Zygmunt Balicki.

Zasady wychowania

narodowego.

Referat, przedst&wionY na Polskim K o n g resie Pedagogicznym

we Lwowie dnia 1 listop ad a 1909 r.

Przejrzany oddruk z „Przeglądu Narodowego” .

Warszawa.

Druk Edwarda Nicza i S-ki, Nowy-świat 70.

Polski K o n g res Pedagogiczny, bardziej niż jakikolw iek

inny, rozpoczynać powinien swe obrad y z poczuciem w iel­
kiej odpowiedzialności, ciążącej na nim wobec przeszłości

i przyszłości narodu. W obec przeszłości — gdyż ma on za

sobą wspaniały dorobek Komisyi Edukacyjnej, przekazany

nam jako testam ent odradzającej się P olsk i, któremu nietyiko
sprostać należy, ale i rozwijać go trz e b a równie konsekw en­

tnie jak samodzielnie; wobec przyszłości —gdyż ciąży na nim
część olbrzymiego zadania, które p o leg a nietyiko na w y ch o­
wywaniu ludzi, nietyiko na wychowywaniu obywateli kraju,
chcących i umiejąc3^ch służyć sprawie publicznej, lecz — co

najważniejsza— na wychowywaniu narodu samego, jak o je d ­
nolitego, potężnego organizmu, pow ołanego do spełnienia

wielkich zadań dziejowych, które go czek; ją.

W ychow anie człowieka, wychowanie obywatela, w y ch o ­

wanie narodu— oto trójjedyne zadanie, które staje przed każ-
dem pokoleniem wychowawców, bez względu na to, na j a ­
kiem polu działać im przychodzi. ■

Przeu kongresem pedagogicznym zadanie to nie s ta je

w całej rozciągłości i w całym swym ogromie. W udziale

przypada mu przedewszj^stkiem tech niczn a jego strona, ro z ­
legła dziedzina zagadnień specyałnych, stanowiących w ogniu

doświadczenia wypalone cegły, z k tóry ch się wznosi ginach

wychowania narodow ego, zagadnień, dostępnych tylko siłom
fachowym, uzbrojonym w należytą po temu kompetencyę.
A le praca ta, ja k i praca wychowania samego, powinna by ć

przeniknięta jed ny m duchem—duchem narodowej myśli, uczu­

cia i woli, ożyw iającym każde poczynanie, każdy krok i czyn,
aczkolwiek w sw em ciągłem w cielaniu się duch ten nie da

się może ująć w suche przepisy postępow ania, ani w form u­
ły, ani w rezolucye. Temu duchowi wychowania narodow e­
go powinno być poświęcone słowo w stępne przy otw arciu
każdego kongresu pedagogicznego polskiego.

W ychow anie człowieka, w ychow anie obywatela, w ycbo- *

wanie narodu całego! To znaczy — w porządku doniosłości
zadań; wychowanie rodzime] duszy narodu w każdem w stę-
pującem w ży cie pokoleniu, w ychow anie jego instynktów

społecznych, w reszcie wychowanie ch arakteru w jednostkach.

—

4

—

O kreślenia ogólne, ja k wychowanie w duchu narodo­

wym, wychowanie patryotyczne, wystarczać m ogą tylko wte-

dy, gdy się przeciwstawiają pojęciom i stanom przeciwnym

w ychow ania wynaradawiącemu lub beznarodowemu. W dzia­
łalności budującej — a ta k ą w samem swem założeniu musi

być każda zdrowa działalność wychowawcza — określenia te

s ta ją się ogólnikami, w k tó re dopiero należytą treść wcielić

należy.

"Można wychować m łod e pokolenie w egzaltacyi dla oder­

w anego pojęcia Polski, a nie dać mu podstaw patryotyzmu;

m ożna wszczepić mu jak najobszerniejsze w iadom ości zdz Si­

dziny języka, historyi i literatu ry polskiej, a n ie dać mu wy­
chow ania narodowego; w tych bowiem p o jęciach mieści się
cały św iat duszy, leżący poza umiejętnością i wiedzą, świat
rów nie niedostępny dla beznarodowo, choć popolsku, wy­

chow anego młodzieńca, ja k je st nim dla cudzoziemca, cho­
ciażby posiadał całą dla P o lsk i sympatyę, znał dokładnie jej
ży cie przeszłe i teraźniejsze i przejęty był współczuciem dla

iej losów .

Wychowanie narodow e wymaga od jed nostki innego

stosunku do Ojczyzny, niż jak o do czegoś, co na zewnątrz du­
szy naszej istnieje, przy c a h m pragnieniu d o b ra tej Oiczyzny

i potępianiu wszystkiego, co w nią godzi

D u sza polska nie-

tylko nosi Ojczyznę w ew nątrz siebie, ale czu je się również
w ew nątrz niej, wszystkimi swymi splotami z nią zespoloną
i zlew a całkowicie swą osobow ość z iej jaźnią,—-a taki zwią­
zek tylko wówczas utrw alić się może, gdy pokłady instynktu
narodow ego sięgają do g łęb in przeszłości o jczy stej.

„Od chwili—mowi A . Comte — gdy się poznaje, że si$

ma wspólnych przodków, gdy się wie o tych zmarłych, któ­

rzy nami rządzą, od tej chwili ma się O jcz y z n ę”! <Dzieje

narodu powinny być wietcowem wykonywaniem testamentu,,
pozostaw ionego przez ty ch , którzy nadali narodow i swemu

osobow ość między innymi narodami w postaci państwa i na­
kreślili drogi jego przyszłości

Woła zm arłych przodków

oży^wia i zapładnia w olę żyjących: trzeba, żeb y się ona speł­
niła, a wtedy spełnią się dziejowe zadania narodu. Żywe
obcow anie ze zmarłem) pokoleniam i—oto czem powinna być

h isto ry a ojczysta dla m łodzieży, jeżeli ma by ć rzeczywistą

pudstaw ą je j patryotyzmu, zadatkiem ścisłego zespolenia je j

z tą Ojczyzną, która była, je st i będzie.

