Jarosław Marek Rymkiewicz

Urodził si

ę

w 1935 w Warszawie. Krytyk i historyk literatury, eseista, poeta, tłumacz, dramatopisarz. Uko

ń

czył filologi

ę

polsk

ą

na Uniwersytecie Łódzkim, doktoryzował si

ę

, a nast

ę

pnie habilitował; pracownik naukowy Instytutu Bada

ń

Naukowych PAN w Warszawie. Mieszka w Warszawie.

Debiutował w 1957 tomem wierszy Konwencje. Przedstawiciel i teoretyk neoklasycyzmu w literaturze polskiej,

kierunku artystycznego nawi

ą

zuj

ą

cego do szeroko pojmowanej tradycji antycznej i nowo

ż

ytnej - klasycyzmu. Swój

program poetycki J.M. Rymkiewicz wyło

ż

ył m.in. w zbiorze szkiców z 1967 roku pt.: Czym jest klasycyzm. Manifesty

poetyckie. U podstaw jego twórczo

ś

ci le

ż

y przekonanie o jedno

ś

ci i ci

ą

gło

ś

ci sztuki i kultury (współistnienie dzieł

dawnych i współczesnych): czerpie z archetypów, toposów i mitów kultury

ś

ródziemnomorskiej (np. opowie

ść

o

toposie rajskich ogrodów w My

ś

li ró

ż

ne o ogrodach). Nicuje wyobra

ź

ni

ę

romantyczn

ą

, romantyczne mity i stereotypy.

Jak fascynuj

ą

c

ą

powie

ść

czyta si

ę

cykl zatytułowany Jak bajeczne

ż

urawie..., a po

ś

wi

ę

cony Adamowi Mickiewiczowi

oraz Wilnu i Wilnianom w XIX stuleciu. Interesuje go filozofia

ś

mierci, istota przemijania biologicznego i przemijania w

kulturze. Tłumaczył poezj

ę

anglo-ameryka

ń

sk

ą

(T.S. Eliot, W. Stevens), hiszpa

ń

sk

ą

(F.G. Lorca, Calderon).

"Moje dziejowe pytanie brzmi wi

ę

c tak: czy historia urabia człowieka, czy to okoliczno

ś

ci historyczne decyduj

ą

o tym,

kim jest i co po sobie pozostawia ? Czy - przeciwnie - on sam, nie zwa

ż

aj

ą

c na histori

ę

i na to, co historia z nim robi,

wydobywa z siebie wła

ś

nie to, co wydoby

ć

musi?" ("

ś

mut")

………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Marzena Wo

ź

niak-Łabiniec

Klasyk i metafizyka. O poezji Jarosława Marka

Rymkiewicza

[wszystkie omówione wiersze znajduj

ą

si

ę

na ko

ń

cu

☺

]

W

ś

wiadomo

ś

ci wielu odbiorców literatury J. M. Rymkiewicz utrwalił si

ę

jako twórca programu współczesnego

klasycyzmu, postuluj

ą

cy nawi

ą

zania do bogatego dorobku kultury

ś

ródziemnomorskiej. W pami

ę

ci innych jest to poeta

nobilituj

ą

cy literatur

ę

baroku. Zwracano równie

ż

uwag

ę

na jego działalno

ść

translatorsk

ą

: przekłady poezji

Mandelsztama, imitacje Calderona, wiersze poetów ameryka

ń

skich. Rymkiewicz to poeta poszukuj

ą

cy inspiracji w

ró

ż

nych kierunkach my

ś

li filozoficznej.

Klasycyzm i metafizyka

Rymkiewiczowski klasycyzm rodzi si

ę

po pa

ź

dziernikowym przełomie. Poeta sformułował program współczesnego

klasycyzmu, jego zało

ż

enia szczegółowo zostały przedstawione w zbiorze Czym jest klasycyzm i budziły w latach

60. zainteresowanie krytyków i poetów. Je

ś

li chodzi o klasycyzm współczesny to główne kierunki zostały wytyczone

przez:

•

Przybylskiego – dla którego klasycyzm to „łomotanie do bram” wiecznego kulturowo Rzymu

•

Kwiatkowskiego – upatruj

ą

cego warto

ść

klasycyzmu w przywracaniu przez awangard

ę

równowagi miedzy

form

ą

a tre

ś

ci

ą

poezji

•

Sokoła – rozpatruj

ą

cego twórczo

ść

poetyck

ą

Rymkiewicza ze wzgl

ę

du na ujawniaj

ą

ce si

ę

w niej dwie

zasadnicze postawy: HISTORYCZN

Ą

i EGZYSTENCJALN

Ą

•

Bło

ń

skiego – podkre

ś

laj

ą

cego romantyczne korzenie klasycyzmu

WOBEC SPORU O „WIZJ

Ę

” I „RÓWNANIE”

Istotn

ą

role w porz

ą

dkowaniu poetyckich do

ś

wiadcze

ń

II połowy lat 50. odegrał legendarny spór o rol

ę

wyobra

ź

ni

zapocz

ą

tkowany przez Jerzego Kwiatkowskiego w 1958 roku. Autor próbuj

ą

podsumowa

ć

dokonania poetyckie po

przełomie pa

ź

dziernikowym, wyró

ż

nia dwa opozycyjne nurty:

1) KLASYCYZUJ

Ą

CY – do którego zalicza twórczo

ść

mistrzów awangardy (Peiper, Przybo

ś

), o klasycyzmie

decyduje racjonalistyczna ortodoksja, intelektualna koncepcja poezji, nietolerancyjna normatywno

ść

,

wygórowanie fantazji, ograniczenie uczucia

2) WIZYJNY – wyrasta z tradycji romantycznych, rehabilituje wyobra

ź

ni

ę

, mamy tu takie cechy jak:

eksponowanie wzruszenia, ekspresja, oddalanie si

ę

od jednoznaczno

ś

ci, wzrost luzu interpretacyjnego,

przewaga znaku nad znaczeniem, d

ąż

enie do autonomizacji symbolu, wizjoneryzm ba

ś

niowy, wymienia tu

twórców: Le

ś

miana, Gajcego, Harasymowicza

Artykuł Kwiatkowskie wywołał wiele kontrowersji. W obronie awangardy wyst

ą

pili: Maci

ą

g, Drozdowski, Głowi

ń

ski.

Podsumowania sporu dokonał Balcerzan, zwracaj

ą

c uwag

ę

na swoist

ą

karier

ą

jak

ą

zrobiło pojecie wyobra

ź

ni -

wa

ż

ne nie tylko dla zwolenników wizji romantycznych, bo obecne ju

ż

w pismach teoretycznych awangardy.

Słowi

ń

ski pisał o rewolucji retrospektywnej która miała oznacza

ć

powrót do przerwanej przez socrealizm wi

ę

zi z

kultur

ą

lat poprzednich: ruch porzucania socrealistycznej przeszło

ś

ci był zarazem ruchem ku literackim przeszło

ś

ci

ą

wykl

ę

tym w latach stalinowskich, ku do

ś

wiadczeniom pisarskim wtedy wykl

ę

tym. Wobec ró

ż

norodno

ś

ci tych odwoła

ń

,

nie tylko klasycznych ale i romantycznych, naturalne były liczne spory.

Wa

ż

ne w charakterze tych dyskusji jest niejednoznaczno

ść

i pomieszanie poj

ęć

słu

żą

cych rozró

ż

nieniu tego, co

klasyczne i romantyczne. Dlatego trudno okre

ś

li

ć

pozycj

ę

jak

ą

zaj

ę

łaby w tym podziale poezja Rymkiewicza.

Czy klasycyzm Rymkiewicza zrodził si

ę

z inspiracji powy

ż

szym sporem?

−

mo

ż

na widzie

ć

w programie Rymkiewicza protest wobec propagandy komunistycznej próbuj

ą

cej w

literaturze zlikwidowa

ć

histori

ę

, tak

ą

genez

ę

sugeruje sam poeta

−

Rymkiewicz zaczyna interesowa

ć

si

ę

klasycyzmem zanim zacz

ę

ła si

ę

ta dyskusja, ju

ż

w roku 1957 pojawił

si

ę

artykuł Trzy wiersze ze zbioru Czym jest klasycyzm?, zawiera ten artykuł postulaty dotycz

ą

ce kształtu

ówczesne poezji, Rymkiewicz próbuje definiowa

ć

tu poj

ę

cie nowego klasycyzmu jako kierunku

charakteryzuj

ą

cego si

ę

wynalazczo

ś

ci

ą

−

badacze wskazuj

ą

te

ż

na inn

ą

przyczyn

ę

zainteresowania klasycyzmem u Rymkiewicza: inspiracja

badaniami nad klasycyzmem, prowadzonymi przez pracowni

ę

ś

ółkiewskiego i Wyki w IBL

W

ą

tpliwo

ś

ci nie ulega,

ż

e Rymkiewicz wpisuje si

ę

w dyskusj

ę

nad kształtem poezji najnowszej. Młody poeta definiuje

klasycyzm zupełnie inaczej ni

ż

przedstawiciele krakowskiej szkoły krytyki, ale ł

ą

czy ich nieufny, wr

ę

cz wrogi stosunek

do awangardy, której głównym obro

ń

c

ą

jest Przybo

ś

.

