208
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
J. Morawska
PRACE POGL¥DOWE REVIEW PAPERS
Regulacje prawne dotycz¹ce narkomanii
w Polsce i na tle porównawczym*
Regulation in law dealing with problem of drug addiction
in Poland when compared
Jowanka MORAWSKA
Klinika Toksykologii
Orodek Informacji Toksykologicznej
Collegium Medicum
Uniwersytet Jagielloñski
Kierownik: Prof. dr hab. Janusz Pach
Dodatkowe s³owa kluczowe:
konwencje miêdzynarodowe
narkomania
substancje psychoaktywne
rodki odurzaj¹ce
zapobieganie
Additional key words:
international conventions
drug addiction
psychoactive substances
psychodelics
prevention
*Publikacja ta jest fragmentem pracy magisterskiej
obronionej w Katedrze Socjologii Prawa
na Wydziale Prawa i Administracji UJ pod kierunkiem
Prof. Krzysztofa Pa³eckiego w padzierniku 2000 roku.
Adres do korespondencji:
Mgr prawa Jowanka Morawska
Klinika Toksykologii CM UJ
Orodek Informacji Toksykologicznej
Os. Z³otej Jesieni 1, 31-826 Kraków
Wstêp
Najogólniej rzecz ujmuj¹c panuj¹ce
obecnie na wiecie podejcie do rodków
odurzaj¹cych i psychotropowych, zwanych
potocznie narkotykami, okreliæ mo¿na jako
podejcie prohibicyjne. Jest ono w znacz-
nej mierze kszta³towane nie tylko przez prze-
pisy wewnêtrzne ustawodawstw pañstw,
lecz przede wszystkim przez przepisy pra-
wa miêdzynarodowego [8].
W zwi¹zku z szybkim rozprzestrzenia-
niem siê zjawiska narkomanii na ca³ym wie-
cie obserwuje siê sta³e d¹¿enie do likwida-
cji tego zjawiska i jego skutków rodkami
prawnymi. Ju¿ na pocz¹tku XX wieku po-
wsta³ szereg regulacji prawnych i umów miê-
dzynarodowych. Pierwsz¹ z nich by³a Miê-
dzynarodowa Konwencja Opiumowa za-
warta w Hadze 23.01.1912 roku [6]. G³ów-
nymi jej postanowieniami by³a kontrola pro-
dukcji i obrotu, wywozu oraz przewozu prze-
tworów opium. Pañstwa które j¹ ratyfikowa-
³y mia³y obowi¹zek ustanowienia przepisów
wewnêtrznych reguluj¹cych te kwestie. Jed-
nak¿e dopiero podpisanie Jednolitej Kon-
wencji o rodkach Odurzaj¹cych w 1961
roku w Nowym Jorku stanowi³o wyrany
krok naprzód w walce z narkomani¹ [3].
Treæ tej Konwencji reguluje szereg spraw:
wykaz substancji objêtych kontrol¹, ograni-
czenia wyrobu i przewozu tych substancji,
specjalne postanowienia dotycz¹ce uprawy
maku, powo³ywanie organizacji krajowych
do spraw opium, ograniczenie zbiorów maku
opiumowego przeznaczonego do obrotu
miêdzynarodowego, kontrola nad s³om¹
makow¹, postanowienia dotycz¹ce krzewów
i lici koki, kontrola nad konopiami indyjski-
mi, wyrób, obrót i rozprowadzanie rodków
Praca niniejsza przedstawia uregu-
lowania prawne obowi¹zuj¹ce we
wspó³czesnym wiecie, maj¹ce na
celu zapobieganie i zwalczanie zjawi-
ska narkomanii. Pozwoli³a ona przele-
dziæ prawie ca³e spektrum mo¿liwych,
a istniej¹cych na wiecie przepisów,
w tym tak¿e dzia³alnoæ organizacji
miêdzynarodowych w tym wzglêdzie.
Szczególn¹ uwagê powiêcono usta-
wodawstwu polskiemu i porównaniu
Ustawy o Zapobieganiu Narkomanii z
31 stycznia 1985roku i Ustawy o Prze-
ciwdzia³aniu Narkomanii z 24 kwietnia
1997 roku. Starano siê te¿ przybli¿yæ
problem narkomanii i przestêpczoci
w oparciu o ustawodawstwo polskie.
The present paper introduces regu-
lation of law obligatory in the modern
world, with a view of preventing and
fighting against drug addiction. It al-
lowed to chart approximately the en-
tire spectrum of possible and obeyed
rules in the world. Amongst it the ac-
tivity of international organisations
was considered. A special attention
was given to Polish legislation. Also
the Law about prevention from Drug
Addiction (31
st
January 1985) and law
about Counteract against Drug Addic-
tion (24
th
April 1997) were particularly
regarded. A lot of effort was made to
bringing the problem of drug addiction
and delinquency forward, based upon
Polish legislation.
odurzaj¹cych, specjalne postanowienia do-
tycz¹ce przewozu rodków odurzaj¹cych na
statkach lub w samolotach na trasach miê-
dzynarodowych, warunki posiadania rod-
ków odurzaj¹cych, leczenie narkomanów. W
szczególnoci niedozwolone s¹: uprawa,
zbiór, wyrób, sporz¹dzanie wyci¹gów, prze-
twarzanie, posiadanie, oferowanie, rozpo-
wszechnianie, kupno, sprzeda¿, dostarcza-
nie, poredniczenie, wysy³anie, przesy³anie,
przewóz, wywóz, przywóz rodków odurza-
j¹cych sprzeczne z postanowieniami kon-
wencji. Po raz pierwszy zosta³ poruszony
problem pomocy dla osób uzale¿nionych.
Konwencja zobowi¹zuje sygnatariuszy do
szczególnej troski polegaj¹cej na zapewnie-
niu pomocy lekarskiej, opieki i leczenia od-
wykowego narkomanów.
Jednolita Konwencja o rodkach odurza-
j¹cych nie reguluje wprawdzie wszystkich
zagadnieñ zwi¹zanych z narkomani¹, ale
ujednolica sposób walki z ni¹.
Lawinowo wzrastaj¹cy obrót substancja-
mi psychotropowymi spowodowa³ odrêbne
uregulowanie tej kwestii w Konwencji o
substancjach psychotropowych podpisa-
nej w Wiedniu w 1971 roku [5].
Treæ jej postanowieñ obejmuje: zakres
stosowania kontroli nad substancjami psy-
chotropowymi, kontrolê preparatów, ograni-
czenia ich u¿ywania do celów leczniczych i
naukowych, zezwoleñ, recept, napisów
ostrzegawczych, rejestracji, postanowieñ
dotycz¹cych handlu miêdzynarodowego,
zakazy i ograniczenie przywozu i wywozu,
przewozu substancji psychotropowych na
statkach morskich i powietrznych w ruchu
miêdzynarodowym, inspekcje, sprawozda-
nia przedstawiane przez strony konwencji,
209
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
ustalanie odpowiednich organów kontrolu-
j¹cych, rodki stosowane przeciwko nadu¿y-
waniu substancji psychotropowych, posta-
nowienia karne itp.
Konwencja zak³ada, ¿e powa¿ne jej na-
ruszenia bêd¹ karane surowo, a w szcze-
gólnoci przez karê pozbawienia wolnoci.
Konwencja przewiduje mo¿liwoæ stosowa-
nia rodków leczniczych, mo¿liwoæ kszta³-
cenia, opieki, rehabilitacji dla osób uzale¿-
nionych. Przepisy konwencji przewiduj¹ te¿
mo¿liwoæ ekstradycji oraz recydywê miê-
dzynarodow¹.
Pañstwa, które podpisa³y Konwencjê o
Narkotykach i Konwencjê o Substancjach
Psychotropowych, ogólnie mówi¹c, zobo-
wi¹za³y siê do ograniczenia uprawy, produk-
cji, exportu i importu, dystrybucji i handlu,
u¿ywania i posiadania niektórych narkoty-
ków. Na licie kontrolowanych narkotyków
znalaz³y siê: surowe opium i koka, opiaty i
narkotyki opiatopodobne, kokaina i konopie
indyjskie we wszystkich odmianach, rodki
pobudzaj¹ce mózg, rodki uspakajaj¹ce i
tabletki nasenne oraz rodki halucynogen-
ne. Surowe formy wprowadzania konwencji
w ¿ycie by³y usprawiedliwione powa¿nym
zagro¿eniem dla zdrowia i ¿ycia publiczne-
go i gronymi konsekwencjami spo³eczny-
mi i ekonomicznymi narkomanii. System li-
cencjonowania umo¿liwia Miêdzynarodowe-
mu Komitetowi Kontroli Narkotyków moni-
torowanie wiatowego handlu legalnymi
narkotykami.
Organizacj¹, która decyduje o polityce
wobec narkotyków jest Komisja ds. Nar-
kotyków, w której sk³ad wchodz¹ delegaci
pañstw cz³onkowskich ONZ i delegaci
pañstw nie bêd¹cych cz³onkami, które pod-
pisa³y Konwencjê z 1961 roku, wród któ-
rych jest Polska. Komisja otrzymuje infor-
macje i rekomendacje z ró¿nych zaintere-
sowanych organizacji i inicjuje przeprowa-
dzanie badañ. Jej zadaniem jest tworzenie
i monitorowanie strategii wobec zjawiska
narkomanii oraz doradzanie rz¹dom po-
szczególnych krajów, jak zjawisko to w spo-
sób legalny ograniczyæ[17].
