
z wydaleniem ∏o˝yska spada poziom estrogenów i progesteronu, a uwolniona

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 8

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

zostaje prolaktyna, której st´˝enie wzros∏o przed porodem. W 1.-2. dobie po
porodzie wydzielanie siary wynosi ju˝ ok. 100 ml na dzieƒ, a w 3.-5. dobie
iloÊç wytwarzanego mleka zwi´ksza si´ nawet do 500 ml.

2.1. Prolaktyna - hormon produkcji mleka

BezpoÊrednio po porodzie poziom prolaktyny jest tak samo wysoki u kar-

miàcych i niekarmiàcych matek. Gdy niemowl´ ssie, wra˝liwe nerwy brodawki
i otoczki sutkowej zostajà pobudzone. Impulsy przekazywane do podwzgórza
i przedniego p∏ata przysadki powodujà wzrost st´˝enia prolaktyny w osoczu
krwi i produkcj´ mleka w p´cherzykach mlecznych. Im wczeÊniej nast´puje
uaktywnienie tego odruchu, tym jest wi´cej aktywnych receptorów dla prolak-
tyny w piersi i sà one bardziej wra˝liwe. Tak wi´c, cz´ste przystawianie dziec-
ka do piersi, szczególnie w pierwszych dniach, jest niezb´dne do osiàgni´cia
wysokiego poziomu tego hormonu i ∏atwiejszego procesu wytwarzania mleka.

Po ok. 10. dobie ogólny poziom prolaktyny spada, ale podczas ssania wzra-

sta dwukrotnie. W nocy jest on wyraênie wy˝szy, dlatego tak wa˝ne sà karmie-
nia nocne. Hormon ten, oprócz produkcji mleka, wp∏ywa na stan emocjonalny
matki: podwy˝sza poziom odpornoÊci na stres, u∏atwia podj´cie trudów ma-
cierzyƒstwa, zwi´ksza czujnoÊç matki i wzmacnia jej zachowania opiekuƒcze.

2.2. Oksytocyna - hormon wyp∏ywu mleka

W wyniku ssania piersi, bodêce czuciowe z brodawki przekazywane sà

do podwzgórza i tylnego p∏ata przysadki, powodujàc wzrost st´˝enia oksy-
tocyny we krwi. Dzi´ki niej nast´puje pobudzenie komórek mi´Êniowych,
otaczajàcych p´cherzyki, powodujàc przesuwanie pokarmu do ujÊcia prze-
wodów mlecznych. W czasie karmienia oksytocyna wytwarza si´ pulsacyj-
nie, powodujàc kilka fal wyp∏ywu mleka. Dziecko najpierw ssie intensywnie,
potem s∏abiej, przy nast´pnej fali znów ssie aktywniej. Kobieta odczuwa od-
ruch wyp∏ywu mleka jako delikatne mrowienie, k∏ucie, uczucie przepe∏niania
i ci´˝koÊci piersi.

Oksytocyna wywo∏uje równie˝ skurcze macicy, szczególnie mocne

w pierwszych dniach po porodzie. Ssanie piersi przez dziecko zaraz po

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 9

porodzie u∏atwia wydalenie ∏o˝yska i zmniejsza ryzyko nadmiernego krwa-
wienia. Nie tylko ssanie ma wp∏yw na uwalnianie oksytocyny. Wyp∏yw mle-
ka wzmagany jest równie˝ przez patrzenie na dziecko, dotykanie go, jego
p∏acz i zapach. Oksytocyna powoduje wzrost mi∏oÊci do dziecka, wprowa-
dza w stan odpr´˝enia, dzia∏a antystresowo, wzmaga sennoÊç i podwy˝sza
odpornoÊç na ból. Stres zwiàzany z bólem, niepokojem, zimnem czy nad-
miernym wysi∏kiem blokuje wydzielanie oksytocyny, a tym samym mo˝e
powodowaç problemy z nakarmieniem dziecka.

3. Technika karmienia

Ssanie jest odruchem, ale sposobu ssania dziecko uczy si´ dopiero po

porodzie. Skuteczne ssanie mo˝liwe jest wtedy, gdy dziecko odpowiednio
uchwyci pierÊ. W pobieranie pokarmu zaanga˝owane sà mi´Ênie j´zyka,
warg, policzków oraz ˝uchwa i podniebienie dziecka. W buzi musi si´ zna-
leêç brodawka i znaczna cz´Êç otoczki; w trakcie ssania dziecko uciska, „roz-
masowuje” j´zykiem przewody mleczne, powodujàc wyp∏ywanie pokarmu.
Dobre uchwycenie piersi zale˝y przede wszystkim od sposobu, w jaki matka
poda mu pierÊ. Po pewnym czasie ustala si´ u dziecka okreÊlony „wzorzec
ssania”. Podawanie smoczka czy butelki myli dziecko i mo˝e powodowaç je-
go k∏opoty z chwyceniem piersi i skutecznym ssaniem. Nieprawid∏owe ssanie
mo˝e zaÊ powodowaç u matki uszkodzenia brodawek i os∏abienie laktacji.

Problemy ze ssaniem mogà równie˝ wynikaç z niech´ci dziecka do sze-

rokiego otwierania buzi. Przyczynà mo˝e byç odÊluzowanie po porodzie,
uraz oko∏oporodowy, problemy neurologiczne albo zbyt krótkie w´dzide∏ko
j´zyka.

Wspieranie matek karmiàcych to przede wszystkim pomoc w znalezie-

niu wygodnej pozycji do karmienia, obserwacja sposobu ssania i uczenie
matki oceny skutecznego karmienia. JeÊli karmienie przebiega dobrze, ˝ad-
ne inne dzia∏ania nie sà konieczne. Gdy pojawià si´ trudnoÊci, nie nale˝y
wyr´czaç matki, ale pracowaç z nià tak, aby sama znalaz∏a rozwiàzanie.
To umocni jej poczucie kompetencji i samodzielnoÊç.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 10

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

3.1. Uk∏adanie dziecka przy piersi

Poka˝ matce ró˝ne mo˝liwoÊci u∏o˝enia dziecka, aby spróbowa∏a i wy-

bra∏a t´, która b´dzie dla niej optymalna. Zaznacz jednak, ˝e dobrze jest
zmieniaç u∏o˝enie malucha przy piersi, aby równo stymulowany by∏ ca∏y
gruczo∏ piersiowy. Najlepiej opró˝niany i pobudzany jest ten obszar gruczo∏u,
który znajduje si´ pod bródkà dziecka. Równie wa˝ne jest ustabilizowanie
ca∏ego cia∏a dziecka, a szczególnie jego g∏owy, by czu∏o si´ pewnie w trakcie
ca∏ego karmienia. Przy prawid∏owym karmieniu piersià g∏owa i cia∏o dziec-
ka u∏o˝one sà w linii prostej, twarz zwrócona jest w stron´ piersi, usta dziec-
ka sà szeroko otwarte, wargi wywini´te na zewnàtrz „jak rybka”. Podczas ssa-
nia policzki dziecka sà zaokràglone, a jego broda dotyka piersi.

3.2. Pozycje do karmienia

Pozycja klasyczna

Pozycja ta daje mo˝liwoÊç kontrolowania sposobu, w jaki dziecko chwyta
i ssie pierÊ i matka ∏atwo mo˝e skorygowaç ewentualne b∏´dy.

Pozycja spod pachy

Wygodna dla matki z du˝ym biustem lub gdy matka ma p∏askie lub wkl´-
s∏e brodawki, równie˝ dla kobiet po ci´ciu cesarskim (nie ma nacisku na ran´).
Korzystna dla wczeÊniaków, dzieci s∏abo ssàcych i s∏abo przybierajàcych na
wadze lub majàcych problem z chwyceniem piersi. Wygodna do jednocze-
snego karmienia bliêniaków.

Pozycja krzy˝owa

Podobna do pozycji klasycznej, z tym, ˝e r´ce matki sà u∏o˝one odwrotnie:
lewa r´ka przytrzymuje lewà pierÊ, a prawa r´ka podtrzymuje g∏ówk´ dziecka.
Ta pozycja daje lepszà kontrol´ nad ssaniem, jest korzystna dla wczeÊniaków
i dzieci z obni˝onym napi´ciem mi´Êniowym.

Pozycja le˝àca

Sprawdza si´ u kobiet, które mia∏y naci´te krocze. Dobra do odpoczynku
i do karmieƒ nocnych.

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 11

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

pozycja klasyczna

pozycja spod pachy

pozycja krzy˝owa

pozycja le˝àca

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 12

Najcz´Êciej pope∏niane b∏´dy:

przystawianie piersi do dziecka, a nie dziecka do piersi;

uciskanie policzków w celu otwarcia buzi dziecka;

uciskanie g∏ówki dziecka, przyk∏adanie „na si∏´”;

przytrzymywanie piersi palcem przy nosku dziecka „aby dobrze oddycha∏o”.
Mo˝e to spowodowaç zastój pokarmu w uciskanych przewodach, powoduje
wyciàganie piersi z ust dziecka i bolesnoÊç brodawki. Gdy maluch ma k∏opot
z oddychaniem, sam odsunie g∏ow´ od piersi. Przytulenie pupy i nó˝ek dziec-
ka blisko talii mamy pozwala na lekkie odchylenie noska dziecka od piersi.

3.3. Dziecko nadmiernie senne

Zdrowe dziecko po pierwszym kontakcie z mamà i ssaniu piersi, zasypia

na kilka-kilkanaÊcie godzin. W 1.-2. dobie jest wi´c ma∏o aktywne podczas
karmienia. W kolejnych dniach liczba karmieƒ nie powinna byç mniejsza
ni˝ 8, wg rytmu ustalonego przez dziecko. Ci´˝ki poród, podawanie Êrod-
ków farmakologicznych w czasie porodu, infekcja, ˝o∏taczka fizjologiczna
mogà powodowaç, ˝e dziecko nie sygnalizuje g∏odu. Nale˝y je wtedy wybu-
dzaç co 3 godziny (od zakoƒczenia poprzedniego karmienia nie mo˝e minàç
wi´cej ni˝ 4 godziny) i kontrolowaç czas prze∏ykania mleka.

Dziecko mo˝na rozbudziç i zach´ciç do ssania przez:

zmian´ pieluszki przed karmieniem i masowanie podeszwy go∏ych stópek;

delikatne masowanie mi´Êni wokó∏ ust, pociàganie ˝uchwy w dó∏;

wyciÊni´cie niewielkiej iloÊci mleka i dotykanie brodawkà górnej i dolnej
wargi malucha;

cz´stà zmian´ piersi i pozycji w czasie jednego karmienia (bardzo aktywi-
zuje pozycja spod pachy);

pionizowanie dziecka przy zmianie piersi;

delikatne masowanie piersi, „przesuwanie” pokarmu w stron´ dziecka, po-
ciàganie w dó∏ ˝uchwy;

masowanie mi´Êni gard∏a opuszkà palca wskazujacego ruchem w stron´
szyi dziecka w rytmie prze∏ykania mleka;

masowanie wewn´trznej cz´Êci d∏oni dziecka.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 13

3.4. Jak poznaç, ˝e dziecko si´ najad∏o?

Matki cz´sto wyra˝ajà obaw´ o to, czy ich dziecko jest najedzone. Mo˝esz

uspokoiç matk´, ˝e jej dziecko na pewno nie jest g∏odne, jeÊli:

karmienie odbywa si´ 8-12 razy na dob´, „na ˝àdanie”, w tym minimum
raz w nocy (w pierwszych 2 dobach karmieƒ jest zwykle mniej);

technika karmienia jest prawid∏owa;

dziecko ssie aktywnie pierÊ, s∏ychaç prze∏ykanie mleka przez minimum
7-8 minut;

po 3.-5. dobie matka czuje, ˝e po karmieniu piersi sà bardziej mi´kkie,
l˝ejsze;

po 4. dniu ˝ycia dziecko moczy co najmniej 6 pieluch w ciàgu doby;

po 4. dniu ˝ycia brak jest smó∏ki przy wypró˝nianiu, po 5. dobie stolce sà
luêne, papkowate;

dziecko oddaje co najmniej 2-3 stolce na dob´ (po 4.-6. tygodniach stolców
jest zwykle mniej, mogà pojawiaç si´ raz na kilka dni);

po karmieniu dziecko jest zadowolone, spokojne, ma rozluênione ramiona
i r´ce;

poczàtkowy spadek masy cia∏a nie jest wi´kszy ni˝ 7% wagi urodzeniowej,
a po 3. dobie ˝ycia nie ma ubytków masy cia∏a;

dziecko osiàga urodzeniowà mas´ cia∏a najpóêniej w 14. dniu ˝ycia.

4. Zasady odciàgania

i przechowywania pokarmu

Przy prawid∏owo przebiegajàcej laktacji nie nale˝y odciàgaç pokarmu.

Robimy to w okreÊlonych sytuacjach:

w celu zwi´kszenia produkcji mleka;

gdy dziecko nie mo˝e byç karmione bezpoÊrednio z piersi z powodu cho-
roby, wczeÊniactwa;

gdy matka musi wyjÊç z domu na d∏u˝ej;

przy leczeniu nawa∏u, zastoju lub zapalenia piersi, gdy pierÊ nie jest efek-
tywnie opró˝niana przez dziecko.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 14

4.1. Odciàganie mleka

Odciàganie r´czne jest wygodne na poczàtku laktacji, gdy piersi nie

produkujà du˝ej iloÊci mleka, lub gdy potrzebna jest jego niewielka iloÊç.
Odciàganie r´czne sprawdza si´ równie˝ wtedy, gdy mleko jest potrzebne
tylko od czasu do czasu. Przy odciàganiu r´cznym uzyskujemy pokarm naj-
mniej zanieczyszczony, co jest istotne w warunkach szpitalnych.

Jak odciàgaç?

Przed rozpocz´ciem odciàgania mama powinna umyç r´ce wodà z myd∏em

(piersi nie trzeba specjalnie myç przed odciàganiem) i przygotowaç czysty, wy-
parzony i wysuszony pojemnik (dla wczeÊniaka powinien byç wygotowany).

Odruch wyp∏ywu pokarmu pobudza si´ przez delikatne, wykonane

opuszkami palców opukiwanie i g∏askanie piersi, delikatne rozmasowanie
poprzez koliste, spiralne, „sczesujàce” ruchy od nasady piersi w stron´ bro-
dawki. Dobrze dzia∏a ciep∏y prysznic lub ciep∏y ok∏ad na pierÊ. Mama po-
winna byç zrelaksowana.