Program klasycyzmu i praktyka poetycka Rymkiewicza uniewa

ż

niaj

ą

spór o „wizj

ę

” i „równanie”,

ś

wiadczy o tym

poł

ą

czenie antyawangardowego klasycyzmu z romantyzmem, wyra

ż

aj

ą

cym si

ę

si

ę

ganiem do archetypów i

dowarto

ś

ciowanie roli pod

ś

wiadomo

ś

ci.

Spór Rymkiewicza z awangard

ą

dotyczył:

•

koncepcji czasu i stosunku do tradycji

•

nakre

ś

lenia najistotniejszych funkcji poezji

Wi

ąż

e si

ę

z tym poj

ę

cie metafizyka – traktowane nieufnie przez awangard

ę

krakowsk

ą

. Rymkiewicz okre

ś

la cel

poezji podobnie jak przedstawiciele krakowskiej szkoły krytycznej (Wyka, Kwiatkowski). Tzn. proponuj

ą

oni by w

obr

ę

bie poj

ę

cia metafizyka zostawi

ć

jedynie pytania o cel

ż

ycia, sens istnienia,

ś

mierci, czasu, trwania.

KRYZYS KULTURY

Ś

RÓDZIEMNOMORSKIEJ

Swój program zawarł Rymkiewicz w szkicu Czym jest klasycyzm?. Praca ta stała si

ę

punktem wyj

ś

cia oceny sytuacji

w poezji współczesnej i umo

ż

liwiła sformułowanie nowego programu poetyckiego.

Wa

ż

na jest tu analiza procesów historycznych. Wg Rymkiewicza, przypadaj

ą

ce na XVI/XVII wiek kryzys

chrze

ś

cija

ń

skiej symboliki

ś

ródziemnomorskiej zawa

ż

ył na sytuacji współczesnego poety. Wtedy zakwestionowana

została zarówno teologiczna jak i psychologiczna warto

ść

symboli.

Zburzeniu uległ

ś

redniowieczny model

ś

wiata, zgodnie z którym rzeczywisto

ść

codzienna była rzeczywisto

ś

ci

ą

cudown

ą

, gł

ę

boko prze

ż

ywan

ą

, w której religia sprowadzała si

ę

nie tylko do rytuału, ale te

ż

była czynnikiem

wywieraj

ą

cym bezpo

ś

redni wpływ na

ż

ycie człowieka. Nast

ą

pił proces demitologizacji rzeczywisto

ś

ci. Uwa

ż

ano, ze to,

co boskie jest niewyra

ż

alne, nie mo

ż

e by

ć

wi

ę

c przekazane przez obraz.

Nie ufano ju

ż

ż

adnej filozofii, poniewa

ż

ka

ż

da z nich miała zapewni

ć

jaki

ś

ład. Przywrócenie harmonii było

niemo

ż

liwe. Poetyckim zapisem „demuzykalizacji

ś

wiata”, uczynionym z perspektywy człowieka dwudziestego wieku,

jest jeden z wczesnych wierszy Rymkiewicza –

Z pożółkłych pokoleń

.

Podobne rozwa

ż

ania jak w tym wierszu znajdziemy w zbiorze

Człowiek z głową jastrzębia

. Próba przywrócenia

harmonii podj

ę

ta została przez bohaterów wiersza

Małżonkowie

. I cz

ęś

ci tego tomu towarzyszy atmosfera

spełniaj

ą

cej si

ę

apokalipsy, poczucie bezpowrotnego przemijania czego

ś

istotnego, pragnienie odnalezienia Atlantydy

i

ś

wiadomo

ść

złudze

ń

tych pragnie

ń

.

Poeta w wierszach Rymkiewicza b

ę

dzie jednym z wygna

ń

ców z królestwa mitu. Poeta ten nie rozumie dlaczego

spotyka go taki los, towarzyszy mu nieustannie poczucie zagro

ż

enia, cho

ć

nie potrafi sprecyzowa

ć

jego przyczyn.

Osaczony przez barbarzy

ń

ców poeta chroni si

ę

w przeszło

ść

, reaktywuje j

ą

i ponawia, bo wie, ze tylko odnajduj

ą

c

swoje miejsce w przeszło

ś

ci, mo

ż

e odnale

źć

swoje miejsce w tera

ź

niejszo

ś

ci.

Jednym z najbogatszych kulturowych

ź

ródeł przeszło

ś

ci jest antyk, którego symbol – pokonany, lecz jednocze

ś

nie

zwyci

ę

ski Rzym stał si

ę

tematem wiersza

Epitafium dla Rzymu.

KLASYCYZM WOBEC TRADYCJI

Jednym z najistotniejszych postulatów współczesnego klasycyzmu jest konieczno

ść

okre

ś

lenia przez poet

ę

swego

stosunku do tradycji (wg Rymkiewicza). Si

ę

ganie do przeszło

ś

ci nie jest form

ą

ucieczki od tera

ź

niejszo

ś

ci, ale chodzi

o to, by w całym bogactwie minionego czasu osadzi

ć

swoje istnienie, by okre

ś

li

ć

swój stosunek do przodków, bo tylko

rozumiej

ą

ich

ż

ycie mo

ż

emy zrozumie

ć

własne.

Od przeszło

ś

ci nie da si

ę

uciec, poniewa

ż

kultura kształtowana przez kolejne wieki nie pozostaje bez wpływu na nas i

ona formułuje nasz

ą

ś

wiadomo

ść

. Taki stosunek do tradycji wskazuje na zale

ż

no

ść

Rynkiewicza od pogl

ą

dów Eliota:

•

Eliot definiuje klasyka jako twórc

ę

dojrzałego pod wzgl

ę

dem umysłu, obyczaju i j

ę

zyka

•

klasyk Rymkiewicza nie jest równie

ż

adwersarzem romantyka

Postulowany przez poet

ę

program klasycystyczny to powrót do przeszło

ś

ci, ale nie powrót do XVIII wieku, nie

faworyzuje

ż

adnej epoki.

POETA METAFUIZYK I NIEUSTANNE ZADUSZKI

Trzeci tomik Rymkiewicza - Metafizyka – rozpoczyna si

ę

wierszem Czym jest klasycyzm. Analiza utworów zawartych

w tym tomiku pozwala stwierdzi

ć

,

ż

e chodzi nie tylko o transcendencj

ę

mi

ę

dzy kulturami, ale przede wszystkim o

współistnienie dokona

ń

kulturowych ró

ż

nych epok w obr

ę

bie tradycji

ś

ródziemnomorskiej.

Wg Trznadla metafizyka to swoiste zrównanie

ś

wiata

ż

ywych ze

ś

wiatem umarłych, to przywrócenie istnienia tym,

którzy umarli, przywrócenie przede wszystkim poprzez pami

ęć

.

POETA METAFIZYK – ŁOWCA ARCHETYPÓW

Twórczo

ść

poetycka jest dla Rymkiewicza odwzorowaniem i ponawianiem kształtów, które znał czas miniony. Poj

ę

cie

archetypu przejmuje od Junga, dla którego s

ą

one reprezentacjami psychologicznie koniecznych reakcji na

pewne typowe sytuacje:

•

istniej

ą

ce zawsze archetypy s

ą

tre

ś

ciami nie

ś

wiadomo

ś

ci zbiorowej, jungowski artysta, aby zintegrowa

ć

archetyp ze

ś

wiadomo

ś

ci

ą

, posługuje si

ę

symbolem, takie działania wprowadzaj

ą

twórc

ę

w porz

ą

dek

kosmosu, zapewniaj

ą

mu harmoni

ę

Poeta ma jednak

ś

wiadomo

ść

,

ż

e u

ż

ywane przez niego symbole nie zawsze ł

ą

cz

ą

go z czytelnikiem, cz

ę

sto nie

stanowi

ą

o wspólnocie do

ś

wiadcze

ń

poety i odbiorcy, zostały pozbawione warto

ś

ci sakralnej, dlatego, gdy pojawiaj

ą

si

ę

w wierszu zostaj

ą

uznane za symbole indywidualne, b

ę

d

ą

ce własno

ś

ci

ą

tylko poety.