„Historya narodu zapisana jest żywemi głoskam ' w du­

szach obywateli—mówi je d e n z myślicieli m łodszego pokole­
nia, Ludwik P osadzy1).

Sięgnąw szy w g łąb duszy, może

każdy obudzić w sobie te uczucia, które w strząsały dawne-
mi pokoleniami. A lbow iem każdy człowiek je s t stworzony

lia cbraz i podobieństw o społeczeństwa, w którem żyje, i n o ­
si w sobie jeg o rysopis. Kto umie genezę tego rysopisu
w sobie wyczytać, posiada rzadki dar intaicyi historycznej”.
Rozwijać w m iodem pokoleniu tę intuicyę historyczną, k azać
mu przeżywać w espó z narodem je g o dzieje, na pam iętni­
kach odtwarzać ważni ajsze ich m om enty, obrazować z całą

p'astyką życie, obyczaje i wierzenia, zawody i nadzieje p o ­

koleń minionych i na tem tle ryć w je g o duszy wiekowy t e ­

stament narodu;— to nietylko coś w ięcej, to zupełnie co in n e ­

go, niż uczyć chronologii i wyliczać wypadki dziejowe.

Związek ze zmarłymi obeimował niegdyś związek z z ie ­

mią, w której prochy ich spoczęły

A nalogiczne zespolenie

krajoznawstwa z historya łączyć winno w umysłach młodzieży
przyrodę rodzimą i ziemię ojczystą, g ro b y

Drzodków,

ślady

dawne] kultury i.z a b y tk i przeszłości, ludzi żyjących z ich c e ­
chami dziedziczności plemiennej, ich zabiegi gospodarcze, d o ­
robek cywilizacyjny, walki i troski dzisieisze— w jeden w y ra­
zisty obraz P olski.

I znowu takie poznaw anie kraju—to zu­

pełnie coś m nego, niż geografia form alna ziem polskich i su ­

che wiadomości o stanie kultury na ty ch z'emiach.

Łącznikiem pokuleń i żywem ogniw em , wiążącem sp ół-

czesnych w naród, jest mowa o jczy sta. Młodzież powinna
czuć i wiedzieć, że język, którym m ów i, służy nietylko

do

wyrażania myśli w najłatwieiszei dla P olaka formie, ale do
wyrażania duszy narodu, że w n:m, ja k w zwierciadle, od bi­

ja ją się: jeg o dar spostrzegawczy, m etody myśli, charakter

uczuć i wogóle te szczególne cechy, które nadają sw oistą
postać duchowej je g o indywidualności.

W ścisłości jęz y k a

! mowy leżą zadatki prawdy, tkwiące w umysłowości narodu.

Słusznie też powiedziano, że „język narodow y jest tem do­
skonalszy, im trudniej w nim kłam ać”.

Na mowie ojczystej

młodzież uczyć się powinna tej p rostoty i prawości orzeczeń,
która nie znosi ani dwuznaczności, ani rozciągliwości p o jęć,
ani umysłowego szalbierstwa. D osadn ość, trafność i jęd rność
wyrażeń jest n ajlep szą ochroną przed wielomównością w s ło ­
wach, tą cechą umysłów małych, która tak łatwo rodzi w ielo-

mówność w czyn ach — cechę charakterów małych. Jedn a je s t

obu tych wad natura: nagromadzanie danych bez treści, nie

dających m ateryału do wniosków— te g c początku w szelkiego

celowego działania. Dlatego zw ięzłość mowy jest bezw ied-

nem ćwiczeniem zdolności do czynu. Zaprawiajmyż młodzież

') W sw ej książce: „O p o s ł a n n i c t w i e n a r o d ó w e u r o ­

p e j s k i c h . P o m y s ł y d o f i l o z o f i i d z i e j ó w F r a n c y i, N i e ­

m i e c i P o l s k i ”, In o w ro cław , 1909

—

6

—

na staropolszczyźnie do odzwierciedlania w jęz y k u cech zdro­
w ego, potężniejącego narodu, a nadewszjrstko uczmy ją od­

czuwać ducha języka, a n ietyłko znać zasady je g o form po­

praw nych.

Je ż e li język jest środkiem do wyrażania duszy narodu,

to literatura ojczysta jest bezpośrednim tej duszy wyrazem.
I tu właśnie pole do w yrabiania w miodem pokoleniu tego
czucia subtelnego, tej n aw et in tu icji bezpośredniej, która od-
razu pozwala rozpoznać, co w piśmiennictwie polskiem jest
odbiciem nieskażonej niczem duszy narodu, co je s t naleciało­
ścią o bcą i naśladownictwem, a co jej zboczeniem i zwyrod­

nieniem . W szystkie w ielkie dzieła literatury wszechświato­
w e’ odbijały w sobie ducha tych narodów, k tó re je wydały,
i n iem a utworów pomnikowych, któreby tego piętna nie no­
siły na sobie. Jak niema pięknego krajobrazu w malarstwie,
k tóry b y nie odtwarzał sw oistej przjTody w pewnym czasie
i m iejscu, widzianej przez pryzmat duszy arty sty , tak samo

m em a takiego piękna w literaturze, któreby nie było odbi­
ciem sw oistej narodowej duszy jeg o twórcy.

W ielkie dzieła

piśm iennictwa polskiego, w stopniu wyższym niż jakiekolwiek
inne, są bezpośrednim w yrazem nietylko ducha narodu, ale
i m yśli narodowej; w n ich zawiera się wszechogarniająca
syn teza wierzeń polskich, znacząca blasKiem poezyi wyżyny,
do których wznosić się pow inna myśl tw órcza każdego z na­

stępujących po sobie pokoleń.

W piśmiennictwie, zarówno jak i we w szystkich dzie­

łach ludzkich, umysł m łodzieży szukać powinien nie tego co

nowe, lecz tego co niepożj^te i wieczne, i wynaidować nie

to co zasługuje na kr\'tvkę i budzi zwątpienie, lecz to co jest
godne uwielbienia i budzi zachwyt. W tedy um ysł młodzień­
czy odkryje prawdziwy sk arb , w piśmiennictwie ojczystem

zaw arty: pozna to, co w życiu, w dziełach człow ieka w duszy
ludzkiej i w duszy narodu je st godne kochania.

