114
Anita Karolina MACHAJ
Edyta A
OPACKA - S
CZYK
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
PSYCHOLOGICZNE I SPOA
ECZNE WYZNACZNIKI POSTRZEGANIA
I UŻYWANIA WA
ASNEGO CIAA
A
Społeczny wymiar płci i cielesności
Definicja  płci w wymiarze ogólnym mówi, że  płeć jest zespołem cech orga-
nizmu, które warunkują jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych,
a także umożliwiają zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa.1 Opis ten jest nie-
pełny ze względu na wielość punktów widzenia, z których można analizować płeć.
Pojęcie  płci wyraża pełniej lista jej dziesięciu manifestacji (ibidem):
- Płeć chromosomalna (genotypowa)  jest wyznaczana w momencie za-
płodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet.
- Płeć gonadalna  jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się
w siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet.
- Płeć hormonalna  wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą
jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estro-
geny, lecz w różnych proporcjach.
- Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna)  określana jest
przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów
gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i M�llera  u kobiet.
- Płeć zewnętrznych narządów płciowych  określana przez obecność sro-
mu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn.
- Płeć fenotypowa  jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego
dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo  i trzeciorzędowych cech
płciowych.
- Płeć metaboliczna  jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatyczne-
go.
- Płeć socjalna (metrykalna, prawna)  jest ustalana zaraz po urodzeniu na
podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych.
- Płeć mózgowa  płciowe zróżnicowanie mózgu.
- Płeć psychiczna  jest określana przez subiektywne poczucie przynależ-
ności do danej płci i identyfikowanie się z nią.
Definicje płci wskazują na jej biologiczne podłoże, zauważono więc potrzebę
wprowadzenia pojęcia  rodzaju , które ujmowałoby także kontekst społeczny i kul-
turowy.  Rodzaj jest formą etykiety społecznej wyrażaną przez opis cech i zacho-
wań uważanych w danej kulturze za adekwatne oraz odpowiednie dla kobiety lub
mężczyzny. Ma on wymiar społeczno  kulturowy a nie biologiczny choć jest na
nim nadbudowany.2 Różnice płciowe ustanawiają porządek społeczny, nadając
kobiecie inne miejsce w społeczeństwie niż mężczyz
nie. Płeć czy rodzaj stają się
najbardziej czytelną kategorią różnicującą ludzi stając się dominującym czynnikiem
organizującym rzeczywistość rozwijających się dzieci. Rygorystyczna tradycyjność
1
K. Imieliński, S. Dulko: Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa
1998
2
L. Brannon: Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyz
ni: podobni czy różni. Gdańsk 2002
115
w postrzeganiu rodzaju jest naturalną cechą wczesnego dzieciństwa.3 Dzięki tre-
ningowi w zakresie spolaryzowanych kategorii rodzaju, który rozpoczyna się wraz
z dniem narodzin, ludzie mają wyuczoną gotowość do spostrzegania płci jako
głównego wyznacznika rzeczywistości społecznej. Różnicowanie w zakresie płci
rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkol-
nym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, autorytety, grupy rówieśnicze oraz
kulturę masową pod postacią m.in. telewizji, reklam, czasopism, muzyki. Dzieci
dowiadują się, jakie zachowania są zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane,
a jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy rodzajowe) oraz dosto-
sowują się do zastanych wzorców. Mnogość znaczeń związana z etykietowaniem
rodzajowym wydaje się najintensywniej wpływać na zachowania, reakcje emocjo-
nalne, funkcjonowanie poznawcze oraz na przystosowanie psychiczne i społeczne
jednostki.4 Obie płcie bardzo się różnią pod względem języka, emocji, postaw,
zachowań, sposobów interpretowania świata,5 lecz nie można zapominać, że
u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć (w rozumieniu biolo-
gicznym) wyrażana i obserwowana poprzez ciało.
Nie ulega wątpliwości, że człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w spo-
łecznym wymiarze ma określoną płeć. Ciało pozwala człowiekowi otworzyć się na
świat, ponieważ wszystko co w nim napotka jest odbierane przez ciało i wobec
niego. To właśnie ciało staje się siedliskiem tożsamości, z
ródłem orientacji w cza-
sie i przestrzeni (fizycznej oraz społecznej), posiada też prelogiczną i prejęzykową
wiedzę oraz rozumienie wynikające z niezapośredniczonego obcowania ze świa-
tem.6 Ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę.7 Natura wnosi możli-
wości i ograniczenia związane z fizjologicznym funkcjonowaniem ciała, jego gene-
tycznymi uwarunkowaniami i anatomią, na które nakładają się ograniczenia i moż-
liwości o charakterze kulturowym i społecznym. Wypadkowa tych potencjalności
i limitów buduje postrzeganie ciała jako całości, wyznaczając kryteria oceny oraz
możliwe obszary dyscyplinowania ciała.