Nale˝y uchwyciç palcem wskazujàcym i kciukiem otoczk´ w odleg∏oÊci

ok. 1,5 cm od brodawki i naciskaç tak, aby pod palcami by∏y wyczuwalne
przewody mleczne, w których gromadzi si´ pokarm. Pokarm zaczyna wyp∏y-
waç dopiero po pewnym czasie. Po kilku minutach, gdy pokarm nie leci ju˝
z naciskanej cz´Êci gruczo∏u, trzeba przesunàç palce, tak jak wskazówka
przesuwa si´ po tarczy zegara i znów naciskaç.

Gdy celem odciàgania jest stymulacja laktacji, odciàganie powinno od-

bywaç si´ w rytmie karmieƒ i trwaç pó∏ godziny naprzemiennie: prawa pierÊ
- 7 minut, lewa pierÊ - 7 minut, prawa - 5 minut, lewa - 5 minut, prawa - 3
minuty, lewa - 3 minuty. Odciàganie takim sposobem pozwala uzyskaç naj-
wi´kszà iloÊç mleka, bo odciàganie z jednej piersi pobudza wyp∏yw z drugiej
piersi.

Odciàgacz (r´czny lub elektryczny) stosuje si´, gdy konieczne jest cz´ste

odciàganie lub utrzymanie laktacji przez d∏u˝szy czas.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 15

Najcz´Êciej pope∏niane b∏´dy przy odciàganiu pokarmu:

pociàganie, szarpanie brodawki;

Êciskanie, mocne uciskanie, wygniatanie piersi (powoduje uszkodzenia
p´cherzyków mlecznych i mo˝e prowadziç do zapalenia piersi).

Gdy pomagasz matce przy odciàganiu r´cznym, zawsze zapytaj jà
o zgod´ na dotykanie piersi!

4.2. Przechowywanie odciàgni´tego pokarmu

Do przechowywania pokarmu najlepiej stosowaç ma∏e plastikowe pojem-

niki, dopuszczone do kontaktu z ˝ywnoÊcià. Do mro˝enia mo˝na zaopatrzyç
si´ w specjalne torebki na pokarm. Nale˝y mroziç porcje po ok. 100-150 ml
mleka na jeden posi∏ek i mniejsze porcje ok. 50-60 ml do ewentualnego uzu-
pe∏nienia. Na ka˝dej porcji nale˝y napisaç dat´ odciàgania i zu˝ywaç je po-
czynajàc od mleka z najwczeÊniejszà datà. Rozmra˝aç mo˝na w lodówce
(4°C), w temperaturze pokojowej lub w ciep∏ej kàpieli wodnej, ale nie nale˝y
tego robiç w kuchence mikrofalowej. Mleko trzeba podgrzaç do temperatury
ok. 37°C, nie gotowaç. Rozmro˝one mleko mo˝e byç przechowywane w lo-
dówce przez dob´. Nie wolno zamra˝aç powtórnie pokarmu rozmro˝onego,
a niezjedzone przez dziecko, raz podgrzane mleko nale˝y wylaç.

5. Karmienie bliêniàt

Choç karmienie bliêniàt wymaga wi´kszego wysi∏ku i dobrej organizacji,

to wi´kszoÊç matek jest w stanie temu sprostaç. Potrzebujà jednak wi´cej
wsparcia i praktycznej pomocy personelu w pierwszych dniach po porodzie.

Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, ˝e bliêniaki statystycznie cz´Êciej

rodzà si´ przed terminem i przez cesarskie ci´cie.

Matce bliêniàt mo˝esz zaleciç, aby:

Karmi∏a dzieci jak najszybciej i jak najcz´Êciej po porodzie, aby pobudziç
wytwarzanie mleka.

Odciàga∏a mleko odciàgaczem, najlepiej elektrycznym z podwójnà koƒ-
cówkà, jeÊli stan dzieci uniemo˝liwia karmienie bezpoÊrednio z piersi.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 16

Karmi∏a na poczàtku ka˝de dziecko osobno, aby ∏atwiej mog∏a skupiç si´
na potrzebach ka˝dego z nich i dobrze kontrolowaç efektywnoÊç ssania.

Karmi∏a w ró˝nych pozycjach.

PoÊwi´ci∏a wi´cej uwagi temu z dzieci, które s∏abiej ssie i przystawia∏a je
do piersi jako pierwsze.

Ka˝de dziecko przystawia∏a do obu piersi; jedno karmienie lewà, a nast´pne
prawà piersià, lub „przydzieli∏a” ka˝demu jednà stron´ na dzieƒ, a nast´pne-
go dnia zmieni∏a. Po pewnym czasie, gdy karmienie idzie dobrze, matka
mo˝e przyporzàdkowaç ka˝demu dziecku jednà pierÊ na sta∏e.

Kontrolowa∏a w∏aÊciwe ˝ywienie poprzez zapisywanie pór karmienia, liczby
moczonych pieluch, liczby stolców ka˝dego dziecka.

U˝ywa∏a do dokarmiania systemu wspomagania SNS, gdy iloÊç pokarmu
nie jest wystarczajàca.

6. Kszta∏t brodawek

a karmienie piersià

Piersi kobiet majà ró˝ne rozmiary, a brodawki ró˝nià si´ od siebie nie

tylko wielkoÊcià, ale i kszta∏tem. Nie ma „wzorcowej” brodawki, nie nale˝y
wi´c przed porodem oceniaç piersi i brodawek pod kàtem ich przydatnoÊci
do karmienia. Gdy u∏o˝enie dziecka i przystawienie do piersi sà prawid∏o-
we, prawie wszystkie piersi i kszta∏ty brodawek umo˝liwiajà efektywne kar-
mienie. Przygotowanie piersi w czasie cià˝y (stosowanie çwiczeƒ Hoffma-
na, nak∏adek korygujàcych, nipletek) jest zb´dne i nie wp∏ywa na skutecz-
noÊç karmienia. Wp∏yw na to ma przede wszystkim elastycznoÊç brodawki
i jej podatnoÊç na wyciàganie. Du˝e znaczenie ma równie˝ temperament
dziecka, budowa jego jamy ustnej i mo˝liwoÊci odpowiednio szerokiego
otwarcia ust.

Jak pomóc matce, która ma „trudnà” brodawk´ (p∏askà, wciàgni´tà)?

WyjaÊnij matce, ˝e dziecko mo˝e poradziç sobie nawet z mniej wycià-
gni´tà brodawkà, poniewa˝ w czasie ssania chwyta przede wszystkim
otoczk´.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 17

Poka˝ matce, jak przygotowaç brodawki przed karmieniem za pomocà de-
likatnego masa˝u, rolowania, wyciàgania odciàgaczem lub odwróconà
strzykawkà. Zaleç u˝ywanie wk∏adek formujàcych mi´dzy karmieniami.

Zaproponuj do karmienia pozycj´ „spod pachy” lub „krzy˝owà”.

Poinstruuj matk´, jak uformowaç pierÊ, aby brodawka maksymalnie si´
wyciàgn´∏a. Pomo˝e w tym chwyt „kanapkowy” (mocne sp∏aszczenie piersi
na otoczce zgodnie z po∏o˝eniem warg dziecka), chwyt „fili˝anki” (palcem
wskazujàcym i kciukiem u∏o˝onym z boku brodawki u jej podstawy matka
chwyta skór´ otoczki i wyciàga w stron´ buzi dziecka), kierowanie brodawki
na podniebienie.

Gdy przystawienie malucha jednak nie b´dzie mo˝liwe, mo˝na spróbo-

waç karmienia przez kapturek. Zaproponuj go matce dopiero wtedy, gdy za-
cznie si´ du˝y nap∏yw mleka (3.-4. doba), aby dziecko nie zniech´ci∏o si´
ssaniem pustego kapturka. Kapturek sztucznie wyd∏u˝a brodawk´ p∏askà
lub wciàgni´tà i zwielokrotnia intensywnoÊç pobudzania odruchu ssania.
Cz´ste wyciàganie brodawki pod kapturkiem poprawia jej elastycznoÊç i po-
datnoÊç na wyciàganie. Trzeba jednak pami´taç, ˝e karmienie z kapturkiem
zwi´ksza ryzyko zmniejszenia iloÊci produkowanego mleka i tym samym
niedo˝ywienie dziecka. JeÊli przystawienie malucha do piersi nie uda si´,
matka powinna jak najszybciej zaczàç odciàgaç pokarm, który mo˝na podaç
za pomocà metod alternatywnych.

7. Problemy przy karmieniu

piersià

7.1.

Nawa∏ pokarmu

Nawa∏ pokarmu jest fizjologicznym stanem wyst´pujàcym w 2.-6. dobie

po porodzie i dotyczy zawsze obu piersi. Piersi sà powi´kszone, bardziej
wra˝liwe na dotyk, ale niezaczerwienione, pod ich skórà widoczne sà naczy-
nia ˝ylne. Odruch wyp∏ywu mleka jest prawid∏owy: dziecko ssie i s∏ychaç

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 18

prze∏ykanie. Samopoczucie i stan ogólny matki sà dobre, temperatura pra-
wid∏owa. Nawa∏ pokarmu nak∏ada si´ cz´sto na poporodowe obni˝enie
nastroju, stàd matka mo˝e czuç si´ niepewnie. Nawa∏ pokarmu przebiega
∏agodniej, gdy ju˝ od pierwszej doby dziecko ssie pierÊ dostatecznie cz´sto
i d∏ugo.

Dla z∏agodzenia objawów nawa∏u mo˝esz zaleciç matce:

Ch∏odne ok∏ady na pierÊ po ka˝dym karmieniu (na ok. 30 minut); zmniej-
szajà przekrwienie, dzia∏ajà kojàco, ∏agodnie hamujà laktacj´. Mo˝na u˝yç
sch∏odzonych liÊci kapusty, ˝elu ch∏odzàcego, kostek lodu lub mro˝onki
zawini´tej w pieluszk´.

Picie naparu z sza∏wii (1-2 saszetki dziennie) przez 1-2 doby (sza∏wia
dzia∏a jak estrogeny, obni˝ajàc laktacj´).

Odciàganie niewielkiej iloÊci pokarmu przed karmieniem, aby zmi´kczyç
otoczk´.

Cz´stsze karmienia, minimum 8 razy na dob´, wybudzanie dziecka, gdy
pierÊ jest przepe∏niona.

Odciàganie niewielkiej iloÊci pokarmu, gdy po karmieniu nie odczuwa
ulgi, albo gdy dziecko d∏u˝ej Êpi.

Niepodawanie dziecku smoczka lub butelki.

Nieograniczanie iloÊci spo˝ywanych p∏ynów, poniewa˝ nie ma to wp∏ywu
na iloÊç wytwarzanego pokarmu.

Przy nawale pokarmu nie nale˝y Êciskaç ani banda˝owaç piersi!

7.2. Zapalenie piersi

Stan zapalny piersi wyst´puje najcz´Êciej mi´dzy 2. a 6. tygodniem po

porodzie, dotyczy zwykle jednej piersi lub jej fragmentu. PierÊ jest goràca,
obrzmia∏a, bolesna i zaczerwieniona. Matka czuje si´ rozbita, jak przy gry-
pie: ma dreszcze, bóle kostne, bóle g∏owy, wysokà goràczk´, jej t´tno jest
przyspieszone.

Jak mo˝esz pomóc matce?

Sprawdê technik´ karmienia.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 19

Doradê matce, aby rozpoczyna∏a karmienie od chorej piersi i karmi∏a
z niej jak najcz´Êciej. JeÊli jest to bolesne, powinna rozpoczàç od zdrowej
piersi, a gdy pokarm zaczyna wyp∏ywaç swobodniej, niech zmieni pierÊ na
chorà.

Gdy mleko trudno wyp∏ywa pomogà ciep∏e ok∏ady.

Zwróç uwag´, aby matka uk∏ada∏a dziecko przy piersi tak, aby jego broda
by∏a po stronie zapalenia.

Gdy dziecko zdecydowanie odmawia ssania chorej piersi (wy˝szy poziom
sodu zmienia smak mleka), zaproponuj odciàgni´cie pokarmu.

Po karmieniu zaleç zimne ok∏ady, a mi´dzy karmieniami – ob∏o˝enie chorej
piersi zgniecionymi liÊçmi bia∏ej kapusty (dzia∏a przeciwzapalnie, delikatnie
hamuje laktacj´).

Przypomnij matce o umyciu piersi przed podaniem jej dziecku.

Mo˝esz poleciç za˝ywanie 3 razy dziennie leków dzia∏ajàcych przeciwza-
palnie (ibuprofen lub paracetamol).

Gdy po 24 - 48 godzinach nie ma poprawy – skieruj kobiet´ do lekarza.

Czasem mama jest tak os∏abiona, ˝e ma ochot´ zrezygnowaç z karmienia,

szczególnie, gdy nast´puje nawrót zapalenia. Wyt∏umacz, ˝e odstawianie
od piersi przed∏u˝y leczenie i mo˝e spowodowaç ropieƒ piersi. To nie jest
dobry moment na podejmowanie decyzji o dalszym karmieniu.

Najcz´Êciej pope∏niane b∏´dy przy zapaleniu piersi:

odstawienie od piersi;

mocne masowanie, ugniatanie piersi (mo˝e dojÊç do uszkodzenia kanali-
ków mlecznych);

êle dobrany, lub za krótko podawany antybiotyk.

7.3. Bolesne lub uszkodzone brodawki

Najcz´stszà przyczynà bolesnych brodawek jest nieprawid∏owa technika

karmienia. Aby skutecznie pomóc matce, trzeba zobaczyç, w jaki sposób
uk∏ada ona dziecko przy piersi. Nie mo˝na okreÊliç przyczyny bolesnoÊci
i dobrze doradziç matce, udzielajàc porady przez telefon.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 20

7.3.1. BolesnoÊç wczesna, tzw. „fizjologiczna”

Dotyczy zwykle pierwszego tygodnia karmienia, matka skar˝y si´ wtedy na

ból brodawek, pojawiajàcy si´ podczas karmienia lub jeszcze przed wyp∏ywem
mleka. Kobieta, pomimo dobrego nastawienia do karmienia piersià mo˝e byç
zaskoczona, ˝e karmienie nie jest przyjemne, dlatego warto wyjaÊniç jej, ˝e te
poczàtkowe trudnoÊci sà rezultatem procesów, zachodzàcych w jej ciele:

przestrojenia hormonalnego, powodujàcego nadwra˝liwoÊç na ból;

rozciàgania w∏ókien kolagenowych brodawki;

powstawania ujemnego ciÊnienia w buzi dziecka na poczàtku ssania i uci-
skania pustych przewodów mlecznych, co powoduje ból;

uszkodzenia powierzchniowych warstw naskórka. Warto smarowaç bro-
dawki w∏asnym mlekiem, bo w nim znajdujà si´ substancje powodujàce
szybszà regeneracj´ uszkodzonego naskórka.