Przyczyn takiej sytuacji upatrywał Rymkiewicz w de spirytualizacji współczesnego

ś

wiata, której przejawem jest

roztrwonienie archetypicznych obrazów i zanik podstawowych do

ś

wiadcze

ń

, w których obrazy te ujawniaj

ą

si

ę

przez

symbole.

Jednak zasób archetypicznych symboli i wzorców jest niezniszczalny. Jego nieustanne przywoływanie i

przypominanie to zadanie poety – metafizyka. Dla takiego poety znaki czasu tera

ź

niejszego s

ą

tylko potwierdzeniem

do

ś

wiadczenia metafizycznego. Poeta za pomoc

ą

symboliki zapisuje to, co zostało ujrzane okiem wewn

ę

trznym.

Te rozwa

ż

anie pozwalaj

ą

sformułowa

ć

kolejne znaczenie terminu metafizyka u Rymkiewicza: metafizyka to si

ę

ganie

w sfer

ę

pod

ś

wiadomo

ś

ci kolektywnej, wydobywanie z niej zapomnianych archetypicznych wzorców i przywracanie ich

społeczno

ś

ci, w szatach symboliki czasu tera

ź

niejszego.

CZAS I PAMI

ĘĆ

Fundamentalne znaczenie dla przełomu klasycyzmu miało przej

ę

cie kołowej koncepcji czasu, zgodnie z któr

ą

przeszło

ść

i przyszło

ść

spotykaj

ą

si

ę

tera

ź

niejszo

ś

ci. Odnosi si

ę

to równie

ż

do sztuki – oznacza,

ż

e dzieło powstaj

ą

ce

dzisiaj mo

ż

e by

ć

komentarzem do dzieła powstałego w przeszło

ś

ci, mo

ż

e ukaza

ć

je w innym

ś

wietle. Aby zrozumie

ć

przeszło

ść

musimy odnale

źć

to, co ł

ą

czy nas z przodkami.

Poetyckim zapisem refleksji o czasie jest wiersz

Kurort

, w którym poeta ukrywa si

ę

pod mask

ą

Goethego. Pochodzi

on ze zbioru

Metafizyka

z roku 1963.

Rymkiewicz odwołuje si

ę

w wierszach do wielu koncepcji czasu, co pozwala s

ą

dzi

ć

,

ż

e nie chodziło mu o adaptacj

ę

jednego konkretnego systemu filozoficznego, ale chciał wydoby

ć

z ka

ż

dego to, co wydaje si

ę

im wspólne – tj. prawd

ę

o istnieniu przeszło

ś

ci w pami

ę

ci czasu tera

ź

niejszego.

Symbolem jedno

ś

ci wszystkich czasów jest dla Rymkiewicza ró

ż

a – obecna w wierszach wielu poetów przestaje

by

ć

symbolem indywidualnym, ale jest symbolem zmiany (Ró

ż

a oddana Danielowi Naborowskiemu).

DIALOG Z BAROKIEM METAFIZYCZNYM

Poeta czerpie z kulturowego dorobku XVII wieku w ka

ż

dy okresie twórczo

ś

ci. Zwi

ą

zki z barokiem ujawniaj

ą

si

ę

zarówno w zakresie poetyki, jak i problematyki utworów. Z metafizycznych poetów baroku najbli

ż

si Rymkiewiczowi s

ą

:

Naborowski, Jan i Zbigniew Morsztynowie (pomija natomiast S

ę

pa Szarzy

ń

skiego uwa

ż

anego za najwybitniejszego

poet

ę

metafizycznego).

Podstaw

ą

wyboru Rymkiewicza był sposób kształtowania wiersza – Naborowski wg Rymkiewicza my

ś

li wierszem,

podczas gdy Szarzy

ń

ski zamyka swe my

ś

li w dany wzór.

Jednak mimo niech

ę

ci do S

ę

pa Szarzy

ń

skiego znajdujemy u Rymkiewicza nawi

ą

zania do barokowego poety:

Epitafium dla Rzymu

( patrz na koniec).

Zwi

ą

zek z podobnie zatytułowanym tekstem S

ę

pa jest lu

ź

ny.

Dowodem nawi

ą

zywania do twórczo

ś

ci Jana Andrzeja Morsztyna jest wiersz

Wiersze w kwartanie

rozpoczynaj

ą

cy

tomik

Animula

(1964)

(opracowany na ko

ń

cu)

.

Najwi

ę

cej ł

ą

czy Rymkiewicza jednak z Danielem Naborowskim. Rymkiewiczowski dialog z Naborowskim polega na

ponowieniu wzoru ale przede wszystkim jest szczególn

ą

gr

ą

literack

ą

(wiersz

Wiersze Daniela

Naborowskiego

…z tomiku

Metafizyka

).

Najwi

ę

ksze zainteresowanie barokow

ą

poezj

ą

metafizyczn

ą

obserwujemy u Rymkiewicza w okresie kształtowania si

ę

jego programu klasycyzmu. Inspirowane ono było lektur

ą

szkiców Eliota. Rymkiewicz nawi

ą

zuj

ą

cy do metafizycznej

poezji barokowej nie mo

ż

e by

ć

nazwany poet

ą

metafizycznym w znaczeniu XVII wiecznego baroku angielskiego.

Nazwa ta okre

ś

la natomiast specyficzny sposób kształtowania wiersza. Wiersze współczesnego poety nawi

ą

zuj

ą

natomiast do polskiego baroku – implikuj

ą

metafizyk

ę

rozumian

ą

jako poszukiwanie Boga, refleksj

ę

nad

przemijaniem,

ś

mierci

ą

i dwoisto

ś

ci

ą

ludzkiej natury (to wszystko jest odziedziczone po polskim baroku).

OD KLASYCZNEGO UNIWERSALIZMU DO ROMANTYCZNEGO INDYWIDUALIZMU

Postulaty współczesnego klasycyzmu nie s

ą

przez Rymkiewicza realizowane wiernie w pó

ź

niejszej twórczo

ś

ci.

Nast

ę

puje modyfikacja niektórych elementów.

W wierszu

Otwock 1964

, z tomiku

Anatomia

(1970), nast

ę

puje po

ż

egnanie z poet

ą

uznanym przez Eliota za

najwi

ę

kszego klasyka, z Wergiliuszem. Rymkiewicz

ż

egna si

ę

wi

ę

c w pewnym sensie ze swym poetyckim

programem. Po

ż

egnanie dotyczy przede wszystkim poetyki. Wiersze zyskuj

ą

na jasno

ś

ci i przejrzysto

ś

ci.

W ostatnich tomach poety dominuje strofa dytyrambiczna. Natomiast problematyka nie zmienia si

ę

zasadniczo, dzi

ę

ki

czemu cała twórczo

ść

Rymkiewicza jawi si

ę

jako ci

ą

gło

ść

, jest ona swoi

ś

cie rozumian

ą

rozmowa ze zmarłymi. W

jego twórczo

ś

ci najwa

ż

niejszy jest problem

ś

mierci.

Zmienia si

ę

u Rymkiewicza pojmowanie

ś

mierci: nie jest ju

ż

ona faktem kulturowym, ale procesem biologicznego

rozkładu, jest konkretna i zmaterializowana. Pojawia si

ę

te

ż

problematyka metaj

ę

zykowa.

Z tomików

Anatomia

(1970),

Co to jest drozd

(1973),

Thema regium

(1978) mo

ż

emy wyczyta

ć

prze

ś

wiadczenie o bezsilno

ś

ci j

ę

zyka wobec opisywanej rzeczywisto

ś

ci. J

ę

zyk jest konwencj

ą

, czyli nieuniknion

ą

barier

ą

mi

ę

dzy nami a

ś

wiatem (wcze

ś

niej konwencja oznaczała dla Rymkiewicza szans

ę

na zrozumienie

przeszło

ś

ci).

Opisan

ą

sytuacj

ę

obrazuje wiersz

Czym jest klasycyzm(II)

z tomu

Thema regium

(1978), a tak

ż

e wiersz Glina

mną się nie napije

z tego samego tomu.

Rymkiewicz neguje te

ż

Jungowsk

ą

teori

ę

archetypów – po latach mówi o niej,

ż

e słu

ż

yła mu raczej jako or

ęż

przeciwko strukturalistom polskiej historii literatury. Twierdzi te

ż

, ze Jungizm nie jest nauk

ą

i nie mo

ż

na czerpa

ć

z

niego reguł, czy wskazówek metodologicznych.

Rymkiewicz-eseista podkre

ś

la,

ż

e przedmiotem jego zainteresowania jest coraz cz

ęś

ciej indywidualny los ludzki.