Piękno od wieków było konstruktem kulturowym, produktem strachu przed na-
turą, którą człowiek starał się kontrolować (ibidem). Akt (najczęściej kobiety) pod-
czas rozwoju kultury i sztuki stał się polem definiowania ciała kobiecego i wyzna-
czania norm jego oglądania. Ciało kobiety stało się symbolem przechodzenia tego,
co pierwotne, naturalne i materialne w to, co można nazwać wyższą formą kultury.8
Od czasów starożytnych najcenniejszymi walorami cielesności były proporcje, ład
i harmonia. Do kanonów piękna a obecnie także do kanonów mody, stara się dą-
żyć kobieta na przestrzeni czasu konstytuując w ten sposób swoją społeczną
obecność. Można zapytać, kto jest odpowiedzialny za kreowanie zmieniających się
wzorców doskonałości i piękna? Odpowiedzi można szukać w kształtowanych
kulturowo stereotypach płci oraz w rolach płciowych. Stereotyp płci jest uproszczo-
nym wnioskowaniem, które koncentruje społeczne oczekiwania, doświadczenia
i koncepcje zachowania kobiet i mężczyzn podzielane przez ogół danego społe-
3
S.L. Bem: Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk 2002
4
E. A
opacka-Sęczyk, A. Machaj: O nieadekwatności płci w ujęciu psychoanalitycznym i socjologicz-
nym. W: M. Gwoz
dzicka- Piotrowska, J. Wołejszo, A. Zduniak: Edukacja w społeczeństwie ryzyka 
bezpieczeństwo jako wartość. Poznań 2007
5
S.L. Bem, op. cit.
6
A. Wieczorkiewicz: Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia. Gdańsk 2002
7
M. Bakke: Ciało otwarte. Poznań 2000
8
L. Nead: Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność. Poznań 1998
116
czeństwa.9 Podczas gdy stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje
cech psychicznych i właściwości behawioralnych, stereotyp ról płciowych wskazuje
na zbiór przekonań, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla męż-
czyzn. Pewne stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w symbolicz-
nym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobiecie i mężczyz
nie w kontekście
filozofii, sztuki i etnologii.10 Kobieta jest zasadą bierną, modyfikowaną przez aktyw-
ną zasadę męską, symbolizuje nagość, materię (cielesność), naturę, namiętność,
przedmiot. To, co męskie jest łączone z aktem, formą, umysłem (inteligencją), kul-
turą, podmiotem. Kobieta staje się konfiguracją ciała, które wydaje się nie posiadać
struktury, jest miękkie, płynne, modyfikowalne, nie posiada trwałego pancerza es-
tetycznego. Mężczyzna natomiast staje się tym, który konstruuje teorię przedsta-
wiania ciała kobiecego w kontekście kulturowym (ibidem). A
atwo odnalez
ć w tej
dychotomii dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod wie-
loma względami zantagonizowanych struktur,11 który uprawnia do podejmowana
działań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu.
Potrzeba dyscyplinowania ciała i cielesności
Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu widzenia
czynników konstytuujących system ról płciowych, teorii rodzaju oraz koncepcji za-
rządzania cielesnością.
System ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację,
będąc zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających prze-
świadczeń o funkcjonowaniu ludzi odmiennych płci w społeczeństwie. Jednostki
mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go bu-
dujących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację. Obrona
i utrwalanie systemu ról społecznych może wynikać z:12
- koncepcji porządku naturalnego (np. biologizm, naturalizm)  odmienność
zachowania i myślenia kobiet i mężczyzn wynika z naturalnych różnic bio-
logicznych, anatomicznych, genetycznych, charakterologicznych, itd.;
- koncepcji porządku nadprzyrodzonego  odmienność zachowania i myśle-
nia kobiet i mężczyzn wynika z zamysłu boskiego i należy ją uszanować;
- koncepcji nieopłacalności przemian (np. konserwatyzm, funkcjonalizm) 
opiera się na afirmowaniu istniejącego status quo, przy założeniu o zbyt
dużych kosztach zmian i niepewności co do ich zasadności.