7.3.2. Uszkodzone brodawki

Do uszkodzenia brodawek dochodzi najcz´Êciej w pierwszych dniach po

porodzie. Jego przyczynà mo˝e byç:

nieprawid∏owe u∏o˝enie dziecka lub matki w czasie karmienia;

nieprawid∏owy mechanizm ssania u dziecka, spowodowany stosowaniem
smoczka lub butelki, krótkim w´dzide∏kiem, zaburzeniami neurologicz-
nymi u dziecka;

trudnoÊç w chwyceniu piersi w czasie nawa∏u mlecznego (dziecko „zje˝d˝a”
z brodawki);

szarpanie brodawkà przy od∏àczaniu dziecka od piersi. Nale˝y w∏o˝yç pa-
lec do buzi dziecka i rozchyliç delikatnie dziàs∏a, aby „uwolniç” brodawk´;

u˝ywanie odciàgacza bez funkcji regulacji si∏y ssania;

Mo˝esz doradziç matce, aby:

zaczyna∏a karmienie od mniej bolesnej piersi;

przerwa∏a karmienie z bolàcej piersi i regularnie odciàga∏a z niej pokarm
a˝ do czasu wygojenia, jeÊli ból jest bardzo dotkliwy;

wzi´∏a paracetamol na 20-30 minut przed karmieniem.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 21

Gojeniu brodawek sprzyja:

smarowanie brodawek pokarmem, wietrzenie;

noszenie nak∏adek ochronnych mi´dzy karmieniami (umo˝liwiajà cyrku-
lacj´ powietrza, chronià brodawk´ przed otarciami o bielizn´);

przemywanie rany po karmieniu przegotowanà wodà lub solà fizjologicznà;

stosowanie ciep∏ych ok∏adów z sza∏wii;

smarowanie brodawek 100% maÊcià lanolinowà;

u˝ywanie wk∏adek ˝elowych, gdy uszkodzenia sà du˝e.

Nie nale˝y stosowaç witamin w kroplach, maÊci piel´gnacyjnych typu

alantan, nasàczanych chusteczek.

7.3.3. Grzybica piersi

Objawami grzybicy piersi jest b∏yszczàca, ró˝owa lub zaczerwieniona

brodawka, czasem pojawiajà si´ na niej cienkie p´cherzyki, skóra jest szorstka
i ∏uszczàca. Zdarza si´, ˝e zmiany nie sà widoczne, mo˝e byç odczuwalne
sw´dzenie.

Matka odczuwa silny, piekàcy lub k∏ujàcy ból, tak˝e mi´dzy karmieniami,

a jeÊli dosz∏o do zaka˝enia przewodów mlecznych, pojawia si´ ból promie-
niujàcy w g∏àb piersi.

Ryzyko zaka˝enia zwi´kszajà:

uszkodzenia brodawek;

antybiotykoterapia;

zapalenie piersi;

pleÊniawki, rumieƒ pieluszkowy u dziecka;

ogólne os∏abienie odpornoÊci, anemia, cukrzyca u matki;

wczeÊniej przebyta grzybica pochwy, grzybica u innych domowników;

przyjmowanie hormonalnych Êrodków antykoncepcyjnych.

Leczenie zaka˝eƒ grzybiczych powinno trwaç minimum 2 tygodnie.
JeÊli dziecko ma pleÊniawki lub rumieƒ pieluszkowy, nale˝y leczyç
równie˝ brodawki, nawet, jeÊli nie widaç na nich zmian.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 22

Mo˝esz doradziç matce, aby:

po karmieniu przemywa∏a brodawki wodà z sodà oczyszczonà (1/4 ∏y˝eczki
na fili˝ank´ wody);

nie zostawia∏a na brodawce zaschni´tego mleka;

smarowa∏a brodawki Nystatynà, a gdy nie ma poprawy zastosowa∏a maÊci
przeciwgrzybicznà, np. Clotrimazol, Bactroban, ew. roztwór wodny gen-
cjany lub Citrosept;

jad∏a du˝o jogurtów i czosnku, a ograniczy∏a w diecie cukier i naturalne
dro˝d˝e;

cz´sto my∏a r´ce i u˝ywa∏a r´czników jednorazowych;

zmienia∏a po ka˝dym karmieniu wk∏adki do biustonosza;

codziennie wk∏ada∏a nowy, wyprany i wyprasowany biustonosz;

smarowa∏a wn´trze buzi dziecka Nystatynà 4 razy dziennie po karmieniu.

7.3.4. Zaka˝enia bakteryjne ran brodawek

Uszkodzone tkanki brodawki podatne sà na zaka˝enie, najcz´Êciej wy-

wo∏uje je gronkowiec z∏ocisty. Brodawka jest zaczerwieniona, cz´sto obrz´k-
ni´ta, bardzo bolesna, sàczy si´ z niej ropna wydzielina. W takim przypad-
ku nale˝y ran´ p∏ukaç przegotowanà wodà po ka˝dym karmieniu, a raz
dziennie przemywaç delikatnym myd∏em. Nale˝y matk´ skierowaç do leka-
rza, gdy˝ w tym wypadku niezb´dne jest leczenie antybiotykiem.

7.3.5. Zastój pokarmu

Zastój pokarmu spowodowany jest niedostatecznym opró˝nianiem piersi.

Wyczuwalne sà bolesne guzy wokó∏ otoczki lub w dalszej cz´Êci gruczo∏u.

Sytuacje, które mogà powodowaç zastój mleka:

nieprawid∏owa technika karmienia;

d∏uga przerwa w karmieniu, karmienie wg ustalonych godzin;

stosowanie butelki, smoczka, kapturków;

ograniczanie czasu karmienia, np. z powodu bólu;

ucisk na pierÊ (ciasny biustonosz, plecak, chusta);

stres matki (zahamowanie odruchu wyp∏ywu).

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 23

Poradê matce, aby:

k∏ad∏a ciep∏y kompres na pierÊ przed karmieniem, delikatnie masowa∏a,
opukiwa∏a piersi, aby pobudziç odruch wyp∏ywu mleka;

cz´sto i d∏ugo karmi∏a, szczególnie z chorej piersi i uk∏ada∏a dziecko tak,
by broda dziecka by∏a po stronie zastoju;

w czasie karmienia lub odciàgania delikatnie masowa∏a, „przesuwa∏a”
zgrubienia w stron´ brodawki;

odciàga∏a pokarm laktatorem, najlepiej elektrycznym, gdy ból jest za du˝y;

przystawia∏a dziecko do piersi i jednoczeÊnie odciàga∏a pokarm z drugiej,
gdy odruch wyp∏ywu mleka jest za s∏aby;

stosowa∏a po karmieniu zimne ok∏ady, a mi´dzy karmieniami ok∏ada∏a
pierÊ sch∏odzonymi, zgniecionymi liÊçmi bia∏ej kapusty;

du˝o odpoczywa∏a.

Nie nale˝y mocno masowaç bàdê ugniataç piersi – powoduje to ból,
uszkadza przewody mleczne i mo˝e doprowadzic do zapalenia piersi.
Niew∏aÊciwe jest smarowanie piersi spirytusem.

7.3.6. Zatkany przewód mleczny

Objawia si´ bolesnoÊcià piersi, a na czubku brodawki widoczny jest bia∏y

lub ˝ó∏tawy czop albo p´cherzyk. W tej sytuacji powinno si´ cz´Êciej karmiç
z chorej piersi i zmieniaç pozycje do karmienia. Pomaga ciep∏y, wilgotny
ok∏ad, który rozmi´kcza zaczopowany przewód. W ostatecznoÊci mo˝na
usunàç p´cherzyk sterylnà ig∏à.

8. Alternatywne metody

podawania pokarmu

JeÊli dziecko nie mo˝e byç nakarmione bezpoÊrednio z piersi, najcz´-

Êciej si´ga si´ po butelk´ ze smoczkiem. Jest to najprostszy sposób, ale po-
woduje zaburzenia funkcji ssania dziecka i sposobu chwytania piersi. Butelka
stanowi silny bodziec oralny, pokarm ∏atwo z niej wyp∏ywa i dziecko jest

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 24

coraz mniej aktywne przy piersi. Istnieje kilka alternatywnych do butelki
metod podawania dziecku pokarmu, których stosowanie nie jest trudne,
choç wymaga odrobiny wprawy. Warto zapoznaç z nimi matk´, poniewa˝
dajà dziecku du˝à szans´ na powrót do ssania piersi.

Metody alternatywne majà zastosowanie przede wszystkim w pierwszych

6 tygodniach laktacji i sà to:

u˝ywanie kieliszka do karmienia lub ∏y˝eczki. Sà wygodne do podawania
niewielkich iloÊci pokarmu w pierwszych dobach po porodzie, gdy dziecko
odmawia ssania, przy „trudnych brodawkach”, lub wczeÊniakom;

dokarmianie „przy piersi” za pomocà drenu (sondy do karmienia wcze-
Êniaków) i strzykawki. Metoda ta jest dobra dla dzieci, które umiejà ssaç
pierÊ, ale nie pobierajà dostatecznej iloÊci mleka np. wczeÊniaków lub
przy obni˝onej laktacji u matki. Dziecko ssie pierÊ i jednoczeÊnie dostaje
odciàgni´ty pokarm lub mieszank´. Do stosowania przez d∏u˝szy okres
przydatny jest wygodniejszy w u˝yciu specjalny zestaw wspomagajàcy,
tzw. SNS.

karmienie „po palcu” z u˝yciem strzykawki z drenem lub specjalnej pipetki
– u˝ywane jest wy∏àcznie przy zaburzonej funkcji ssania u dziecka, jako
çwiczenie rehabilitacyjne.

9. Praktyki szpitalne

u∏atwiajàce rozpocz´cie

karmienia piersià

Sprawdzonym na Êwiecie modelem opieki, sprzyjajàcym rozpoczynaniu

karmienia piersià jest inicjatywa WHO/UNICEF „Szpital Przyjazny Dziec-
ku”. Personel szpitala, posiadajàcego taki tytu∏ zna i realizuje zalecenia za-
warte w „10 Krokach do Udanego Karmienia Piersià”. Ka˝dy szpital, który
chce promowaç karmienie naturalne, nawet jeÊli nie posiada takiej odznaki,
powinien stosowaç si´ do tych zaleceƒ.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 25

Najwa˝niejszym zadaniem osób towarzyszàcych kobiecie w pierwszych

chwilach i dniach po porodzie jest niezak∏ócanie przebiegu naturalnych
procesów, stworzenie warunków, umo˝liwiajàcych kobiecie i dziecku jak naj-
lepszy start i zaoferowanie konkretnej pomocy, gdy pojawià si´ trudnoÊci.
Procesowi nawiàzywania wi´zi matki z dzieckiem sprzyjajà nast´pujàce
praktyki, które powinny byç wdro˝one w szpitalu:

1. Istniejà okreÊlone zasady, sprzyjajàce karmieniu piersià, które zna i sto-

suje ca∏y personel opiekujàcy si´ matkà i dzieckiem. Informacje dociera-
jàce do matki sà spójne, a opieka laktacyjna prowadzona jest w sposób
ciàg∏y (personel przekazuje informacje kolejnej zmianie).

2. Wszystkie kobiety w cià˝y informowane sà o korzyÊciach p∏ynàcych

z karmienia naturalnego i prawid∏owym post´powaniu podczas karmie-
nia. Zaraz po porodzie zdrowe noworodki pozostajà z matkà w kontakcie
„skóra do skóry” a˝ do zakoƒczenia pierwszego karmienia.

3. Matki sà uczone dobrej techniki karmienia piersià, a tak˝e tego, jak

utrzymaç laktacj´, gdy sà oddzielone od dziecka.

4. Wi´kszoÊç problemów laktacyjnych ma swój poczàtek w nieumiej´tnym

przystawianiu dziecka do piersi. Cz´Êç matek poprzez obserwacj´
i praktyk´ bez problemu zdobywa konieczne umiej´tnoÊci, cz´Êç jednak
potrzebuje indywidualnej instrukcji i pomocy.

5. Wy∏àczne karmienie piersià traktowane jest jako norma. Dokarmianie

lub dopajanie czymÊ innym ni˝ mleko matki stosowane jest tylko w wy-
jàtkowych sytuacjach.

6. Dzieci przebywajà na salach razem z matkami przez 24 godziny na do-

b´, w systemie rooming-in. Wzmacnia to wi´ê emocjonalnà mi´dzy
matkà a dzieckiem, pozwala na karmienie wg potrzeb dziecka i matki,
stymuluje laktacj´, zwi´ksza szanse na d∏u˝sze karmienie piersià. Personel
aktywnie pomaga matkom i ich dzieciom.

7. Karmienie dzieci odbywa si´ „na ˝àdanie” matki lub dziecka, czyli

gdy dziecko za˝àda pokarmu lub matka czuje, ˝e piersi sà przepe∏nio-
ne. Matki uczà si´ rozpoznawaç wczesne oznaki g∏odu noworodka:
szukanie piersi, potrzàsanie g∏ówkà, ssanie ràczek, mlaskanie, wysu-
wanie j´zyka.

8. Dzieci nie dostajà smoczka do uspokajania. Stosowanie smoczków, szcze-

gólnie w pierwszych tygodniach laktacji, mo˝e powodowaç nieefektywne

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 26

pobieranie pokarmu z piersi, prowadzàce do niedoborów masy cia∏a
i obni˝enia laktacji.

9. Matki dostajà informacj´ o miejscach, gdzie mogà liczyç na wsparcie

i pomoc w karmieniu po wypisie do domu.

10. Dieta kobiet

w okresie laktacji

Przez wiele lat uczono kobiety, jak od˝ywiaç si´ w czasie laktacji; przed-

stawiano listy produktów, których nale˝y unikaç, okreÊlano dok∏adne iloÊci
wypijanych p∏ynów i szacowano odpowiedni dowóz energetyczny. Narzucanie
rygorystycznych wymogów dietetycznych, a w wielu przypadkach nieuzasad-
nionych restrykcyjnych diet, doprowadzi∏o do skojarzenia karmienia piersià
z „kator˝niczà dietà” i „poÊwi´caniem si´ dla dobra dziecka”. Sà matki, które
nie podejmujà karmienia piersià lub z niego rezygnujà z powodu niech´ci do
ograniczeƒ dietetycznych. Restrykcyjne podejÊcie do ˝ywienia kobiet w okre-
sie laktacji zosta∏o zweryfikowane w licznych badaniach naukowych. DziÊ ju˝
wiadomo, ˝e nie istnieje lista produktów, które muszà byç „obowiàzkowo”
uwzgl´dnione w diecie karmiàcej mamy. JeÊli matka nie je czegoÊ z powodu
w∏asnych przekonaƒ lub po prostu czegoÊ nie lubi, wystarczy, ˝e wybierze so-
bie inny produkt, zawierajàcy podobne sk∏adniki od˝ywcze.

