Ustrój miast greckich na przykładzie Sparty i Aten

1. Pierwotny ustrój Aten

Pierwotnie Ateny miały ustrój monarchiczny. Władza królewska ulegała
stopniowo ograniczeniu.
Najpierw król stracił swe funkcje wojskowe. Następnie powstał urząd
archonta, który przejął kierownictwo wszystkich spraw państwowych.
Królowi pozostały tylko funkcje kapłańskie, był on najwyższym kapłanem
nazywanym maximusem. Ostatecznie urząd królewski zaniknął na przełomie
IX i VIII wieku pne.
Pierwszym z archontów był eponymos, a towarzyszyli mu basileus i
polemarchos. Oprócz tego w połowie VIIw. pne ustanowiono kolegium
sześciu thesmothetów. Ich zadaniem było "spisywanie zasad prawnych". Po
upływie roku urzędowania archonci automatycznie stawali się członkami
areopagu, który zbierał się na wzgórzu Aresa. Areopag zastąpił dawną radę
królewską. Wszystkie te urzędy leżały w rękach eupatrydów czyli
arystokracji.

2. Spisek Kylona (VIIw. pne)
W warunkach coraz bardziej wzrastającego zaostrzenia przeciwieństw
klasowych pojawia się w 635r. pne postać Kylona. Był on Ateńczykiem
spokrewnionym z tyranem Megary. Przy jego pomocy Kylon opanował
Akropol. Jednakże nie znalazł poparcia u ludu, który mimo niezadowolenia
opowiedział się po stronie eupatrydów (wielcy właściciele ziemscy; tzw.
dobrze urodzeni).Zamach Kylona został udaremniony głównie przez rodzinę
Alkmeonidów.
Skłoniło to eupatrydów do pójścia na pewne ustępstwa wobec ludu, zgodzili
się na skodyfikowanie praw dotyczących areopagu i thesmontów.

3. Prawa Drakona
W 621r. pne polecono Drakonowi spisanie praw. Skodyfikował on głównie
prawo karne. Zwłaszcza zajął się przestępstwami przeciw życiu i mieniu, za
które przewidywał karę śmierci. Drakon wprowadził pojęcia morderstwa
umyślnego i przypadkowego. Prawa Drakona mają charakter klasowy, gdyż
podkreślają prawa własności. Przewiduje bowiem śmierć nawet za drobne
kradzieże występując w obronie klas posiadających.
Od Drakona powstał związek frazeologiczny: "drakońskie prawa". Wedle
tradycji jego prawa odzna-czały się dużą surowością, ale nie znajduje to
potwierdzenia w źródłach, gdyż znamy tylko przepisy dotyczące zabójstwa,
które odpowiadają obyczajom epoki.

4. Reformy Solona
Drakon nie wprowadził żadnych zmian w ustroju społeczno-gospodarczym
Aten. Jednakże ustrój rodowy przestał odpowiadać zmienionym warunkom

gospodarczym zwłaszcza, że wraz z rozwojem handlu i rzemiosła do Aten
ściągało masę cudzoziemców nie związanych z rodami. Oligarchiczna forma
władzy nie sprawdzała się i trzeba było ubiec próby przejęcia władzy.
W takich warunkach łatwo mogło dojść do przewrotu, ale zapobiegły mu
reformy Solona. Pochodził on ze szlacheckiego, lecz zubożałego rodu. W 594r.
pne został wybrany archontem.
Solon rozpoczął szereg reform politycznych w zakresie stosunków społeczno-
ekonomicznych:

- Anulował wszelkie długi zagarnięte pod zastaw gruntów, była to tzw.
sejsachteja (strząśnięcie ciężarów). Wszyscy, którzy popadli w niewolę zostali
z niej zwolnieni. Ci, którzy byli w niewoli poza Attyką, zostali wykupieni.
Niewola za długi została w ogóle zniesiona.
- Następnie Solon zastąpił obowiązujące systemy monetarne oraz miarowo-
wagowe. Przyczyniło się to do rozwoju stosunków handlowych Aten z
innymi polis.
- Główną reformą Solona był podział obywateli na cztery klasy według
wielkości majątkowej. Zerwał więc z zasadą szlachetnego pochodzenia. Tylko
obywatele trzech pierwszych klas mogli sprawować urzędy i należeć do
Wielkiej Rady. Klasy:

I. pentakoriomedimmoi - ponad 500 miar
II. rycerze - od 500 do 300 miar
III. zeguitai - od 300 do 200 miar
IV. teci - poniżej 200 miar