Zżycie się z dziejami, z ziemią i ludźmi, z mową i lite­

raturą ojczystą daje pilodemu pokoleniu podstaw y pozytyw­
nego patryotyzmu. ^Miłość

Ojczyzny, jeżeli ma pozostać

w w ieku dojrzałym zdrową, czystą i wielką, nie może się ży­

wić za młodu sokami, płynącym i 2 uczuć negatyw nych, z nie­

naw iści i przeczenia w jak iejk olw iek p o stać. > A nie dlatego
bvnajm niej, że uczucia te są „niehumanitarne”, lecz dla tego,
że z dwóch kierunków duchowjrch, składających się na indy­

widualność narodu: pozytyw nego i negatywnego, twórczego

i zaprzecznego, jednego zw róconego na w ew nątrz, drugiego
na zewnątrz, uczuć łączących i uczuć dzielących, świadomej
siebie woli i odruchow3rch wstrętów, myśli organicznej i my­

śli opozycyjnej, -pierw szy tylko je s t kierunkiem budującym.

Uczucia zaprzeczne mogą mieć o ty le tylko wartość sp o łecz­

ną, o ile są negacyą negacyi, g ro żącej pozytywnym, św iado­
mym siebie i celow ym usiłowaniom narodu, to też burzyć

cokolwiek ma praw o tylko ten, kto tworzy. Pokolenie, w y­
chowane w atm osferze uczuć negatyw nych, przestaje być

zdolne do p racy twórczej, rodzi w iecznych opozycyonistów
i umieć żyć ju ż tylko negacyą. S a m o nie wiedząc kiedy prze­

nosi ją na spraw y własnego kraju i na życie jego w ew nętrz­

ne i staje się zaczynem rozkładu duszy swego narodu.

Oparty na przesłankach w yłącznie dodatnich, w rośnięty

korzeniami w rzeczywistą przeszłość i złączony m ocnym :
węzłami z rzeczyw istą teraźniejszością, patryotyzm m łodego
pokolenia będ zie patryotyzmem realnym . iNie przerodzi się

on w jałow y pod względem czynu, oderwany kult P olsk i,

takiej Polski, która — jak mówi W y sp iański— „ma być m item
narodów, państw em ponad państw a, prześcigającem w szy ­
stkie jakie są republiki i rządy, oczyw iście niedościgłem, wy-
marzonem: ma być marzeniem, ideałem , a nigdy nie m a się
stać, nigdy b y ć, nigdy się urzeczyw istnić”,—lecz dążyć będzie
przedewszystkiem do osiągnięcia „tego, co jest w szęd zie”,
a nie tworząc sobie przesadnego, więc błędnego p o jęcia

o wartości sw o je j ojczyzny, zapragnie przyczynić się do rze­

czywistej jej w yższości pośród in n y ch narodów. W takim

patryotyzmie wychowany naród będ zie dopiero mógł z cza­

sem powiedzieć o sobie: „Skrom nym się czuję, gdy w glą­
dam w siebie; dumnym—gdy się porów nyw am ”.

Na tak pojętnym patryotyzmie kończy się w ychow anie

narodowe, w spólne dla mężczyzn i kobiet. Poza tem m ęż­

czyźni mi,ją przed sobą wyższy je sz cz e szczebel tego w ych o­
wania:—w yrabianie w sobie przymiotów, potrzebnych im, ja ­

ko przyszłym odpowiedzialnym kierow nikom na~odu; k o b iety
zaś mają przechow yw ać w sobie i przekazywać w p rzy szło ­

ści swym dzieciom w czystej, nie zmąconej mętami życia

postaci n ajgłębsze pokłady instynktu narodowego'. W ym aga

tego inna natura, inna duchowość społeczna mężczyzn i ko­
biet, a więc i odmienny zakres ich kom petency1’ w życiu pu-
blicznem. D o teg o życia publicznego we właściwej sferze i k o ­
biety wychowywane być muszą, n ie zapominajmy bow iem ,
że i tak połow ę bodaj naszych wTad narodowych przypisać

należy brakom w wychowaniu i charakterze kobiet.

W szelkie wychowanie ani na chw ilę o różnicy roli dwu

płci w życiu narodu zapominać nie może. Jeżeli zAdaniem
pedagogii je s t rozw ijać w duszy dziecka właściwe mu zadat­

ki uzdolnień, skłonności, słowem ca łą jego naturę duchową,
to stosowanie jed nego i tego sam ego szablonu do chłopców

— 7

—

—

8

—

I dziew cząt może te zadatki tylko zabić lub w ypaczyć. Gdzie
dusze są różne, tam i m etody wychowawcze różne być mu­
szą.

D lategoto system t. zw. koedukacyi jest usprawiedliwio­

ny jed y n ie do wieku, od k tó reg o poczyna się różniczkowanie
duszy m ęskiej i kobiecej w zakresie przez w ychow anie obję­

tym.

K obieta, wychowana w t}Tm zakresie p o ję ć i sposobie

ich u jęcia, które odpow iadają umysłowości i przeznaczeniu
mężczyzny, zwichnie tylko typ swej duszy k o b iecej, a wła­

ściw ości i zalet duszy m ęsk iej nie zdobędzie, zuboży więc

tylko dorobek ogólny, zam iast go wzbogacić.

Mężczyzna,

w ychow any w tym zakresie p o jęć i sposobie ich ujęcia, kio-
re odpowiadają duszy i zadaniom kobiety, nie rozwinie naj­

cen n iejszych i najtęższych sw ych zalet i w łaściw ości. Tą
drogą dochodzi o.ę jedynie do tego, że społeczeństw o skła­

dać się będzie z wynaturzonych kobiet i znjew ieściałych męż­
czyzn.