Teoria rodzaju odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania
tożsamości.13 W jej myśl, rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zako-
rzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej.
Z czasem poznaje je i internalizuje uznając za własne. Uwewnętrzniony pryzmat
rodzaju buduje u dziecka, a następnie u dorosłego człowieka, skłonność do kształ-
towania tożsamości zgodnie z przyjętym wcześniej wzorcem. Formowanie tożsa-
mości odbywa się pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról
społecznych. Jest procesem obejmującym aspekt zewnętrzny i wewnętrzny jed-
9
E. Mandal: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice 2000
10
L. Nead, op. cit.; K. Clark: Akt. Studium idealnej formy. Warszawa 1998
11
J. Wachowski: Ciało i myślenie. 18.09.2007, http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:
www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl.
12
K. Ślęczka: Feminizm. Katowice 1999
13
S.L. Bem: Męskość i kobiecość. Gdańsk 2000
117
nostki, przebiegającym w znacznej mierze w sposób nieuświadomiony.14 Świat
kobiet i mężczyzn nie jest tak czytelny i jednoznaczny jak miało to miejsca jeszcze
50 lat temu, a kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako
nieadekwatne lub sprzeczne.15 Trudno wyróżnić taki aspekt tożsamości, który nie
byłby osadzony w kontekście rodzaju, a dalej płci i ciała, stąd postulat preforma-
tywności ciała  ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji
i produkcji.16
Dla polityka, biznesmena i moralisty ciało wyłania się jako17 przeszkoda na
drodze ku wartościom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować.
Dogodnym rozwiązaniem staje się zarządzanie cielesnością poprzez środki maso-
wego przekazu i kulturę masową. Programy telewizyjne, spoty reklamowe, artykuły
oraz szata czasopism (itd.) kreują potrzeby przede wszystkim w odniesieniu do
ciała. Trudno wymienić produkt, który nie nawiązywałby do ciała lub jego potrzeb
przez: neutralizowanie bólu i dyskomfortu, zwiększanie komfortu i zdrowia, odży-
wianie, higienę, estetykę i zwiększanie atrakcyjności (urody), dostarczanie przy-
jemności i emocji, etc. Bezsporny system odniesień, jakim okazuje się ciało, miej-
sce wzrastania i kształtowania się tożsamości jest traktowany marketingowymi
narzędziami, politycznymi względami wiązanymi z władzą pieniądza. Trudno wy-
ważyć, co jest realną potrzebą ciała (zwiększającą komfort funkcjonowania psy-
chicznego), a co kreacją specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na ry-
nek czy zwiększyć sprzedaż. Ciało oderwane od jednostki zaczęło posiadać swoje
 świątynie : gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności czy gabinety chi-
rurgii plastycznej gdzie dokonuje się obrzędów ku czci ciała. Są to miejsca, w któ-
rych można zbliżyć się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmo-
wego. Dariusz Czaja18 porządkuje charakterystykę współczesnego ciała opisując
kilka jego wymiarów:
- ciało zwirtualizowane  jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym obra-
zem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, in-
ternetowym, rentgenowskim, tomograficznym, etc.;
- ciało sfragmentaryzowane  oddzielne części ciała oderwane od całości
zaczynają funkcjonować samodzielnie np. twarz sprzedaje krem, usta
 pomadkę, oczy  tusz, nogi  piwo, piersi  samochód, etc.;
- ciało wiecznie młode i nagie  pozbawione oznak starości, choroby i odzie-
ży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i niena-
ruszalny przez czas;
- ciało wyzwolone z fatalizmu  płynne, zmienne, poddające się transforma-
cjom, nie jest raz dane, zatem może dążyć do doskonałości;
- ciało konsumujące  realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe; nienasy-
cone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemności, bezbronne bez
kosmetyków, ubrania i innych akcesoriów kulturowych;
14
P. Szczurkiewicz: Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Lublin 1998
15
L. Brannon, op. cit.
16
K. Nowak: Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Hele-
ne Cixous i Clark Hemmings. W: M. Radkiewicz (red.): Gender w humanistyce. Kraków 2001
17
F. Chirpaz: Ciało. Warszawa 1998
18
D. Czaja (red.): Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje. Warszawa 1999
118
- ciało konsumowane  pochłaniane realnie i metaforycznie, używane, trak-
towane narzędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymen-
tom, rozparcelowywane (transplantologia).