Projekt nowej konwencji w sprawie nar-
kotyków by³ równie¿ przedmiotem rozwa¿añ
podczas 54 sesji Zgromadzenia Ogólne-
go Interpolu, która odby³a siê w dniach 1-
8 padziernika 1985 r. w Waszyngtonie.
Zgromadzenie Ogólne Interpolu w toku
tej sesji uchwali³o i przyjê³o rezolucjê, w któ-
rej zwracaj¹c siê do poszczególnych pañstw
zaleca dokonanie uregulowañ prawnych w
zakresie: stosowania na terenie tych pañstw
techniki nadzoru nad dochodzeniami prowa-
dzonymi w sprawach o nielegalny handel
narkotykami, objêcia regulacj¹ prawn¹ ob-
rotu narkotykami odbywaj¹cego siê na te-
rytoriach niczyich, udoskonalenia mecha-
nizmów prawnych umo¿liwiaj¹cych dokona-
nie, stosunkowo szybko, ekstradycji osób
podejrzanych o prowadzenie nielegalnego
handlu narkotykami, obligatoryjnego wpro-
wadzenia instytucji tymczasowego aresztu
wobec osób podejrzanych o uczestnictwo
w tym handlu, opracowania rodków s³u¿¹-
cych do skutecznego przeciwdzia³ania wy-
korzystaniu poczty do przekazywania prze-
sy³ek zawieraj¹cych narkotyki pochodz¹ce
z dzia³alnoci przestêpczej oraz poprawy
krajowych systemów zbierania danych, za-
równo o nielegalnym handlu narkotykami,
jak i o nadu¿ywaniu tych narkotyków, w celu
szybkiego ujawnienia nastêpuj¹cych zmian
i przekazywania tych informacji do dyspo-
zycji krajowych s³u¿b zajmuj¹cych siê wal-
k¹ z narkomani¹.
Francja
We Francji problemy narkomanii regu-
luje ustawa nr 70 - 1320 z 31 grudnia 1970
r., dotycz¹ca rodków sanitarnych, walki z
narkomani¹, represji i cigania handlu oraz
nielegalnego u¿ywania substancji truj¹cych
[12]. Ustawa ta stanowi, i¿ wszystkie oso-
by, które w sposób nielegalny u¿ywaj¹ sub-
stancji lub rolin zaliczonych do rodków
odurzaj¹cych, poddane s¹ pod nadzór w³adz
sanitarnych (art. 355-14).
Ustawa przewiduje odpowiedzialnoæ
karn¹ za nieprzestrzeganie przepisów ad-
ministracji publicznej w zakresie produkcji,
transportu, importu, eksportu, posiadania,
oferowania, zbywania, nabywania i u¿ywa-
nia substancji albo rolin uznanych jako tru-
j¹ce; orzekana kara to pozbawienie wolno-
ci w wymiarze od 2 miesiêcy do 2 lat i
grzywna od 2 tys. do 10 tys. franków, albo
jedna z tych kar (art. 626).
Nielegalne u¿ywanie substancji lub ro-
lin klasyfikowanych jako rodki odurzaj¹-
ce podlega karze pozbawienia wolnoci od
2 miesiêcy do 1 roku i grzywnie od 500 do 5
tys. franków lub tylko jednej z tych kar (art.
628). Ustawa przewiduje mo¿liwoæ orze-
czenia konfiskaty zajêtych substancji i ro-
lin w drodze nakazu przewodnicz¹cego
s¹du wysokiej instancji na ¿¹danie proku-
ratora.
Niezale¿nie od powy¿szych przepisów
karnych ustawa szczegó³owo reguluje kwe-
stie zwi¹zane z leczeniem osób uzale¿nio-
nych, które mo¿e nastêpowaæ w drodze re-
alizacji orzeczonego przez prokuratora skie-
rowania na leczenie oraz w drodze dobro-
wolnego zg³oszenia siê osób uzale¿nionych
w celu podjêcia leczenia.
Holandia
Na terenie Holandii problemy narkoma-
nii reguluje ustawa opiumowa [2]. Ustawa
zabrania importowania, eksportowania,
przyrz¹dzania, poddawania dzia³aniu che-
micznemu, podawania, dostarczania, posia-
dania lub wytwarzania leków (narkotyków).
Jednak¿e wy¿ej wymienione czyny nie sta-
nowi¹ przestêpstwa, je¿eli dotycz¹ narko-
tyków w iloci nie przekraczaj¹cej 30 gra-
mów (art. 11 pkt 4).
Holenderska ustawa opiumowa zabra-
nia rozpowszechniania informacji wyranie
maj¹cych na celu reklamê lub zachêcanie
do u¿ywania rodków odurzaj¹cych lub psy-
chotropowych (art. 3b).
Ustawa przewiduje odpowiedzialnoæ
karn¹ za przepisanie rodka odurzaj¹cego
lub psychotropowego niezgodnie z posiada-
nym zezwoleniem (od 6 miesiêcy aresztu
lub do 10 tys. florenów grzywny) i za posia-
danie rodka odurzaj¹cego lub psychotro-
powego (od 4 lat pozbawienia wolnoci lub
grzywnie do 50 tys. florenów albo obu ka-
rom ³¹cznie) art. 10 pkt 1,2. Ustawa prze-
widuje równie¿ mo¿liwoæ pope³nienia prze-
stêpstwa naruszaj¹cego jej postanowienia
przez urzêdnika pañstwowego w zwi¹zku z
wykonywanymi czynnociami (art. 12).
Ujawnione rodki odurzaj¹ce lub psychotro-
powe podlegaj¹ konfiskacie (art. 13a). Ana-
liza treci zawartych w obowi¹zuj¹cej na
terenie Holandii ustawie opiumowej pozwa-
la stwierdziæ, i¿ koncentruje siê ona g³ów-
nie na represji za naruszenie jej postano-
wieñ. Nie zawiera natomiast jakichkolwiek
rozstrzygniêæ w zakresie postêpowania z
osobami uzale¿nionymi od rodków odurza-
j¹cych lub psychotropowych.
Niemcy
W Niemczech problemy narkomanii
omawia ustawa o reorganizacji prawa o nar-
kotykach z dnia 18 lipca 1981 roku [12].
Ustawa przewiduje odpowiedzialnoæ
karn¹ za nastêpuj¹ce czyny dokonywane w
sposób niezgodny z jej postanowieniami:
uprawa, wytwarzanie, handel rodkami odu-
rzaj¹cymi, rozpowszechnianie, wywo¿enie,
sprzeda¿, odst¹pienie, wprowadzanie do
obiegu, nabywanie lub zdobywanie w inny
ni¿ wymieniony sposób, wytwarzanie w dro-
dze przetworzenia innych substancji, posia-
danie bez zezwolenia, przekazanie innym
osobom sum pieniê¿nych i wartoci maj¹t-
kowych z przeznaczeniem ich na nielegal-
ny handel, oddanie do dyspozycji innych
osób nielegalnej produkcji tych rodków,
przewo¿enie w sposób niezgodny z § 11,
aplikowanie lub pozostawienie do bezpo-
redniego u¿ycia, reklamowanie w sposób
niezgodny z § 14. Czyny powy¿sze zagro-
¿one s¹ kar¹ pozbawienia wolnoci do 4 lat
albo kar¹ grzywny. Ustawa przewiduje kon-
fiskatê ujawnionych narkotyków, a tak¿e
przedmiotów, których dotyczy czyn karalny
(§ 33).
Ustawa szczegó³owo reguluje postêpo-
wanie w stosunku do przestêpców uzale¿-
nionych od narkotyków (rozdz. VII). Prze-
widuje odroczenie wykonania kary o wymia-
rze nie wy¿szym ni¿ 2 lata pozbawienia
wolnoci, gdy sprawca wyra¿a zgodê na
podjêcie leczenia w zak³adzie specjalistycz-
nym, a z uzasadnienia wyroku wynika, i¿
czynu dopuci³ siê w nastêpstwie powsta³ej
zale¿noci od rodków odurzaj¹cych (§ 35);
czas pobytu w pañstwowej placówce lecz-
niczej podlega zaliczeniu na poczet orze-
czonej kary (§ 36). Nadto ustawa przewidu-
je rezygnacjê ze cigania sprawcy, który w
nastêpstwie uzale¿nienia od rodków odu-
rzaj¹cych dopuci³ siê czynu zagro¿onego
kar¹ pozbawienia wolnoci do 2 lat, a rów-
noczenie sprawca ten od co najmniej 3
miesiêcy pozostaje pod sta³¹ opiek¹ lekar-
sk¹ i nale¿y oczekiwaæ jego pe³nej resocja-
lizacji (§ 37).
Tajlandia
Tajlandia posiada jedno z najsurowszych
praw dotycz¹cych problemu narkomanii,
które reguluje ustawa o narkotykach z dnia
22 kwietnia 1979 roku.[12].