Natomiast klasyk dostrzegał przede wszystkim uniwersalno

ść

, powszechno

ść

, powtarzalno

ść

ś

mierci. Po latach

wa

ż

na staje si

ę

dl Rymkiewicza przede wszystkim konkretna

ś

mier

ć

. Mo

ż

na tu przytoczy

ć

wiersz

Sentymentalny

wierszyk marca

, z jednego z ostatnich tomów poety

Znak niejasny, baśń półżywa

(1999).

śywi i umarli w teatrze świata

R. Przybylski okre

ś

lił cał

ą

twórczo

ść

Rymkiewicza jako nieustanne Zaduszki – poniewa

ż

niemal cał

ą

twórczo

ś

ci

ą

poety rz

ą

dzi temat

ś

mierci, jest ona wr

ę

cz zapisem współistnienia

ż

ywych i umarłych. Rymkiewicz realizuj

ą

c taki

temat posługuje si

ę

okre

ś

lon

ą

konwencj

ą

– jednym ze sposobów konwencjonalizacji utworów jest zastosowanie liryki

maski. Zakładanie masek umo

ż

liwia poecie przywoływanie Wielkich Duchów przeszło

ś

ci.

POETA NA OBROTOWEJ SCENIE

Mamy u Rymkiewicza koncepcj

ę

ś

wiata jako teatru , co jest charakterystyczne dla baroku, ale nie chodzi tu o zwykle

porównanie

ś

wiata do teatru lecz o stwierdzenie,

ż

e

ś

wiat jest teatrem, jest z nim to

ż

samy.

ś

ycie to gra, a człowiek nie

mo

ż

e pozby

ć

si

ę

roli. Tak

ą

koncepcj

ę

znajdziemy np. w wierszu

Poeta

(z tomu

Konwencje

1957).

Rymkiewicz jest nie tylko poet

ą

ale te

ż

dramaturgiem, w swoich dziełach nawi

ą

zuje do koncepcji „teatru w teatrze”.

Podobnie jak aktorami s

ą

bohaterowie jego dramatów, tak te

ż

aktorem jest podmiot liryczny wczesnych wierszy, nie

jest on kim

ś

wyj

ą

tkowym, od innych ró

ż

ni si

ę

tylko wielo

ś

ci

ą

przybieranych masek:

•

przybieranie kolejnych masek umo

ż

liwia nie tylko pełniejszy ogl

ą

d

ś

wiata, spojrzenie z ró

ż

nych punktów

widzenia, ale jest równie

ż

sposobem ukrycia si

ę

poety pod tekstem, ukrycia własnej prywatno

ś

ci

Wiersz Poeta to głos młodego Rymkiewicza w dyskusji dotycz

ą

cej funkcji literaturze powojennej Polski. Wa

ż

na jest tu

sytuacja historyczna i społeczna w jakiej powstał wiersz. Istotne s

ą

te

ż

nawi

ą

zania do twórczo

ś

ci Miłosza – Czesław

Miłosz stał si

ę

jednym z najwa

ż

niejszych

ź

ródeł inspiracji dla Rymkiewicza oraz Jerzego Wale

ń

czaka, któremu

Rymkiewicz po

ś

wi

ę

ca wiersz zawieraj

ą

cy kreacj

ę

poety

ś

wiadomego swej roli, który zdaje sobie spraw

ę

z uwikłania w

gr

ę

mi

ę

dzyludzk

ą

(wiersz

Do Jerzego Waleńczaka

z tomu

Konwencje

).

POCHWAŁA KONWENCJI

Bezpo

ś

rednim

ź

ródłem tomiku Rymkiewicza

Konwencje

mogły sta

ć

si

ę

postulaty

Traktatu moralnego

Miłosza

−

postulaty te to m.in.: poeta musi nie

ć

intuicj

ę

, wyostrzony i przenikliwy wzrok, a wiersz winien chroni

ć

od

rozpaczy

−

Miłosz u

ś

wiadamia,

ż

e

ż

yjemy w

ś

wiecie ró

ż

norodnych, zmieniaj

ą

cych si

ę

konwencji, a których nie ma

ucieczki, jeste

ś

my w nie uwikłani, a przeciwstawi

ć

im mo

ż

emy jedynie marzenie

−

Miłosz nakazuje szuka

ć

ocalenia we własnym wn

ę

trzu, okre

ś

li

ć

si

ę

wobec dominuj

ą

cych pr

ą

dów i ideologii

do czego potrzebna jest równowaga serca i umysłu

Rymkiewicz powołuj

ą

c si

ę

na te postulaty, zwracał szczególn

ą

uwag

ę

na sprawy, które dla Miłosza były tylko punktem

wyj

ś

cia – zatrzymał si

ę

dłu

ż

ej nad konwencja, która stała si

ę

dla poety miejscem ocalenia:

−

Miłosz rozumiał konwencj

ę

szeroko, mogła oznacza

ć

filozoficzny system, formacj

ę

polityczn

ą

, pogl

ą

dy

historiozoficzne

−

Dla Rymkiewicza konwencja była poj

ę

ciem

ś

ci

ś

le zwi

ą

zanym z twórczo

ś

ci

ą

, kategori

ą

poetyck

ą

,

metod

ą

ocalenia tradycji

Z bogatych zasobów literatury poeta wybiera

ś

wiadomie i nie pozwala czytelnikowi ulega

ć

złudzeniu prawdziwo

ś

ci

tworzonej fikcji literackiej. Podkre

ś

lenie konwencjonalno

ś

ci utworu ma sugerowa

ć

odbiorcy,

ż

e nie powinien

odczytywa

ć

wiersza jako zapisu uczu

ć

i emocji poety, ale szuka

ć

gł

ę

bszej warstwy znaczeniowej. Konwencja staje si

ę

rodzajem kamufla

ż

u.

Rymkiewicz wyst

ę

puje przeciwko ocenieniu wiersza ze wzgl

ę

du na autentyczno

ść

przedstawianych uczu

ć

autora.

Szczero

ść

nie mo

ż

e by

ć

kryterium oceny. Rymkiewicz wyró

ż

nia w zwi

ą

zku z tym dwa rodzaje dialektu poetyckiego

(który rozumie jako sposób mówienia, składania i zasi

ę

g słownictwa wypowiedzi, jest to j

ę

zyk poetycki wobec j.

narodowego):

1.

idiom konwersacyjny – czyli sposób pisania pozoruj

ą

cy swobodn

ą

rozmow

ę

poety z czytelnikiem

2.

idiom konwencjonalny – oparty na wysoko zorganizowanej składni, wywołuj

ą

cy wra

ż

enie sztuczno

ś

ci

wypowiedzi

Rymkiewicz zaznacza,

ż

e poeta współczesny mo

ż

e posługiwa

ć

si

ę

tylko idiomem konwencjonalnym.

MASKI, ROLE, STYLIZACJE

W

ś

ród wierszy Rymkiewicza znajduj

ą

si

ę

te

ż

takie, w których podmiot liryczny, mówi

ą

cy w pierwszej osobie

przemawia głosem konkretnej postaci historycznej. Pisane s

ą

one w konwencji liryki roli i liryki maski. Podmiot tych

wierszy mo

ż

emy nazwa

ć

persona:

•

persona jest wypadkow

ą

współistnienia w tek

ś

cie dwóch głosów: głosu poety współczesnego i głosu postaci,

pod której mask

ą

si

ę

ukrywa

Jednym z głosów przeszło

ś

ci jest głos Dantego z wiersza

Dante

(tom

Metafizyka

), podobna koncepcja wyst

ę

puje w

innych wierszach z tego tomu:

Kurort

(Goethe),

Mickiewicz w Paryżu

. Znajdziemy te

ż

głos przeszło

ś

ci w

wierszu

Exegi

monumentum

z tomu

Thema regium

. Natomiast inaczej ukształtowany jest podmiot wiersza

Bias

z Priene

, gdzie mamy do czynienia z poł

ą

czeniem liryki po

ś

redniej i bezpo

ś

redniej.

Kwiatkowski podkre

ś

la,

ż

e twórczo

ść

Rymkiewicza nasycona jest silnie elementami mitu i religijno

ś

ci,

ż

e obecny jest

w niej motyw

ś

mierci i odrodzenia oraz komunikacji mi

ę

dzy

ż

ywymi i zmarłymi. Kwiatkowski zwraca uwag

ę

na istotn

ą

kwesti

ę

– ujawniaj

ą

c

ą

si

ę

w poezji Rymkiewicza wi

ęź

mi

ę

dzy literatur

ą

a metafizyk

ą

, religi

ą

, mitologi

ą

. Uwaga ta

dotyczy wczesnych wierszy Rymkiewicza.