Dziecko uczy si´ diety matki ju˝ w okresie prenatalnym; smaki przeni-

kajà do p∏ynu owodniowego, tak jak w póêniejszym okresie do mleka. Nie
istniejà smaki „zabronione” – jeÊli matka jad∏a czosnek w czasie cià˝y, nie
ma powodu, by go unika∏a w czasie laktacji. Wiele zakazów ˝ywieniowych
jest bardziej zdeterminowanych kulturowo ni˝ wynika z obserwacji prefe-
rencji dzieci´cych smaków. Najwa˝niejszym zadaniem osób, udzielajàcych
porad ˝ywieniowych kobietom karmiàcym, jest zach´canie ich do kompono-
wania posi∏ków ze sk∏adników, które lubià, smaków, które znajà oraz zgod-
nych z ich dotychczasowym stylem ˝ycia i panujàcymi w domowej kuchni
zasadami. Warto gotowaç dania proste, niewymagajàce d∏ugiego przygoto-
wania, jeÊç regularnie, najlepiej 5 niewielkich posi∏ków dziennie.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 27

10.1. Zapotrzebowanie energetyczne

Proces laktacji wymaga dostarczenia do organizmu matki dodatkowych

sk∏adników energetycznych. WartoÊç energetyczna posi∏ków kobiety kar-
miàcej powinna zwi´kszyç si´ o oko∏o 500 kcal, jednak˝e najwa˝niejszym
kryterium, okreÊlajàcym nadwy˝k´ kalorycznà, powinna byç wartoÊç indek-
su masy cia∏a sprzed cià˝y (BMI). Dla kobiet, które by∏y oty∏e przed uro-
dzeniem dziecka 500 kcal mo˝e okazaç si´ nadmierne, natomiast u kobiet
z indeksem BMI poni˝ej wartoÊci prawid∏owej, ta iloÊç mo˝e byç zdecydo-
wanie zbyt ma∏a (Parpia Khai, 2004). OczywiÊcie, zwi´kszenie wartoÊci od-
˝ywczej w diecie matki karmiàcej nie polega jedynie na dostarczeniu wi´k-
szej liczby kalorii, ale przede wszystkim na odpowiednim doborze sk∏adni-
ków od˝ywczych. Je˝eli dieta jest odpowiednio zbilansowana i urozmaicona,
to oprócz dostarczenia dodatkowej energii zapewniaç b´dzie kobiecie odpo-
wiednià iloÊç sk∏adników budulcowych i regulacyjnych.

10.2. Wp∏yw diety na iloÊç i sk∏ad pokarmu

Prowadzonych jest wiele badaƒ, badajàcych wp∏yw od˝ywiania matki na

iloÊç i jakoÊç produkowanego pokarmu (Picciano, 2003, Trahms, Mackean,
2008). Ich wyniki pokazujà, i˝ nieodpowiednie od˝ywianie si´ matki bar-
dziej szkodzi jej zdrowiu, ni˝ negatywnie wp∏ywa na produkcj´ mleka. Na-
wet ∏agodnie niedo˝ywione kobiety sà w stanie wytworzyç odpowiednià
iloÊç wysokiej jakoÊci mleka dla swojego dziecka. Jedynie u zag∏odzonych
kobiet produkcja pokarmu obni˝a si´ (Perez-Escamilla et al., 1995; Prenti-
ce et al., 1994). Badania dotyczàce muzu∏manek, odbywajàcych coroczny
post w Ramadan, wykazujà brak negatywnego wp∏ywu poszczenia na pro-
dukcj´ i sk∏ad mleka, pomimo i˝ zaobserwowano zmiany iloÊci cynku, ma-
gnezu i potasu w pokarmie (Rakicioglu et al., 2006).

Badania prowadzone w póênych latach 80. XX wieku pokaza∏y, ˝e nie-

które sk∏adniki spo˝ywane przez matk´ wp∏ywajà na sk∏ad pokarmu. Przy-
k∏adowo poziom owalbuminy w mleku zale˝y od spo˝ycia jajek przez kobie-
t´ karmiàcà (Palmer et al., 2008). Rodzaj t∏uszczów spo˝ywanych przez

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

((

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 28

matk´ wp∏ywa na kompozycj´ kwasów t∏uszczowych zawartych w kobiecym
pokarmie i ma zwiàzek z indeksem masy cia∏a matki (Innis, 2007; Nikniaz
et al., 2009; Olafsdottir et al., 2001, Nasser et al., 2010). Odkryto jednocze-
Ênie, ˝e przyjmowane przez kobiet´ bia∏ko w niewielkim stopniu wp∏ywa na
jego poziom w mleku, a poziom laktozy, minera∏ów i st´˝enia elektrolitów
jest w miar´ sta∏y (Lönnerdal, 1986).

10.3. Komponowanie diety kobiety karmiàcej

Zasady bilansowania jad∏ospisu kobiety karmiàcej polegajà na odpo-

wiednim doborze sk∏adników od˝ywczych, bez pomijania ˝adnej z wymie-
nionych poni˝ej grup produktów:

warzyw i owoców;

produktów zbo˝owych (pszenicy, ry˝u, kukurydzy, j´czmienia, prosa);

bia∏ka pochodzenia zwierz´cego (produkty mleczne, jaja, mi´so i ryby)
i/lub pochodzenia roÊlinnego (soczewica, fasola, soja);

t∏uszczów.

W diecie kobiety karmiàcej powinny znajdowaç si´ g∏ównie produkty

pochodzàce z dwóch pierwszych grup, natomiast produkty z dwóch pozo-
sta∏ych powinny byç spo˝ywane w mniejszych iloÊciach.

U kobiety w okresie laktacji zwi´ksza si´ zapotrzebowanie g∏ównie na

bia∏ka i w´glowodany. Poda˝ bia∏ka powinna zostaç zwi´kszona do 110 g na
dob´ (po czym powinna zmniejszyç si´ w drugim pó∏roczu laktacji). Najle-
piej, gdy bia∏ko jest pochodzenia zwierz´cego i roÊlinnego. Dobrym êród∏em
bia∏ka roÊlinnego sà roÊliny stràczkowe, zbo˝a oraz warzywa. W wi´kszoÊci
diet wegetariaƒskich zachowane jest przynajmniej jedno êród∏o bia∏ka po-
chodzenia zwierz´cego (semiwegetarianizm – produkty mleczne, jaja, drób,
ryby; laktoowowegetarianizm – produkty mleczne, jaja; laktowegetarianizm
– produkty mleczne, owowegetarianizm – jaja). Wegetarianki spo˝ywajàce
jaja oraz mleko i jego przetwory, sà w stanie dostarczyç organizmowi nie-
zb´dne sk∏adniki. W du˝o trudniejszej sytuacji sà kobiety, stosujàce re-
strykcyjne rodzaje diet (weganizm, frutarianizm, witarianizm). Najcz´Êciej
dochodzi do niedoboru bia∏ka, makroelementów (˝elaza i wapnia), oraz

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 29

witamin D, B2 i B12 (Durka, 2007; Gertig, Przys∏awski, 2006, Kühne et al.,
1991). Jednak zbyt du˝a poda˝ bia∏ka mo˝e prowadziç do usuwania z organi-
zmu wi´kszej iloÊci witamin i sk∏adników mineralnych. Z dietà wegetariaƒskà
u kobiet w okresie laktacji wià˝à si´ za to korzyÊci zwiàzane z mniejszymi
zanieczyszczeniami. W pokarmie laktowegetarianek odnotowano najni˝sze
poziomy polichlorowanych bifenyli (PCB) oraz pestycydów chloroorganicz-
nych (p'-DDT, p, p'-DDE), natomiast najwy˝sze stwierdzono u kobiet regu-
larnie spo˝ywajàcych ryby z Ba∏tyku. Zwiàzane jest to z kumulowaniem si´
tych toksycznych substancji w t∏uszczu zwierz´cym (Norén, 2008).

W´glowodany w diecie kobiety karmiàcej powinny stanowiç 55-60%

zapotrzebowania energetycznego. T∏uszcze to 30% wartoÊci energetycznej
ca∏odziennej racji pokarmowej, z czego dwie trzecie powinny stanowiç nie-
zb´dne nienasycone kwasy t∏uszczowe (NNKT). Ich dobrym êród∏em sà ryby
(choç trzeba mieç na uwadze zanieczyszczenia Êrodowiskowe oraz obecnoÊç
rt´ci i metali ci´˝kich). Badanie Okena pokaza∏o, i˝ spo˝ycie ryb przez mat-
ki karmiàce wiàza∏o si´ z lepszym rozwojem dziecka, ocenianym w 18. mie-
siàcu ˝ycia (Oken et al., 2008). Równie˝ badania Olafsdottir wykaza∏y, ˝e
uwzgl´dnienie NNKT w diecie matki pozytywnie wp∏ywa na zdrowie i roz-
wój dziecka (Olafsdottir et al., 2006). Powinna ona za to unikaç t∏uszczów
trans, czyli izomerów trans kwasów t∏uszczowych, powstajàcych w wyniku
utwardzania w procesie technologicznej obróbki. Mo˝na je znaleêç np.:
w margarynie, gotowych wyrobach cukierniczych, chrupkach, s∏onych prze-
kàskach.

Wa˝nà zasadà w ˝ywieniu kobiet karmiàcych jest zachowanie ró˝norod-

noÊci diety, zarówno w zakresie doboru produktów, jak i sposobów przyrzà-
dzania potraw. Istotnym czynnikiem racjonalnej diety jest takie konstru-
owanie jad∏ospisu, aby spo˝ywanie poszczególnych sk∏adników zwi´ksza∏o
wch∏anianie i przyswajalnoÊç innych. Na przyk∏ad ˝elazo przyswaja si´
lepiej w towarzystwie produktów bogatych w witamin´ C.

Wa˝nym elementem diety sà Êwie˝e warzywa i owoce, najlepiej sezono-

we i naturalnie wyst´pujàce w danej krainie geograficznej. Przewa˝aç po-
winny warzywa, gdy˝ spo˝ycie zbyt du˝ej iloÊci s∏odkich owoców mo˝e
przekraczaç zapotrzebowanie energetyczne.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 30

Produkty zbo˝owe, wchodzàce w sk∏ad diety laktacyjnej powinny zawie-

raç wszystkie rodzaje zbó˝ (jeÊli matka nie jest na ˝adne z nich uczulona).
Najkorzystniejsze sà produkty jak najmniej przetworzone, poniewa˝ zawie-
rajà one wi´kszà iloÊç sk∏adników od˝ywczych, witamin i mikroelementów
ni˝ te, które poddano technologicznej obróbce.

Nale˝y zach´caç matki do wybierania produktów nierafinowanych, uni-

kania pieczywa z oczyszczonej màki pszennej, bia∏ego cukru, soli i utwar-
dzanych t∏uszczów. Dieta matki karmiàcej powinna bazowaç na Êwie˝ej
˝ywnoÊci, która, oprócz tego, ˝e zawiera wi´cej cennych sk∏adników, jest po
prostu smaczniejsza.

10.4. Karmienie a alergia

Nie ma dowodów na to, ˝e jedzenie przez matki produktów uwa˝anych

za alergizujàce np. jajek czy orzeszków, wp∏ywa na wystàpienie alergii
u dziecka. Restrykcyjna dieta stosowana przez matk´ nie cierpiàcà na alergi´,
nie zapobiega wystàpieniu uczulenia pokarmowego u dziecka, natomiast
przyczynia si´ do wystàpienia u niej niedoborów od˝ywczych oraz powo-
duje psychiczny dyskomfort, wynikajàcy z ograniczeƒ w diecie (Oslislo,
2006; Szajewska, 2006). Jedynie w przypadku matek–alergiczek nale˝y
rozwa˝yç stosowanie diety eliminacyjnej (Kramer, Kakuma, 2006). Obec-
nie, opierajàc si´ na dowodach naukowych, uznaje si´, i˝ w przypadku spe-
cyficznych alergii pokarmowych, stosowanie ró˝norodnej, zmieniajàcej
si´ w zale˝noÊci od pory roku diety, mo˝e pomóc w zmniejszeniu reakcji
alergicznych.

10.5. èród∏a witamin i mikroelementów

Wi´kszoÊç autorytetów medycznych nie zaleca rutynowego przyjmowa-

nia preparatów witaminowych przez kobiety w okresie laktacji. Amerykaƒ-
skie Towarzystwo Tyreologiczne zaleca, aby kobiety karmiàce przyjmowa∏y
150-

g jodu dziennie (Picciano, McGuire, 2009). Zalecenia dotyczàce tej

kwestii nie sà jednak jednoznaczne, np. niektóre badania pokaza∏y, ˝e kobie-
ty racjonalnie od˝ywiajàce si´, nie potrzebujà dodatkowej suplementacji
cynku, miedzi i jodu (Chierici et al., 1999, Azizi, Smyth, 2008).

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 31

Krowie mleko i jego przetwory sà dobrym êród∏em wapnia dla kobiet

w okresie laktacji. JeÊli jednak kobieta nie lubi mleka czy twarogu, mo˝na
zaproponowaç jej inne dost´pne êród∏a bia∏ka i wapnia, takie jak, np.: sery
z mleka owczego lub koziego, tofu, rosó∏ gotowany na skrzyde∏kach kurczaka,
ryby zawierajàce jadalne oÊci (sardynki, anchois), màk´ razowà, zielone wa-
rzywa liÊciaste, orzechy, migda∏y i suszone owoce (przede wszystkim figi),
nasiona sezamu, algi. Badania pokazujà, ˝e unikanie w jad∏ospisie mleka
wp∏ywa na obni˝enie poziomu bia∏ka i innych sk∏adników od˝ywczych,
w tym mikroelementów. Nale˝y wi´c uczuliç karmiàce mamy, aby w razie
wykluczenia tego produktu z diety i niemo˝noÊci zastàpienia go innym êró-
d∏em wapnia i witaminy D, przyjmowa∏y preparaty, które pozwolà na ich
uzupe∏nienie (Mannion et al., 2007, Olafsdottir, 2009).