- Solon wprowadził też szereg nowych organów państwowych, a istniejące
zreformował. Między innymi powstało zgromadzenie ludowe ( ekklezja ),
które składało się z obywateli wszystkich czterech klas. Musieli oni tylko mieć
ukończony 20 rok życia.
- Ponadto Solon wydał szereg ustaw dotyczących prawa prywatnego,
głównie małżeńskiego i spadkowego.
- Solon odwołał prawa Drakona
- Powołał także heliaia, sądy przysięgłych

Ustawy solońskie wyryte na kamiennych stożkach i tablicach wywarły wielki
wpływ i posłużyły za wzór do naśladowania dla innych miast. Jeszcze w
epoce hellenistycznej szereg tych ustaw był akceptowany przez miasta
Aleksandrii.
Po wprowadzeniu reform Solon zrzekł się swych pełnomocnictw i podał się
do dymisji. Następnie opuścił Ateny na 10 lat. Reformy Solona nie
przeciwdziałały pojawieniu się ambitnych jednostek, które chciały przejąć
władzę. Nie przyczyniły się one do usprawnienia ustroju ateńskiego.

5. Ateny w czasach Pizystratydów

Po ustąpieniu Solona walka klasowa zaostrzyła się jeszcze bardziej. Toczyła
się ona między trzema grupami:

a) mieszkańcy równin i wielcy właściciele ziemscy - dążyli do zniesienia
reform
b) mieszkańcy wybrzeża (kupcy, rzemieślnicy itd.) - byli za reformą
c) drobni rolnicy, diakoni

Na czele diakonów stał Pizystrat, który zdołał uchwycić rządy w swe ręce i
dzierżył władzę przez 33 lata. Było to w latach 560-27 pne. Wzorem innych
tyranów Pizystrat nie ingerował w kompetencje urzędników i nie ograniczał
uprawnień istniejących instytucji państwowych. Interesował się jednak
problemami wspierającej go ubogiej ludności. Rządy Pizystata były dla Aten
okresem rozwoju zarówno kulturalnego, jak i ekonomicznego.
Prawdopodobnie za jego rządów nową oprawę uzyskały święta ku czci
Ateny oraz Dionizosa. Z jego imieniem kojarzone są także narodziny teatru.
Rozbudował też Akropol. Dwaj synowie Pizystrata nie mieli takiego poparcia
co ojciec. Hipparch został w 514r. pne zamordowany, a Hippiasz wypędzony
z miasta w 510r. pne. Znalazł on schronienie na dworze perskim i doradzał
królom w wyprawach na Grecję.

6. Reformy Kleistenesa
W latach 508-7 pne Kleistenes z rodu Alkmeonidów przeprowadził w
Atenach reformy. Głównie polegały one na likwidacji dotychczasowej roli
eupatrydów w życiu publicznym. Kleistenes odebrał im ich dotychczasowe
znaczenie polityczne pozostawiając jedynie funkcje sakralne.
W miejsce 4 dawnych fyl Kleistenes wprowadził 10 nowych, ale nie
rodowych, a terytorialnych. Włączył do nich wszystkich obywateli Aten,
których liczbę powiększył przyznając prawa metojkom (cudzoziemcy osiadli
w Attyce) oraz wyzwoleńcom. Każda z fyl miała swojego herosa-opiekuna
oraz samorząd wybierany raz do roku. Jej najwyższym organem była agora
czyli zgromadzenie ludowe.
Fyla składała się z trzech dzielnic, których w Attyce było 30. Te dzieliły się na
demy czyli gminy. Każdy pełnoprawny obywatel musiał należeć do jednego
z demów i być wpisany na listę demotów, którą przechowywał demarch.
Była to przynależność dziedziczna.
Bez zmian pozostał skład kolegium archontów, których wybierało
zgromadzenie ludowe. Nie ruszono także areopagu. Jednakże ich znaczenie
zmalało gdyż wprowadzono urząd 10 strategów. Początkowo sprawo-wali
oni funkcje wojskowe, ale później stali się ważnymi urzędnikami
politycznymi.

Ostracyzm(sąd skorupkowy)
Kleistenes wprowadził ostracyzm, aby zabezpieczyć demokrację i nie

dopuścić do tyranii. Co roku na głównym zgromadzeniu ludowym
zadawano pytanie: czy jest obywatel zagrażający demokracji? Nazwisko
takiego pisano na glinianych skorupkach i wrzucano do urn. Obywatel, który
był wymieniany najczęściej musiał opuścić państwo na 10 lat, później na 5.
Nie pociągało to za sobą konfiskaty mienia i pozbawienia praw
obywatelskich. Z upływem czasu ostracyzm stał się swoistą walką między
politykami ateńskimi. Aby sąd skorupkowy był ważny na zgromadzenie
musiało przybyć 6 tys. obywateli.