Jedn

ą

z metod intertekstualnej gry jak

ą

prowadzi Rymkiewicz s

ą

stylizacje – aktualizacja wybranych nurtów tradycji

odbywa si

ę

przez nawi

ą

zanie do okre

ś

lonych poetyk przeszło

ś

ci lub do form wiersza typowych dla konkretnych

poetów:

stylizacja na płaszczy

ź

nie poetyki dokonuje si

ę

poprzez u

ż

ycie archaizmów leksykalnych, słowotwórczych,

fleksyjnych, a tak

ż

e poprzez wykorzystanie typowych dla baroku

ś

rodków stylistycznych

Rymkiewicz stosuje te

ż

(za przykładem Eliota

1

) cz

ę

ste nawi

ą

zania poprzez cytaty, aluzje, do twórców

ró

ż

nych epok

wa

ż

nym zabiegiem stylizacyjnym jest kształtowanie tytułów utworów na wzór barokowy

POETA JAKO MEDIUM

W

ś

ród utworów, w których odbywa si

ę

dialog z tekstami poetów wcze

ś

niejszych, s

ą

takie, które mo

ż

na nazwa

mediumicznymi. Okre

ś

lenia tego u

ż

ył Rymkiewicz w nawi

ą

zaniu do twórczo

ś

ci Mi

ę

dzyrzeckiego

2

. W

ś

ród tak

okre

ś

lanych utworów znajduj

ą

si

ę

wiersze metapoetyckie, w których zostaje zapisany proces ingerencji umarłych w

ś

wiat współczesnego poety. „Ja” liryczne wie,

ż

e jest medium, przez które przemawiaj

ą

głosy przodków.

Ciekawym zapisem tych zało

ż

e

ń

s

ą

takie utwory jak:

−

Kolęda księdza Baki

z tomu

Co to jest drozd

(1973)

−

Jak on ten trup

z tomu

Co to jest drozd

Ptak jako figura poety

Ptak jest stworzeniem cz

ę

sto goszcz

ą

cym w poezji i przybiera ró

ż

ne znaczenie symboliczne:

−−−−

materialne przedstawienie duchowej sfery ludzkiego

ż

ycia (w Biblii, u Greków i Rzymian staro

ż

ytnych)

−−−−

symbol wi

ążą

cy rzeczywisto

ść

fizyczn

ą

z rz,metafizyczn

ą

, ziemi

ę

z niebem

−−−−

atrybut bogów antycznych (orzeł, łab

ę

d

ź

, sowa)

−−−−

symbol Boga chrze

ś

cija

ń

skiego (goł

ą

b)

−−−−

symbolizował uwolnienie od spraw ziemskich i wzlot ku Bogu, czyli był znakiem transcendentnego

ś

wiata

−−−−

synonim poety

U Rymkiewicza wła

ś

nie ptak jest figur

ą

poetów ró

ż

nych czasów, za pomoc

ą

której został podj

ę

ty dialog o sensie

istnienia i o transcendencji.

GŁOS WRÓBLA W KRTANI

Motyw ptaka obecny wyra

ź

nie w tomie

Człowiek z głową jastrzębia

. Ptakiem pojawiaj

ą

cym si

ę

cz

ę

sto u

Rymkiewicza jest wróbel – stworzenie małe, szare, niepozorne, przez sw

ą

nieustann

ą

obecno

ść

w

ś

ród ludzi

powszednie, prawie niedostrzegalne.

Wróbel symbolizuje płodno

ść

i pami

ęć

, wojowniczo

ść

i chytro

ść

. Głos wróbla to w poezji Rymkiewicza głos

przodków, to oni wdzieraj

ą

si

ę

w

ż

ycie poety, wymagaj

ą

by o nich pami

ę

ta

ć

(

Przodkowie, Metafizyka

).

CZŁOWIEK Z GŁOW

Ą

JASTRZ

Ę

BIA

Sposób w jaki okre

ś

la Rymkiewicz groz

ę

kontaktów z przodkami bliski jest surrealizmowi. Surrealistyczne

obrazowanie pojawia si

ę

zwłaszcza w jego wczesnych opowiadaniach, a tak

ż

e odnajdujemy je w wierszu

Człowiek

z głową jastrzębia

.

Ś

WIERGOT PRZEGRANEGO METAFIZYKA

Jedn

ą

z najistotniejszych diagnoz Rymkiewicza jest diagnoza o

ś

mierci symboliki, z pomoc

ą

której ujawnione były

archetypalne wzorce. Symbole te zostały zapomniane, nie s

ą

czytelne dla odbiorcy. Je

ś

li s

ą

dost

ę

pne to tylko poecie-

metafizykowi to

ż

adna technika tworzenia nie mo

ż

e przywróci

ć

komunikacji miedzy nadawc

ą

a odbiorc

ą

(wiersz

Pogrzeb metafizyka)

.

W KR

Ę

GU METAFIZYKI ELIOTA –

Wiersze w kwartanie

Ptak pozostaje istotnym znakiem tak

ż

e w tomie

Animula,

naznaczonym lektur

ą

Eliota. Tom ten mo

ż

na uzna

ć

za

metapoetycki, poniewa

ż

jest on prób

ą

wypowiedzenia zasad współczesnego klasycyzmu przy u

ż

yciu j

ę

zyka poezji.

Rymkiewicz przywołuje tu wiersze poetów, dla których Bóg był punktem odniesienia w spojrzeniu na egzystencj

ę

człowieka. Chce on w ten sposób pokaza

ć

, w jaki sposób powracaj

ą

oni w wierszu dzisiejszym.

Wierszem obrazuj

ą

cym te koncepcje jest utwór

Wiersze w kwartanie.

MI

Ę

DZY NATUR

Ą

A KULTUR

Ą

-

Animula

Animula

to te

ż

tytuł głównego poematu tomu o tym samym tytule. Mamy w tym wierszu równie

ż

rozwa

ż

ania

metapoetyckie.

SŁOWIK W

Ś

RÓD RUIN RZYMU

W cyklu wierszy Tristia (z tomu Ulica Mandelsztama)

ś

piewem słowiczym nazwany zostaje głos Mandelsztama

3

.

Rymkiewicz pisze o słowiku jako ptaku, który

ś

piewaj

ą

cy w idyllicznych ogrodach twórców minionego czasu, umilkł w

ogrodach poetów XX wieku.

Ten poemat jest prób

ą

ukazania analogii mi

ę

dzy losem rzymskiego wygna

ń

ca a histori

ą

rosyjskiego poety.

Poeta i język

Rymkiewicz zajmuje si

ę

j

ę

zykiem jako tworzywem poezji. Powinien on by

ć

dla poety miejscem spotkania

tera

ź

niejszo

ś

ci z przeszło

ś

ci

ą

. Tematyka metaj

ę

zykowa pojawia si

ę

we wczesnym wierszach Rymkiewicza, np. w

wierszu

Mickiewicz w Paryżu

.

PRZEPA

ŚĆ

MI

Ę

DZY SŁOWEM A RZECZ

Ą

Istotnym pytaniem jakie nurtuje podmiot liryczny wielu wierszy Rymkiewicza jest pytanie o relacje mi

ę

dzy

ś

witem a

człowiekiem, który badaj

ą

c rzeczywisto

ść

posługuje si

ę

zmysłami, porz

ą

dkuje j

ą

w my

ś

li i nazywa za pomoc

ą

j

ę

zyka.

Wiele utworów

ś

wiadczy, ze j

ę

zyk nie jest w stanie ani prawdziwie pozna

ć

ani opisa

ć

rzeczywisto

ś

ci wobec słowa

zewn

ę

trznej. Poj

ę

cia ogólne próbuj

ą

ce uporz

ą

dkowa

ć

ś

wiat, zamkn

ąć

go w kategoriach rodzaju i gatunku s

ą

bezradne wobec cudów natury.

Zapisem kolejnych prób okre

ś

lenia relacji mi

ę

dzy słowem a rzecz

ą

s

ą

wiersze z tomu

Co to jest drozd

. W

tytułowym dro

ź

dzie nie Ko

ż

an doszukiwa

ć

si

ę

znacze

ń

symbolicznych jakie były przypisywane ptakowi. Tym razem

nie

ś

piewa on głosem przodków, nie jest symbolem rado

ś

ci. Tytułowe pytanie ma raczej charakter ogólny i dotyczy

relacji miedzy bytem konkretnym, empirycznie sprawdzalnym (drozdem, drzewem) a j

ę

zykowym odpowiednikiem.