Karmienie naturalne, pomimo i˝ jest optymalnym sposobem ˝ywie-
nia niemowlàt, nie jest w stanie dostarczyç dziecku wystarczajàcej
iloÊci witamin K i D. Kobiety karmiàce wy∏àcznie lub prawie wy∏àcznie
piersià, powinny podawaç dziecku witamin´ D w dawce 400 j.m./dob´
(Casey et al., 2010, Wagner, Greer, 2008). JeÊli w czasie III tryme-
stru cià˝y matka przyjmowa∏a witamin´ D, nale˝y podawaç jà dziecku
od 3. tygodnia ˝ycia. Dodatkowo kobiety karmiàce piersià powinny
podawaç dziecku witamin´ K w dawce 25

g/dob´, od 2. tygodnia ˝y-

cia, a˝ do ukoƒczenia 3. miesiàca ˝ycia (Zalecenia Zespo∏u Eksper-
tów dotyczàce profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u no-
worodków i niemowlàt, 2007).

W mleku matki znajduje si´ odpowiednia dla dziecka iloÊç ˝elaza. Jego

poziom w mleku jest sta∏y i niezale˝ny od matczynych zasobów. W okresie
karmienia kobiety powinny wi´c zwracaç szczególnà uwag´ na obecnoÊç
w diecie produktów bogatych w ˝elazo.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 32

10.6. Napoje

Kobieta karmiàca powinna piç tyle, aby ugasiç pragnienie. Namawianie

matek do picia zbyt du˝ej iloÊci p∏ynów, zniech´ca je i nie wp∏ywa na wzrost
produkcji mleka. Mo˝na piç wod´, herbatki owocowe lub zio∏owe, przy
czym nale˝y pami´taç, ˝e niektóre zio∏a mogà nieznacznie wp∏ywaç na ob-
ni˝enie produkcji pokarmu (Dusdieker, 1985). Unikaç nale˝y napojów wy-
sokos∏odzonych, gazowanych, zawierajàcych s∏odziki oraz sztuczne barwniki.
Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca matkom karmiàcym picie wody
niskozmineralizowanej, w celu utrzymywaniu prawid∏owego bilansu wodnego
(PTG, 2009).

11. Znaczenie przebiegu porodu

dla karmienia piersià

Poród normalny jest kluczem i podstawà do

normalnego karmienia piersià (Smith, 2007).

Decyzja matki ma najwa˝niejsze znaczenie dla inicjacji i kontynuowania

karmienia piersià. Jednak˝e to edukacja w okresie prenatalnym, praktyki
szpitalne i nastawiona na potrzeby kobiet opieka poporodowa sà kluczowy-
mi czynnikami motywujàcymi i wspierajàcymi matk´ w podj´ciu tej decyzji.
Karmienie piersià ma najwi´kszà szans´ powodzenia, gdy matka b´dzie
mia∏a si∏´ i ch´ç nakarmiç swoje dziecko po porodzie, noworodek b´dzie
zdolny do koordynacji ssania, po∏ykania pokarmu i oddychania, a personel
szpitala b´dzie obydwojgu u∏atwiaç jak najlepszy start.

Obserwacja zdrowotnych skutków, wynikajàcych z rozpowszechnienia

sztucznego ˝ywienia noworodków i niemowlàt, malejàcy odsetek karmienia
naturalnego oraz uznanie, ˝e dzia∏ania personelu, opiekujàcego si´ matkà
i dzieckiem majà wp∏yw na powodzenie i kontynuowanie karmienia piersià,
przyczyni∏y si´ do wydania w 1989 roku wspólnego oÊwiadczenia WHO
i UNICEF pod tytu∏em „Ochrona, propagowanie i wspieranie karmienia

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 33

piersià – szczególna rola placówek s∏u˝by zdrowia” (WHO, 1989). Doku-
ment ten opisuje mi´dzy innymi zwiàzek mi´dzy jakoÊcià porodu a powodze-
niem w karmieniu piersià. WÊród praktyk i czynników, zaburzajàcych prze-
bieg laktacji wymieniono: stosowanie farmakologicznych metod ∏agodzenia
bólu, przed∏u˝ajàcy si´ poród, silny stres i zm´czenie matki oraz dziecka.

Wytyczne dla personelu zawarto w zaleceniach pod nazwà „10 Kroków

do Udanego Karmienia Piersià”, które sta∏y si´ fundamentem dla powsta∏ej
dwa lata póêniej Inicjatywy „Szpital Przyjazny Dziecku”. Od 2006 roku Inicja-
tywa zosta∏a poszerzona o dodatkowy modu∏, dotyczàcy „opieki oko∏oporodo-
wej przyjaznej matce”, w którym zwrócono szczególnà uwag´ na sposób pro-
wadzenia porodu, który powinien byç zgodny z wynikami aktualnych badaƒ
naukowych (WHO, 2006). W∏aÊciwa opieka opisana w tym module polega na:

Zach´caniu kobiety do rodzenia w towarzystwie wybranej przez siebie
osoby, dajàcej jej wsparcie fizyczne i psychiczne.

Przyzwoleniu na picie i spo˝ywanie lekkich posi∏ków przez rodzàcà.

Zach´caniu kobiety rodzàcej do korzystania z niefarmakologicznych metod
∏agodzenia bólu porodowego, z uwzgl´dnieniem jej osobistych preferencji.

Zach´caniu rodzàcej do poruszania si´ podczas porodu oraz przybierania
odpowiednich, wybranych przez nià pozycji porodowych, chyba ˝e istniejà
ku temu powa˝ne przeciwwskazania, wyjaÊnione pacjentce przez personel.

Unikaniu inwazyjnych, zb´dnych procedur, takich jak przebijanie b∏on
p∏odowych, naci´cie krocza, przyspieszanie i indukcja porodu, porody za-
biegowe, cesarskie ci´cie, chyba, ˝e istniejà uzasadnione wzgl´dy dla ich
zastosowania i sà one wyjaÊnione rodzàcym.

11.1. Praktyki szpitalne a powodzenie

w karmieniu piersià

Przeglàd piÊmiennictwa poczyniony przez Foster i McLachman podkreÊli∏

istotny wp∏yw praktyk szpitalnych, sposobu prowadzenia porodu i rodzaju po-
rodu na powodzenie karmienia piersià (Forster, McLachlan, 2007).Czynnika-
mi wp∏ywajàcymi negatywnie na wiar´ matki zarówno w to, ˝e pomyÊlnie
przejdzie poród, jak i w powodzenie karmienia piersià sà przede wszystkim:

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 34

brak wsparcia oraz brak osoby towarzyszàcej w porodzie;

brak mo˝liwoÊci przyjmowania dowolnej pozycji cia∏a, poruszania si´
w trakcie rodzenia, pozycja le˝àca;

ograniczenia w spo˝ywaniu pokarmów i p∏ynów;

do˝ylna poda˝ p∏ynów i leków;

indukcja lub stymulacja czynnoÊci skurczowej;

znieczulenie farmakologiczne (opiaty, znieczulenie zewnàtrzoponowe,
podpaj´czynówkowe);

poród zabiegowy;

poród operacyjny;

poród przed∏u˝ajàcy si´ (Chen et.al 1998; Kroeger, Smith, 2004).

11.2. Rodzaj porodu a karmienie piersià

Poród zabiegowy

Dziecko, pokonujàc kana∏ rodny, podejmuje du˝y wysi∏ek i doÊwiadcza

silnego nacisku tkanek krocza. Si∏y mechaniczne powodujà adaptacj´ struk-
tur czaszki, oddzia∏ujà na uk∏ad kostny, nerwy czaszkowe i szyjne, powodu-
jàc kompresj´ struktur uk∏adu nerwowego i mózgu (Fraval, 1998). Zaburze-
nie tego naturalnego procesu poprzez niew∏aÊciwe wstawienie si´ cz´Êci
przodujàcej, zbyt szybki lub zbyt d∏ugi poród, a przede wszystkim przez
poród zabiegowy mo˝e uszkodziç niektóre mi´Ênie i nerwy dziecka zaanga-
˝owane w proces ssania.

U˝ycie pró˝niociàgu lub kleszczy wià˝e si´ z rozleg∏ym naci´ciem kro-

cza, bólem i silnym stresem dla kobiety. Zewn´trzne si∏y u˝ywane do wycià-
gni´cia dziecka przez kana∏ rodny mogà uszkodziç delikatne mi´Ênie oraz
nerwy na g∏ówce dziecka. Badania Hall i wsp. potwierdzi∏y, i˝ u˝ycie pró˝-
niociàgu podczas porodu jest czynnikiem predykcyjnym dla wczesnego za-
przestania karmienia piersià (Hall et al., 2002). Kleszcze zak∏adane na
g∏ówk´ mogà naruszyç nerwy, powodujàc parali˝ jednej strony ust, gdy
dziecko otwiera buzi´ (Tappero, Honyfield, 1993). Dodatkowo mo˝e dojÊç
do upoÊledzenia funkcji nerwu trójdzielnego. Zauwa˝ono, ˝e dzieci rodzà-
ce si´ w sposób naturalny sà w stanie samoistnie dope∏znàç do brodawki,
kierujàc si´ zmys∏em smaku, zapachu i dotyku, natomiast dzieci z porodów
zabiegowych lub silnie zmedykalizowanych, zatracajà zdolnoÊç do tych

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 35

zachowaƒ, co powoduje, ˝e majà problemy z samodzielnym przystawie-
niem si´ do piersi i ssaniem (Varendi et al., 2002; Ransjo-Arvidson, 2001).

PoÊredni zwiàzek porodów zabiegowych z problemami w karmieniu

piersià mo˝e wynikaç ze zwi´kszonej iloÊci urazów wewnàtrzczaszkowych
(Avrahami et al., 1993; 1996). Wi´kszoÊç tych zmian i uszkodzeƒ ust´puje
dzi´ki rehabilitacji i pomocy neurologopedów, specjalizujàcych si´ w zabu-
rzeniach aparatu ssania (Shealy et al., 2005).

Cesarskie ci´cie

Ci´cie cesarskie jest istotnym czynnikiem, wp∏ywajàcym niekorzystnie

na rozpocz´cie karmienia piersià oraz na wskaêniki wy∏àcznego karmienia
naturalnego (Pasupathy, Smith 2008; Pérez-Ríos et al., 2008; Haucket al.,
2010, Emel et al., 2010). Operacja ci´cia cesarskiego mo˝e negatywnie
wp∏ywaç na karmienie piersià z kilku powodów. Po pierwsze, mo˝e zaburzaç
wydzielanie hormonów. Zaobserwowano, ˝e u kobiet po porodzie operacyj-
nym poziom prolaktyny w czasie karmienia nie osiàga∏ prawid∏owego pu∏a-
pu, natomiast pulsacyjne wydzielanie oksytocyny by∏o obni˝one lub nie-
obecne (Nissen et al., 1996). Po drugie, dzieci urodzone tà drogà sà najcz´-
Êciej pozbawione pierwszego kontaktu, wymagajà odsysania i badania zaraz
po porodzie. Kolejnym problemem jest zachwiana wiara kobiety we w∏asne
mo˝liwoÊci, negatywna ocena wydarzenia porodowego, a wreszcie zm´cze-
nie i dzia∏anie Êrodków analgetycznych. Kobiety po znieczuleniu ogólnym
lub podpaj´czynówkowym wymagajà d∏u˝szego pozostawania w pozycji le-
˝àcej. W tej sytuacji trudno jest matce znaleêç odpowiednià pozycj´ do kar-
mienia, wymaga ona zazwyczaj asysty personelu przy przystawianiu dziecka.
U kobiet po cesarskim ci´ciu cz´Êciej dochodzi do opóênienia laktogenezy II
(Hurst, 2007, Henderson, 2008). Pierwsze karmienie u kobiet po cesarskim
ci´ciu odbywa∏o si´ Êrednio po 240 minutach po porodzie, w porównaniu do
75 minut w przypadku porodu pochwowego. Poniewa˝ wczesne i cz´ste
przystawianie dziecka do piersi pozytywnie wp∏ywa na produkcj´ pokarmu
i d∏ugoÊç karmienia piersià, dzieci, które przysz∏y na Êwiat drogà ci´cia ce-
sarskiego, mogà mieç wi´cej problemów laktacyjnych.

Podczas operacji g∏ówka dziecka jest silnie pociàgana przez po∏o˝nika,

w wyniku czego mo˝e dochodziç do uszkodzeƒ nerwów czaszkowych,

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 36

szczególnie nerwu XII, odpowiedzialnego za ruchy j´zyka. W takiej sytuacji
u dziecka pojawiajà si´ trudnoÊci ze ssaniem i po∏ykaniem, wynikajàce z nie-
rytmicznych lub zbyt s∏abych ruchów j´zyka (Smith, 2007). Teoria, doty-
czàca negatywnego wp∏ywu cesarskiego ci´cia na funkcjonowanie nerwu
XII, znalaz∏a poparcie w badaniach Evans. IloÊç mleka, które przyjmowa∏y
dzieci, urodzone drogà waginalnà, by∏a wi´ksza ni˝ iloÊç pokarmu przeka-
zywana dzieciom przez matki po cesarskim ci´ciu (450 ml/kg vs 358 ml/kg)
(Evans et al., 2003). Istotnym powik∏aniem ci´cia cesarskiego, wp∏ywajà-
cym negatywnie na karmienie piersià sà urazy oko∏oporodowe, uniemo˝li-
wiajàce przystawienie dziecka w dobrej pozycji.

11.3. Farmakologiczne metody znoszenia bólu

a karmienie piersià

Opiaty

Leki podawane matce podczas porodu przechodzà przez ∏o˝ysko, a czas

rozk∏adu po∏owicznego leku we krwi dziecka jest cz´sto d∏u˝szy ni˝ u mat-
ki (Loftus, 1995; Hale, 2006). Farmakologiczne metody ∏agodzenia bólu
zwi´kszajà ryzyko zakoƒczenia porodu w sposób zabiegowy lub operacyjny
i oddzielenia matki od dziecka po porodzie, a tym samym mogà wp∏ywaç
negatywnie na karmienie piersià (Lieberman O'Donoghue, 2002; Chang,
Heaman 2005). Mimo ˝e petydyna zostaje wydalona z organizmu w ciàgu
2-3 dni, jej podanie mo˝e mieç znaczàcy wp∏yw na karmienie piersià. Badania
Rajana pokaza∏y, ˝e wraz z pokarmem matka przekazuje dziecku dodatkowà
dawk´ opiatów, co prowadzi do wzmo˝onej sennoÊci dziecka i problemów
z przystawieniem go do piersi (Rajan, 1994).