Obszary i sposoby dyscyplinowania ciała
Niewątpliwie nie tylko każdy człowiek posiada ciało ale i jest ciałem, które wa-
runkuje każde doświadczenie, jego interpretację i znaczenie. Jeśli przyjąć takie
założenie, to widać, że ludzka powłoka materialna określa sposób widzenia świata,
relacje z innymi oraz stosunek do siebie samego/samej. Doświadczenie zakorze-
nione w ciele staje się podstawą budowania unikatowego i niepodważalnego dla
każdej jednostki systemu odniesień i znaczeń. Należy podkreślić, że każdy orga-
nizm jest niepowtarzalną strukturą o odmiennych możliwościach psychofizycznych
(np. próg bólu, wrażliwość zmysłów, funkcjonowanie fizjologiczne, budowa anato-
miczna, możliwości procesów poznawczych, itd.), wzrastającą w specyficznych
warunkach społecznych, które kształtują jego osobowość. Każda społeczność
określa role płciowe, wzorce atrakcyjności interpersonalnej i najbardziej ceniony
system wartości, prezentując kryteria samooceny poszczególnych jednostek. Nie
należy się dziwić, że prawie każda jednostka w obrębie swojej grupy stara się
podwyższać swoją wartość interpersonalną. Najatrakcyjniejsi jej członkowie mogą
korzystać z pewnych przywilejów ułatwiających funkcjonowanie w świecie. Istnieje
szereg przekonań związanych z atrakcyjnością (która może mieć różne definicje w
zależności od grupy, kraju, kultury), które modyfikują odbiór społeczny osób atrak-
cyjnych np. przypisuje się im inne pożądane cechy, takie jak: inteligencja, przysto-
sowanie społeczne, niezależność, zrównoważenie, bycie fascynującym oraz po-
siadanie większej szansy na odniesienie sukcesu.19 Szacowanie atrakcyjności ma
miejsce podczas  pierwszego wrażenia , które właściwie w całości opiera się na
ocenie wyglądu zewnętrznego, zatem na ocenie ciała i sposobu jego prezentacji.
Sąd o osobie wydany w ten sposób bardzo trudno modyfikować, więc można
wnioskować, że bycie zakwalifikowanym pierwszorazowo jako osoba atrakcyjna
wiąże się z gratyfikacjami, w imię których warto dyscyplinować i kontrolować wła-
sne ciało.
Dyscyplinowanie ciała może wynikać z aspektów tożsamościowych (interpsy-
chicznych) lub społecznych (intrapsychicznych), lecz bardzo często wymiary te
wzajemnie się przenikają i nie można interpretować ich w oderwaniu od siebie.
Aspekt tożsamościowy dyscyplinowania ciała koncentruje się na obrazie własnego
ciała, jaki posiada osoba. Obraz ten może być subiektywnie oceniany jako pozy-
tywny lub negatywny w odniesieniu do posiadanego konstruktu idealnego ciała.
Faktem jest, że niemal każde ciało będzie odbiegało od idealnego wzorca lub wy-
magało szeregu zabiegów, by stan zadowalający zachować, zatem każde ciało
wymaga transformacji. Sposób kulturowej ekspozycji ciała pokazuje zwłaszcza
wzór kobiecości wymagający estetycznego i starannego podejścia do wyglądu
zewnętrznego. Kobieta jest ubrana w pełni, kiedy posiada makijaż, fryzurę, odpo-
wiedni strój, zatem nigdy nie powinna być zadowolona ze swojego ciała zaraz po
opuszczeniu łóżka.
Obraz ciała może być realistyczny lub zaburzony. Ten pierwszy wskazuje na
świadomość swoich zalet i wad związanych z ciałem a więc na z
ródło radości
19
A. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań 1997
119
i satysfakcji oraz na obszary, na których będzie dochodziło do modyfikacji. Kobieta
posiadająca zaburzony obraz swojego ciała będzie je postrzegała w sposób nie-
adekwatny do rzeczywistości percypowanej przez innych członków grupy. Najczę-
ściej można spotkać zaburzenia spostrzegania obrazu własnego ciała w zaburze-
niach odżywiania. Jakkolwiek przejawiający się brak akceptacji dla własnego ciała
może owocować zachowaniami destruktywnymi. Osoby nieakceptujące swojego
ciała mają problem z nawiązywaniem bliskich relacji interpersonalnych, znacznie
trudniej budują intymność z parterem oraz mogą deklarować mniejszą satysfakcję
ze swojego życia seksualnego. Można u nich obserwować przymus samopotwier-
dzania wynikający z niskiego poczucia własnej wartości, a także budowanie goto-
wości anorektycznej. Brak pełnej akceptacji własnego ciała zmusza do podejmo-
wania szeregu działań mających na celu zwiększenie subiektywnie odczuwanej
atrakcyjności. Prawdopodobnie trudno znalez
ć człowieka, który byłby w stanie
zrezygnować z zabiegów, które jego zdaniem polepszają jego wygląd zewnętrzny.