Ustawa zawiera podzia³ narkotyków na
5 kategorii: zabrania konsumpcji narkotyków
1 i 5 kategorii (heroina, marihuana) § 57
oraz zabrania konsumpcji narkotyków 2 ka-
tegorii (morfina, kokaina, kodeina, medycz-
ne opium) § 58.
Wysokoæ sankcji, jakie przewiduje
ustawa, jest zró¿nicowana w zale¿noci od
kategorii narkotyku, który stanowi przedmiot
210
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
J. Morawska
przestêpstwa.
Dla przyk³adu, produkcja (wytwarzanie),
import, eksport narkotyków zaliczanych do
1 kategorii podlega karze do¿ywotniego wiê-
zienia. Jeli jednak wymienione czyny zo-
staj¹ pope³nione w celu uzyskania korzyci
materialnej, to ustawa przewiduje mo¿liwoæ
orzekania kary mierci (§ 65). Sprzeda¿
narkotyków zaliczanych do 1 kategorii lub
ich posiadanie w celu sprzeda¿y w iloci 100
gramów czystej substancji podlega karze
wiêzienia od lat 5 do do¿ywotniego lub
grzywny od 50 tys. do 500 tys. baht. Jeli
jednak iloæ narkotyków przekracza 100 gra-
mów, to karê stanowi do¿ywotnie wiêzienie
lub kara mierci (§ 66).
Posiadanie, bez wymaganej na ten cel
zgody, narkotyków zaliczanych do 1 kate-
gorii w iloci mniejszej ni¿ 20 gramów pod-
lega karze od 1 roku do 10 lat wiêzienia i
grzywnie od 10 tys. do 100 tys. baht (§ 67).
Kara podlega zwiêkszeniu o po³owê, jeli
pokrzywdzon¹ jest kobieta. Je¿eli przedmio-
tem przestêpstwa jest heroina, to kara pod-
lega podwojeniu, a jeli czyn pope³niono
wobec kobiety lub osoby, która z mocy pra-
wa znajduje siê pod opiek¹ sprawcy, to za-
gro¿enie stanowi kara mierci (§ 93).
Mimo niezmiernie surowych sankcji, któ-
rych stosowanie przewiduje obowi¹zuj¹ca
w Tajlandii ustawa o narkotykach, Parlament
tego kraju w 1985 r. omawia³ propozycjê jej
zmiany, maj¹ce na uwadze u³atwienie dzia-
³añ organów cigania w stosunku do zorga-
nizowanej przestêpczoci, zwi¹zanej z nar-
kotykami a tak¿e mo¿liwoci dokonywania
konfiskat dochodów uzyskanych z handlu
narkotykami [12].
Stany Zjednoczone Ameryki (USA)
W USA problemy narkomanii reguluj¹:
ustawa o substancjach kontrolowanych i
ustawa o imporcie i eksporcie substancji
kontrolowanych [12]
Ustawa o substancjach kontrolowanych
(CSA) wyranie rozgranicza przestêpstwa
zwi¹zane z substancjami podlegaj¹cymi
kontroli przestêpstwa produkcji, wytwarza-
nia przez osoby dostarczaj¹ce ich osobom
uzale¿nionym od przestêpstw zwi¹zanych
z u¿ywaniem tych substancji. Wysokoæ
orzekanej kary jest uzale¿niona od rodzaju
grupy, do której zakwalifikowano substan-
cjê kontrolowan¹ (ustawa wyró¿nia 5 grup),
a tak¿e od wielokrotnoci pope³nienia czy-
nu (przewiduje podwojenie kary przy ponow-
nym skazaniu).
Ustawa przyjmuje pojêcie trafficking,
które definiuje jako: nieupowa¿nione wytwa-
rzanie, dystrybucjê (dostarczanie drog¹
sprzeda¿y, prezentu itp.), lub posiadanie z
zamiarem rozpowszechniania jakiejkolwiek
substancji kontrolowanej [12].
Posiadanie substancji znajduj¹cych siê
pod kontrol¹ stanowi zawsze przestêpstwo
i je¿eli dotyczy substancji zaliczanych do 1
grupy, to kara wynosi do 1 roku wiêzienia i
5 tys. dol. grzywny w wypadku skazania
po raz pierwszy, natomiast gdy sprawca nie
ukoñczy³ 21 lat nastêpuje skazanie na rok
wiêzienia z zawieszeniem wykonania kary,
w wypadku skazania po raz drugi - karê sta-
nowi¹ 2 lata wiêzienia i 10 tys. dol. grzywny
(§ 844 ustawy).
Ustawa przewiduje zaostrzon¹ odpowie-
dzialnoæ karn¹ przestêpców, którzy udo-
stêpniaj¹ substancje kontrolowane osobom,
które nie ukoñczy³y 21 lat - karê stanowi
podwójny wymiar kary za dany czyn, a w
wypadku ponownego jego pope³nienia, kar¹
jest trzykrotny podwójny jej wymiar (§ 845).
Importowanie lub eksportowanie sub-
stancji objêtych kontrol¹, dokonywane w
sposób sprzeczny z postanowieniami usta-
wy, podlega karze wiêzienia do 15 lat lub
grzywny do 25 tys. dolarów albo obu karom
³¹cznie, jeli dotyczy substancji klasyfikowa-
nych jako narkotyk, natomiast minimalny
okres warunkowego zwolnienia wynosi 3
lata. Jeli jednak powy¿sze czynnoci doty-
cz¹ innych substancji ni¿ narkotyki, orzeka-
na jest kara wiêzienia do 5 lat lub grzywna
do 15 tys. dol. albo obie kary ³¹cznie, nato-
miast minimalny okres warunkowego zwol-
nienia wynosi 2 lata (§ 960).
ONZ w walce z narkomani¹
Problemy zwi¹zane z zapobieganiem
nielegalnemu obrotowi narkotykami, a tak-
¿e walka z tym obrotem, by³y przedmiotem
dyskusji podczas VII Kongresu Narodów
Zjednoczonych w sprawie zapobiegania
przestêpczoci i postêpowania z przestêp-
cami, który odby³ siê w dniach 26 sierpnia
do 6 wrzenia 1985 r. w Mediolanie. W toku
obrad Kongresu zwrócono uwagê na potrze-
bê koordynacji walki z nielegalnym obrotem
narkotykami; jako pilne uznano powo³anie
sta³ego mechanizmu warunkuj¹cego prze-
strzeganie przepisów prawnych dotycz¹cych
narkotyków [12]. Wskazano na potrzebê
umocnienia miêdzynarodowej wspó³pracy,
jak i na powo³anie miêdzynarodowych rod-
ków przeciwdzia³ania szerz¹cemu siê zja-
wisku narkomanii, bowiem realizowane do-
t¹d porozumienia dwustronne nie stanowi¹
dostatecznej przeciwwagi dla zorganizowa-
nej przestêpczoci zwi¹zanej z narkotyka-
mi. Podkrelono niew¹tpliwy wp³yw prze-
stêpstw zwi¹zanych z narkotykami na s¹-
downictwo karne poszczególnych pañstw.
Odnotowany sta³y wzrost tych przestêpstw
powoduje wzrost liczby aresztowañ ich
sprawców, co rodzi potrzebê zwiêkszenia
aparatu cigania, a tak¿e potrzebê tworze-
nia odpowiednich warunków do leczenia
osób uzale¿nionych. Osadzanie tej grupy
sprawców przestêpstw w specjalistycznych
placówkach penitencjarnych uznano za wa-
runek konieczny ich resocjalizacji. Jest to
zadanie niezmiernie trudne do zrealizowa-
nia, zw³aszcza w krajach, w których stano-
wi¹ oni 1/3 lub 1/2 ogó³u populacji pozba-
wionych wolnoci. Wskazano równie¿ na
wystêpuj¹ce, szczególnie w krajach Ame-
ryki Po³udniowej, nadmierne przeci¹¿enie
s¹dów sprawami karnymi, zwi¹zanymi z
narkotykami, gdzie nierzadko ma miejsce
³agodne traktowanie sprawców tej grupy
przestêpstw, bowiem istniej¹ce zak³ady kar-
ne nie s¹ w stanie pomieciæ wszystkich
skazanych za przestêpstwa zwi¹zane z nar-
kotykami.
Na szczeblu miêdzynarodowym, w toku
obrad Kongresu, podjêto próbê ujednolice-
nia systemu dzia³añ penitencjarnych oraz
koordynacji przepisów prawnych, stosowa-
nych wobec sprawców przestêpstw zwi¹za-
nych z narkotykami.
W tym wzglêdzie ma miejsce brak jed-
nolitego podejcia ustawodawstw poszcze-
gólnych pañstw, w których wystêpuj¹ ró¿-
norodne tendencje w walce z narkomani¹.
