Henryk Grynberg

– Kadisz

U

r.

1936

. W

swoich książkach postawił sobie za

cel

bycie

kronikarzem losu Żydów polskich

. Z licznej

rodziny wojnę przeżył tylko on i matka. Lata 1942-44 przeżył

w kryjówkach

i

na tzw. „aryjskich

papierach”.

Po wojnie mieszkał w Łodzi i Warszawie. W roku

1967

jako

aktor

warszawskiego

Teatru

Żydowskiego

wyjechał na

tournee do USA

, gdzie pozostał i

mieszka do dziś.

Debiut

:

1959

opowiadanie

,

które weszło do jego pierwszej książki

Ekipa „Antygona”

(

1963

). W

tej i

następnych, wydanych jeszcze w Polsce i niewolnych od ingerencji cenzury, jak i opublikowanych na

emigracji, opowiada

historie tych, którzy zginęli

i tych, którzy

ocaleli

i

borykają

się

z własną

pamięcią

i z

niepamięcią innych.

Jak żyć, gdy wszystko, co trzymało człowieka przy życiu umarło?

- pyta

ją bohaterowie jego prozy.

Jest to również

nadrzędny temat jego wierszy

, składających się na

wielki lament kogoś

, kto żyje

kultywując pamięć o pomordowanych, staje się „strażnikiem grobów”, w świecie skażonym nihilizmem,
zmaterializowanym i coraz bardziej obojętnym dla losu ofiar.
W swoich książkach Grynberg sięga po

materiał autobiograficzny i biograficzny

:

jego żydowski

bohater jest najczęściej narratorem, ale to, co przeżyte, ma wymiar metafory i jest dopełnione
doświadczeniami innych „

Opaleńców

”.

O

niewielkiej objętości

, pisane

oszczędnym

,

protokolarnym

językiem

, w którym pojawia się

niekiedy

sarkazm

zmieszany z

liryzmem

, kolejne książki Grynberga przynoszą zapisy losów ludzkich,

kt

óre pisarz ocala od zapomnienia, dając wyraz przekonaniu, że taki zabieg jest nie tylko wymogiem

literatury wobec ofiar holocaustu, ale i

potwierdzeniem świętości samego ludzkiego istnienia.

Wydana w

2004

roku książka Grynberga

Uchodźcy

została nominowana do

nagrody Nike 2005

.



Kadisz

w

2005

roku wydano pod tytułem

Kalifornijski kadisz.

T

ytuł: kadisz to modlitwa żydowska za zmarłych

. W utworze bohater

opłakuje

nie tylko

zmarłych

, ale i

swoją

kulturę

,

przeszłość

,

wspólnotę Żydów polskich

, która już nie powróci.

Autor stosuje

liczne zapożyczenia z angielskiego

; liquor store, living (salon), car pet, for convenience,

etc.



Podstawowe miejsca

:

LA, Kalifornia

(miejsce, gdzie ojczym bohatera miał liquor store, mieszkają tam

matka, półbrat, trzeci mąż);

Bufalo

(mieszkał tam szwagier matki z żoną, ale i nasi bohaterowie);

Dobre

(stąd pochodzi rodzina głównego bohatera);

Virginia

(przeprowadza się tam bohater z żoną).

Józef Wróbel Przeciw zagładzie. O prozie Henryka Grynberga

(fragmenty o powie

ści Kadisz):

Z

asadniczy korpus powieści i opowiadań Grynberga składa się na

biografię bohatera i narratora

jednocześnie

od przedwojennego sielskiego dzieciństwa

(

Sielanka-Siaj

) poprzez

wojenne

przeżycia

w

Żydowskiej wojnie

(

1965

),

powojenne

tułaczki w

Zwycięstwie

(

1969

), okres

stalinowskiej indoktrynacji w szkole

i na

studiach

w

Życiu ideologicznym

(

1975

), lata

pracy

w

Teatrze Żydowskim

w

Życiu osobistym

(

1979

), dramatyczne

pożegnanie z Polską

w

Ojczyźnie

(

1969

) aż do

amerykańskiej emigracji w Kadyszu (1987).

Grynberg jest bodaj

ostatnim pisarzem polsko-

żydowskim

, który

podejmuje temat Zagłady

wpisanej jeszcze w jego własną biografię. Ocalenie traktuje jako zobowiązanie świadczenia o tych, którzy
zostali zabici, zagazowani, zagłodzeni i w ten sposób ocalili jego życie. Jego bycie Polakiem i bycie Żydem
stanowi artystyczny i egzystencjalny problem.