C h cąc dobrze w ychow ać naród w jego m łodem poko­

leniu, trzeba ¡męską jeg o p ołow ę wychowywać do tych zadań,
które na niej 'zaciążą w przyszłości: do walki, do obrony, do

kierow nictw a, odpowiedzialności i rządów k o b iecą zaś — do

tych zadań, które są je j przyrodzoną sferą kom petencyi: do
przechow ania najgłębszych, najelem entarniejszych, ale zara­
zem najbardziej podstawowych instynktów i zadatków narodu,
do utw orzenia tej ostoi narodow ego bytu, do k tó rej nie się­
gają ani wpływy obce, ani rozkładow e działanie powikłanych
i pełnych dotknięć nieczystych stosunków życiow ych. Uczucia
narodow e powinny mieć m ocn ą podstawę w duszy kobiety, ale
wola narodowa tyłku przez dusze; męską przejaw iać się może.

W wychowaniu narodow em mężczyzn patryotyzm nie

w ystarcza. Muszą oni za młodu nawykać, w odpowiedn;m

w iekow i swemu zakresie, do systematycznego obejmowania

całośc; życia narodu, całokształtu jeg o zadań, spraw i celów,

do um iejętności rozwiązywania węzłów i sprzeczności życia
publicznego,^ muszą nadto m ieć tę głęboko

zakorzenioną

w duszy świadomość, że O c z y z n a — to gmach realny, który
nieustannie z planem budow ać i wznosić należy, że nie wol­

no nic trwonić z dorobku przeszłości lecz itrzeba go w każ-

dem pokoleniu pomnażać.^ W ten sposób m łodzież ma za­

wczasu rozwijać w swej duszy zarówno poczucie przyszłej

za ca ło ść dóbr narodowych odpowiedzialności, ja k i uczucia
gospodarcze względem w łasnego kraju. Spadkobierca pu­
ścizny ojczystej i późniejszy odpowiedzialny je j gospodarz
innem okiem i z innem uczuciem patrzeć musi n a czekające
go w przyszłości dziedzictwo, niż widz postronny, dla które­

go je s t ono tylko przedmiotem postrzeżeń.

W yrabian ie się w m łodzieży tego poczucia gospodar-

-czego wzglądem ojcowizny narodow ej metylko me pociąga

za sobą, lecz w p rost wyklucza w szelkie mieszanie si-e czynne,
a choćby tylko zaprzątanie swego umysłu sprawami p olityki

bieżącej i praktycznej, przed dojściem do pelnoletności o b y ­
watelskiej. Przedw czesne zwracanie myśli ku sprawom sz cz e ­
gółowym i przem ijającym , gdy umysł młodzieńczy nie je s t j e ­

szcze zdolny ogarnąć całokształtu zadań narodowych planem
syntetycznym i celowym, rozDudzanie w sobie nam iętności

politycznych, gdy me okrzepł jeszcze charakter i nie p o g łę ­

biły się należycie uczucia, oswajanie się z wymaganiami o p o r­

tunizmu praktvcznego w wieku, w którym one muszą je s z c z e
b3'ć kompromisami sumienia i skazam i na charakterze, s ło ­

wem—branie się nieudolne do pełnienia zawodu, gdy się sz k o ­

ły odpowiedniej jeszcze nie przeszło, równa się zwichnięciu

charakterów obyw atelskich i uczynieniu ich niezdolnymi do

należytego p ełn ien ia swej roli w przyszłości, a me m ówim y

już o szkodach bezpośrednich, w ynikających stąd dla życia

publicznego.

Szkolą praktyczną uczuć gospodarczych względem n a ­

rodu, poczucia odpowiedzialności za całość życia zbiorow ego
i umiejętności rządzenia się i rządzenia— może być tylko w ła­

sna sfera życia młodzieży, i to o ty le tylko, o ile nie w k ra ­
cza w dziedzinę polityki narodu i stronnictw . Instynkty sa­

morządu we właściwym zakresie m ożna i należy rozw ijać ju ż

od lat wczesnych, aż do wieku dojrzałości,

W życiu m ło­

dzieży uniw ersyteckiej stowarzyszenia, oparte na zasadach

nie zrzeszeń luźnych, lecz związków korporacyjnych, byle w y ­

pływających z charakteru narodowego i ściśle do niego p rzy ­
stosowanych, ) ;dynie są zdolne dać młodzieży zadatki, p o ­

trzebne do pełnienia najwyższych funkcyi w życiu narodu.
One również są, najlepszą szkołą wychowaw czą dla w y ro ­

bienia w m łodem pokoleniu zdrowych instynktów o by w atel­

skich.

Błędem byłob}^ mniemanie, że na to, aby w ychow ać

z młodzieży d obrych obywateli, w ystarcza dać jej należyte pod-

dtawy patryotyzmu i przywiązania do rzeczy ojczystych w c a ­

łej ich rozciągło ści. Najwznioślejszy cel może być zw ich ­
nięty, jeśli szw ankuje technika wykonania. Niema tra g icz ­
niejszych w yników systemu w ychow aczego niż wtedy, gdy
stawiając przed oczyma młodego pokolenia wielkie cele,
równocześnie pozwolimy zakorzenić się w iego charakterze
takim wadom i narowom obywatelskim, że cele te własnem i
burzyć będzie rękom a.

■’ierwszą

cnotą obywatelską,

dającą możność pracy

zbiorowej, je s t zdolność uwspółrzędniania swych działań i

czynów , oraz zdolność poddawania ich jednem u planowemu

kierow nictw u. Uznawanie prawowitej władzy, a zwłaszcza
tak rzadki u nas przymiot— karne uleganie w ładzy raz uzna­
nej, czy przez siebie w ybran ej, wejść powinno w instynkt
pokolenia, które ma w życiu czegokolwiek dokonać

. 1

Jeżeli

słuszne są słowa prof. M ilew skiego, że „społeczna cnota kar­
ności mniej ma u nas wyznawców niż teo ry a i praktyka

osobniczej swawoli”, a słuszności odmówić im , niestety, nie

m ożna, to wszystkie czynniki, któremi społeczeństw o rozpo­
rządza, jak oto: rodzina, nauczycielstwo, szkoła, wreszcie
wszelkia- zrzeszenia młodzieży — zgodnie zm ierzać powinny
w kierunku rozwinięcia w niej przeświadczenia, że umieć słu­
chać nie słabością jest, le c z siłą, że niekarność nie świa­

dectw em je st mocnej indywidualności, lecz samowolnego in­
dywidualizmu, że wreszcie człow iek samowolny nie jest wol­

nym, bo jest niewolnikiem własnych słabości.