Drozd mo

ż

e tu by

ć

jedynie symbolem w znaczeniu jakie nadaje temu poj

ę

ciu filozof – Peirce, który rozró

ż

niaj

ą

c w

ś

ród

znaków symbole, ikony i indeksy, te pierwsze nazywa konwencjonalnymi. Czyli wg tego filozofa symbolami s

ą

m.in.

wyrazy, którymi nazywamy otaczaj

ą

cy nas

ś

wiat. Drozd-symbol to słowo próbuj

ą

ce opisa

ć

rzeczywisto

ś

.

Te wszystkie rozwa

ż

ania mamy tytułowym wierszu tomiku, a tak

ż

e w wierszu ko

ń

cz

ą

cym tomik w którym ujawnia si

ę

tak

ż

e efekt humorystyczny (

Traktat metafizyczny

).

W OBRONIE METAFIZYKI

Rymkiewicz nie b

ę

d

ą

c filozofem metafizyki sam broni jej, broni

ą

c jednocze

ś

nie sensu uprawiania poezji. Poeta,

kreuj

ą

c swój

ś

wiat przedstawiony, u

ż

ywa własnego, zmetaforyzowanego j

ę

zyka, w którym mo

ż

na nie tylko opisa

ć

rzeczywisto

ść

, ale mo

ż

na te

ż

próbowa

ć

uchwyci

ć

istot

ę

duszy. Dlatego te

ż

metapoetycki tom

Co to jest drozd

ko

ń

czy si

ę

przesłaniem metafizycznym.

Rymkiewicz podkre

ś

la istotn

ą

role wyobra

ź

ni w twórczo

ś

ci poetyckiej. Wyobra

ź

nia ma słu

ż

y

ć

docieraniu doi

zamierzchłych symboli, archetypicznych obrazów.

GŁOS W SPORZE O UNIWERSALIA

Pojawiaj

ą

ce si

ę

w wielu utworach pytania o relacj

ę

mi

ę

dzy realnymi bytami a odpowiadaj

ą

cymi im poj

ę

ciami ogólnymi

mo

ż

na potraktowa

ć

jako głos poetycki w sporze o uniwersalia. Stopniowo pytania te nabieraj

ą

charakteru

metafizycznego – refleksja nad słowem jest miejscem spotkania lingwistyki z metafizyk

ą

.

Wszystkie utwory po

ś

wi

ę

cone drozdowi zbudowane s

ą

w du

ż

ej mierze z pyta

ń

, na które nie ma jeszcze próby

odpowiedzi, jest jedynie postawienie problemu. Poetycki drozd oznaczaj

ą

cy raz poj

ę

cie ogólne, raz drozda

konkretnego, wpisuje si

ę

w spór o uniwersalia. Czy idea drozda istnieje realnie, jak chciał Platon, czy mo

ż

e tylko w

konkretnym, opierzonym dro

ź

dzie (Arystoteles).

Wobec ograniczonych mo

ż

liwo

ś

ci istnienia bytów realnych słowa s

ą

wolne od tych ogranicze

ń

, ich sens NIE polega

na tym,

ż

e nazywaj

ą

, ale na tym,

ż

e TWORZ

Ą

. Rzeczywisto

ś

ci

ą

, w której słowo uzyskuje tak

ą

rang

ę

, jest

rzeczywisto

ść

poetycka. Drzewo poetyckie budowane jest ze słów, które nie przystaj

ą

do drzewa realnego.

Poezja jest now

ą

rzeczywisto

ś

ci

ą

, funkcjonuj

ą

c

ą

na innych prawach ni

ż

zmysłowo poznawalny

ś

wiat. Słowo poetyckie

zostaje wprowadzone w ró

ż

ne konteksty, w których mo

ż

e pełni

ć

ró

ż

norodne funkcje.

Poetycki realizm Rymkiewicza nie jest realizmem w tradycyjnym znaczeniu. Rymkiewicz nie rezygnuje z utrwalonych

form zapisu wiersza, nie zale

ż

y mu na tym, by byt tworzony słowem poetyckim był konkurencyjny wobec bytu

realnego. Rymkiewiczowi chodzi o podkre

ś

lenie,

ż

e wiersz jest form

ą

dialogu z rzeczywisto

ś

ci

ą

.

Wiersz jest wg Rymkiewicza rzeczywisto

ś

ci

ą

niezale

ż

n

ą

od

ś

wiata realnego, poniewa

ż

jest konwencj

ą

, umow

ą

,

zbiorem reguł gry, narz

ę

dziem porozumienia, ale i zabawy ze

ś

wiatem, jest jedynym miejscem istnienia tego, co

fizycznie przemin

ę

ło. Istnie

ć

znaczy by

ć

w tek

ś

cie, by

ć

w j

ę

zyku.

Rymkiewicz w swoim przekonaniu o niemo

ż

no

ś

ci wiernego oddania

ś

wiata za pomoc

ą

słowa jest bliski Miłoszowi.

Odmienne jest przekonanie Rymkiewicza,

ż

e istnie

ć

znaczy by

ć

zapisanym.

ISTNIE

Ć

ZNACZY BY

Ć

W J

Ę

ZYKU

Jednym z podstawowych zało

ż

e

ń

wczesnego klasycyzmu Rymkiewicza jest mo

ż

liwo

ść

ocalania przemijaj

ą

cych

rzeczy poprzez działania artysty. To twórca izoluje ze

ś

wiata i utrwala w dziele przedmiot. Warunkiem ocalenia jest

istnienie pokrewie

ń

stwa mi

ę

dzy twórc

ą

a odbiorc

ą

, wspólnota do

ś

wiadcze

ń

.

J

ę

zyk Rymkiewicza zapewnia istnienie tym, którzy odeszli.

Ś

wiadcz

ą

o tym liczne wiersze „mediumiczne” oraz utwory

nale

żą

ce do liryki roli i maski.

Obecno

ść

w

ś

wiadomo

ś

ci tekstów naszej kultury jest równocze

ś

nie warunkiem zachowania to

ż

samo

ś

ci narodu,

poczucia jego odr

ę

bno

ś

ci, warunkiem przetrwania (

Wiersz dla plemienia Jadźwingów

…).

BÓG W ZWIERCIADLE J

Ę

ZYKA

Człowiek, którego jedynym narz

ę

dziem opisu tego, co zewn

ę

trzne, jest j

ę

zyk, stoi bezradny wobec empirycznie

niepoznawalnej sferze metafizycznej. Rymkiewicz wskazuje, ze j

ę

zyk literatury nie radzi sobie z t

ą

problematyk

ą

.

Tematem nurtuj

ą

cym poet

ę

jest j

ę

zyk jako niedoskonałe narz

ę

dzie poznania Boga:

•

ciemno

ść

to poj

ę

cie towarzysz

ą

ce nieustannie poecie w refleksjach teologicznych – jeste

ś

my skazani na

bł

ą

dzenie w ciemno

ś

ci

•

bł

ą

dz

ą

c jak Paweł w ciemno

ś

ci szukamy prze

ś

witu, prze

ś

wit to troch

ę

ś

wiatła w miejscu najciemniejszym

¶

T

ą

tematyk

ę

porusz poeta w wierszu

Jeśli nie istnieje

z tomiku

Co to jest drozd

(1973).

PRYWATNA HISTORIA FILOZOFII

Rymkiewicz pisze wierszami swoj

ą

prywatn

ą

histori

ę

filozofii – kształtuj

ą

c swoj

ą

poezj

ę

poprzez si

ę

ganie po

interteksty, którymi s

ą

dzieła i rozprawy filozofów.

Zakres pyta

ń

jakie stawia poeta nie jest szeroki, ale s

ą

to pytania fundamentalne. Dotycz

ą

przyczyny, sensu i

sposobu istnienia

ś

wiata oraz mo

ż

liwo

ś

ci jego poznania i wyra

ż

enia w j

ę

zyku.

Rymkiewicz w wielu wiersza prowadzi dyskusj

ę

z Platonem (zacz

ę

ło si

ę

od wiersza

Mickiewicz w Paryżu

).

Filozofia Platona zostaje zakwestionowana w pó

ź

niejszych utworach – m.in. w

Kolędzie księdza Baki

.

Rymkiewicz dialoguj

ą

c z filozofami przede wszystkim pyta, nierzadko ironizuje, nie zgadza si

ę

, proponuje własne

spojrzenie. Poeta stawia pytania filozofom ró

ż

nych epok, rozpoczyna od staro

ż

ytno

ś

ci (Platon, Parmenides).

Nawi

ą

zuje do Heraklita w

Wierszu na te słowa Heraklita: Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki

(z tomu

Anatomia

z 1970 roku).