Znieczulenie zewnàtrzoponowe

Wp∏yw znieczulenia zewnàtrzoponowego na przebieg pierwszego kar-

mienia i dalszy przebieg laktacji nie jest wystarczajàco zbadany; wcià˝ ist-
niejà liczne kontrowersje, dotyczàce tego zagadnienia. Jednak wiele wyni-
ków badaƒ przychyla si´ do naukowego potwierdzenia tej zale˝noÊci (Hen-
derson et al., 2003, Chang, Heaman, 2005). Dzieci matek, u których zasto-
sowano znieczulenie zewnàtrzoponowe, rzadziej by∏y karmione wy∏àcznie pier-
sià w dniu wypisu, szczególnie jeÊli matki nie podj´∏y karmienia w godzin´

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 37

po porodzie (Baumgarder et al., 2003). Baumgarder bada∏ równie˝ zwiàzek
mi´dzy porodem w znieczuleniu i udanà inicjacjà karmienia piersià. Zauwa-
˝ono, ˝e matki, korzystajàce ze znieczulenia zewnàtrzoponowego, cz´Êciej
karmi∏y mieszankami w ciàgu pierwszych 12 tygodni i cz´Êciej jako powód
niepodj´cia lub zaprzestania karmienia naturalnego podawa∏y „brak pokarmu”
(67% po porodach w znieczuleniu zewnàtrzoponowym vs 29% po porodach
naturalnych) (Volmanen et al., 2004) a ich noworodki cz´Êciej mia∏y problemy
z uchwyceniem i ssaniem brodawki. Natomiast badania zespo∏u Hendersona
dowiod∏y, ˝e znieczulenie zewnàtrzoponowe wp∏ywa na skrócenie czasu kar-
mienia piersià (Henderson et al., 2003). Zauwa˝ono równie˝ negatywny
wp∏yw znieczulenia na inicjacj´ karmienia i kontynuowanie karmienia do
24. tygodnia ˝ycia dziecka. Âródporodowa analgezja i typ porodu by∏y skore-
lowane z wystàpieniem problemów laktacyjnych w pierwszym tygodniu po-
∏ogu (Torvaldsen et al., 2006). Badania Jordana dowodzà, ˝e podanie kobie-
tom fentanylu wià˝e si´ z obni˝eniem wskaêników karmienia piersià przy
wypisie ze szpitala, i zwiàzek ten zale˝ny jest od podanej dawki (Jordan et
al., 2005). Prospektywne badanie Beilin’a wykaza∏o, i˝ w 6. tygodniu po po-
rodzie, w losowo dobranej grupie kobiet, które karmi∏y sztucznie, wi´cej by-
∏o kobiet znieczulanych w trakcie porodu fentanylem (Beilin et al., 2005).

Efekt dzia∏ania znieczulenia zewnàtrzoponowego mo˝e mieç zarówno

bezpoÊredni, jak i poÊredni negatywny wp∏yw na matk´ i dziecko. Wp∏yw
bezpoÊredni dotyczy prawid∏owego wspó∏dzia∏ania najwa˝niejszych hormo-
nów wydzielanych w trakcie porodu (Buckley, 2002). Farmakologiczne znie-
czulenie powoduje obni˝enie poziomu wielu kluczowych dla naturalnego
przebiegu porodu i inicjacji karmienia piersià hormonów. Oksytocyna jest
naturalnà substancjà, wp∏ywajàcà na czynnoÊç skurczowà macicy, odruch
wyp∏ywu mleka i gotowoÊç matki do nawiàzania wi´zi z dzieckiem (Mat-
thiesen et al., 2001). Dzia∏anie leków znieczulajàcych powoduje, ˝e wydzie-
lanie endogennej oksytocyny zostaje zaburzone. W takiej sytuacji nie do-
chodzi do pojawienia si´ silnego wyrzutu oksytocyny tu˝ po porodzie, od-
powiedzialnego za emocjonalny zwiàzek mi´dzy matkà a dzieckiem (Rahm
et al., 2002; Stocche et al., 2001; Goodfellow et al., 1983). Konsekwencjà
zaburzenia naturalnego wydzielania hormonów jest obni˝enie wra˝liwoÊci
i gotowoÊci do reagowania na wzajemne sygna∏y u matki i dziecka (Odent,
2003). Znieczulenie zewnàtrzoponowe wp∏ywa równie˝ na obni˝enie poziomu

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 38

prostaglandyny F2 alfa, skutkujàce zmniejszeniem si∏y skurczów i wyd∏u-
˝eniem porodu (Behrens et al., 1993). W porodzie niezak∏óconym kobieta
dysponuje naturalnà obronà przeciwbólowà, którà stanowià beta-endorfiny.
Substancje podawane w trakcie znieczulenia zewnàtrzoponowego hamujà
wydzielanie tych istotnych hormonów (Jouppila et al., 1983; Scull et al.,
1998). Katecholaminy – adrenalina i noradrenalina – wydzielane w trakcie
porodu majà za zadanie zmobilizowaç kobiet´ do aktywnego parcia i pe∏-
nego energii przyj´cia dziecka w ramiona (Costa et al., 1988; Odent,
1992). Obni˝enie poziomu katecholamin zwiàzane z zastosowaniem znie-
czulenia zewnàtrzoponowego, prowadzi do zmniejszenia lub ca∏kowitego
zniwelowania naturalnego uczucia parcia, a tym samym zwi´ksza si´ ryzy-
ko porodu zabiegowego, dodatkowo utrudniajàcego inicjacj´ karmienia.
Co ciekawe, fentanyl i bupiwakaina, choç ∏agodzà ból odczuwany przez
matk´, powodujà obni˝enie poziomu endorfin, co nara˝a dziecko na sil-
niejsze odczuwanie bólu podczas porodu zabiegowego (Zanardo et al.,
2001). Wysoki poziom katecholamin po porodzie wprowadza dziecko
w po˝àdany stan gotowoÊci. Endorfiny przekazywane mu w pokarmie
przez matk´, u∏atwiajà relaksacj´ i uspokojenie obojga. Odpowiednie po-
ziomy wszystkich porodowych hormonów uznaje si´ za znaczàce dla go-
towoÊci matki do sprawowania opieki nad dzieckiem (Uvnas-Moberg,
2003). Do poÊrednich czynników zak∏ócajàcych karmienie piersià, zwiàza-
nych z zastosowaniem znieczulenia zewnàtrzoponowego nale˝y nadmier-
ne nawodnienie p∏ynami do˝ylnymi. Mo˝e ono powodowaç obrz´k piersi
i póêniejsze problemy z piersiami, prowadzàce do trudnoÊci w przysta-
wianiu dziecka (Cotterman, 2004).

11.4. Zachowanie noworodka

Zastosowanie leków w znieczuleniu zewnàtrzoponowym ma wp∏yw na

zachowanie noworodka po porodzie (Matthews, 1989; Ransjo-Arvidson et
al., 2001; Baumgarder et al., 2003). Leki, wp∏ywajàc na stan ÊwiadomoÊci
dziecka, mogà os∏abiç odruchy szukania i ssania. Dzieci, których matki ro-
dzi∏y w znieczuleniu zewnàtrzoponowym, cz´Êciej majà problemy z uchwyce-
niem brodawki sutkowej i koordynacjà ssania w pierwszych dniach po porodzie.
Zaobserwowano u nich zale˝ne od dawki znieczulenia zewnàtrzoponowego
zmiany neurobehawioralne w okresie, gdy wyst´puje naturalnie najsilniejsza

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 39

zdolnoÊç do podj´cia karmienia (Radzyminski, 2003, 2005). Obserwacje za-
chowaƒ dziecka przy wykorzystaniu Skali do Oceny Zachowania Noworodka
NBAS (Neonatal Behevioral Assessment Scale) i NACS (Neurologic and
Adaptive Capacity Score), wykazujà w okresie poporodowym zmian´ za-
chowaƒ dzieci, których matki otrzyma∏y znieczulenie zewnàtrzoponowe
(choç przez niektórych naukowców dowody te sà odrzucane jako ma∏o wiary-
godne i subiektywne) (Standley et al., 1974; Sepkoski et al., 1992; Camann,
Brazelton, 2000; Gaiser, 2002; Halpern, 2001). Jedno z randomizowanych
badaƒ pokaza∏o, ˝e silniejszy skutek, zak∏ócajàcy podj´cie przez dziecko
ssania piersi, ma podanie jego matce opiatów ni˝ znieczulenie zewnàtrzo-
ponowe (Righard, Alade, 1990). Badania Riordan ujawni∏y, ˝e dzieci matek,
którym podawano leki w trakcie porodu, wykazywa∏y równie˝ ni˝sze wyniki
mierzone za pomocà Infant Breastfeeding Assessment Tool (IBFAT) oraz
by∏y wczeÊniej odstawiane od piersi. Szczególnie wyraênà zale˝noÊç zaob-
serwowano w przypadku dzieci, których matkom podawano zarówno opiaty,
jak i zastosowano znieczulenie zewnàtrzoponowe. U dzieci tych cz´Êciej
dochodzi∏o do spadku masy cia∏a w trakcie pobytu w szpitalu, co zwiàzane
by∏o z nieefektywnym ssaniem (Riordan et al., 2000).

11.5. Ingerencje w przebieg porodu

a karmienie piersià

Indukcja porodu

Wywo∏ywanie porodu wià˝e si´ z zaburzeniem naturalnego procesu po-

rodowego, sprzyja interwencjom medycznym, mo˝e prowadziç do jatrogen-
nego wczeÊniactwa. Wszystkie te elementy mogà byç czynnikami negatyw-
nie wp∏ywajàcymi na powodzenie karmienia piersià. Syntetyczna oksytocyna
podawana w celu indukcji porodu nie przechodzi przez barier´ krew - mózg,
a co si´ z tym wià˝e, nie wp∏ywa na wyrzut endorfin do krwi, dlatego poro-
dy indukowane odczuwane sà przez kobiety jako bardziej bolesne. Cz´stoÊç
i si∏a skurczów zwi´ksza si´, w wyniku czego rodzàcej trudniej jest rozluêniç
si´ i odpoczàç mi´dzy skurczami. Syntetyczna oksytocyna hamuje równie˝
wyp∏yw oksytocyny endogennej. Niemo˝noÊç osiàgni´cia odpowiedniego
poziomu oksytocyny endogennej i endorfin wp∏ywa równie˝ na niew∏aÊciwy
poziom katecholamin, zaburzajàc naturalne fizjologiczne i emocjonalne

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 40

warunki do pierwszego spotkania matki i dziecka (Lieberman, O'Dono-
ghue, 2002).

Naci´cie krocza

Naci´cie krocza w trakcie porodu najcz´Êciej wià˝e si´ z d∏ugo utrzymu-

jàcym si´ bólem po porodzie, trudnoÊciami w przyj´ciu przez matk´ dogodnej
pozycji do karmienia, a tym samym mo˝e prowadziç do problemów lakta-
cyjnych.

Wczesne oddzielenie matki i dziecka

Zgodnie z zaleceniami WHO/UNICEF noworodek powinien byç po∏o-

˝ony na brzuchu matki bezpoÊrednio po porodzie lub do pi´ciu minut po
porodzie (w przypadku ci´cia cesarskiego ze znieczuleniem ogólnym –
w momencie, w którym matka jest w stanie odpowiedzieç na potrzeby
dziecka) i pozostawaç z nià w kontakcie „skóra do skóry”. Nieprzerwany
kontakt powinien trwaç minimum godzin´ lub tak d∏ugo, jak to mo˝liwe,
najlepiej do zakoƒczenia pierwszego karmienia. W tym czasie matka powin-
na byç zach´cana do rozpoznawania sygna∏ów gotowoÊci dziecka do ssania
i otrzymaç pomoc, jeÊli takiej potrzebuje (Baranowska, 2008).

Bliski, fizyczny kontakt „skóra do skóry” umo˝liwia prawid∏owy prze-

bieg procesów fizjologicznych i emocjonalnych, stabilizuje temperatur´ cia-
∏a dziecka, cz´stoÊç oddechów i bicia jego serca, sprzyja pojawianiu si´
wi´kszej liczby prawid∏owych ruchów zgi´ciowych oraz wp∏ywa na d∏ugoÊç
trwania p∏aczu noworodków po porodzie (Anderson et l., 2003; Bergman et
al., 2004; Bystrova et al., 2003; Ferber, Makhoul, 2004; Oslislo et al., 2004).
Je˝eli kontynuowano pierwszy kontakt „skóra do skóry”, zainicjowany w kil-
ka minut po porodzie, dzieci po oko∏o 15-19 minutach zaczyna∏y si´ poru-
szaç, pe∏zaç w kierunku brodawki oraz zwracaç g∏ow´ do piersi matki. Na-
st´pnie, li˝àc brodawk´ otwiera∏y szeroko usta i rozpoczyna∏y ssaç pierÊ
w swoim w∏asnym tempie (Widstrom, Thingstrom-Paulsson, 1993; Righard,
Alade, 1990). Na podstawie tych obserwacji ustalono, i˝ Êredni czas po-
trzebny dziecku do spontanicznego przystawienia si´ do piersi i rozpocz´-
cia ssania wynosi oko∏o 55 minut, a w wi´kszoÊci przypadków dziecko po-
trzebuje na to oko∏o dwóch godzin. Opóênienie pierwszego karmienia wp∏y-
wa równie˝ na wi´kszy spadek masy dzieci, w okresie pobytu w szpitalu po

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 41

porodzie (Dewey et al., 2003). Pierwsze karmienie siarà zast´pujàcà p∏yn
owodniowy stwarza mo˝liwoÊç kontynuowania morfologicznego i funkcjo-
nalnego dojrzewania przewodu pokarmowego oraz pozosta∏ych narzàdów
(Wagner, 2002, Hirai et al., 2002). Siara zapewnia dziecku równie˝ odpo-
wiedni poziom glukozy we krwi zaraz po narodzinach (ABM 2003, 2006).

Amerykaƒska Akademia Pediatrów (American Academy of Pediatrics)

oÊwiadczy∏a, i˝ „niewymagajàce wykonania w trybie pilnym procedury doty-
czàce dziecka, powinny byç przeprowadzone najwczeÊniej po pierwszej go-
dzinie ˝ycia i po pierwszym udanym przystawieniu i ssaniu dziecka” (Gart-
ner et al., 2005).

Wp∏yw wczesnego kontaktu na karmienie piersià badany by∏ zarówno

wÊród noworodków donoszonych, jak i zdrowych wczeÊniaków, urodzonych
blisko terminu porodu (Carfoot et. al., 2004; 2005; Chwo et al., 2002; Mi-
zuno et al., 2004, Moore, Anderson, 2007, Vaidya et al., 2005). Badania na-
ukowe potwierdzajà, ˝e wczesny, nieprzerwany kontakt „skóra do skóry”,
po∏àczony z inicjacjà karmienia piersià, wywiera korzystny wp∏yw na prawi-
d∏owy przebieg laktacji (Moore et al., 2007). Wyniki analiz potwierdzajà
równie˝, ˝e wczesny kontakt „cia∏o do cia∏a” znaczàco wp∏ywa na sukces
pierwszego karmienia oraz na wskaêniki karmienia piersià w 3. dniu po po-
rodzie oraz mi´dzy 1. a 4. miesiàcem po porodzie. Zapewniony zaraz po po-
rodzie nieprzerwany kontakt matki z dzieckiem „skóra do skóry” wp∏ywa na
wyd∏u˝enie czasu karmienia naturalnego. Zaobserwowano tak˝e, ˝e subiek-
tywne odczucia bólowe zwiàzane z nawa∏em mlecznym by∏y zredukowane
w grupie matek, którym umo˝liwiono pierwszy kontakt. Wczesny kontakt
po∏àczony z udanym karmieniem piersià ma te˝ wp∏yw na d∏ugoÊç karmie-
nia i na mniejszà potrzeb´ korzystania z akcesoriów, wspomagajàcych kar-
mienie (Kelleher, 2006).