Rzeczpospo­

lita upadać poczęła od chw ili, gdy społeczeństw o wojowni­
ków

7

zamieniało się stopniow o na społeczeństwo sejmikujące,

a słusznie mówi Nietzsche, że dobre u w ojow nikow i miłej
brzmi „musisz”, niźli „ ch cę”, mus t e Ł bowiem jest. dla niego

g ło sem sumienia narodow ego, wyrazem siły zbiorow ej i we­

zwaniem do ©zynu

*

A le karność nie pow inna być mechaniczną.

Opierać się

ona musi a_£zynniki w ew nętrzne: o poczucie hierarchii — od

najprostszych organizacyi doraźnych aż do najw yższej stałej

organizacyi- społeczeństwa ja k również o poczucie szacunku
dla tych , którzy mają do niego prawo. Młodzieniec, który

nie um ie schylić czoła przed powaga \łieku, człowiek dc -
rżały— przed pŁóWagą fcharakteru i rozumu, obyw atel—przed
pow agą zasługi,—nie stw orzą nigdy narodu pow ażnego, bo sa­
mi, nie wiedząc jak i kiedy, rozszarpią na strzępy płaszcz

jego m ajestatu.

B e z powag niemasz społeczeństw a, i rzecz to znamien­

na, że ci, co najsilniej przeciw ko powagom p o w stają, co je
dyskredytują i podkopują szacunek dla nich w narodzie, ci

sami ulegają biernie a ch ętn ie różnym powagom koteryjnym,

które tylko w ich kole cieszą sie uznaniem.

Otóż narodu

niem a tam, gdzie niema czci w s p ó l n e j dla tych, co na
?wyeh barkach niSsą brzem ię je g c wielkości.

Młodzież nie­

chybnie zbacza z drogi w ychow ania obyw atelskiego i wcho­
dzi na manowce, jeżeli ma dla siebie inne, sw o je powagi,

powagi przygodne i partykularne, a nie te, k tó re świecą za­

sługą i uznaniem w narodzie.

Jeżeli poczucie szacunku, powagi i hierarchii zapewnia

w szelkiej organizacyi społecznej siłę budowy, to cementem
spajający m je j cząstki je s t koleżeństwo i solidarność współ-

10

—

xlw

członków. P ierw iastek ów nierówności równoważy się tu w pol-

skiem rozumieniu ż\Tcia obywatelskiego pierwiastkiem ró w ­
ności. „Ramię do ramienia“, J e d e n za wszystkich, w szyscy
za jednego“ — oto hasia, zdolne w ychow ać młodzież na do­

brych obywateli, umiejących iść ław ą do zamierzonego celu.

W szystkie rzeczy wielkie i płodne w społeczeństwie p o czy ­

nały się od związków blizkicb, prz3Tjacielskich, jako ogniw ,

łączącj^ch ich inicyatoiów , a wszelka akcya zbiorowa, zn a­

cząca swój pochód głębokimi śladam i, była prowadzona przez

kadry, przeniknięte silnem poczuciem solidarności i k o leżeń ­

stwa. Dobrze to, gdy węzły, zadzierzgnięte na ławie szkol­

n e j przetrwać m ogą przez całe ż y cie i stać się jed^rm w ię­
cej łącznikiem w e wszelkich poczynaniach zbiorowych; fak t
to bowiem niezbity, ze zły za miodu kolega nie będzie w w ie­
ku dojrzałym dobrym obj^watelem.

Wpływ współtowarzyszy, o p arty na solidarności i k o ­

leżeństwie, je s t potężnjmi współczynnikiem nietylko w w y­
chow aniu'obyw atela, lecz zarazem i w wychowaniu czło w ie­
ka, a przełożeni, którzy do tego czynnika odwołać się um ie­

ją, trafią zawsze w strunę, w ydającą dźwięk czysty.

Przechodząc do zadań, mającj^ch bezpośrednio na w ido­

ku wychowanie człowieka jako jed nostki, stajemy odrazu
wobec zagadnienia zasadniczego, dotyczącego ogólnej m eto ­
dy postępowania: ^Czy należy w ytw arzać w życiu m łodzieży

;

atmosferę dobra, prawdy, czystości piękna, chociażby sztucz^ si
ną, i usuwać z 'nięjjpierw iastki' zła i brzydoty* o które póź­

niej, w ż}rciu dojrzałem każdemu ocierać się przj^chodzi czy
też oswajać młodzież zawczasu z tem , co ją czeka w życiu,
uświadamiać przed nią zle i brzydkie jego strony i tą drogą
czynić ją odporną na ich działanie, słowem -hygiena m oralna
czyi hartowanie przeciwko złu?

Cała bodaj treść drugiej stron y zagadnienia zaw iera się

w zbyt rozciągiem i nieścislem p o jęciu „hartowania”.

Dusza

dziecka, podobnie ja k jego ciało, m usi być przedewszystkiem

mocna, zdrowa i odporna na zew nętrzne wpływy u jem ne, na
to chyba zgodzą się wszyscy. G d y jednak hartujemy ciało,
ab}" je uczynić odpornem na zimno, nie dążymy przecież do
obniżenia w ew nętrznej ciepłoty organizm u, lecz pobudzamy

go do w ytw arzania drogą reakcyi wzmożonego ciepła, które
chroni go od zaziębienia śród o taczająceg o chłodu.

Nikomu

przecie nie przyjdzie do głowy w ychow yw ać dziecko w bru­

dzie, aby je tym sposobem zahartow ać na spotykanie się
z nim w życiu, ’ ani sprowadzać sztucznie wszelkie, m ogące

je nawiedzić w przjrszłości chorob}^ celem wzmocnienia od­

porności organizmu.

—

1 1

—

—

12 —

P raw d a, istnieje skuteczna metoda szczepienia ochron­

nego.