7. Wpływ wojen perskich na ewolucję ustroju Aten
- W 499r. pne wybuchło powstanie w Milecie przeciwko Persom. Aristagoras,
tyran z tego miasta, znalazł pomoc w Atenach. Jednak nie była ona duża,
gdyż Ateny nie miały jeszcze silnej floty. Powstanie jońskie zostało stłumione
przez Persów ok. 494r. pne. Rewolta ta uświadomiła Dariuszowi, że bez
okiełznania Grecji właściwej nigdy nie będzie spokoju w satrapiach Azji
Mniejszej.
- Bunt Jonów Persowie potraktowali jako pretekst do podjęcia ekspedycji
odwetowej przeciw Atenom. W 492r. pne Mardonios otrzymał zadanie
ukarania Ateńczyków. Stracił on jednak część floty w burzy koło przylądka
Atos, co uniemożliwiło mu lądowanie w Attyce. Persowie umocnili jedynie
swoje przyczółki w Europie i ponownie Macedonia uznała ich
zwierzchnictwo.
- W 490r. pne z portów Cylicji ruszyła wyprawa pod przywództwem Datisa.
Towarzyszył mu Hippiasz, tyran wygnany z Aten. Persowie liczyli na pomoc
jego stronników w Atenach. Pierwszą ofiarą Persów była Eretria leżąca na
Eubei, gdzie wylądowała armia Datisa. Następnie zjawili się oni na równinie
maratońskiej. Obok Ateńczyków dowodzonych przez Miltiadesa stanęli
jedynie Platejczycy. Obie armie przez wiele dni stały naprzeciwko siebie.
Wreszcie Miltiades podjął decyzję o ataku. Grekom udało się rozproszyć siły
wroga, ale jego flota odpłynęła w kierunku Aten. Błyskawiczny powrót
hoplitów zapobiegł lądowaniu Persów i zaatakowaniu miasta. Jednakże
następna wyprawa Persów była tylko kwestią czasu.
- W 486r. pne umarł król perski, Dariusz, ale jego syn nie zrezygnował z
planów podboju Grecji. Kserkses stłumił bunty w Egipcie i Babilonie, a
następnie skoncentrował się na przygotowaniach do wojny z Grekami.
Kampania przeciw Grekom rozpoczęła się w 480r. pne. Grecy stworzyli
Sprzymierzenie Hellenów, którym dowodziła Sparta na lądzie i Ateny na
morzu. Postanowiono stawić Persom opór w Wąwozie Termopilskim dokąd
wysłano Leonidasa. Pod jego dowództwem było m.in. 300 Spartan. Mimo
przegranej Leonidas opóźnił marsz Persów. Gdy siły lądowe atakowały
Termopile, flota starła się z Grekami pod Artemizjon, lecz bitwa była
nierozstrzygnięta. Po pokonaniu Leonidasa Kserkses miał otwartą drogę do
Attyki. Jego wojska splądrowały i zajęły Ateny. Tymczasem większość

ateńskich okrętów zgromadziła się koło leżącej naprzeciw Pireusu wyspy
Salaminy. Temistoklesowi udało się zmusić przeciwnika do przyjęcia bitwy w
warunkach nie pozwalających wykorzystać Persom przewagi liczebnej.
Starcie flot obu stron zakończyło się pełnym sukcesem Greków. Nie
oznaczało to jeszcze zwycięstwa, gdyż armia Kserksesa na lądzie została
nietknięta. Działania wojenne wznowiono w roku następnym, ale Persami
dowodził Mardonios, gdyż Kserkses musiał stłumić powstanie w Babilonie.
Do rozstrzygającej bitwy doszło w 479r. pne pod Platejami. Bitwa ta
zakończyła się pełnym sukcesem Greków. W tym samym roku Grecy
zwyciężyli pod Mykale w Azji Mniejszej, gdzie schroniła się flota perska.
Jednakże Grecy musieli jeszcze stoczyć wiele bitew zanim doszło do zawarcia
pokoju z Persją.
- W 468r. pne Kimon, syn Miltiadesa pokonał Persów u ujścia rzeki
Eurymedon w Azji Mniejszej. Jego sukces miał daleko idące konsekwencje
polityczne. Persja musiała uznać niezależność miast greckich w Azji
Mniejszej.
- W latach 460-54 pne Ateny zaangażowały się w antyperskie powstanie w
Egipcie. Zaczęły od pokonania floty fenickiej będącej na usługach Persów.
Jednak koniec powstania egipskiego był o wiele gorszy, gdyż Ateńczycy
doznali dużych strat w swojej flocie.
- Ostatnią potyczką wojen persko-greckich były zwycięskie dla Aten walki o
Cypr w 450r. pne. Sukcesy te umożliwiły zawarcie pokoju z Persją na
przełomie 449 i 448r. pne. Głównym jego inicjatorem był Kallias.