Pierwsze doby po porodzie majà równie˝ wielkie znaczenie dla powo-

dzenia karmienia piersià. Optymalnà praktykà na oddzia∏ach po∏o˝niczych
powinno byç zapewnienie dziecku i matce ciàg∏ego kontaktu dzi´ki funkcjo-
nowaniu systemu rooming-in (Shin et al., 2002). W grupie kobiet, które
przed porodem deklarowa∏y ch´ç karmienia naturalnego powy˝ej dwóch
miesi´cy, a zakoƒczy∏y karmienie piersià przed 6. tygodniem ˝ycia wi´cej by∏o

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 42

tych, wobec których nie stosowano zasad „Szpitala Przyjaznego Dziecku”,
w tym zasady rooming-in (DiGirolamo et al., 2008). Wa˝nym elementem opie-
ki poporodowej, wp∏ywajàcym na wskaêniki udanego karmienia piersià, jest
równie˝ wsparcie Êwiadczone przez personel medyczny (Jenik et al., 2009).

OdÊluzowywanie

OdÊluzowanie ma znaczàcy, niekorzystny wp∏yw na zdolnoÊç dziecka do

ssania matczynej piersi. Jest to interwencja medyczna, która w sposób istot-
ny mo˝e wp∏ynàç na podra˝nienie okolic ust dziecka, powodujàc odruch
obronny, polegajàcy na ich zaciskaniu, podczas próby przystawienia do
piersi (Righard, Alade, 1990, Kroeger, Smith, 2004). OdÊluzowywanie oraz
intubacja mogà podra˝niaç w∏ókna czuciowe, prowadzàc do nadwra˝liwego
zamykania ust, uniemo˝liwiajàc g∏´bokie uchwycenie brodawki. P∏ytkie
uchwycenie powoduje ranienie brodawek sutkowych matki. Jest to najcz´st-
sza przyczyna przedwczesnego zaprzestania karmienia (Morland-Schultz,
Hill, 2005).

Badania i pomiary

Badania pokazujà, ˝e rutynowe oddzielenie matki od dziecka w celu wy-

konania badania w trakcie kilku minut lub godzin po porodzie wp∏ywa ne-
gatywnie na zdolnoÊç dziecka do znalezienia piersi i samodzielnego przy-
stawienia (Righard, Alade, 1990). Przestymulowanie dziecka wykonywa-
niem wst´pnych badaƒ, wa˝eniem, mierzeniem, nak∏uwaniem stópek, po-
dawaniem zastrzyków prowadzi do „wycofania si´ dziecka”, a co za tym
idzie – trudnoÊci, a nawet uniemo˝liwienia karmienia naturalnego.

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 43

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

Bibliografia:

Bibliografia do rozdzia∏ów 1 – 9:
v

A Word Wide View on Breastfeeding, materia∏y konferencyjne, VELB and ILCA Conference, Wiedeƒ, 2008

Brodribb W. i in., Identifying Predictors of the Reasons Women Give for Choosing to Breastfeed, Journal of Human

Lactation, 2007, 4

Buckley S. J., Przewidziany przez natur´ hormonalny plan porodu, materia∏y konferencyjne, Fundacja Rodziç po

Ludzku, Warszawa, 2008

Byç matkà od poczàtku. O problemach cià˝y i wczesnego macierzyƒstwa, materia∏y konferencyjne, Fundacja Rodziç

po Ludzku, Warszawa 1998

Dobre praktyki w zakresie wspierania karmienia piersià, materia∏y konferencyjne, Fundacja Mleko Mamy, Warszawa, 2010

Karmienie piersià lekarstwem na kryzys, materia∏y z seminarium, Centrum Nauki o Laktacji, Warszawa 2009

Kitzinger S., Rok po urodzeniu dziecka, Prószyƒski i S-ka, Warszawa 2000

Krzy˝anowska-Zbudzka J., Problemy emocjonalne kobiet w okresie oko∏oporodowym, Fundacja Rodziç po Ludzku,

Warszawa, 2008

Matczyne ciep∏o i pokarm w pierwszych chwilach ˝ycia chronià zdrowie dzieci, materia∏y konferencyjne, Komitet

Upowszechniania Karmienia Piersià, Warszawa, 2007

Mikiel-Kostyra K., Karmienie piersià. Post´powanie, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2000

Mikiel-Kostyra K., red. wersji polskiej, ˚ywienie niemowlàt i ma∏ych dzieci. Standardy post´powania dla Unii

Europejskiej, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006

Muss K., Karmienie piersià-poradnictwo i promocja, MedPharm Polska, Wroc∏aw, 2008

Nehring-Gugulska M., ˚ukowska-Rubik M., red. Karmienie piersià. Podr´cznik z çwiczeniami, Komitet

Upowszechniania Karmienia Piersià, Warszawa 2006

Nehring-Gugulska M., red., Szkolenie Mi´dzynarodowych Konsultantów Laktacyjnych. Materia∏y edukacyjne dla

uczestnika, KUKP, Warszawa 2003/2004

Nehring-Gugulska M., ˚ukowska-Rubik M., red., Szkolenie - Problemy w laktacji. Materia∏y edukacyjne dla

uczestnika. Sesja I i II, Komitet Upowszechniania Karmienia Piersià, Warszawa 2005

Odent M., Odrodzone narodziny, Niezale˝na Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1997

Oslislo A., Otffinowska A., Najwa˝niejsza chwila w ˝yciu. O pierwszym kontakcie matki z dzieckiem i mo˝liwoÊci

jego realizacji w placówkach po∏o˝niczych w Polsce, Fundacja Rodziç po Ludzku, Warszawa, 2008

Walker M., Core Curriculum for Lactation Consultant Practice, Jones and Bartlett Publishers, 2002

Wawak-Sobierajska B., Psychologiczne uwarunkowania naturalnego karmienia niemowlàt, Wydawnictwo

Uniwersytetu Âlàskiego, Katowice 2002

Wilson-Clay B., Kapturki silikonowe w klinicznej praktyce. Przeglàd problemu, Breastfeeding Abstracts 2003, 22,

tlumaczenie i przedruk: www.karmienie-piersia.win.pl

Wilson-Clay B., Hoover K., The Breastfeeding Atlas. LactNews Press, Austin, Teksas, 3rd edition, 2005

Bibliografia do rozdzia∏ów 10 – 11:
v

ABM. 2003, Protocol Committee Clinical Protocol #5;

ABM. 2006, Protocol Committee Clinical Protocol #1;

Anderson G., Moore E., Hepworth J. et al., 2003, Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn

infants (Cochrane Review), In The Cochrane Library, John Wiley, Oxford;

Avrahami E., Amzel S., Katz R. et al., 1996, CT demonstration of intracranial bleeding in term newborns with mild

clinical symptoms, Clin Radiol, 51:31-34;

Avrahami E., Frishman E., Minz M., 1993, CT demonstration of intracranial haemorrhage in term newborn following

vacuum extractor delivery, Neuroradiology, 35:107-108;

Azizi F, Smyth P. 2008 Breastfeeding and maternal and infant iodine nutrition. Clin Endocrinol, 70(5):803-809;

Baranowska B., 2008, Szpitale Przyjazne Dziecku: Co nowego w ocenie. Magazyn Piel´gniarki i Po∏o˝nej, 4:37;

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 44

Baumgarder D.J., Muehl P., Fischer M. et al., 2003, Effect of labor epidural anesthesia on breast-feeding of healthy

full-term newborns delivered vaginally, J Am Board Fam Pract, 16(1):7–13;

Behrens O., Goeschen K., Luck H.J. et al., 1993, Effects of Lumbar Epidural Analgesia on Prostaglandin F2 Alpha

Release and Oxytocin Secretion During Labor, Prostaglandins, 45(3):285–296;

Beilin Y., Bodian C.A., Weiser J. et al. 2005, Effect of labor epidural analgesia with and without fentanyl on infant breast-

-feeding: a prospective, randomized, double-blind study. Anesthesiology, 103(6):1211-7;

Bergman N.J., Linley L.L., Fawcus S.R., 2004, Randomized controlled trial of skin-to-skin contact from birth versus

conventional incubator for physiological stabilization in 1200- to 2199 gram newborns, Acta Paediatr, 93(6):779-785;

Buckley S., 2002, Ecstatic Birth: Nature’s Hormonal Blueprint for Labor, Mothering no. 111 (www.mothering.com);

Bystrova K., Wassberg C., Vorontsov I. et al., 2003, Skin-to skin contact may reduce negative consequences of "the

stress of being born": a study on temperature in newborn infants, subjected to different ward routines in St. Peters-

burg, Acta Paediatr, 92(3):320-326;

Camann W., Brazelton T. B., 2000, Use and Abuse of Neonatal Neurobehavioral Testing, Anesthesiology, 92(1):3–5;

Carfoot S., Williamson P., Dickinson R., 2004, The value of pilot study in breast-feeding research, Midwifery,

20(2):188-193;

Carfoot S., Williamson P., Dickson R. 2005, A randomized controlled trial in the north of England examining the ef-

fects of skin-to-skin care on breastfeeding, Midwifery, 21(1):71-77;

Casey C.F., Slawson D.C., Neal L.R. 2010, Vitamin D supplementation in infants, children, and adolescents. Am Fam

Physician. 81(6):745-748;

Chang Z.M., Heaman M.I., 2005, Epidural Analgesia During Labor and Delivery: Effects on the Initiation and Con-

tinuation of Effective Breastfeeding. Journal of Human Lactation, 21:305-314;

Chen D.C., Nommsen-Rivers L., Dewey K.G. et al., 1998, Stress during labor and delivery and early lactation perfor-

mance, Am J Clin Nutr, 68:335-344;

Chierici R., Saccomandi D., Vigi V., 1999, Dietary supplements for the lactating mother: influence on the trace element

content of milk, Acta Paediatr Suppl, 88(430):7-13;

Chwo M.J., Anderson G.C., Good M. et al., 2002, A randomized controlled trial of early kangaroo care for preterm

infants: effects on temperature, weight, behavior, and acuity, J Nurs Res, 10(2):129-142;

Costa A., De Filippis V., Voglino M. et al., 1988, Adrenocorticotropic Hormone and Catecholamines in Maternal,

Umbilical and Neonatal Plasma in Relation to Vaginal Delivery, J Endocrinol Invest, 11(10):703–709;

Cotterman K.J., 2004, Reverse pressure softening: A simple tool to prepare areola for easier latching during engorge-

ment, J Hum Lact, (20):227-237;

Dewey K.G., Nommsen-Rivers L.A., Heinig M.J. et al., 2003, Risk Factors for Suboptimal Infant Breastfeeding

Behavior, Delayed Onset of Lactation, and Excess Neonatal Weight Loss, Pediatrics, 112(3):607-619;

DiGirolamo A.M., Grummer-Strawn L.M., Fein S.B., 2008, Effect of Maternity-Care Practices on Breastfeeding

Pediatrics, 122(1):43-49;

Durka A., 2007, Eksperymenty dietetyczne wÊród matek karmiàcych piersià, Materia∏y edukacyjne. Komitet

Upowszechniania Karmienia Piersià, Warszawa, 2007;

Dusdieker L.B., Booth B.M., Stumbo P.J. et al., 1985, Effect of supplemental fluids on human milk production.

J Pediatr, 106(2):207-11;

Ferber S.G., Makhoul I.R., 2004, The effect of skin-to-skin contact (kangaroo care) shortly after birth on the neuro-

behavioral responses of the term newborn: a randomized, controlled trial, Pediatrics, 113(4): 858-865;

Forster D.A., McLachlan H.L., 2007, Breastfeeding initiation and birth setting practices: A review of the literature.

J Midwifery Womens Health, 52: 273-280;

Fraval M.M., 1998, A pilot study: Osteopathic treatment of infants with a sucking dysfunction, J Am Acad Osteopathy,

8: 25-33;

Gaiser R., 2002, Neonatal Effects of Labor Analgesia, Int Anesthesiol Clin, 40(4): 49–65;

Gartner L.M., Morton J., Lawrence R.A., et al. 2005, Breastfeeding and the use of human milk, Pediatrics, 115: 496-506

Gertig H., Przys∏awski J., 2006, Bromatologia zarys nauki o ˝ywnoÊci i ˝ywieniu, PZWL, Warszawa;

Goodfellow C.F., Hull M.G., Swaab D.F. et al., 1983, Oxytocin Deficiency at Delivery with Epidural Analgesia,

Br J Obstet Gynaecol, 90(3): 214-219;

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 45

Hale T.W., 2006, Medications and mothers milk, Hale Publishing, Amarillo, TX.

Hall R.T., Mercer A.M., Teasley S.L. et al., 2002, A breast-feeding assessment score to evaluate the risk for cessation

of breast-feeding by 7 to 10 days of age, J Pediatr, 141:659-664;

Halpern S.H., Littleford J.A., Brockhurst N.J. et al. 2001, The Neurologic and Adaptive Capacity Score is Not

a Reliable Method of Newborn Evaluation, Anesthesiology 94(6): 958–962;

Hauck Y.L., Fenwick J., Dhaliwal S.S. et al., 2010, Western Australian Survey of Breastfeeding Initiation, Prevalence

and Early Cessation Patterns. Maternal and child health journal (Epub ahead of print);

Henderson J.J., Dickinson J.E., Evans S.F. et al., 2003, Impact of intrapartum epidural analgesia on breast-feeding

duration, Aust N Z J Obstet Gynaecol, 43(5): 372-377;

Henderson J.J., Peter E., Hartmann P.E. et al., 2008, Effect of Preterm Birth and Antenatal Corticosteroid Tre-

atment on Lactogenesis II in Women Pediatrics, 121(1):92-100;

Hirai C., Ichiba H., Saito M. et al., 2002, Trophic effect of multiple growth factors in amniotic fluid or human

milk on cultured human fetal small intestinal cells, J Pediatr Gastroenterol Nutr, 34(5): 524-528;

Hurst N.M., 2007, Recognizing and Treating Delayed or Failed Lactogenesis II. JMidwifery Womens Health,

52(6):588–594;

Innis S.M., 2007, Human milk: maternal dietary lipids and infant development. Proc Nutr Soc., 66(3):397–404;

Jenik A.G., Vain N.E., Gorestein A.N. et al. 2009, Does the recommendation to use a pacifier influence the

prevalence of breastfeeding? The Journal of Pediatrics, 155(3):350–354;

Jordan S., Emery S., Bradshaw C. et al., 2005, The impact of intrapartum analgesia on infant feeding, BJOG,

112(7):927-934;

Jouppila R., Jouppila P., Karlqvist K. et al., 1983, Maternal and Umbilical Venous Plasma Immunoreactive Beta-

Endorphin Levels During Labor With and Without Epidural Analgesia, Am J Obstet Gynecol, 147(7):799–802;

Kelleher C.M., 2006, The physical challenges of early breastfeeding, Soc Sci Med, 63(10):2727-2738;

Kramer M. S, Kakuma R., Maternal dietary antigen avoidance during pregnancy or lactation, or both, for preventing

or treating atopic disease in the child. Cochrane Database of Systematic Reviews 2006, Issue 3. Art. No.: CD000133.