Nio polega ona je d n a k na wprowadzaniu do organiz­

mu ch o ro b y samej, lecz ty lk o nieszkodliwej d la zdrowia

;j

p o staci, zdolnej w yw ołać sam orzutną reakcyę ustroju. T a­
kiego szczepienia ochronnego w dziedzinie m oralnej dostarcza

dość o kazyi własne życie d ziecka, z jego cierpieniam i, tro­
skam i, zawodami, przeciwnościam i, przykładam i zła, brzydoty
d uchow ej i drobnych u p ad k ó w , pomimo że n iem a w niem —
a raczej właśnie dlatego, że w niem niema — ani duchowe­

go brudu, ani rozkradu m oraln ego, ani zw yrodnienia, ani zbro-
dniczości, gnieżdżących się z regu ły tylko w złożonem życiu
ludzi dojrzałych. W tym odrębnym światku d u sz dziecęcych
i m łodocianych otwiera się rozległe dla w y ch o w aw có w pole
do ro zw ijan ia w nich hartu moralnego, do w y w o ły w a n ia sa­
m orzutnej reakcyi przeciw ko złemu we w szelkiej jego formie,
reak cyi tem donioślejszej p o d względem w ychow aw czym , że
to w a rz y sz y jej poczucie skuteczności i celow ości tych wystą­

pień.

A le roztaczać przed m łodym umysłem o b ra zy brudu,

cierpień i zbrodniczości o b c e g o mu jeszcze św iata, na który

żadnego w pływ u w yw ierać nie może, znaczy to samo, co
szczepić rozwiniętą już ch oro b ę, znieprawiać duszę i podko­
p yw ać w zarodku w szelkie p o d staw y hygieny m oralnej.

N iech młode pokolenie chow a się w czystej atmosferze

w łasn ego świata, niech nie zna nizin i przepaści życia, dopó-

k szczytó w jego poznać n ie może, niech o d d ych a czystem

pow ietrzem dusz prostych i serc niezużytych.

A tm o sfera ta niech b ęd zie nadewszystk^ atm osferą po­

go d y i radości żyeia. „O d czasu gdy ludzie istn ie ją — mówi

N ie tz sc h e - - za małe w eselił się człowiek, to je d y n ie , bracia

moi. je s t naszym orzecheni_r-pierworodnym ” .

B e z promieni

słońca m łoda sadzonka zw ięd n ie i skarłow acieje, w yhodow a­

na zaś fw ^ego 'św ietle i c ie p le —zniesie, jako p ień rozrośnię­

ty, najzim niejsze pŚodmuchy w iatru. Ten sam m yśliciel twier­

dzi,

ż e

„fałszyw ą każda p ra w d a , która choć je d n y m nie ob­

darzyła uśm iechem ” , a c o k o lw ie k podajemy dziecku, zw ra­

cajm y., do "riego stronę jasn ą, rodzącą wiarę i u fn ość w czło­

w iek a— jeżeli nie w ludzi, w życie — jeżeli nie w je g o prze­

ja w y poszczególne. Bo ty lk o w iara, ufność, n astrój w ewnętrz­
nego optym izm u są godnym i bodźcami działan o. „Ż a l i smu­
tek — sło w a jednego z m łodszych w ych ow aw ców , Zygmunta
Z a le s k ie g o 1)—niedołężni to o jc o w ie czynu. B ó l m oże go zro­
dzić, ja k o zabójcę samego sieb ie, ale smutek — nigdy. C zj’n

“) Artykuł „O twórczości poetyckiej Leopolda Staffa”. (P rzegi.

Naród., tom IIIiA

musi być ra d o sn y ” .

A. przecież czyn je st jedynym go d n ym

celem życia czło w ieka.

Kto potrafi zapewnić duszy m łodzieńca pogodę i rad ość

życia, da mu na cala dalszą drogę n e rw y niestargane,^rów ­
nowagę um ysłu, w reszcie pokój uczu ciow y wewnętrzny, k tó ­
ry jest pierw szym wailinkiem pokoju na zewnątrz nas. Je s t
to kapitał, zd o b y ty zamłodu, z k tó reg o się czerpie do późnej
starości.

Śród zadań poszczególnych, sk ład ają cy ch się na o lb rz y ­

mią i rozległą dziedzinę wychowania człow ieka, na pierw szem

m.ejscu stoi je g o wychowanie religijn e, w pływ a ono b ow iem
silnie wielu sw e m i stronami na w ych o w an ie narodowe i o b y ­

watelskie.

Religia n ie sprowadza się b yn ajm n iej—jak chcą n ie k tó ­

rzy— do p ew n ych wierzeń teologicznych i kosm ogonicznych,
zespolonych z przepisam i etyki, lecz opiera się przed ew szy-
stkiem na u c z u c i u religijnem. „U czu cie Boga—m ów i B ro -

dz.ński—nie przeto dane jest czło w ieko w i, że m yśli i ro zu ­

muje, ale że c z u je “ . Ż ycie ludzkie będzie zawsze duchow o
ubogie, b ezrad n e—nawet w swej b u cie—i pozbawione k rę g o ­
słupa m oralnego, jeżeli mu nie p rz y św ie c a absolut u czu cio ­
wej harmonii, p o p arty najwyższą syn tezą umysłową, go d zącą
z sobą wsz3rstk ie sprzeczności ż y w o ta . Religia daje nam to
mocne prześw iadczenie, że niema s>ł szkodliwych, że są tylk o
siły użyteczne, chociaż niekiedy źle zastosowane. W iara je st

jedna i m iłość je s t jedna w duszy ludzkiej; w szystkie p o ­
stacie i odm iany jednej jak drugiej, od najniższych i n a jp r o ­
stszych do n ajw y ższych i najbardziej złożonych, o ile nie są
wypaczone) m ają jedną istotę i treść wspólną, k tó ra się
w każdym ich przejaw ie zaznaczać powinna. W iara w żad­
nej postaci (ch o ćb y naukowej), n iech się nie przeciw staw ia
wierze, ani m iło ść miłości. S iły te, rozbite na cząstki bez
związku ze so b ą, rodzić muszą szarpan in ę wewnętrzną i roz-