W V w. pne instrumentem ateńskiej polityki stało się przymierze zawiązane
w 478r. pne z wyspiarskimi polis. Twór ten został nazwany I Związkiem
Morskim. W źródłach greckich organizacja ta określana jest symmachią, co
oznacza sojusz lub przymierze. W związku tym Ateny odgrywały rolę
hegemona czyli sprawo-wały nadzór nad armią oraz finansami. W
początkowym okresie symmachii architektem ateńskiej polityki był Kimon,
który był za utrzymaniem sojuszu ze Spartą. Gdy do głosu doszli demokraci
nastąpiła poważna zmiana w tej polityce.
Pod koniec wojen grecko-perskich przywódcą stronnictwa demokratycznego
był Temistokles, a stronnictwa oligarchicznego Kimon, który w 461r. pne
został wygnany z Aten.

8. Reformy Efialtesa
W 462r. pne zgromadzenie ludowe podjęło decyzję o zmianie uprawnień
areopagu. Zmniejszenie jego konsekwencji polecono Efialtesowi. Arystoteles
twierdzi, że Efialtes odebrał areopagowi uprawnienia, na których opierał się
jego nadzór nad ustrojem. Oddał je zgromadzeniu, Radzie Pięciuset oraz
sądom-heliaia. Powiększył więc obszar działania politycznego ludu.
Areopag pozostał jako trybunał sądzący niektóre przestępstwa o charakterze
religijnym, a ponadto umyślne zabójstwa, zranienia oraz podpalenia.

Wkrótce po przeprowadzeniu reformy Efialtes padł ofiarą zagadkowego
zamachu. Jego miejsce zajął związany z nim poprzednio Perykles.

9. Ateny w czasach Peryklesa ("złoty wiek Aten")
Proces demokratyzacji ustroju ateńskiego zapoczątkował Kleistenes
pochodzący z arystokracji. Proces ten zakończył Perykles, także arystokrata.
Arystokracja miała bowiem doświadczenie oraz środki, aby ubiegać się o
urzędy. Zmienił to dopiero Perykles.
Perykles urodził się w 495r. pne. Był arystokratą z rodu Alkmeonidów. Tak
więc tradycja rodzinna związała go z obozem demokratycznym. Karierę
polityczną Perykles rozpoczął u boku Efialtesa i po jego śmierci patronował
zmianom demokratycznym. Według Tukidydesa autorytet zyskał dzięki
swym wielkim zaletom: mądrości, osobistej uczciwości oraz umiejętności
kierowania emocjami ludu. Plutarch natomiast podkreślał jego strategiczne
talenty. Choć nie osiągał błyskotliwych zwycięstw, to jednak osiągał cele
starając się nie narażać ojczyzny na duże straty.
Z osobą Peryklesa wiążą się trzy reformy:
- 457/56 r. pne - dopuszczono do sprawowania urzędu archonta
przedstawicieli grupy zeugitów
- ok. 450r. pne - Perykles przyznał sędziom pracującym w sądach ludowych
(heliaia) rodzaj dziennej diety (misthos) wynoszący dwa obole za miesiąc.
Dzienny żołd otrzymali także hoplici i żołnierze służący we flocie wojennej. Z
czasem prawo do pieniężnej gratyfikacji za służbę publiczną rozciągnięto na
Radę Pięciuset i większość urzędników. Od ok. 400r. pne zaczęto wypłacać
dietę za udział w Zgromadzeniu Ludowym. W IV w. funkcjonował także
specjalny fundusz teatralny (theorikon), z którego wypłacano drobne sumy
widzom uczestniczącym w spektaklach.
- 451/450r. pne - od tego czasu obywatelstwo było zarezerwowane dla
Ateńczyków. Prawo to było uderzone w arystokrację, która od wieków żeniła
się z cudzoziemkami. Tak było także w rodzinie Peryklesa. Przyczyną
uchwalenia tej ustawy była szybko powiększająca się liczba obywateli, którzy
byli uprawnieni do korzystania z pomocy finansowej państwa. Mogłoby to
załamać budżet państwowy.