Jego rozrachunki z Polską są gorzkie, choć pozbawione

zajadłości, a język polski jest jedynym, w którym może wypowiadać się temat skomplikowanych dróg
żydowsko-polskiego losu.
Bohater i narrator powieści Kadysz

w Ameryce

ogląda

dezintegrujący się świat

.

To etap amerykańskiej

emigracji.

Bohater tej powieści

zbiera dane o znanych sobie osobach dla jerozolimskiego Muzeum Imion

,

rekonstruuje świat

, który zniknął na jego oczach.

Informacje

, które potrafi zebrać, są tak

skąpe

, jakby

to była historia sprzed wieków.

Rzadko

kiedy

umie podać datę urodzenia, datę śmierci

w

przybliżeniu

. Imiona podaje w trzech językach: hebrajskim, jidysz i polskim

. Nikt już do nikogo nie

zwróci się, używając ich polskich wersji, nikt już nie powie Jankiel, Abramek, Dewora. Matka sięgająca
pamięcią dalej mogła wzbogacić ten spis o dalsze imiona, ale zawisły one w pustce, dla niektórych znanych
jej osób zabrakło pamięci nawet miejsca na imię.

Zagładą

, o której wspomina w powieści narrator,

jest

milczenie o

Żydach,

niszczenie śladów ich znaczącej obecności w Polsce. Jeszcze w 1957 roku bohater

mógł zajrzeć do ksiąg wieczystych, szukając śladów swoich przodków. Kiedy poprosi, będąc w Kalifornii,
przyjaciela o ich przeglądnięcie, ten ich już nie znajdzie.



Najbardziej przejmujące partie powieści to stronice poświęcone

matce

,

miłości

do niej

bezradnej wobec

nieodwołalnego wyroku śmierci wydanego przez lekarską diagnozę

. Dla bohatera matka i

niewielki

krąg zrzeszony w Nowy-Dwor Society

byli ostatnim łącznikiem ze światem autentycznego

Żydostwa

, a to znaczy przede wszystkim

ludźmi wyznającymi i pielęgnującymi ludzkie cnoty

solidarności,

współczucia, serdeczności, wyniesione jeszcze z mazowieckiego miasteczka.

Nowy-Dwor Society

– narrator określa je mianem szalupy rozbitków, którzy uratowali się z katastrofy,

grozi im jednak nowe niebezpieczeństwo. Dryfuje ona po obcym i groźnym morzu, którym bezwzględnie

rządzi pieniądz

.

Pr

zerażenie nihilizmem współczesnego świata

i człowiekiem, który zatracił

rozeznanie w systemie elementarnych wartości moralnych, było wcześniej

motywem przewodnim tomu

Wiersze z Ameryki.

Najbardziej amerykański i bezwzględny – przyrodni brat bohatera

.

Umie operować nowoczesnymi

technikami manipulacyjnymi, stosuje je nawet wobec najbliższych.

Już nie-Żyd

, chociaż syn żydowskich

rodziców, wypędza z domu grupkę, która przyszła odmówić kadysz.

Świat przeszłości wspólny matce

i

synowi jest Żydom amerykańskim najzupełniej obcy

.

Rabin przygotowujący pochwałę życia

zmarłej zadaje pytania wprost groteskowe w ich nieprzystawalności do jego prawdziwej treści. Jej portret
składać się więc będzie z najbanalniejszych rysów: była dobrą gospodynią, lubiła hodować kwiaty, kochała
wnuki.

Śmierć matki jest dla syna podwójnie tragiczna.

W sensie, w jakim dotyczy każdego, z czyjego życia

zostaje wyrwana ukochana osoba, ale także w sensie szerszym – historycznym. Matka była jedyną osobą,
z

którą łączyła go autentyczna więź, jej śmierć spowodowała także wyzwolenie się ze wszystkich pozornych

i udawanych,

zostaje bez brata, bez żony

, bez miejsca na ziemi,

w próżni i zawieszeniu

. Swoją nową

sytuacją ucieleśnia

topos Żyda Wiecznego Tułacza.

Twórczość Grynberga, AK i innych pisarzy, którzy

ze swego pochodzenia czynią grunt

światopoglądowy

, związana jest z

potrzebą odnalezienia

w przeszłości tego, z czego został wyzuty

poprzez zagładę społeczności żydowskiej w Europie Środkowej. U żadnego jednak pisarza filozoficzne
pojęcie zakorzenienia, które stało się przedmiotem rozważań Simone Weil, nie jest tak widocznym w obrazie
literackim odwołaniem się do tradycji.