Przyk³ad stanowi posiadanie narkotyków, za
co w niektórych regionach wiata grozi kara
mierci, podczas gdy w innych nie podlega
to odpowiedzialnoci karnej. Rz¹dy wielu
krajów zaostrzy³y represje zwi¹zane z ob-
rotem narkotykami, jednak notowane s¹
przypadki niezmiernie ³agodnego traktowa-
nia osób prowadz¹cych handel narkotyka-
mi. Analiza przepisów prawnych wskazuje
na, nierzadko, mechaniczny ich charakter,
nie dopuszczaj¹cy dzia³añ elastycznych,
podczas gdy zarówno u¿ywanie narkotyków,
jak i obrót nimi powinny kszta³towaæ ró¿ne
podejcie prawne.
W konkluzji uczestnicy Kongresu opo-
wiedzieli siê za systematycznym podnosze-
niem efektywnoci s¹downictwa karnego w
walce z narkomani¹ a tak¿e za opracowa-
niem ustawodawstw karnych i systemów
penitencjarnych, maj¹cych zastosowanie
wobec osób prowadz¹cych obrót narkoty-
kami.
Narkomania w ustawodawstwie pol-
skim ewolucja postanowieñ prawnych
Ustawodawstwo karne obowi¹zuj¹ce na
ziemiach polskich znajduj¹cych siê pod za-
borami nie penalizowa³o zachowañ zwi¹za-
nych z przyjmowaniem rodków odurzaj¹-
cych, z wyj¹tkiem napojów alkoholowych,
co niew¹tpliwie wynika³o z faktu, ¿e dopie-
ro w 1913 r. podpisany zosta³ pierwszy akt
prawny o charakterze miêdzynarodowym,
reguluj¹cy kwestie zwi¹zane ze rodkami
odurzaj¹cymi [11].
Dopiero ustawa z dnia 22 czerwca 1923
r. o przedmiocie substancji i przetworów
odurzaj¹cych, czyli tzw. ustawa przeciw-
narkotykowa [13], by³a pierwszym polskim
aktem prawnym w zakresie kontroli rod-
ków odurzaj¹cych, która stworzy³a podsta-
wy polskiego prawodawstwa w tym zakre-
sie. Ustawa zabrania³a: wytwarzania, prze-
róbki, przywozu i wywozu, przechowywania,
handlu oraz wszelkiego obiegu surowego
opium, opium leczniczego, opium do pale-
nia i jego odpadków, haszyszu, morfiny,
kokainy, heroiny, wszelkich ich soli i prze-
tworów oraz tych pochodnych, które na pod-
stawie badañ naukowych w drodze rozpo-
rz¹dzenia Ministra Zdrowia Publicznego
bêd¹ uznane za wywo³uj¹ce szkodliwe skut-
ki dla zdrowia (art. 1 ustawy). Wyj¹tek od
powy¿szego zakazu stanowi³y dzia³ania
podejmowane dla celów leczniczych, nauko-
wych i przemys³owych, dokonywane jednak
na podstawie zezwolenia Ministra Zdrowia
Publicznego (art. 4).
Kolejnymi aktami prawnymi w przedmio-
cie regulacji postêpowania i kontroli rod-
ków odurzaj¹cych by³y rozporz¹dzenia Mi-
nistra Spraw Wewnêtrznych z dnia 22 lute-
go 1928 r. o uznaniu eteru etylowego i
jego mieszanin za szczególnie niebez-
pieczne dla zdrowia [10] oraz z dnia 20 maja
1929 r. o detalicznej sprzeda¿y substan-
cyj i przetworów odurzaj¹cych [9].
Stosunkowo szybki wzrost narkomanii
w Polsce, a tak¿e wi¹¿¹ce siê z nim nastêp-
stwa, zmusi³y w³adze pañstwowe do podjê-
cia energicznej walki z tym na³ogiem. Prze-
jawem podjêtych dzia³añ by³ wydany w 1935
211
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
r. okólnik w sprawie cigania przestêpstw
zwi¹zanych z narkomani¹ [7] W akcie tym
zwrócono uwagê zarówno na wzrost narko-
manii w cis³ym tego s³owa znaczeniu (tj.
morfinizm, kokainizm itp.), jak i na wzrost
rozmiarów eteromanii. O ile pierwszy prze-
jaw zjawiska dostrzegany by³ wy³¹cznie
wród ludnoci miejskiej, o tyle drugi domi-
nowa³ na wsi. Okólnik zwraca³ uwagê sê-
dziów i prokuratorów na nie zawsze dosta-
teczne z ich strony zrozumienie zagadnie-
nia narkomanii, a tym samym na zwalcza-
nie przestêpstw towarzysz¹cych temu zja-
wisku.
Przepisy karne dotycz¹ce narkomanii
zosta³y zawarte w Kodeksie Karnym z 1932
roku . W Art. 244 przewidziana zosta³a mo¿-
liwoæ zastosowania aresztu lub kary pozba-
wienia wolnoci do lat 5 za udzielanie innej
osobie bez upowa¿nienia trucizny odurza-
j¹cej. Redakcja tego przepisu w Kodeksie
Karnym z 1969 roku w art. 161 ró¿ni³a siê
od poprzedniego i przewidywa³a karê pozba-
wienia wolnoci wobec ka¿dego kto nie bê-
d¹c do tego upowa¿niony udziela innej oso-
bie rodka odurzaj¹cego, albo nak³ania do
za¿ywania takiego rodka [4]
Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 roku o
rodkach odurzaj¹cych traktowa³a g³ów-
nie o rodkach farmaceutycznych i odurza-
j¹cych, oraz o artyku³ach sanitarnych i na-
k³ada³a obowi¹zek karania przez odpowied-
nie instytucje nielegalnego obrotu tymi sub-
stancjami oraz zakazywa³a u¿ywania rod-
ków odurzaj¹cych bez zalecenia lekarza w
towarzystwie innej osoby [16].
Specyfika polskiej narkomanii polegaj¹-
ca na zwiêkszaj¹cej siê liczbie osób uza-
le¿nionych od pochodnych makowych spo-
wodowa³a wydanie Rozporz¹dzenia Mini-
sterstwa Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnocio-
wej z dnia 29 padziernika 1952 roku w
sprawie rejestracji upraw maku lekarskie-
go i wykupu s³omy makowej , oraz wyda-
nie dekretu w dniu 29 padziernika 1952
roku, który wprowadzi³ obowi¹zek zareje-
strowania w okrelonym terminie upraw
maku, zakaz uszkadzania, ukrywania lub w
inny sposób czynienia niezdatnym go do
u¿ytku, a tak¿e nabywania i wprowadzania
do obrotu makowin bez zezwolenia.
Nastêpnym krokiem w ustawodawstwie
polskim by³o uchwalenie Ustawy o zapo-
bieganiu narkomanii z 31 stycznia 1985
roku [15]. Opiera³a siê ona na trzech g³ów-
nych za³o¿eniach:
1. Nak³ada³a na organy pañstwowe
obowi¹zek podejmowania wszechstronnych
dzia³añ zmierzaj¹cych do zapobiegania nar-
komanii i wspierania w tym zakresie dzia-
³alnoci organizacji spo³ecznych, Kocio³a i
innych zwi¹zków wyznaniowych.
2. Urzeczywistnianie podstawowych
zadañ przez dzia³alnoæ wychowawcz¹ i
profilaktyczn¹, kontrolê nad rodkami, któ-
re mog¹ prowadziæ do narkomanii, oraz le-
czenie, rehabilitacjê, readaptacjê, a tak¿e
resocjalizacjê osób uzale¿nionych.
3. Stworzenie Funduszu Zapobiegania
Narkomanii w celu zapewnienia infrastruk-
tury w tej dziedzinie i finansowania koniecz-
nych potrzeb, ³¹cznie z udzielaniem pomo-
cy osobom uzale¿nionym i ich rodzinom.
Ustawa ta zaliczana jest do tzw. nurtu
permisywnego w regulowaniu prawnym pro-
blemów narkomanii, który w ma³ym stopniu
pos³uguje siê represj¹. Przyk³adem tego jest
niekaralnoæ u¿ywania rodków odurzaj¹-
cych, niskie sankcje, zasada dobrowolno-
ci rehabilitacji i resocjalizacji osób uzale¿-
nionych. Niezale¿nie od tego ustawa stwa-
rza³a te¿ warunki do stosowania surowych
kar wobec tych zw³aszcza osób, które same
nie bêd¹c uzale¿nionymi podejmuj¹ dzia³a-
nia, najczêciej dla zysku, w celu uzale¿-
niania innych.
Ustawa zawiera³a 6 rozdzia³ów: Prze-
pisy ogólne, Uprawa maku i konopi, rod-
ki odurzaj¹ce i psychotropowe, Postêpo-
wanie w stosunku do osób zagro¿onych uza-
le¿nieniem oraz uzale¿nionych, Zmiany w
przepisach obowi¹zuj¹cych oraz przepisy
przejciowe i koñcowe.
Ustawa zawiera³a szereg wyjanieñ ter-
minów zwi¹zanych z narkomani¹, obejmo-
wa³a te¿ szerok¹ kontrol¹ substancje psy-
chotropowe, rodki odurzaj¹ce oraz inne
rodki zastêpcze. Z powodu pojawiaj¹cych
siê coraz czêciej nowych rodków narko-
tycznych Minister Zdrowia i Opieki Spo³ecz-
nej zobowi¹zany by³ do ustalania nowych,
odpowiednich wykazów i prowadzenia bar-
dzo cis³ej kontroli nad produkcj¹ i dystry-
bucj¹ rodków wykorzystywanych w celach
leczniczych i naukowych.