10. Struktura społeczna Aten
Ludność Aten dzieliła się na obywateli i nieobywateli. Obywatelami Aten byli
tylko mężczyźni, których ojcowie posiadali obywatelstwo, a matki były
córkami obywateli. Samo pochodzenie jednak nie wystarczało, konieczne
było także wpisanie na listę danego demu, które następowało po ukończeniu
18 roku życia. Głównym obowiązkiem obywatela była służba wojskowa,
która obejmowała od 18 do 60 roku życia. W IV wieku pne w obradach
zgromadzenia, Ateńczyk mógł brać udział po odbyciu dwuletniej służby
wojskowej. Wyłącznym przywilejem obywateli ateńskich było posiadanie
ziemi w Attyce. Zgromadzenie Ludowe mogło nadać obywatelstwo

cudzoziemcom specjalnym dekretem.
Społeczeństwo Aten dzieliło się na cztery klasy. Przynależność do nich była
uwarunkowana dochodami pieniężnymi:
- I - co najmniej 6000 drahm
- II - 3000
- III - 1000
- IV - mniej niż 1000 drahm

W epoce klasycznej Ateny były miastem, w którym przebywało wielu
cudzoziemców. Ci, którzy mieszkali tam na stałe tworzyli grupę zwaną
metojkami. W Attyce ich głównym skupiskiem stał się Pireus. Metojkowie
stanowili grupę wolną, ale pozbawioną praw politycznych. Wobec polis
ateńskiej reprezentowali ich tzw. prostates czyli opiekunowie. Metojkowie
byli zobowiązani do płacenia specjalnego rocznego podatku (metoikion) oraz
do służby w armii, a przede wszystkim we flocie. Grupa ta uczestniczyła
także w życiu religijnym wspólnoty. Wielu przedstawicieli metojków było
ludźmi zamożnymi, a ich dochody pochodziły głównie z handlu i operacji
finansowych.
Częścią ateńskiego społeczeństwa byli także niewolnicy. Dzielili się oni na
dwie kategorie: niewolników państwowych i prywatnych. Warunki ich życia
w dużym stopniu zależały od wykonywanej przez nich pracy. Głównym
źródłem niewolników był handel, a największe targi odbywały się na
Koryncie, na Eginie oraz w samych Atenach. Przeważnie niewolnicy
pochodzili z poza Grecji właściwej tj. ze Scytii, Tracji, Kaukazu, Anatolii oraz
Syrii. Pośród niewolników byli także jeńcy wojenni oraz ludzie porwani
przez piratów. Niewolnik mający okrutnego pana mógł schronić się w
świątyni Tezeusza lub przy ołtarzu Eryni (boginie zemsty). Miejsca te
posiadały prawo azylu. Takiego niewolnika przeważnie wystawiano
powtórnie na sprzedaż, lecz zależało to od kapłanów opiekujących się tymi
przybytkami bogów.
Istniała też możliwość wyzwolenia. Mogli to zrobić prywatni właściciele, jak i
państwo. Niewolnik mógł też sam się wykupić, o ile miał wystarczającą sumę
pieniędzy. Wyzwoleniec uzyskiwał status metojka, a dawny właściciel stawał
się jego opiekunem.

11. Wpływ wojny peloponeskiej na ustrój Aten
Śmierć Peryklesa w 429r. pne miała kluczowe znaczenie dla dalszych losów
wojny peloponeskiej i demokracji ateńskiej. Żaden bowiem z przywódców
demokratycznych w następnych latach nie miał jego charyzmy i w
kryzysowych sytuacjach nie potrafił pokierować zgromadzeniem. Byli oni
zdecydowanymi zwolennikami wojny za wszelką cenę. Nawet po utracie
floty w 406r. pne nie przyjęli korzystnych warunków jakie proponowała im
Sparta.
Klęska na Sycylii spotęgowała narastający od dłuższego czasu konflikt