Rymkiewicz si

ę

ga równie

ż

do filozofów zajmuj

ą

cych si

ę

zagadnieniami epistemologicznymi, którzy próbuj

ą

nakre

ś

li

ć

relacje miedzy człowiekiem a

ś

wiatem – m.in. do Kanta w wierszu o tym samym tytule co dzieło filozofa:

Krytyka

czystego rozumu

(z tomu

Co to jest drozd

).

Mamy te

ż

u Rymkiewicza nawi

ą

zania do Husserla (

Ale do rzeczy

z tomu

Moje dzieło pośmiertne

z 1993),

Heideggera.

W prywatnej historii Rymkiewicza nie pojawiaj

ą

si

ę

ci, którzy znale

ź

li jedynie słuszn

ą

i ostateczn

ą

odpowied

ź

, lecz

w

ą

tpi

ą

cy, niepewni, czasem neguj

ą

cy Boga pesymi

ś

ci, jak Schopenhauer (wiersz

Teologia ślimaka

, z tomu

Moje dzieło pośmiertne

).

POPIÓŁ S

Ą

NASZE SŁOWA

Wiele wierszy Rymkiewicza stanowi refleksj

ę

na nietrwało

ś

ci

ą

j

ę

zyka. Słowo nie ma mocy ocalaj

ą

cej, jest

przemijaj

ą

ce podobnie jak przedmiot. Interesuj

ą

co ta tematyka została ukazana w wierszu

Moje słowa są cielesne

pochodz

ą

cym z tomu

Thema regium

.

WIERSZ JAKO WI

Ę

ZIENIE

Ś

MIERCI

Obok przekonania o przemijalno

ś

ci słów mamy równie

ż

sugesti

ę

,

ż

e mog

ą

si

ę

one sta

ć

narz

ę

dziem walki ze

ś

mierci

ą

i rozkładem. Problematyk

ę

t

ę

podejmuje poeta w wierszu ko

ń

cz

ą

cym tomik

Anatomia

, a nawi

ą

zuj

ą

cym do obrazu

Rembrandta dramacie

Lekcja anatomii profesora Tulpa.

Tematyka ta poruszona zostaje te

ż

w wierszu

Schubert

z tomiku

Thema regium

.

JEST TRUP, KTÓRY

ś

YJE

Wiersz b

ę

d

ą

cy w poezji Rymkiewicza jednocze

ś

nie popiołem i wi

ę

zieniem

ś

mierci, ukazywany jest przez poet

ę

na

podobie

ń

stwo trupa.

Tematyk

ę

t

ę

realizuj

ą

m.in. takie wiersze jak:

Weźcie te wiersze, Taka mgła, Na te wiersze

.

Utwory, w których j

ę

zyk, słowo, wiersz okazuj

ą

si

ę

trupami próbuj

ą

cymi zaznaczy

ć

swoja

ż

ywotno

ść

, umieszcza poeta

w s

ą

siedztwie utworów po

ś

wi

ę

conych refleksji nad sposobem i sensem istnienia konkretnych przedmiotów.

W poszukiwaniu transcendencji

Jednym z głównych celów poezji Rymkiewicza jest okre

ś

lenie szczególnej sytuacji egzystencjalnej człowieka,

który z jednej strony podlega nieubłaganym prawom NATURY, z drugiej,

ż

yj

ą

c w okre

ś

lonym miejscu i czasie jest

uwikłany w HISTORI

Ę

.

Podmiot liryczny jego wierszy nieustannie podejmuje problematyk

ę

ś

mierci i rozkładu ciała, próbuje nazwa

ć

i opisa

ć

po

ś

miertn

ą

egzystencj

ę

człowieka, nieustannie stawia pytania o sens ludzkiego i przedmiotowego istnienia, o los

po

ś

miertny, o transcendencj

ę

.

CZŁOWIEK WOBEC NATURY I HISTORII tematyka poruszana przede wszystkim w tomach:

Konwencje

i

Człowiek z

głową jastrzębia

W tej tematyce mieszcz

ą

si

ę

utwory b

ę

d

ą

ce prób

ą

uogólnienia ludzkiego losu w obliczu do

ś

wiadcze

ń

ostatniej wojny

(

Zima, Szczelina

).

POETYCKIE HIPOSTAZY

4

ZA

Ś

WIATA

Poeta dla którego metafizyka nie jest pustym słowem musi stawia

ć

najstarsze pytania ludzko

ś

ci. Pytania te dotycz

ą

nie tylko sensu ziemskiego istnienia, ale równie

ż

tego, co nast

ą

pi po ziemskiej egzystencji.

Ta tematyka pojawia si

ę

ju

ż

w tomie

Człowiek z głową jastrzębia,

gdzie kraina po

ś

miertna jest przede wszystkim

tajemnic

ą

. To co tajemnicze próbuje poeta okre

ś

li

ć

metaforycznie.

Mamy w tym kr

ę

gu takie utwory jak: Lament osiemnastoletniej, Do trupa, Na trupa,

Pytania i odpowiedzi dotycz

ą

ce za

ś

wiatów wydaj

ą

si

ę

o tyle wa

ż

ne, o ile mog

ą

sta

ć

si

ę

tematem poetyckim.

Ś

mier

ć

jest materi

ą

pozwalaj

ą

c

ą

kształtowa

ć

wiersz. Wa

ż

niejsza od odpowiedzi zdaje si

ę

by

ć

jej forma.

PYTANIA ZADAWANE BOGU

W twórczo

ś

ci Rymkiewicza mamy zainteresowanie problematyk

ą

teologiczn

ą

. W

ś

ród pó

ź

niejszych „wierszy

teologicznych” mo

ż

na wyró

ż

ni

ć

dwa rodzaje:

1) b

ę

d

ą

ce nawi

ą

zaniem do biblijnego wizerunku Chrystusa – sonety o stylizowanych na barok tytułach

inspirowanych Ewangeli

ą

)

2) odsyłaj

ą

ce do Boga jako stworzyciela wszech

ś

wiata, który ponosi odpowiedzialno

ść

za swoje dzieło

Mamy wi

ę

c tu wiersz:

Na zmartwychwstanie Pana Naszego JCH

.

Do problemu zmartwychwstania Rymkiewicz powraca wielokrotnie, szukaj

ą

c inspiracji w ewangelicznych

przesłaniach. W przedostatnich tomach zwracaj

ą

uwag

ę

utwory, które daj

ą

nadziej

ę

na zmartwychwstanie (

Wiersz

na te słowa Ewangelii św. Jana: ze idzie godzina i teraz jest, gdy umarli słyszą

…..).

Z PERSPEKTYWY ŁAZARZA

Rymkiewicz wiele miejsca po

ś

wi

ę

ca ukazaniu współistnienia

ż

ywych i umarłych, podkre

ś

laj

ą

c,

ż

e umarli

ż

yj

ą

dzi

ę

ki

pami

ę

ci i słowu w wiecznym teraz kultury.

W poezji Rymkiewicza mo

ż

emy te

ż

odnale

źć

utwory, które

ż

ywi naznaczeni s

ą

ś

mierci

ą

, umieraj

ą

jeszcze za

ż

ycia.

Ś

mier

ć

jest nieustannym procesem rozkładu, który zaczyna si

ę

ju

ż

w momencie narodzin (

Rozmowa z czaszką,

Odjęli tedy kamień, Oto jak robak

).

Podsumowanie

Rymkiewicz penetruje nieustannie ten sam temat: temat

ś

mierci. Jego literatura jest dialogiem z przeszło

ś

ci

ą

oraz

dialogiem z czytelnikiem. Najwa

ż

niejsza jest dla niego twórczo

ść

poetycka, natomiast proza stanowi komentarz do

wierszy.

Wczesnej twórczo

ś

ci Rymkiewicza patronuje Miłosz. Niektóre z jego wierszy inspiruj

ą

poetyckie apokaliptyczne

obrazy, ciemne wizje zbli

ż

aj

ą

cej si

ę

zagłady, inne rodz

ą

si

ę

ze sprzeciwu wobec działa

ń

awangardy neguj

ą

cej

przeszło

ść

oraz z przekonania o kryzysie kultury

ś

ródziemnomorskiej.

Przejawem tego kryzysu jest wg Rymkiewicza zapomnienie symboli, za pomoc

ą

których porozumiewali si

ę

poeci

czasu minionego.

Diagnoz

ą

ś

mierci symboliki jest tom

Człowiek z głową jastrzębia,

.Aby j

ą

wskrzesi

ć

poeta powinien by

ć

metafizykiem, magiem.

Rymkiewicz podkre

ś

la,

ż

e j

ę

zyk jest jedyn

ą

rzeczywisto

ś

ci

ą

, która mo

ż

e podtrzyma

ć

wszelkie istnienie. Istotn

ą

funkcj

ę

ocalaj

ą

c

ą

pełni pami

ę

.