DOI: 10.1002/14651858.CD000133.pub2;

Kroeger M., Smith L.J., 2004, Impact of birthing practices on breastfeeding: Protecting the mother and baby conti-

nuum, Jones & Bartlett Publishers, Sudbury, MA.

Kühne T., Bubl R., Baumgartner R., 1991, Maternal vegan diet causing a serious infantile neurological disorder due

to Vitamin B12 deficiency. Eur J Pediatr, 150(3):205-208;

Lieberman E., O'Donoghue C., 2002, Unintended effects of epidural analgesia during labor: a systematic review. Am

J Obstet Gynecol, 186(5):31-68;

Loftus J.R., Hill H., Cohen S.E., 1995, Placental transfer and neonatal effects of epidural sufentanil and fentanyl

administered with bupivacaine during labor, Anesthesiology, 83(2):300-308;

Lönnerdal B.J., 1986, Effects of maternal dietary intake on human milk composition, Nutr, 116(4):499-513;

Mannion C.A., Gray-Donald K., Johnson-Down L. et al., 2007, Lactating women restricting milk are low on select

nutrients, J Am Coll Nutr, 26(2):149-155;

Matthews M. K., 1989, The Relationship Between Maternal Labour Analgesia and Delay in the Initiation of Breast-

feeding in Healthy Neonates in the Early Neonatal Period, Midwifery 5(1):3–10;

Matthiesen A. S., Ransjo-Arvidson A. B., Nissen E. et al., 2001, Postpartum maternal oxytocin release by newborns:

Effects of infant hand massage and sucking. Birth, 28(1):13–19;

Meier P.P. 2001, Breastfeeding in the Special Care Nursery: Prematures and Infants with Medical Problems. Pediatr

Clin North Am, 48(2):425-442;

Mizuno K., Mizuno N., Shinohara T. et al., 2004, Mother-infant skin-to-skin contact after delivery results in early

recognition of own mother's milk odour, Acta Pediatr, 93(12): 1640-1645

Moore E., Anderson G.C., Bergman N., 2007, Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn

infants (Review), Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 3. Art. No.: CD003519. DOI:

10.1002/14651858.CD003519.pub 2;

Moore E.R., Anderson G.C., 2007, Randomized controlled trial of very early mother-infant skin-to-skin contact and

breastfeeding status, J Midwifery and Women’s Health, 52(2):116-124;

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 46

Morland-Schultz K., Hill P.D. 2005, Prevention of and therapies for nipple pain: A systematic review, J Obstet

Gynecol Neonatal Nurs, 34(4):428-437;

Nasser R., Stephen A.M., Goh Y.K. et al., 2010, The effect of a controlled manipulation of maternal dietary fat

intake on medium and long chain fatty acids in human breast milk in Saskatoon, Canada Int Breastfeed J, 5:3;

Nikniaz L., Mahdavi R., Arefhoesseini S.R. et al., 2010, Association Between Fat Content of Breast Milk and Maternal

Nutritional Status and Infants’ Weight in Tabriz, Iran, Biol Trace Elem Res, 135(1-3):174-81;

Nissen E., Uvnäs-Moberg K., Svensson K. et al., 1996, Different patterns of oxytocin, prolactin but not corti-

sol release during breastfeeding in women delivered by caesarean section or by the vaginal route. Early Hum

Dev, 45(1-2):103-18;

Norén K., 2008 Levels of organochlorine contaminants in human milk in relation to the dietary habits of the mothers,

Acta Pædiatrica, 72(6):811-816;

Odent M., 1992 The Fetus Ejection Reflex, in The Nature of Birth and Breastfeeding, Ace Graphics, Sydney;

Odent M., 2003, Birth and breastfeeding: Rediscovering the needs of women during pregnancy and childbirth. East

Sussex, England: Clairview Books;

Odent M., 2003, Primal Health Database: Birthworks, (www.birthworks.org/primalhealth/);

Oken E., Østerdal M.L., Gillman M.W. et al., 2008, Associations of maternal fish intake during pregnancy and breast-

feeding duration with attainment of developmental milestones in early childhood: a study from the Danish National

Birth Cohort. Am. J. Clin. Nutr, 88(3):789-796;

Olafsdottir A.S., Thorsdottir I., Wagner K.H. et al., 2006, Polyunsaturated fatty acids in the diet and breast milk of

lactating icelandic women with traditional fish and cod liver oil consumption, Ann Nutr Metab, 50(3):270-276;

Olafsdottir A.S., Wagner K.H., Thorsdottir I. et al. 2001 .Fat-soluble vitamins in the maternal diet, influence of cod

liver oil supplementation and impact of the maternal diet on human milk composition, Annals of nutrition & meta-

bolism, 45(6):265-272;

Olafsdottir A.S., Wagner K.H., Thorsdottir I. et al., 2009 Fat-soluble vitamins in the maternal diet, influence of cod li-

ver oil supplementation and impact of the maternal diet on human milk composition, J Am Coll Nutr, 28(4):362-368;

Oslislo A., 2006, Choroby alergiczne a karmienie piersià w Êwietle najnowszych badaƒ, Biuletyn KUKP, 1:2;

Oslislo A., Królak-Olejnik B., Kaêmierczak W., 2004, Post´powanie poporodowe u matek noworodków z ekstremalnie

ma∏à i bardzo ma∏à urodzeniowà masà cia∏a, Gin Pol, 75: 298-301;

Palmer D.J., Gold M.S., Makrides M., 2008, .Effect of maternal egg consumption on breast milk ovalbumin concen-

tration, Clin Exp Allergy, 38(7):1186-1191;

Parpia Khai S.L., 2004, Maternal Nutrition during Breastfeeding, New Beginnings, 21(2):44;

Pasupathy D., Smith G.C., 2008, Neonatal outcomes with caesarean delivery at term. Arch Dis Child Fetal Neonatal

Ed, 93(3):174-175;

Pérez-Escamilla R., Cohen R.J., Brown K.H. et al. 1995, Maternal anthropometric status and lactation performance

in a low-income Honduran population: Evidence for the role of infants. American Journal of Clinical Nutrition,

61(3):528–534;

Pérez-Ríos N., Ramos-Valencia G., Ortiz A.P., 2008, Cesarean Delivery as a Barrier for Breastfeeding Initiation: The

Puerto Rican Experience. J Hum Lact, 24(3):293-302;

Picciano M.F., McGuire M.K. 2009, Use of dietary supplements by pregnant and lactating women in North Ameri-

ca. Am J Clin Nutr, 89(suppl):663S–7S;

Picciano MF., 2003 Pregnancy and lactation: physiological adjustments, nutritional requirements and the role of

dietary supplements. J Nutr., 133(6):1997S-2002S;

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, 2009, Stanowisko Zespo∏u Ekspertów dotyczàce spo˝ycia wody pitnej przez

kobiety w okresie rozrodczym, ci´˝arne oraz karmiàce piersià, Ginekologia Polska, IX/01;

Prentice A.M., Goldberg G.R., Prentice A., 1994, Body Mass index and lactation performance, Eur J Clin Nutr,

48(3):578-589;

Radzyminski S., 2003, The Effect of Ultra Low Dose Epidural Analgesia on Newborn Breastfeeding Behaviors,

J Obstet Gynecol Neonatal Nurs, 32(3):322–331;

Radzyminski S., 2005, Neurobehavioral Functioning and Breastfeeding Behavior in the Newborn, J Obstet Gynecol

Neonatal Nurs, 34(3):335–341;

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 47

Rahm V.A., Hallgren A., Högberg H. et al., 2002, Plasma Oxytocin Levels in Women During Labor With or Without

Epidural Analgesia: A Prospective Study, Acta Obstet Gynecol Scand, 80:1033–1039;

Rajan L., 1994, The impact of obstetric procedure and analgesia during labour and delivery on breast feeding,

Midwifery, 10(2):87-103;

Rakicio¤lu N., Samur G., Topçu A. et al., 2006, The effect of Ramadan on maternal nutrition and composition of

breast milk. Pediatrics International, 48(3):278–283;

Ransjo-Arvidson A. B., Matthiesen S., Lilja G. et al., 2001, Maternal analgesia during labor disturbs newborn beha-

vior. Effects on breastfeeding, temperature, and crying. Birth, 28(1):5–12;

Riordan J., Gross A., Angeron J. et al., 2000, The Effect of Labor Pain Relief Medication on Neonatal Suckling

and Breastfeeding Duration, J Hum Lact, 16(1):7-12;

Sepkoski C.M., Lester B.M., Ostheimer G.W. et al., 1992, The effects of maternal epidural anesthesia on neonatal

behavior during the first month, Dev Med Child Neurol, 34(12):1072-1080;

Shealy K.R., Li R., Benton-Davis S. et al., 2005, The CDC guide to breastfeeding interventions, US Department

of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, Atlanta, GA;

Shin G.Y., Kim O.J., Park J.H. et al., 2002, Effects of Rooming-in on Continuation of Breastfeeding and Maternal

Identity . Korean J Women Health Nurs, 8(3):402-411;

Smith L.J., 2007, Impact of birthing practices on the breastfeeding dyad. J Midwifery Womens Health, 52(6):621-630;

Standley K., Soule A.B., Copans S.A. et al., 1974, Local-regional anesthesia during childbirth: effect on newborn be-

haviors. Science, 186(4164):634-5;

Stocche R.M., Klamt J.G., Antunes-Rodrigues J. et al., 2001, Effects of Intrathecal Sufentanil on Plasma Oxytocin

and Cortisol Concentrations in Women During the First Stage of Labor, Reg Anesth Pain Med, 26(6):545–550;

Szajewska H., 2006, Karmienie piersià a choroby alergiczne, Konferencja promocyjno-szkoleniowa: „25 lat promocji

karmienia piersià i co dalej?” , KUKP;

Tappero E.P., Honyfield M.E., 1993, Physical assessment of the newborn, NICU-Link Book Publishers, Petaluma, CA;

Torvaldsen S., Roberts C.L., Simpson J.M. et al. 2006, Intrapartum epidural analgesia and breastfeeding:

a prospective cohort study, Int Breastfeed J, 1:24;

Trahms C., Mackean K., 2008, Nutrition during infancy, Krause’s food, Nutrition, and Diet therapy, Saunders, Philadelphia;

Uvnas-Moberg K., 2003, The oxytocin factor: Tapping the hormone of calm, love and healing. Cambridge,

MA: Da Capa Press;

Vaidya K., Sharma A., Dhungel S., 2005, Effect of early mother-baby close contact over the duration of exclusive bre-

astfeeding, Nepal Med Coll J, 7(2):138-140;

Varendi H., Porter R.H., Winberg J., 2002, The effect of labor on olfactory exposure learning within the first postna-

tal hour, Behav Neurosci, 116(2):206-211;

Volmanen P., Valanne J., Alahuhta S., 2004, Breast-Feeding Problems After Epidural Analgesia for Labour: A Retro-

spective Cohort Study of Pain, Int J Obstet Anesth, 13(1): 25–29;

Wagner C.L., 2002, Amniotic Fluid and Human Milk: A Continuum of Effect? J Paediatr Gastroenterol Nutr,

34(5):513-514;;

Wagner C.L., Greer F.R., 2008, Prevention of rickets and vitamin D deficiency in infants, children, and adolescents.

Pediatrics, 122(5):1142-52;

Widstrom A.M., Thingstrom-Paulsson J., 1993, The position of the tongue during rooting reflexes elicited in

newborn infants before the first suckle, Acta Paediatr, 82(3):281-283;

World Health Organization, 1989, United Nations Children’s Fund Protecting, promoting and supporting breast-

feeding: The special role of maternity services, World Health Organization Nutrition Unit, Geneva, Switzerland;

World Health Organization, 2006, United Nations Children’s Fund Baby-Friendly Hospitals Initiative: Revised and

updated materials, World Health Organization, Geneva, Switzerland. Section 1.3;

Zalecenia zespo∏u ekspertów dotyczàce profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u noworodków i niemowlàt,

2007, Standardy Medyczne, 1;

Zanardo V., Nicolussi S., Carlo G. et al., 2001, Beta endorphin concentrations in human milk, J Pediatr Gastroenterol

Nutr, 33(2):160-164;

Jak màdrze wspieraç kobiet´ w karmieniu piersià? Nowe informacje, wskazówki, wyniki badaƒ naukowych

druk broszura 2 6/29/10 2:07 PM Page 48

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mądrzejsi od kobiet
Przeciwskazania do karmienia piersią, pytania inne luzem
Ważne zasady karmienia piersią
ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA KOBIET KARMIĄCYCH PIERSIĄ, Diety, przepisy i porady
KARMIENIE PIERSIA, ZALETY KARMIENIA PIERSIĄ
KARMIENIE PIERSIA, ZALETY KARMIENIA PIERSIĄ
bebilon ulotka karmienie piersia
POZYCJE DO KARMIENIA PIERSIA
Karmienie piersią i mlekiem kobiecym aspekty techniczne
Techniki karmienia piersią, Położnictwo, ginekologia i położnictwo
Jak mądrze zadawać pytania
Przesądy o karmieniu piersią, ciąża- niemowlę- dziecko
Praca w systemie równoważnym a karmienie piersią, Prawna ochrona pracy, Kadry i Płace(1)
DIETA TYGODNIOWA W OKRESIE KARMIENIA PIERSIĄ, Artukuły fizjoterapia
Szkoła dla rodzicó1-Jak mądrze chwalić dzieci, scenariusze, tematy dla rodziców

więcej podobnych podstron