dwajanie się osobow ości przjr k ażd ej pozornej m iędzy niem i
kolizyi. \R e ligia daje duszy lu d zkiej,ya tem bardziej duszy
młodzieńczej, jed n o ść i harmo"ię w ew nętrzną, .'odkrywa n-g i-
to przed nią w y ż y n y życia d i ic w e g o i chroni ją od tego
rozkładowego poczucia, że w szystk o je st względne, w sz y stk o

znikome, w sz y stk o przemijające i skończone. P e rsp e k ty w a
nieskończoności nietylko nie um niejsza doniosłości n a jd ro b ­
niejszych rz e c z y i czynów, ale n a d a je " im "'ag ę czynników
wiecznych, ro d zi w iarę w to, iż żad n e drgnienie duszy ludz­
kiej nie p rzem ija we w szechśw iacie bez śladu^ A na takich
tylko podstaw ach może okrzepnąć i stężeć charakter czło w ie­
ka. Pokolenie wychow ane bez religii. nie może zrodzić ludzi

—

13

—

■jednolitych, nie może ró w n ież wydać entuzyastów , ani ludzi

intuicyi, ani ludzi, m ających zupełne poczucie odpow iedzialno­
ści za sw oje czyny. W ych o w an ie religijne m łodzieży zasa­

dzać należy przed w szystkiem innern na rozbudzeniu w niej

uczucia religijnego, a to n ietj^ko coś w ięcej, to zupełnie co

innego, niż sucha nauka katechizm u i przep isów Kościoła.

T u , jak i we w szy stk ich innych dziedzinach, w ychow a­

nie 'ś ć powinno przed w ykształceniem . D o b rz e jest w tym

w zg lęd zie mieć w pam ięci uw agę O skara W id e'a: „W y­

kształcen ie jest rzeczą śliczn ą, ale od czasu do czasu należy

so b ie przypominać, że co k o lw iek jest p raw d ziw ie godne wie­

d zy— tego nauczyć się n iep o d o b n a” , a do tej u w ag i dodać, ty­
tułem dopełnienia, sło w a Ruskina: „W y ch o w a ć dziecko nie
zn aczy to wcale nauczyć go czegoś, czego przedtem nie

w ied ziało , lecz zrobić z n ie g o kogoś, kim p ie rw e j nie było” .

B y ć kimś — sprow adza się w e w szystkich dziedzinach

ż y cja do jednego: mieć ch arakter. Charakter z a ś łatwiej nie­
w ątp liw ie urabiać w dziecku drogą w ychow an ia, niż zmienić

je g o uczuciowość lub u m ysł, charakter bowiem nadaje kieru­

nek uczuciowj-m i u m ysło w ym skłonnościom. G d y się go nie

um ocni zamłodu, człowiek zestarzeje się, ale n ie dojrzeje ni­
gd y, będzie wszj^stkiego od życia oczekiw ał, ale się nie

p rzygo tu je w życiu do n iczego, nic też nie o siągn ie

M ieć charakter— to zn aczy dojść do takiej jedności i har­

monii wewnętrznej, aby trz y zasadnicze p ierw iastk i ducho­
w e: u m ysł, uczucie i w ola, tak zasadniczo rozdzielan e od sie­
bie w psychologii teo retyczn ej, w ystępow ały zaw sze łącznie
w należytem ustosunkowaniu. Nie powinno b yć w życiu
dziecka, ja k i w życiu c zło w iek a dorosłego, p ra c y myśli bez

to w arzyszącego mu uczucia, ani gry uczuć n ie regulowanych
rozum em , ani tych dwóch czynnników bez p o p a rc ia woli, ani
w re sz c ie woli w tej p o staci, która jest tylko chceniem. Przy
takiem założeniu istotna tre ść charakteru da się ująć w okre­
ślenie ogólne, w którem trz y powyższe p ierw iastk i w ystę­

pują w harmonijnem połączen iu: charakter p o le g a na właści­

wej perspek tyw ie i należytem ustosunkowaniu pobudek po­

stępow an ia, tak, ażeby czło w iek kierował się w życiu pobud­
kami i czynnikami najważniejszym i. Dlategoto nieodłączne od
c h arak teru /jest poczucie obowiązku,“^ ko jarzące v\ sobie: po­

jęcie roz.umowe, bodziec u czu cio w y i popęd w o li; sprzeczne

z as z tem poczuciem są pob ud ki interesowne jakiejkolw iek

n atu ry, p rzy nich bowiem je d e n z tych czyn n ików , i to za­
w sze n ie najwyższego rzęd u , góruje nad innym i. Stąd Lacor-
daire m ógł słusznie zaw ołać: „W szystko co się w ielkiego do­

k on ało w świecie, stało się po d hasłem obow iązku; wszystko,
co się dokonało nędznego, stało się., w imię in te re su r

—

14

—

O bowiązek tylko wtedy je st ła tw y do spełnienia, g d y

nie jest biernem pełnieniem nakazów , lecz czynnem p o d e j­
mowaniem ciężaró w w celu rozszerzenia i wzbogacenia ż y ­

cia. Najlepszą w ię c metodą zap raw iania młodzieży do w y p e ł­

niania obow iązków je st wyrabianie w niej ducha p rz e d ­

siębiorczości, w ym agającej w ysiłkó w i dobrowolnie p rz y ję te ­

go przymusu w ew nętrznego dla d o p ięcia celiâ Pytanie: C o
stworzysz w ż y c iu ? — powinno ciągle przyśw iecać m ło d zieży
zarówno indyw idualnie jak zbiorowo, obok haseł: W ładaj s c -
bą, licz tylko na siebie! A my, ja k trafnie zarzuca n aszem u
wychowaniu R o m an Dmowski, „u c z y m y nasze dzieci, czego

nie należy robić, tylko ich nie uczymy', co robić trzeba“ . Im

silniej w m łodej duszy rozwiniemy n ak a zy wewnętrzne, tem

mniej potrzebow ać będzie zakazów zewnętrznych, a p rze cie
pierwsze są zadatkiem twórczości, d ru g ie — tylko p o p raw n o ­

ści. Na drobnych celach twórczych, przezwyciężonych i d o ­
konanych, za p ra w ia się charakter zaw cza su do osiągania c e ­

ló w wysokich i doniosłych,

k,,

M

„Czem je s t żyoie w ielk ie?--p yta A lfre d de V ign y.—Je s t

to myśl m łodości, urzeczyw istniona w wieku d o jrz a ły m “

A życie w ielk ie, w ielkie me przez pow odzenie ani sta n o w i­

sko, lecz sw ą tr e ś d ą , wartością w ew n ętrzn ą i zasługą, jest

przecie n ajw yższym celen. w ychow ania.