Strategia pisarska Grynberga

podyktowana jest jego najważniejszym doświadczeniem życiowym

i

historycznym doświadczeniem Zagłady.

Jest

ona zarazem formą osobistej autoterapii

. Przeżyte

cierpienie jest źródłem

poczucia inności i jedyności

, wymaga przezwyciężenia obcości wobec

wszystkich

, którzy nie przeżyli tego samego i zdobycia się na mówienie, gdy jakiekolwiek słowa wydają się

niewystarczające.

Najtrudniejszy problem

– jak usensownić cierpienie, a zarazem nie przyjąć go

ani nie usprawiedliwić.

Nie wolno osłabiać jego absurdalności, ani oswajać, ani wpisywać w kondycję

ludzką – nie wolno występować w roli przyjaciół Hioba.

Droga do uwolnienia

– samo pisanie i

wynikająca z niego, zdobywana stopniowo umiejętność współczucia dla innych, którzy też
cierpieli

(tom

Drohobycz, Drohobycz…). Przekazywanie cierpienia jako sensownej opowieści pozwoliło

oddzielić przeżycia od samego siebie, uznać je za zewnętrzne, a nie drążące od wewnątrz.

"

Kadisz

" rozpoczyna się od

przedstawionej skrótowo historii ojczyma - Uszera

, którego Grynberg

opisał już we wcześniejszych

powieściach. Ojczym jest

właścicielem sklepu z alkoholem

, gdzie

pracuje przez siedem dni w tygodniu

.

Nie przestrzega

więc

szabatu

, a odpoczywa jedynie w dzień

wyborów. Jego

liquor-store

mieści się w

dzielnicy niskich ruder

, a klientela s

klepu jest na ogół biedna i

groźna. Uszer -

ocaleniec z Mauthausen

, potrafi sobie z nią radzić, nie ryzykując niepotrzebnie i

naciskając guzik alarmu dopiero po wyjściu bandyty. Poza tym

czuje się bezpiecznie w wolnym kraju

,

do którego trafił po traumatycznych przeżyciach.

Bohater

powieści "Kalifornijski kadisz"

dopiero wtedy stał się Żydem, gdy uwierzył w modlitwę

.

Jego brat modlitwę po śmierci matki odwołał... "

Dziedzictwo" to relacja rozmów z mieszkańcami wsi

i miasteczek

, w których Grynberg ukrywał się w czasie wojny. Na jego podstawie

Marcel Łoziński

nakręcił słynny film "Miejsce urodzenia",

z porażającą sceną bez precedensu w kinie, w której na

oczach widzów autor

odnajduje szczątki swego ojca i dowiaduje się, kto go zamordował

.

Kalifornijski kadisz -

w zasadzie są to

dwie opowieści

(przynajmniej w przypadku drugiej trudno użyć

słowa "powieść"): Kalifornijski kadisz, wcześniej wydany jako

Kadisz, i Dziedzictwo

. Pierwsza opowiada o

amerykańskich losach rodziny autora

(mimo zastrzeżenia we wstępie trudno nie utożsamiać narratora

z autorem), a przede wszystkim

o śmierci matki

. Pozornie jest to zatem opowieść uniwersalna,

wykraczająca poza żydowski los. Ale w tym wypadku do zwykłego ludzkiego bólu dochodzi dodatkowe
osamotnienie -

po śmierci matki syn jest

jedynym

w rodzinie,

który przeżył Zagładę, który pamięta i

chce pamiętać

. W jakimś sensie uzupełnienie Uchodźców, ale jeszcze bardziej Żydowskiej

wojny i

Zwycięstwa.

Dziedzictwo to dialogi

zapisane przy okazji kręcenia filmu Miejsce urodzenia Pawła Łozińskiego, w

którym

Grynberg stara się ustalić, kto zabił jego ojca ukrywającego się na mazowieckiej wsi

.

Czytanie tego

zimnego, dokumentalnego zapisu

boli (jak właściwie zawsze boli czytanie Grynberga).

Choć wiele tu także głosów tych, którzy starali się pomagać. Ale to słabe pocieszenie rozbija rozdział Po
filmie:

Mój dobry znajomy, Polak, katolik, bardzo znany i szlachetny człowiek, powiedział do mnie po obejrzeniu
filmu: Jak pan może po tym wszystkim mówić i pisać po polsku? Jak to? - zdziwiłem się - przecież co
najmniej połowa tych ludzi na filmie mówi, że udzielali schronienia i pożywienia, że robili co mogli. Kłamią -
odpowiedział krótko mój znajomy. Tego oczywiście nie da się potwierdzić ani zaprzeczyć.