Istnieje tendencja skupiania się na własnej atrakcyjności w sposób obsesyjny. La-
can interpretował zbyt dużą fascynację ciałem jako wyraz pragnienia posiadania
silnej tożsamości,20 kompensowanej właśnie poprzez zabiegi wokół ciała. Prze-
sadne skupianie się na ciele, wzmacniane przez kulturę masową, może przybierać
formę:
- braku przyzwolenia na starzenie się, co może być związane z lękiem przed
przyszłością oraz upływem czasu lub zmianami, do których trzeba się
ustawicznie adaptować;
- dążenia do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciąże-
niem organizmu, oraz dążeniem do nierealistycznych standardów;
- negowania naturalnych procesów fizjologicznych;
- mnożenia wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych do
zrealizowania;
- uzależniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także inge-
rencji z zakresu chirurgii plastycznej.
Zafiksowanie na temacie ciała sprawia, że czynności początkowo związane
z higieną, zachowaniem urody i zdrowia fizycznego, stają się sposobem na życie,
zmuszając do codziennego kreowania siebie, ustawicznego poszukiwania informa-
cji na ten temat, utrzymania nienagannej figury i kondycji fizycznej. Aktywność
pierwotnie związana z higieną, świadomością swojego ciała oraz dbałością o nie
staje się wynaturzona, zmierzając do coraz bardziej ingerujących zabiegów, aż do
interwencji chirurgicznych. Tam gdzie ciało nie poddaje się już kontroli, trzeba za-
stosować nowe rozwiązania kulturowej transformacji umożliwiające pełne funkcjo-
nowanie społeczne.
Specyficznym przejawem braku akceptacji własnego ciała lub narzędziowego
posługiwania się nim są zaburzenia odżywiania. Dla takich zaburzeń jak21 bulimia
nervosa (żarłoczność psychiczna) i anorexia nervosa (jadłowstręt psychiczny) cha-
rakterystyczne jest skoncentrowanie na własnym ciele, wyglądzie i diecie. Oba
zaburzenia diagnozowane są na obszarach, gdzie występuje obfitość pokarmu,
a także tam gdzie propaguje się obrazy ciała idealnego. Osoby cierpiące na ano-
reksję wykazują skłonność do perfekcjonizmu, nadmiernej kontroli oraz poczucia
20
M. Bakke, op. cit.
21
J. Barnhill, N. Tylor: A jeśli to zaburzenia odżywiania. Warszawa 2001
120
bycia nieszczęśliwym, natomiast osoby chorujące na bulimię deklarują niskie po-
czucie własnej wartości oraz impulsywność. Zaburzenia odżywiania występują
najczęściej u osób pochodzących z klasy średniej lub wyższej.22 W tych warstwach
społecznych potrzeba osiągnięć, świadomość wagi swojego ciała i jego znaczenia
w kontaktach interpersonalnych, akceptacji społecznej i kreowania własnego wize-
runku jest znacznie bardziej akcentowana i odgrywa znaczącą rolę w systemie
wartości jednostki. Można wyróżnić grupę zawodów związanych z wizerunkiem
i atrakcyjnością ciała, która wydaje się być najbardziej pożądana i łączy się z naj-
większymi gratyfikacjami społecznymi. Niewątpliwie kobiety wykonujące zawody
związane z atrakcyjnością zewnętrzną (aktorki, modelki, prezenterki telewizyjne),
aktywnością fizyczną i dietą (dziewczęta w szkołach baletowych, kobiety uprawia-
jące sporty wyczynowe) są najbardziej narażone na ryzyko zachorowania na zabu-
rzenia odżywiania (ibidem). Zaburzenia odżywiania pod postacią anorexia nervosa
łączone są często z tak zwaną  gotowością anorektyczną definiowaną jako efekt