Ustawa nak³ada³a te¿ obowi¹zek na Mi-
nistra Edukacji Narodowej i na innych mini-
strów poruszania tematyki zapobiegania
narkomanii we wszelkiego rodzaju progra-
mach wychowania i nauczania we wszyst-
kich rodzajach szkó³ oraz zapewnienie m³o-
dzie¿y zagro¿onej uzale¿nieniem szerszych
form wychowawczych i zapobiegawczych.
Ustawê o zapobieganiu narkomanii spo-
wodowa³a w pewnym stopniu ograniczenie
poda¿y rodków uzale¿niaj¹cych. Dopusz-
cza³a uprawê maku i konopi przez osoby fi-
zyczne, jak i jednostki gospodarcze po spe³-
nieniu warunków.
£amanie tych przepisów zagro¿one by³o
sankcj¹ karn¹ w postaci mo¿liwoci wymie-
rzenia kary pozbawienia wolnoci do lat 2,
ograniczenia wolnoci oraz kary grzywny.
Bezprawne uprawy maku i konopi, jak i po-
siadanie ich zapasów ulega³y z mocy pra-
wa zniszczeniu lub konfiskacie bez odszko-
dowania na rzecz Skarbu Pañstwa (w try-
bie przepisów o postêpowaniu egzekucyj-
nym w administracji). Jednak¿e ustawa do-
puszcza³a mo¿liwoæ uprawy maku przez
indywidualnych rolników, pod warunkiem
uprawy wy³¹cznie dla celów spo¿ywczych
na powierzchni do 20 m
2
.
Surowo starano siê ograniczyæ poda¿
substancji psychotropowych jak i rodków
odurzaj¹cych. Mog³y siê tym zajmowaæ je-
dynie osoby fizyczne i jednostki organiza-
cyjne do tego uprawnione, a ich produkcja
odbywa³a siê na podstawie zezwolenia Mi-
nistra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej. Dzia³a-
nie bez uprawnieñ i zezwoleñ by³o karane
zniszczeniem lub konfiskat¹ bez odszkodo-
wania na rzecz Skarbu Pañstwa. Przywóz i
wywóz za granicê rodków odurzaj¹cych i
substancji psychotropowych móg³ siê odby-
waæ wy³¹cznie za porednictwem jednostek
organizacyjnych okrelonych przez Ministra
Handlu Zagranicznego.
Polska podpisuj¹c Jednolit¹ Konwencjê
o rodkach Odurzaj¹cych zobowi¹za³a siê
do podjêcia wszelkich mo¿liwych kroków,
które mog¹ zapobiec nadu¿ywaniu takich
substancji oraz leczenia, rehabilitacji i opie-
ki po leczeniu [3]. Wczeniejsze regulacje
prawne nie zawiera³y wyczerpuj¹cych po-
stanowieñ co do tych kwestii. Ustawa o za-
pobieganiu narkomanii przewidywa³a prowa-
dzenie dzia³añ rehabilitacyjnych, leczniczych
oraz resocjalizacjê przez ró¿ne organy pañ-
stwowe i spo³eczne. Regu³¹ by³o leczenie
dobrowolne, ale ustawa dopuszcza³a mo¿-
liwoæ leczenia przymusowego osób, które
nie ukoñczy³y 18 lat.
Ustawa zapewnia³a osobom uzale¿nio-
nym ró¿ne formy pomocy np. bezp³atne le-
czenie i korzystanie z us³ug zak³adów spo-
³ecznej s³u¿by zdrowia.
Przepisy karne ustawy represjonowa³y
szczególnie osoby zajmuj¹ce siê dzia³alno-
ci¹ prowadz¹c¹ do uzale¿nienia innych
osób. Ustawa przewidywa³a karê pozbawie-
nia wolnoci do lat 8 i grzywnê za czyny ta-
kie jak : wprowadzanie do obrotu rodków
odurzaj¹cych lub psychotropowych (te¿ sa-
mych produktów do ich wytwarzania), a w
przypadku gdy przedmiotem przestêpstwa
by³y znaczne iloci tych rodków, kara ta
by³a orzekana w jej górnym wymiarze.
Mimo swoich zalet, ustawa ta jednak
przesta³a przystawaæ do rozwijaj¹cej siê w
du¿ym tempie narkomanii lat 90-tych.
Znacznie zwiêkszy³ siê obrót substancjami
narkotycznymi oraz produkcja rodków uza-
le¿niaj¹cych. Polska sta³a siê najwiêkszym
w Europie producentem amfetaminy, g³ów-
nym szlakiem tranzytowym z Ameryki Po³u-
dniowej i Azji do Unii Europejskiej. Powsta-
³o wiele nowych substancji narkotycznych,
które coraz czêciej zaczê³y trafiaæ do co-
raz m³odszych odbiorców. Dlatego te¿ po-
trzeba by³o nowej regulacji, która, uwzglêd-
niaj¹c dowiadczenia pañstw obcych, by³a-
by odpowiedzi¹ na wyzwania wspó³czesnej
narkomani.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o
przeciwdzia³aniu narkomanii
Obecnie polskie prawo antynarkotyko-
we opiera siê o ustawê z dnia 24 kwietnia
1997 r. o przeciwdzia³aniu narkomanii [14].
Ustawa ta okrela zasady przeciwdzia-
³ania narkomani przez które rozumie siê:
1. Dzia³alnoæ wychowawcz¹ i zapo-
biegawcz¹.
2. Leczenie i rehabilitacjê osób uzale¿-
nionych.
3. Nadzór nad substancjami, których
u¿ywanie mo¿e prowadziæ do narkomanii.
4. Zwalczanie niedozwolonego obrotu,
wytwarzania, przetwarzania, i posiadania
substancji, których u¿ywanie mo¿e dopro-
wadziæ do narkomanii.
6. Nadzór nad uprawami rolin zawie-
raj¹cych substancje narkotyczne.
W odró¿nieniu od poprzedniej ustawy,
zadania w zakresie przeciwdzia³ania narko-
manii realizowane s¹ nie tylko przez orga-
ny administracji rz¹dowej, ale tak¿e i jed-
nostki samorz¹du terytorialnego. Równo-
czenie zadania te realizowane s¹ w odpo-
wiednim zakresie przez szko³y, uczelnie
wy¿sze, zak³ady opieki zdrowotnej, jednostki
wojskowe i Policji, kluby sportowe, zak³ady
poprawcze, areszty ledcze i zak³ady kar-
ne. Dopuszczono tak¿e szeroki, dobrowol-
212
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
J. Morawska
ny udzia³ w przeciwdzia³aniu narkomanii ró¿-
nego rodzaju stowarzyszeñ, organizacji spo-
³ecznych, fundacji, kocio³ów, innych zwi¹z-
ków wyznaniowych, medycznych samorz¹-
dów zawodowych, rodzin osób uzale¿nio-
nych oraz grup samopomocy osób uzale¿-
nionych i ich rodzin.
Podstaw¹ dzia³añ w zakresie przeciw-
dzia³ania narkomanii stanowi Krajowy Pro-
gram Przeciwdzia³ania Narkomanii
uchwalany przez Radê Ministrów. Sk³adaæ
ona musi Sejmowi, w terminie do 30 czerw-
ca, coroczne sprawozdanie z jego wykona-
nia.
Ustawa przewiduje powo³anie, w miej-
sce istniej¹cej na gruncie starej ustawy,
Komisji ds. Zapobiegania Narkomanii, Radê
ds. Przeciwdzia³ania Narkomanii, która
dzia³aj¹c przy Prezesie Rady Ministrów opi-
niuje i doradza w sprawach z zakresu prze-
ciwdzia³ania narkomanii. Charakteryzuje siê
ona wiêkszymi kompetencjami od poprzed-
niej Komisji i szersz¹ reprezentacj¹ ró¿nych
rodowisk spo³ecznych w niej zasiadaj¹-
cych.
Ponadto ustawa posiada w art. 6. s³ow-
niczek pojêæ u¿ywanych w tekcie ustawy,
który ju¿ sam sygnalizuje szersze ujêcie te-
matu od ustawy z 1985 r. w szczególnoci
odwo³uje siê do za³¹czników klasyfikuj¹cych
rodki odurzaj¹ce, prekursory, substancje
psychotropowe. U³atwia to w znaczny spo-
sób identyfikacjê rodków i wprowadza ja-
sne i klarowne kryteria systematyczne.
Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii
stwarza podstawy do szeroko rozumianej
dzia³alnoci zapobiegawczej i wychowaw-
czej w celu eliminacji zjawiska narkomani.