między najbogatszymi obywatelami Aten. Ponosili oni największe ciężary na
rzecz demokracji, dlatego wśród nich pojawiło się hasło zmiany ustrojowej.
Nastroje te umiejętnie podsycał Alkibiades będący akurat w łaskach króla
perskiego. W 411r. pne przywódca demokratów, Androkles, został
skrytobójczo zamordowany i to otworzyło drogę do władzy oligarchom. Za
zdolnych do ponoszenia ciężarów państwa uznano 5 tys. i tylko ta grupa
miała stanowić grono obywatelskie.
Radę Pięciuset przekształcono w Radę Czterystu, których wybrano w
specyficzny sposób. Rada Czterystu przejęła pełnię władzy w Atenach.
Przejęcie władzy ukazało wielkie różnice jakie panowały wśród oligarchów,
poprzez to już w 410r. pne przywrócono ustrój demokratyczny.
Ostatnie lata wojny rozczarowały wielu Ateńczyków do demokracji. Po
kapitulacji w 404r. pne oligarchowie wygnani 6 lat wcześniej zaczęli wracać
pod opieką Spartan. Zgromadzenie wybrało 30-osobową komisję, która miała
przygotować projekt reform ustrojowych i pełnić funkcje "rządu
tymczasowego". Ich działania od początku cechowały się terrorem.
Zaatakowano m.in. sykofantów, demagogów, bogatych metojków oraz tych
obywateli, którzy wyróżniali się fortuną lub autorytetem. Ostatecznie
wszyscy przeciwnicy oligarchów zjednoczyli się i w 402r. pne przywrócono
system demokratyczny.

12. Ustrój Sparty
Według Herodota twórcą peloponeskiej Sparty był Likurg, który stworzył jej
ustrój:

- Na czele Sparty stali dwaj królowie pochodzący z dwóch gałęzi rodu
Heraklidów. Dwóch królów było prawdopodobnie dlatego, że niegdyś
połączyły się z sobą dwa szczepy, z których każdy zachował swego
naczelnika. Władza każdego z nich była dziedziczna.
- Od V wieku królowie raz w miesiącu składali przysięgę na ręce eforów, w
której zobowiązywali się do przestrzegania praw. W tym okresie z dawnych
uprawnień pozostała królom tylko władza wojskowa. Pierwotnie dowodzili
obaj, ale u schyłku VI w. pne ustanowiono, że dowództwo będzie sprawował
jeden z nich.
- Królowie pełnili także najwyższe funkcje kapłańskie. Byli oni
reprezentantami państwa wobec bogów, którym składali ofiary. Pełnili oni
także władzę sądowniczą, która z czasem została bardzo ograniczona.
- Obok królów najwyższym organem była Rada Starszych, geruzja. W jej
skład wchodzili obaj władcy oraz 28 gerontów wybieranych dożywotnio i
nieodpowiedzialnych za swą działalność przed nikim. Gerontem mógł być
tylko pełnoprawny obywatel Sparty, który ukończył 60 rok życia. Wybierało
ich zgromadzenie ludowe, tzw. apella. Pierwotnie geruzję zwoływali
królowie, a później eforowie.
- Istniała również apella. Brali w niej udział wszyscy pełnoprawni obywatele

po 20 roku życia. Zwoływali je i przewodniczyli im królowie, a od końca V
wieku eforowie. Prawo przemawiania w apelli mieli tylko królowie, geronci i
eforowie. Głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków.
- Eforowie - urząd ten stworzył król Likurg lub Theopomp. Początkowo
eforowie sprawowali nadzór nad trybem życia obywateli spartańskich, nad
periojkami i helotami oraz nad wychowaniem młodzieży. Stopniowo
eforowie zaczęli występować wobec królów i geruzji jako przedstawiciele
ludu. W związku z tym prawo ich mianowania przeszło z królów na apellę.
Wybierano 5 eforów na jeden rok. Mogli nimi być pełnoprawni obywatele
powyżej 30 roku życia. W końcu eforowie przekształcili się w organ rządzący
państwem. Tworzyli oni organ kolegialny pod przewodem pierwszego efora.
Z czasem przeszła na nich władza sądownicza, zwoływanie geruzji i apelli
oraz polityka zagraniczna.