chęci dostosowania się dorastających dziewczynek do kulturowej konstrukcji ko-
biecości, bardzo intensywnie promowanej w kulturze masowej. Kultura ta nie oferu-
je spójnych wzorców tożsamościowych, zatem młoda kobieta zostaje zamknięta
w pułapce sprzecznych ideałów lansowanych przez media. Sytuację taką określa
koncepcja podwójnego związania.23 Mówi ona, że współczesna kobieta jest zobli-
gowana do jednoczesnego wpisania się w rolę żony, matki, gospodyni domowej
opiekującej się innymi oraz w role kobiety nowoczesnej, spełniającej się na polu
zawodowym, odnoszącej sukcesy, kompetentnej i rywalizującej oraz zadbanej
i atrakcyjnej seksualnie. Przekaz społeczny nie wartościuje żadnej z tych ról, zatem
wszystkie one są równie ważne i powinny stać się elementem tożsamości współ-
czesnej kobiety. Wymagania związane z każdą z tych ról są ogromne i trudno spo-
dziewać się, że kobieta jest wstanie je wypełnić w realnym świecie. Powstaje za-
tem dysonans, poczucie frustracji i niedoskonałości. Można zadać pytanie: dlacze-
go młode kobiety wybierają gotowość anorektyczką jako rozwiązanie podwójnego
związania. Wolska24 wskazuje na pokoleniowy czynnik. Młode dziewczęta obser-
wują swoje matki, które zdecydowały się realizować rolę żony, matki i opiekunki
oceniając życiowy bilans swoich rodzicielek. Ten często wypada ujemnie, dlatego
skłonne są represjonować potrzeby związane z macierzyństwem na rzecz perfek-
cjonizmu i maksymalnej kontroli, tak charakterystycznej dla anoreksji. Młoda kobie-
ta wyrzeka się apetytu, a w szerszym rozumieniu naturalnych potrzeb oraz części
siebie samej, neguje procesy fizjologiczne zachodzące w jej ciele tolerując m.in.
głód, wyczerpanie, ból, zanik menstruacji. W zamian uzyskuje namiastkę perfek-
cjonizmu, bliskość ideału fizycznego, iluzję samowystarczalności, niezależności
i poczucia bezpieczeństwa, a także kontrolę nad swoim ciałem, czyli nad sobą
samą. Idealna sylwetka jest realnym i społecznie wartościowanym symbolem
triumfu umysłu i woli nad ciałem i materią.
Zaburzenia odżywiania pod postacią bulimia nervosa łączone są z innym spo-
sobem konstruowania tożsamości w przestrzeni społecznej, jakim jest symboliczne
22
M. Wolska: Zaburzenia odżywiania w perspektywie kulturowej i społecznej. W: B. Józefik (red.):
Anoreksja i bulimia psychiczna. Kraków 1999
23
E. A
opacka-Sęczyk, A. Machaj: Psychologiczne konsekwencje wizerunku kobiet w reklamie.  Prze-
gląd Terapeutyczny PTT 2007, nr 3
24
M. Wolska, op. cit.
121
samouzupełnianie.25 Teoria symbolicznego samouzupełniania opisuje konstruowa-
nie własnej tożsamości poprzez uzupełnianie braków w sposób natychmiastowy.
Impulsywność i zachowania o charakterze kompensacyjnym łączą się płynnie
z  osobowością bulimiczną , która w tym ujęciu może rekompensować niskie po-
czucie własnej wartości lub poczucie samotności natychmiastowym zakupem towa-
ru, który posiada specyficzne symboliczne właściwości. Zachowanie takie ma war-
tość terapeutyczną, jednak efekty takiej terapii nie utrzymują się długo. Szybko
pojawia się głód, nienasycenie i niezaspokojenie generujące potrzebę kolejnego
impulsywnego zakupu lub poczucie winy, wstydu i nieadekwatności wynikające
z nabycia produktu, który jest niepotrzebny, zbyt kosztowny lub nie spełnia symbo-
licznych oczekiwań w nim pokładanych.