Dzia³ania te obejmuj¹ promocjê zdrowia
psychicznego, zdrowego stylu ¿ycia, infor-
mowania o szkodliwoci rodków i substan-
cji, których u¿ywanie mo¿e prowadziæ do
narkomanii. Zadania te, stawiane przez
ustawodawcê maj¹ byæ rozwiniête w Krajo-
wym Programie Przeciwdzia³ania Narkoma-
nii, w szczególnoci poprzez wprowadzenie
problematyki zapobiegania narkomanii do
programów szkolnych, do programów szkó³
kszta³c¹cych nauczycieli i wychowawców,
tworzenie placówek prowadz¹cych dzia³al-
noæ zapobiegawcz¹, wspieranie organiza-
cji zajmuj¹cych siê promocj¹ zdrowia.
Ustawa zobowi¹zuje ponadto odpo-
wiednich resortowo ministrów do podjêcia
dzia³añ zgodnych z za³o¿onymi celami i wy-
tyczonymi zadaniami oraz w celu informo-
wania spo³eczeñstwa o szkodliwoci narko-
tyków. Równie¿ ustawa zobowi¹zuje w³aci-
wych ministrów do finansowania i prowadze-
nia w odpowiednich placówkach badañ na-
ukowych nad problematyk¹ narkomanii, w
tym badañ statystycznych i epidemiologicz-
nych.
Kolejn¹ kwesti¹ poruszan¹ przez usta-
wodawcê w ustawie o zapobieganiu narko-
manii jest problem postêpowania z uzale¿-
nionymi. Jest ono na gruncie obowi¹zuj¹-
cych przepisów dobrowolne, za dwoma wy-
j¹tkami. Pierwszy dotyczy skierowania uza-
le¿nionego, który nie ukoñczy³ 18 lat, na le-
czenie lub rehabilitacjê na wniosek przed-
stawiciela ustawowego, krewnego w linii
prostej, rodzeñstwa, faktycznego opiekuna,
lub z urzêdu o którym orzeka s¹d rodzinny.
Drugi wyj¹tek dotyczy skazania osoby uza-
le¿nionej za przestêpstwo pozostaj¹ce w
zwi¹zku z u¿ywaniem rodków odurzaj¹cych
lub psychotropowych na karê pozbawienia
wolnoci s¹d w odpowiednich przypad-
kach ma obowi¹zek (warunkowe zawiesze-
nie wykonania kary), a w niektórych przy-
padkach prawo (skazanie bez warunkowe-
go zawieszenia) orzec o umieszczeniu ska-
zanego w zak³adzie opieki zdrowotnej w celu
leczenia lub rehabilitacji. W obu tych przy-
padkach czas pobytu nie musi byæ z góry
oznaczony lecz nie mo¿e przekroczyæ 2 lat.
Ustawa wprowadza tak¿e instytucjê
leczenia substytucyjnego, polegaj¹cego
na podawaniu osobie uzale¿nionej prepa-
ratów zastêpczych w celu wyprowadzenia
jej z na³ogu. Szczegó³owe warunki takiego
leczenia oraz zasady jego prowadzenia
okrela Minister Zdrowia i Opieki Spo³ecz-
nej.
Ustawa zawiera tak¿e rozdzia³ powiê-
cony prekursorom, rodkom odurzaj¹cym i
substancjom psychotropowym. Zasadniczo
preparaty te posiadaæ mo¿e wy³¹cznie pod-
miot gospodarczy, jednostka organizacyjna,
osoba fizyczna uprawniona na podstawie
przepisów ustawy. W razie z³amania zaka-
zu stosuje siê tu, niezale¿nie od przepisów
karnych, przepadek mienia na rzecz Skar-
bu Pañstwa. Obowi¹zkiem podmiotu chc¹-
cego wytwarzaæ okrelone rodzaje rodków,
wymienionych w za³¹cznikach do ustawy,
jest, oprócz spe³nienia wymagañ natury
technicznej, uzyskanie zezwolenia w formie
koncesji lub zezwolenia G³ównego Inspek-
tora Sanitarnego. To samo dotyczy importu
i eksportu wymienionych rodków. Sprawa
ma siê analogicznie jeli chodzi o wprowa-
dzenie tych substancji do obrotu, przy czym
ich sprzeda¿ detaliczn¹ mog¹ prowadziæ
wy³¹cznie apteki.
Nastêpn¹ kwesti¹ poruszon¹ przez
Ustawê o przeciwdzia³aniu narkomanii jest
ograniczenie poda¿y rodków uzale¿niaj¹-
cych. Mak od wielu wieków by³ uprawiany
na terenach ca³ej Polski dla celów spo¿yw-
czych zwi¹zanych z tradycj¹ spo¿ywania go
w okrelonych sytuacjach. Same nasiona
maku zawieraj¹ bardzo niewielkie iloci al-
kaloidów, s³oma makowa jest natomiast nie-
zbêdna do produkcji ró¿nego rodzaju nar-
kotycznych rodków przeciwbólowych (np.
morfiny), a konopie wykorzystywane s¹ do
produkcji sznurka snopowi¹za³kowego,
przêdzy dywanowych i technicznych. Argu-
menty te jednak nie przewa¿y³y za zezwo-
leniem przez ustawodawcê na uprawê nie-
zbêdnej iloci nawet do cile okrelonych
celów. Ustawa stanowi, ¿e uprawa maku
mo¿e byæ prowadzona wy³¹cznie na potrze-
by przemys³u farmaceutycznego i nasien-
nictwa po spe³nieniu odpowiednich warun-
ków. Jedynie mak niskomorfinowy mo¿e byæ
uprawiany tak¿e w celach spo¿ywczych, a
konopie w³ókniste na potrzeby przemys³u
w³ókienniczego i celulozowo-papierniczego,
równie¿ po spe³nieniu analogicznych warun-
ków.
Ustawa okrela nawet w sposób bardzo
kazuistyczny procedurê zbierania maku i
jego uzyskania. Przepisy karne ustawy za
przewiduj¹ surowe kary, z kar¹ pozbawie-
nia wolnoci w³¹cznie za nieprzestrzeganie
statuowanych zakazów i nakazów. Widaæ tu
bardzo ostr¹ politykê w stosunku do niele-
galnych producentów produktów mog¹cych
s³u¿yæ do produkcji narkotyków.
Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii
stwarza solidne podstawy do wprowadze-
nia programów promocyjnych i zapobiegaw-
czych, uruchomienia wydatnej pomocy dla
ludzi uzale¿nionych. Niestety nie wszystkie
jej za³o¿enia i zalecenia s¹ stosowane. W
dalszym ci¹gu brak jest dobrych szczegó-
³owych programów, materia³ów zapobiegaw-
czych i informacyjnych dla dzieci i m³odzie-
¿y, brak jest zrozumienia w polskim spo³e-
czeñstwie dla osób uzale¿nionych i ich k³o-
potów .W szczególnoci brak jest akcepta-
cji spo³ecznej koniecznoci leczenia i bez-
p³atnej pomocy. Polski narkoman dalej jest
postrzegany jako wyrzutek, osoba bezwar-
tociowa, bez szans do powrotu do normal-
nego ¿ycia, co jest stereotypem daleko od-
biegaj¹cym od prawdy.
Narkomania a problem przestêpczo-
ci w wietle prawa polskiego
Z problemem narkomanii nierozerwalnie
wi¹¿e siê problem przestêpczoci, a wiêc
ca³ego szeregu dzia³añ sprzecznych z pra-
wem, a wywo³anych najczêciej chêci¹ osi¹-
gniêcia szybkiego i du¿ego zysku finanso-
wego kosztem uzale¿nienia siê innych.
Oczywicie problem ten dotyczy tak¿e prze-
stêpstw tzw. kodeksowych, pope³nianych
przez osoby bêd¹ce pod wp³ywem rodków
odurzaj¹cych i psychotropowych, lecz jest
to ju¿ sfera zainteresowañ etiologii przestêp-
czoci.
Przepisy karne dotycz¹ca narkomanii
zawarte s¹ w polskim prawie przede wszyst-
kim w opisanej powy¿ej ustawie z dnia 24
kwietnia 1997 r. o przeciwdzia³aniu narko-
manii. Zawarte s¹ one w rozdziale 6 ustawy
zatytu³owanym przepisy karne. Przepisy te
charakteryzuj¹ siê objêciem ochron¹ osób
ma³oletnich, nara¿onych na szczególne nie-
bezpieczeñstwo nak³aniania ich do u¿ywa-
nia narkotyków, zwiêkszeniem liczby czy-
nów objêtych sankcjami karnymi, rozszerze-
niem zakresu podmiotowego w stosunku do
obowi¹zuj¹cego poprzednio stanu prawne-
go, rozwarstwieniem sankcji z ich równocze-
snym zaostrzeniem w stosunku do osób,
które w celu uzyskania korzyci maj¹tko-
wych podejmuj¹ dzia³ania prowadz¹ce do
uzale¿nienia innych.
Najwa¿niejsz¹ zmian¹ jak¹ wprowadzi³
ustawodawca obecn¹ ustaw¹, w odró¿nie-
niu od poprzedniego stanu prawnego, jest
fakt penalizacji samego posiadania rodków
odurzaj¹cych i substancji psychotropowych.