13. Struktura społeczna Sparty
W Sparcie istniały trzy warstwy ludności:
- Spartiaci - tylko oni mieli pełne prawa obywatelskie. Byli wszyscy równi co
do praw i obowiązków państwowych. Spartiaci dzielili się na trzy fyle
(pokolenia, plemiona), a te rozpadały się na fratrie. Początkowo istniała
wśród nich nawet równość majątkowa. Każdy z nich otrzymał dział ziemi
wraz z helotami. Z czasem wytworzyła się nierówność majątkowa.
- Periojkowie - stanowili pierwszą z grup ludności zależnej. Ich głównym
zajęciem było rzemiosło i handel. Periojkowie byli osobiście wolni, nie
posiadali natomiast żadnych praw politycznych. Jednak ciążył na nich
obowiązek służby wojskowej. Aby uniknąć buntu periojków, eforowie mieli
prawo pozbawić życia bez sądu ich dowolną liczbę.
- Heloci - byli to potomkowie dawnych mieszkańców podbitych terytoriów.
Nie mieli żadnych praw politycznych oraz cywilnych. Byli przywiązani do
ziemi i stanowili własność państwa. W czasie wojny helota pełnił służbę
wojskową w charakterze lekkozbrojnego. Heloci byli najliczniejszą grupę w
Sparcie i dlatego Spartiaci starali się utrzymać ich w posłuszeństwie poprzez
terror. Wolność helotom mogło nadawać tylko państwo. Wyzwoleńcy nosili
nazwę neodamodzi. Heloci dość często się buntowali, a najbardziej znane
powstania to trzy wojny messeńskie, które pomagali tłumić nawet Ateńczycy.

14. Wielka retra
Tekst Wielkiej Retry znany jest z przekazu Plutarcha. Choć przedstawia on ją
jako wyrocznię, to jest wielce prawdopodobne, że rhetra oznacza umowę lub
uchwałę. Wielka Retra jest tekstem, który odgrywa wielką rolę we wszelkich
rekonstrukcjach ustroju Sparty.
Dla autorów antycznych nie ulegało wątpliwości, że Retra była związana z
Likurgiem, którego działalność umieszczono w czasach pierwszej olimpiady
(776-773r. pne).

15. Wojna peloponeska (431-404r. pne)

a) Przyczyny wojny:
- W 443r. pne ostracyzm wygnał z Aten Tukidydesa (nie historyka),
zwolennika pokoju ze Spartą. Ułatwiło to Peryklesowi przygotowania do
wojny.
- Demokraci widzieli w Sparcie największego przeciwnika ateńskiej
hegemonii.
- W 435r. pne doszło do zatargu zbrojnego między Koryntem, a jego kolonią
Korkyrą, która zwróciła się o pomoc do Aten.
- Ustawa z 432r. pne zamknęła porty symmachii ateńskiej dla Megary,
sojusznika Koryntu i Sparty.
- Ateny wystosowały ultimatum w 432r. pne do Potidai, koloni korynckiej.
Potidai zwróciło się o pomoc Sparty.
- Ostatecznym krokiem ku wojnie było obsadzenie ateńskiego garnizonu w
Platejach, uprzednio zdobytych przez hoplitów tebańskich.

b) Symmachia:
- ateńska - Cyklady, Zakynthos, Kefolenia, Korkyra, Akarnania, Tracja i
Tesalia
- spartańska- Korynt, Megara, Beocja, Plateje (ale już nie miasto), Lokryda,
Fokida, Laukas, Ambrakia oraz pośrednio Macedonia.

c) Przebieg wojny

I faza - wojna archidemijska (Archibiades -jeden z królów Sparty)

Do 424r. Attyka przeżyła sześć spartańskich najazdów, ale mimo zniszczeń
nadal zbierano plony.
Ogromną stratą dla Aten była śmierć Peryklesa w 429r. pne, który zmarł na
zarazę malarii. Jego miejsce zajęło dwóch ludzi, Nikiasz i Kleon (zwolennik
wojny ze Spartą).
W latach po śmierci Peryklesa wojna toczyła się na wielu frontach m.in.
Challcyda, Korynt, Akarnania. Sparta bezskutecznie atakowała Plateje.
W latach 428-27 miał miejsce groźny dla Aten incydent, gdyż zbuntowała się
wyspa Lesbos i istniało niebezpieczeństwo, że jej flota przyłączy się do
Sparty. Jednak Ateńczycy szybko opanowali Mitylenę, główne miasto wyspy.
Ok. 425r. pne sytuacja zaczęła zmieniać się na korzyść Aten. Spartańscy
hoplici ponieśli klęskę w Amrakii, skapitulowali też w Mesenii przed flotą
ateńską. W 421r. pne zawarto tzw. pokój Nikiasza, który miał obowiązywać
przez 50 lat. Dla Ateńczyków był on bardzo korzystny, gdyż posiadali oni
nienaruszoną flotę i mogli zachować swą pozycję na morzu.
W 421r. główną rolę na arenie politycznej w Atenach odgrywali Nikiasz,
Hyperbolos (zajął miejsce Kleona) oraz Alkibiades (w 418r. pne wybrany

pierwszym strategiem). Następca Kleona został w 417r. pne wygnany z
miasta poprzez ostracyzm. Jeżeli chodzi o Alkibiadesa, to był on jednym z
bohaterów wojny peloponeskiej.
W latach 421-416 Sparcie udało się odbudować swą pozycję na Peloponezie.
Doszło nawet do zwycięskiej dla nich potyczki z Ateńczykami pod Mantineją
w 418r. pne. Sukces odbudował prestiż Sparty wśród jej sojuszników, ale nie
ostudził zapału wojennego Aten.