Ostatnie tomy Rymkiewicza ukazuj

ą

go jako poet

ę

pyta

ń

, s

ą

to pytania o sens istnienia, o eschatologi

ę

, o

perspektywy i sposób po

ś

miertnego bycia.

Ostatnie wiersze Rymkiewicza wyznaczaj

ą

now

ą

drog

ę

poszukiwa

ń

, jest ona naturaln

ą

konsekwencj

ą

wcze

ś

niejszych

przemy

ś

le

ń

. Patronuj

ą

jej:

•

Heidegger – od którego czerpie poj

ę

cie prze

ś

witu, który jest kluczem do transcendencji, poniewa

ż

umo

ż

liwia

chwilowe, momentalne zrozumienie istoty bytu

•

Nietzsche – patronuje utworom b

ę

d

ą

cym zapisem nieustannego rozkładu materialnego

ś

wiata, nietrwało

ś

ci i

znikomo

ś

ci bytu, które przeciwstawiaj

ą

si

ę

nico

ś

ci przejawiaj

ą

c Nietzschea

ń

sk

ą

wol

ę

mocy

5

.

1

Thomas Stearns Eliot (

ur.

26 wrze

ś

nia

1888

w

Saint Louis

w

USA

, zm.

4 stycznia

1965

w

Londynie

) –

poeta

,

dramaturg

i eseista. Urodzony w

USA

, został

brytyjskim

poddanym w roku

1927

, w tym roku przeszedł na

anglikanizm

.

Studiował na uniwersytetach w USA (

Harvard

), Anglii (

Oxford

) i Francji (

Sorbona

). Laureat

Nagrody Nobla

w dziedzinie

literatury

za

rok

1948

. Od

1915

do

1922

ż

onaty z

Vivienne Haigh-Wood

, w

1957

po

ś

lubił

Esmé Valerie Fletcher

. Wi

ę

kszo

ść

ż

ycia

zawodowego przepracował w banku Lloyds w

Londynie

oraz w wydawnictwie

Faber and Gwyer

(pó

ź

niej

Faber and Faber

).

W

pogl

ą

dach politycznych Eliota silnie obecna jest krytyka demokracji parlamentarnej, któr

ą

oskar

ż

ał o zagubienie warto

ś

ci moralnych. Politycy nastawieni

s

ą

na zysk, utracili wi

ęź

z tradycj

ą

, przez co zerwali wi

ęź

ze społecze

ń

stwem. Główna przyczyna zła tkwi jednak w wychowaniu. Eliot krytykuje system

edukacyjny za narzucenie obcych wzorców, kształtowanie nadmiernego indywidualizmu, nierozwijanie w młodych ludziach postaw moralnych. Uwa

ż

ał

wi

ę

c,

ż

e konieczne jest odej

ś

cie od XIX-wiecznej kultury demokratyczno-liberalnej i wprowadzenie ładu moralnego, powrót do tradycyjnych warto

ś

ci

chrze

ś

cija

ń

skich.

2

Artur

Mi

ę

dzyrzecki

(ur.

6 listopada

1922

r. w

Warszawie

, zm.

2 listopada

1996

r. w

Warszawie

), polski

poeta

,

tłumacz

literatury francuskiej

i anglosaskiej, działacz społeczny i polityczny. W latach

1940

-

1942

przebywał w

ZSRR

, nast

ę

pnie w

Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie

(brał udział w walkach o

Monte Cassino

). Po wojnie, do

1949

r. we

Francji

(gdzie

studiował), nast

ę

pnie powrócił do kraju. W latach

1956

–

58

współredaktor "

Nowej Kultury

",

1965

–

68

"

Poezji

". Publikował tak

ż

e na łamach

tygodnika "

Ś

wiat"

. Od

1991

r. prezes polskiego

Pen Clubu

, wiceprezes

ś

wiatowego

PEN

. Był członkiem

Stowarzyszenia

Pisarzy Polskich

. W latach pi

ęć

dziesi

ą

tych autor prokomunistycznych wierszy propagandowych (np. Wiersz o

ś

mierci Stalina). Oprócz

twórczo

ś

ci własnej dokonał równie

ż

przekładów utworów

Apollinaire'a

,

Rimbauda

,

Baudelaire'a

,

Mandelsztama

. W latach

siedemdziesi

ą

tych uczestniczył w pracach

Centrum Dialogu

(Editions du Dialogue)

Ksi

ęż

y Pallotynów

w

Pary

ż

u

(dyrektor

ks.

Józef Sadzik

). W

1992

r. wydał wraz z

ż

on

ą

Juli

ą

Hartwig

antologi

ę

poezji ameryka

ń

skiej Opiewam nowoczesnego człowieka

.

3

Osip Emilewicz Mandelsztam

(ur.

15 stycznia

(3 stycznia wg starego stylu)

1891

w

Warszawie

, zm.

27

grudnia

1938

w

łagrze

pod

Władywostokiem

) –

rosyjski

poeta i prozaik pochodzenia

ż

ydowskiego. Jeden z

głównych przedstawicieli

akmeizmu

. Osip Mandelsztam urodził si

ę

w Warszawie, jako syn dobrze prosperuj

ą

cego handlarza wyrobami

skórzanymi i nauczycielki muzyki. W dzieci

ń

stwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. Jako poeta debiutował w

1910 roku, w pi

ś

mie "Apollon". Sław

ę

zyskał trzy lata pó

ź

niej zbiorem wierszy Kamie

ń

, a wydany w

1922

tom Tristia umocnił jego pozycj

ę

w

ś

rodowisku poetów. Inspiracj

ą

wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura staro

ż

ytna oraz mistyczny

ś

wiat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany

przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest

Ś

wit akmeizmu okre

ś

lał ramy tej poezji. W twórczo

ś

ci Mandelsztama pojawiały si

ę

równie

ż

w

ą

tki

judaistyczne

, cho

ć

on sam nie był praktykuj

ą

cym

ż

ydem, a niekiedy do religii tej odnosił si

ę

nawet z niech

ę

ci

ą

. Tom Wiersze (

1928

) był

ostatnim wydanym za

ż

ycia poety z tego nurtu. Pisane przez niego pó

ź

niej wiersze nie mogły ju

ż

zosta

ć

wydane ze wzgl

ę

du na wszechobecny

stalinowski

terror. W latach

1934

-

1937

Mandelsztam przebywał na

zesłaniu

w Czerdyniu, na osobisty rozkaz

Józefa

Stalina

, a po pewnym czasie został przeniesiony stamt

ą

d do obozu w Worone

ż

u. Poni

ż

szy wiersz (w przekładzie

Stanisława

Bara

ń

czaka

) przyczynił si

ę

do tej zsyłki.

4

Hipostaza –

termin wywodz

ą

cy si

ę

od greckiego hypóstasis - to co pod spodem, podstawa. W filozofii

Plotyna

jest to

byt

wyemanowany

z

Absolutu

. Filozofia chrze

ś

cija

ń

ska przej

ę

ła ten termin, oznacza ona tutaj ka

ż

d

ą

z trzech Osób

Trójcy

Ś

wi

ę

tej

pojmowan

ą

jako ró

ż

ny od pozostałych

podmiot

.

5

Wola

mocy

jest jednym z najwa

ż

niejszych aspektów filozofii pozytywnej Nietschego a jednocze

ś

nie najmniej sprecyzowanym. Ta

pot

ę

ga działania i panowania przejawia si

ę

według niego w ka

ż

dym najmniejszym nawet aspekcie

ż

ycia ludzkiego od zarania dziejów. Woal mocy nie

jest równa woli

ż

ycia czy przetrwania gdy

ż

ta zakłada jedynie obron

ę

własnej biologicznej egzystencji a pragnienie mocy mo

ż

e wyrazi

ć

si

ę

nawet w

ś

wiadomej

ś

mierci.

Prawdziwa wola mocy to działalno

ść

spontaniczna , zaczepna , prowadz

ą

ca do powstania nowych rzeczy wbrew ogółowi. Wola

mocy która nie patrzy na nic i z niczym si

ę

nie liczy, jest bezkompromisowa i nonkonformistyczna. Poj

ę

cie woli mocy znajduje si

ę

poza moralno

ś

ci

ą

i jej

sztucznymi poj

ę

ciami dobra i zła. Pragnienia człowieka nie mog

ą

by

ć

oceniane inaczej ni

ż

ze

wzgl

ę

du na ich

cel

lub raczej stopie

ń

zrealizowanie

tego celu. Wola mocy to energia

ż

yciowa stanowi

ą

ca przyczyn

ę

wszelkich działa

ń

zarówno jednostek jak i całych społecze

ń

stw.