Kto posiada takowe, podlega karze pozba-
wienia wolnoci do lat 3. W przypadku mniej-
szej wagi, sprawca podlega karze grzywny,
ograniczenia wolnoci albo pozbawienia
wolnoci do roku. Je¿eli za przedmiotem
czynu jest znaczna liczba rodków odurza-
j¹cych lub substancji psychotropowych
sprawca podlega obligatoryjnej grzywnie i
karze pozbawienia wolnoci do lat 5. Taka
kwalifikacja prawna czyni posiadanie nar-
kotyków w znacznej iloci zbrodni¹. Nato-
miast nie podlega karze sprawca wystêpku
okrelonego w art. 48 ust. 1, który posiada
na w³asny u¿ytek rodki odurzaj¹ce lub sub-
stancje psychotropowe w iloci nieznacznej.
Kwestia okrelenia jaka iloæ jest traktowa-
na jako nieznaczna pozostawiono orzecz-
213
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
nictwu s¹dowemu.
Nale¿y zauwa¿yæ, i¿ penalizacja posia-
dania narkotyków przyczyniæ siê mo¿e do
ograniczenia zjawiska narkomanii, gdy¿ za-
gro¿enie kar¹ i skuteczne egzekwowanie
przepisów przez Policjê i Prokuraturê oraz
S¹dy spowoduje zwiêkszenie ryzyka wpad-
ki u osób siêgaj¹cych po rodki odurzaj¹-
ce jedynie w celach tzw. rozrywkowych, na
spotkaniach towarzyskich. Jednak¿e celem
g³ównym penalizacji tego rodzaju czynu tj.
posiadania, s¹ osoby sprzedaj¹ce narkoty-
ki lub transportuj¹ce je na terenie kraju.
Dotychczas nie byli oni w praktyce zagro-
¿eni, t³umacz¹c siê przy zatrzymaniu, i¿ za-
rekwirowany lub znaleziony przy nich nar-
kotyk posiadaj¹ wy³¹cznie na u¿ytek w³asny.
Obecnie osoby takie odpowiadaj¹ za wystê-
pek lub zbrodnie z art. 48 ust 1 lub i 3 usta-
wy o przeciwdzia³aniu narkomanii.
Nastêpn¹ zmian¹ w stosunku do po-
przedniego stanu prawnego jest objêcie
szczególn¹ ochron¹ ma³oletnich, nara¿o-
nych na nak³anianie, proponowanie narko-
tyków przez dealerów w miejscach gdzie
pojawiaj¹ siê one same, bez rodziców a wiêc
przed szko³ami, na dyskotekach, w kawiar-
niach. Coraz czêstsze przypadki uzale¿nie-
nia m³odzie¿y i skala zjawiska znalaz³a swo-
je odbicie w ustawie. Obecnie szczególna
ochrona ma³oletnich wyra¿a siê w ustawo-
wym zwiêkszeniu kary za: udzielenie ma³o-
letniemu, wbrew przepisom ustawy, rodka
odurzaj¹cego lub substancji psychotropowej
lub nak³onienie jej do u¿ycia takiego rodka
lub substancji (art. 45 ust 2 ustawy) z do-
tychczasowego zagro¿enia kar¹ grzywny,
ograniczenia wolnoci albo pozbawienia
wolnoci do lat 3, na wy³¹cznie pozbawie-
nie wolnoci do lat 5. Mamy tu ju¿ wiêc do
czynienia ze zbrodni¹, a nie jak poprzednio
z wystêpkiem.
Kolejnym przepisem statuuj¹cym surow-
sz¹ odpowiedzialnoæ w sytuacji, gdy dzia-
³anie dotyczy ma³oletniego jest art. 46 ust.
2 ustawy. Dotyczy on sytuacji analogicznej
jak art. 45 ust 2, z tym ¿e dzia³anie prze-
stêpcze musi byæ powodowane chêci¹ osi¹-
gniêcia korzyci maj¹tkowej lub osobistej.
W tym przypadku zagra¿a kara pozbawie-
nia wolnoci na czas nie krótszy ni¿ 3 lata.
Dodaæ w tym miejscu nale¿y, i¿ przestêp-
stwo podstawowe, tj. art. 46 ust 1 przewi-
duje karê pozbawienia wolnoci od 1 roku
do lat 10. W przypadku mniejszej wagi
sprawca podlega karze grzywny, ogranicze-
nia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do
lat 2.
Rozszerzenie liczby czynów objêtych
sankcjami karnymi, w stosunku do poprzed-
niego stanu prawnego, na tle obecnie obo-
wi¹zuj¹cych przepisów dotyczy tak¿e pena-
lizacji dzia³añ sprzecznych z ustaw¹ pole-
gaj¹cych na wytwarzaniu, przetwarzaniu,
przerabianiu, przywo¿eniu z zagranicy, wy-
wo¿eniu za granicê, przewo¿eniu w tranzy-
cie, posiadaniu i przechowywaniu prekurso-
rów w celu niedozwolonego wytworzenia
rodków odurzaj¹cych lub substancji psy-
chotropowych. Zachowanie takie zagro¿o-
ne jest kar¹ grzywny, ograniczenia wolno-
ci lub pozbawienia wolnoci do lat 2 (art.
47 ustawy). Natomiast kara grzywny grozi
za takie samo zachowanie jednak¿e podej-
mowane nie w celu wytworzenia rodka
odurzaj¹cego lub substancji psychotropo-
wych (art. 49 ustawy).
Nale¿y zwróciæ równie¿ uwagê na
szczególne uregulowanie dotycz¹ce przy-
gotowania do przestêpstw okrelonych w
art. 42 ust 1, 3 i 43 ust 1, 3. Dotyczy to wiêc
przygotowania do przestêpstwa polegaj¹ce-
go na przywo¿eniu z zagranicy, wywo¿eniu
za granicê przewo¿eniu w tranzycie rod-
ków odurzaj¹cych, substancji psychotropo-
wych, mleczka makowego lub s³omy mako-
wej (art. 42 ust 1) zagro¿onego kar¹ grzyw-
ny i pozbawienia wolnoci do lat 5 oraz prze-
stêpstwa wprowadzania do obrotu tych sa-
mych rodków, wbrew przepisom ustawy,
albo uczestnictwa w takim obrocie (art. 43
ust 1) zagro¿onego kar¹ grzywny i pozba-
wienia wolnoci od 6 miesiêcy do lat 8. W
obu przypadkach przygotowanie podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo
pozbawienia wolnoci do lat 2 (art. 44 ust
1). Przygotowanie natomiast do typów kwa-
lifikowanych tych samych przestêpstw, a
wiêc dotycz¹cych znacznych iloci rodków
odurzaj¹cych, substancji psychotropowych,
mleczka makowego, s³omy makowej lub
dzia³ania w celu osi¹gniêcia korzyci ma-
j¹tkowej (art. 42 ust 3 i 43 ust 3), zagro¿o-
nych kar¹ pozbawienia wolnoci, odpowied-
nio na czas nie krótszy ni¿ lat 3 i kar¹ grzyw-
ny oraz kar¹ grzywny i pozbawienia wolno-
ci do lat 10, podlegaj¹ karze pozbawienia
wolnoci do lat 5 (art. 44 ust 2).
Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii
penalizuje jednak¿e przede wszystkim wy-
twarzanie, przetwarzanie albo przerabianie
rodków odurzaj¹cych lub substancji psy-
chotropowych, mleczka makowego oraz s³o-
my makowej. S¹ to najczêstsze czyny ka-
rane w polskich s¹dach. Podlegaj¹ one ka-
rze pozbawienia wolnoci do lat 3 (art. 40
ust 1). Typ kwalifikowany, a wiêc dotycz¹cy
znacznej iloci takich rodków, lub pope³-
niony w celu osi¹gniêcia korzyci maj¹tko-
wej lub osobistej zagro¿ony jest kar¹ grzyw-
ny i pozbawienia wolnoci do lat 5 (art. 40
ust 2). Podobnie niebezpieczne, ze spo³ecz-
nego punktu widzenia, jest zachowanie po-
legaj¹ce na posiadaniu, przetwarzaniu, zby-
waniu, nabywaniu przyrz¹dów s³u¿¹cych do
produkcji narkotyków. Podlega ono grzyw-
nie, karze ograniczenia wolnoci, pozbawie-
nia wolnoci do lat 2 (art. 40 ust 1). Tej sa-
mej karze podlega ten kto przystosowuje
naczynia i przyrz¹dy do takiej produkcji lub
wchodzi w porozumienie w celu pope³nie-
nia tego przestêpstwa (art. 40 ust 2).
Nale¿y zaznaczyæ równie¿, i¿ przepisy
karne w ustawie o przeciwdzia³aniu narko-
manii w sposób szczególny traktuj¹ osoby
uzale¿nione, którym zarzucono pope³nienie
przestêpstw przewidzianych w ustawie. W
art. 56 i 57 przewidziano dwie mo¿liwoci
poddania przymusowemu leczeniu tego typu
sprawców. Nale¿¹ do nich przymusowe od-
danie osoby uzale¿nionej pod dozór wyzna-
czonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia
(art. 56 ust 1), oddanie na leczenie do od-
powiedniego zak³adu opieki zdrowotnej (art.
56 ust 2) przy spe³nieniu odpowiednich prze-
s³anek wynikaj¹cych z podanych przepisów.