II faza - wojna dekelejska (Sparta rozwinęła swe wojska na równinie
dekelejskiej w Attyce)

Od dawna Ateny interesowały się sprawami greckiego zachodu. Już w 427r.
pne wysłali oni niewielką eskadrę floty na Sycylię, aby wsparła
sprzymierzeńców w konflikcie z Syrakuzami. Na przełomie 416 i 415r. pne
Segesta poprosiła Ateny o pomoc. Alkibiades roztoczył wizję łatwych
zwycięstw i łupów w walce z Syrakuzami. Głównym jednak celem było
odcięcie Sparty od zboża sycylijskiego. Zgromadzenie zdecydowało więc o
wysłaniu silnej armii na Sycylię. Jednakże wobec sytuacji politycznej polis
ateńskiej Alkibiades był zmuszony do ucieczki. Schronił się w Sparcie, której
władze skłonił do udzielenia pomocy Syrakuzom. Tak więc pokój Nikiasza
został formalnie zerwany w 414r. pne.
Tymczasem sytuacja militarna wokół Syrakuz zaczęła zmieniać się na
niekorzyść Aten. W końcu w sierpniu 413r. pne poniosły one ostateczną
klęskę. Po tym wydarzeniu ateńskie imperium na M. Egejskim zaczęło się
rozpadać, gdyż nie starczało środków na odbudowę floty.
Otworzyło to przed Spartą nowe możliwości, które podsuwał jej Alkibiades.
M.in. hoplici spartańscy obsadzili attycką twierdzę Dekeleję, w której
zbiegały się główne drogi wiodące do Aten. Jednak nie oznaczało to jeszcze
zdobycia miasta.
Sparta po kolei wyeliminowała sojuszników Aten oraz zawarła porozumienie
z królem Persji, Dariuszem II. Ateńczycy również byli skłonni wyciągnąć ręce
po perskie pieniądze. Gotowi byli nawet dokonać oligarchicznego przewrotu
w 411r. pne. Próbowali też uzyskać pomoc poprzez Alkibiadesa, któremu
wybaczyli winy i mianowali strategiem licząc na jego zdolności. Zwycięstwa
jednak nie nadchodziły od roku 407 pne, a już w 406 doszło do spotkania flot
koło wysp Arginuzy leżących u wybrzeży Azji Mniejszej. W starciu tym flota
peloponeska została całkowicie rozbita, ale tragedia nadeszła po bitwie, gdy
zerwał się sztorm, który zdziesiątkował statki ateńskie. Po bitwie tej Sparta
chciała zawrzeć rozejm, ale Ateny nie przystały na warunki status quo.
W 405r. pne Lizander zablokował Pireus, a dwaj spartańscy królowie, Agis i
Pauzaniasz, stanęli pod murami Aten. Ich mieszkańcy odcięci od dostaw
zostali głodem zmuszeni do kapitulacji. Tak więc wojna peloponeska
zakończyła się ostatecznie w 404r. pne.
Według traktatu pokojowego Ateny musiały wydać swą flotę (oprócz 12

okrętów), zburzyć mury łączące je z Pireusem, wycofać wojska z państw
sojuszniczych oraz przyjąć z powrotem wygnańców politycznych.
Po wojnie peloponeskiej hegemonem w Grecji była Sparta. Trzymała swą
pozycję do roku 371 pne, kiedy to uległa w wojnie z Tebami. Te natomiast
były hegemonem do 362r. pne.
W czasie wojny spartańsko-tebańskiej Ateny przystąpiły do odbudowy
swego imperium na morzu. Ich największymi sojusznikami były Bizancjum,
Chios, Rodos i Mitylena z Lesbos. W 377r. pne powstał II Związek Morski.
Jednakże nie miał on tak silnej pozycji jak jego poprzednik i gdy Ateny
przystąpiły w 371r. pne do koalicji antytebańskiej, to stracił on rację bytu.