Jednym z doniosłych w spółczynników w kształtow aniu

charakterów je s t wychowanie fizyczn e młodzieży. T o też
uszczuplilibyśm y jeg o znaczenie, sp ro w ad zając je do jedn ej
wyłącznie stro n y — do zabiegów zdrow otnych. W yłączn ie
zdrowotnym zabiegiem jest np. m ięsienie, przy którem pa-
cyertow i p rzy p ad a rola czysto bierna. A le ćwiczenia fiz y c z ­
ne wszelkiego rodzaju są n aw skro ś czynne i dają n ietylk o
zdrowie, lecz w y ra b iają siłę, spraw n ość, stanowczość, rzutko ść,
odwagę i p ew n o ść ruchów celo w ych , a to są już w y b itn e

i dodatnie c e ch y charakteru. A le n ie na tem ogranicza się

działanie w ych o w aw cze ćwiczeń .fizycznych. W gim nastyce,
grach i zab aw ach niemniej doniosłe ma znaczenie zesp ó ł,
zdolność do zgod n ych zbiorow ych poruszeń, do w s p ó łd z ia ­
łania w w y siłk ac h , do organizacyi.

Dłategoto

\

g ry fizycz­

ne, rozw ijające takie strony charakteru, które są n ajp o trzeb ­

niejsze w ż y ciu zbiorowem, mają n ajw ięk sze znaczenie w y ­

chowawcze.

I

Je d e n przykład w y starczy : palant, p o lsk a gra

w piłkę, na tem opiera się założeniu, że im kto silniej po d ­
bija i dalej p iłk ą dosięgnie, tem lep iej spełni sw e zadanie,

chociaż gra sam a niema cech jed n o stk o w ych zaw odów ; an­

gielskie gryr tej kategoryi przeciw nie — posiadają cel ściśle

ogranie B^iâjSfcK ch o d aa z założenia, że nie o to idzie, aby

dosięgnąć ja k 'fraglalej,, jeno trafiać tam, gdzie położenie rze-

—

15

—

c z y i warunki gry w y m a g a ją . W różnicy tej nietylko od­
zw iercied la się różnica charakterów narodow ych, lecz nadto,,
p rzez działanie zwrotne praw id eł gry na g ra jąc yc h , zaznacza
się rów nież różnica w p ły w u , w yw ieranego p rzez dwa te ty-

P y g>er na charakter zb iorow ości, pierw szy rozwijać będzie
w m łodzieży zap alczyw e i hazardowne dążenie do najdalej

sięgających postulatów życiow ych, drugi n au czy ją stosować
zam ierzenia do ściśle określo n ego przez w aru n ki celu. A sku­

teczność wychowania zasad za się n adew szystko na całym

sz e re g u drobnych, bezw iednie niemal w siąk ających w charak­

te r w pływ ów .

Na zakończenie s łó w jeszcze parę o stosunku w ychow aw ­

c ó w do wychowańców. A ż e b y być dobrym kierow nikiem mło­
d zie ż y i wywierać n ależy ty i skuteczny w pły w na nią, trzeba so­

b ie w yrobić u niej szacunek, powagę i posłuch. I te trzy warunki
w w ychow aniu szkolnem w ystarczają, co w ię c e j— wszystkie in­
ne, dodatkow e czynniki o słab iają tylko d oniosłość w ychow aw ­
czą tam tych. Tym czasem , w b rew nailepszym tradycyom peda­

go giczn ym polskim, w ostatnich czasach p o w sta ła i zakorzeniła
się w niektórych kolach nauczycielskich m etoda kaptowania so­
b ie w zględów młodych w ychow ańców i szu k an ia tego, co się
w życiu publicznem n a z y w a popularnością. C e l ten osiąga się
zazw yczaj środkami n a tu ry uczuciowej: form am i przyjaźni,

sentymentalizmem, roztaczan ą czułością z p o w o d u lada dole­
g liw o ści, wreszcie rozbudzaniem osobistej sym p atyi uczniów.

„ Z r ó b to dla mnie, ja k m nie kochasz” — o to now a demago­

giczn a formuła, m ająca ro zkaz żołnierski zastąpić.

^.Społeczeństwo, w którem w dobie upadku musiano na­

k ła n ia ć obywateli do p ełn ien ia obowiązków względem R ze­
czypospolitej i w p ływ ać n a kierunek sp raw y publiczne; przez
k apto w an ie względów i g ło só w braci szlachty społeczeństwo,
w którem popularność zaw sze górowała nad zasługą i zdol­
n ością, społeczeństwo to powinno baczną zw racać uwagę na
to, ja k ie bodźce postępow an ia roznieca się w miodem poko­

len iu i jakie struny o b y w atelsk ie w niem porusza. Gonitwa

za popularnością rozbudza w w ychow ańcach skłonność do
ulegan ia demagogii, uderzanie w nutą o so b istą osłabia głęb­

sze poczucie, ‘ ibow^zkti^śentym entalizm podkopuje prawdzi­
w e i mocne uczucia, czułostkow ość zabija h art ducha.

Tu, jak i w całym .-.ystemie w ychow aw czym , przy na­

k reślan iu jego kierunku, tw órcom przyśw iecać powinna jedna

m y śl przewodnia—dobro narodu, gdyż naród jest naszem naj-
w yższem dobrem na ziem i.'

—

16

—