Przeprowadzone powy¿ej rozwa¿ania
dotykaj¹ g³ównie konstrukcji obowi¹zuj¹cej
obecnie w Polsce ustawy o przeciwdzia³a-
niu narkomani. Rozpatruj¹c problem kore-
lacji zjawiska narkomanii oraz przestêpczo-
ci nale¿y sformu³owaæ równie¿ kilka ogól-
nych wniosków pozwalaj¹cych uj¹æ omawia-
ne zagadnienie w sposób syntetyczny.
Wp³yw u¿ycia narkotyku na konkretne
zachowanie mo¿e byæ dwukierunkowy: u¿yt-
kownik mo¿e byæ sprawc¹ lub ofiar¹ prze-
stêpstwa [1]. Bez wzglêdu na to, czy ze
wzglêdu na jego rodzaj, narkotyk dzia³a se-
datywnie, stymuluj¹co czy te¿ psychodelicz-
nie w ka¿dym omal¿e przypadku dochodzi
do zmiany zdolnoci cz³owieka do reagowa-
nia na bodce pochodz¹ce ze rodowiska
lub z jego w³asnego organizmu. Nie mo¿na
jednak¿e stawiaæ znaku równoci pomiêdzy
spo¿yciem przez sprawcê lub ofiarê narko-
tyku a przyczyn¹ pope³nienia przestêpstwa.
W wielu bowiem przypadkach narkotyk nie
jest przyczyn¹ przestêpstwa, a jedynie
wspó³wystêpuje nie dzia³aj¹c przyczynowo
[1]. Narkotyk nale¿y uznaæ za przyczynê
przestêpstwa zawsze wtedy, gdy u¿ywanie
b¹d posiadanie takiego rodka jest uzna-
ne za karalne. Jak wynika równie¿ z prze-
prowadzonej wczeniej analizy przepisów
ustawy prawo polskie generalnie rzadko
przewiduje ciganie za spo¿ycie narkotyków.
Jednym z niewielu przyk³adów art. 87 § 1-2
k.w. (prowadzenie pojazdu po u¿yciu alko-
holu lub podobnie dzia³aj¹cego rodka), je-
li oczywicie przyj¹æ generalna zasadê, ¿e
narkotyk jest rodkiem dzia³aj¹cym podob-
nie do alkoholu. Niew¹tpliwe jest, ¿e popad-
niêcie w uzale¿nienie od narkotyków mo¿e
sprzyjaæ zachowaniom spo³ecznie nie apro-
bowanym, m. in. przestêpczoci najczêciej
wskutek postêpuj¹cej degradacji psychicz-
nej, degradacji spo³ecznej i braku legalnie
uzyskiwanych pieniêdzy, gdy¿ zapotrzebo-
wanie na narkotyki zwiêksza siê wraz z uza-
le¿nieniem, co ogranicza mo¿liwoci legal-
nego zarobku. Nie jest to jednak¿e równie¿
prosta zale¿noæ, gdy¿ pod uwagê nale¿y
wzi¹æ chocia¿by przesz³oæ kryminaln¹ wie-
lu narkomanów na d³ugo przed uzale¿nie-
niem. Przestêpczoæ osób uzale¿nionych
mo¿e byæ zatem tak wynikiem przyjmowa-
nia przez nich narkotyków jak te¿ kontynu-
acj¹ ich ju¿ wczeniej rozpoczêtej kariery
przestêpczej [1].
Pozostaje jeszcze problem zwi¹zku po-
miêdzy za¿ywaniem narkotyków przez jed-
ne osoby, a doranym zachowaniem osób
innych, nie pozostaj¹cych pod wp³ywem ta-
kich rodków. W tym przypadku obserwo-
waæ mo¿na dwie grupy przestêpnych dzia-
³añ:
1. przestêpne dzia³anie nastawione na
uzyskanie korzyci maj¹tkowej lub osobistej
wynikaj¹cej z:
u¿ycia przez konkretn¹ osobê nar-
kotyku, np. obrabowanie osoby znajduj¹cej
pod wp³ywem rodka odurzaj¹cego, poda-
nie narkotyku celem doprowadzenia do sta-
nu umo¿liwiaj¹cego odbycie czynu nierz¹d-
nego;
niedostêpnoci narkotyków np. jed-
norazowy przemyt narkotyków;
2. przestêpne dzia³anie zmierza do
zmiany sytuacji w³asnej, lecz zwi¹zanej z
narkomani¹ innej osoby.
Tego rodzaju przestêpstwa s¹ notowa-
ne bardzo rzadko, natomiast czêstotliwoæ
ich pope³niania jest zapewne wiêksza, gdy¿
nieznana jest ciemna liczba takich prze-
214
Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4
J. Morawska
stêpstw. Nie mo¿na równie¿ wnioskowaæ o
czêstotliwoci pope³niania takich prze-
stêpstw na podstawie danych ilu sprawców
nie pozostaj¹cych pod wp³ywem narkoty-
ków okrad³o lub pobi³o osoby znajduj¹ce siê
w stanie odurzenia, poniewa¿ nie mo¿na bez
analizy dodatkowych okolicznoci stwierdziæ
czy stanie siê ofiar¹ przestêpstwa by³o wy-
nikiem za¿ycia narkotyku, czy te¿ stan odu-
rzenia by³ bez znaczenia dla ich pokrzyw-
dzenia.
Doniolejsze znaczenie ma zapewne to,
w jaki sposób uzale¿nienie od narkotyków
wp³ywa na sytuacjê spo³eczn¹ b¹d ¿ycio-
w¹ karierê osób nie uzale¿nionych. Wyró¿-
niæ tu mo¿na dwa zjawiska kryminogenne:
1) sytuacja, gdy narkomania staje siê
sta³ym, nielegalnym ród³em dochodów z
przemytu, produkcji i sprzeda¿y narkotyków;
2) wp³yw rodowiska narkomanów po-
woduj¹cy, ¿e osoba nie uzale¿niona staje
siê narkomanem lub wkracza na drogê ka-
riery przestêpczej.
Tego rodzaju spo³eczno-patologiczne
dzia³anie jest szczególnie niebezpieczne,
gdy¿ implikuje ¿ywio³owy, niekontrolowany
rozwój narkomanii zagra¿aj¹cy spo³eczeñ-
stwu. Reasumuj¹c, obserwowany jest silny
wp³yw osób uzale¿nionych na osoby nie
uzale¿nione przek³adaj¹cy siê na wzrost
przestêpczoci w tej drugiej grupie.
Pimiennictwo
1. Gaberle A.: Patologia Spo³eczna. Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1993 r.
2. Janicki P.: Narkomania, polski projekt a holenderskie
prawo opiumowe. Gazeta Prawnicza 1984, n. 18.
3. Jednolita Konwencja o rodkach Odurzaj¹cych z
1961 r. Dz. U. z 1966 r. Nr. 45, poz. 277.
4. Kodeks Karny - ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Dz. U.
Nr. 13, poz. 94 z pón. zm.
5. Konwencja o substancjach psychotropowych. Dz. U.
z 1976 r. Nr 31 poz. 180.
6. Miêdzynarodowa Konwencja Opiumowa z 1921 r.
Dz. U. R.P. z 1923 r. Nr 9, poz. 55.
7. Okólnik w sprawie cigania przestêpstw zwi¹zanych
z narkomani¹. W: II zbiór systematyczny rozpo-
rz¹dzeñ i okólników Ministra Sprawiedliwoci.
Warszawa 1935, rozdz. IX, poz. 408.
8. Robson P.: Narkotyki. Medycyna Praktyczna, Kraków
1997.
9. Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych z
dnia 20 maja 1929 r. o detalicznej sprzeda¿y
substancyj i przetworów odurzaj¹cych. Dz. U. Nr 48,
poz. 402.
10. Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych z
dnia 22 lutego 1928 r. o uznaniu eteru etylowego i
jego mieszanin za szczególnie niebezpieczne dla
zdrowia. Dz. U. Nr 45, poz. 443.
11. liwowski J.: Kodeks karz¹cy Królestwa Polskiego
1818 r. Warszawa 1958.
12. lusarczyk B.: Problemy prawno-kryminologiczne.
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.
13. Ustawa z dnia 22 czerwca 1923 r. o przedmiocie
substancji i przetworów odurzaj¹cych. Dz. U. Nr 72,
poz. 559.
14. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdzia³aniu
narkomanii. Dz. U. 97.75.468 z pón. zmian.
15. Ustawa z dnia 31 stycznia 1985 o zapobieganiu
narkomanii. Dz. U. Nr. 4, poz. 15; zm.: Dz. U. z 1985
r. Nr. 15, poz. 66 ; z 1987 r. Nr 33, poz. 180 i z 1989
r. Nr. 35 poz. 192
16. Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 r. o rodkach
farmaceutycznych i odurzaj¹cych oraz artyku³ach
sanitarnych. Dz. U. Nr 1, poz. 4, z pó. zm.
17. Zieliñski A.: Obraz wspó³czesnej narkomanii w
Europie. Alkoholizm i Narkomania. Warszawa 1990,
33.