We współczesnej kulturze masowej pojęcie ciała naturalnego zatraciło swoje
znaczenie. Kobieta naturalna nie jest sobą. Dopiero po wykonaniu szeregu rytu-
ałów ciała określonych normami kulturowymi staje się sobą, czyli wytworem kultury
konsumpcyjnej. Ciało własne staje się obce, jest z
ródłem wstydu i polem nieusta-
jącej walki. Jest akceptowalne, o ile można je zredukować do ciała kulturowego.26
To, co budzi ambiwalentne uczucia i jest związane z ciałem stało się zagadnieniem
marginalnym. Śmierć, choroba, poród, ból i cierpienie oraz to, co związane z fizjo-
logią budzi odrazę i nie staje się tematem masowego przekazu kulturowego. Ko-
biety dotknięte zaburzeniem odżywiania często deklarują nieprawidłowości lub
brak cyklu menstruacyjnego. Podobny efekt daje zbyt intensywne tempo życia
pozbawione rytmu i regularności, narażające na wyczerpanie oraz sytuacje gene-
rujące napięcie i stres. Reklamy produktów przeznaczonych do higieny intymnej
posługują się estetycznym płynem w kolorze błękitnym, który nasuwa bardziej sko-
jarzenia ze środkami czystości niż z krwią, symbolem życia, ale i choroby czy na-
ruszeniem ciągłości powłok ciała.
Narzędziowe traktowanie ciała można obserwować w trakcie porodu. Jest to
wydarzenie nierozerwalnie związane z kobiecością i cielesnością, ale zarazem
prawie nieobecne w społecznym dyskursie. Od niedawna obserwujemy włączanie
mężczyzn w proces ciąży i porodu, także akcje apelujące o godne traktowanie
kobiet rodzących (np.  Rodzić po ludzku ) są społeczną nowością. Sam poród zo-
stał zmedykalizowany i zamknięty za drzwiami sterylnego szpitala,27 zyskując mia-
no stanu wymagającego podawania leków, bliskiego chorobie. Podczas porodu
inni posługują się ciałem kobiety, która bardzo długo w pozycji wertykalnej była
zmuszana do walki z naturą. Ciało przesiąknięte bólem, cierpieniem i chorobą
drażni nasze poczucie wrażliwości28 i przypomina o ułomności i śmiertelności.
Zmęczenie oraz odczuwany ból ukazują granice ciała, które stają się granicami
woli i świadomości. Można im się poddać, czasowo pogodzić się, ale zawsze jest
to sytuacja, która umniejsza bycie sobą.29 Walka z bólem i niechęć odczuwania
ciała w ten sposób jest widoczna w statystykach sprzedaży leków przeciwbólo-
wych. W 2006 roku 87% palcówek handlu detalicznego miała środki przeciwbólo-
25
T. Szlendak: Leniwe maskotki, rekiny na smyczy. W co kultura konsumpcyjna przemieniła mężczyzn i
kobiety. Warszawa 2005
26
G. Ritz: Nić w labiryncie pożądania. Warszawa 2002
27
A. Chałupnik: Teatr porodu. W: E. Guderian-Czaplińska, G. Ziółkowski (red.): Teatr: ciało i cień. Mate-
riały z sympozjum młodych teatrologów. Poznań 2000
28
A. Wieczorkiewicz, op. cit.
29
F. Chirpaz, op. cit.
122
we w swojej ofercie.30 Polacy plasują się na piątym miejscu w rankingu zażywania
leków bez recepty i na trzecim - leków przeciwbólowych, po Amerykanach i Fran-
cuzach.31 Można wnioskować, że ludzie są skłonni neutralizować niechciane sy-
gnały płynące z ciała poprzez kupowanie i zażywanie leków na własną rękę nie
będąc pod opieką lekarza.
Teodorczyk wskazuje na uzewnętrznianie się tożsamości przez obsesyjne
skupienie na ciele. Skoro ludzie spostrzegają siebie przez pryzmat swoich ciał, to
osobowość musi być osadzona w ciele, na ciele i wokół ciała  w zewnętrznym
image. Ludzie tym samym zredukowali się do wyglądu ciała. Poszczególne techni-
ki poprawiania wizerunku wciąż ulegają doskonaleniu i zawłaszczają nowe obszary
ciała. Najczęstszymi sposobami i obszarami opanowywania ciała są:32 strój, ćwi-
czenia fizyczne, makijaż, tatuaż i piercing oraz operacje plastyczne.
- Strój (moda)  wygląd zewnętrzny jest podstawowym wyrazem osobowości
człowieka, a także podstawą do dokonania społecznej oceny statusu, za-
wodu, cech danej osoby. Funkcjonalność, wygoda i bezpieczeństwo nie
wydają się towarzyszyć modzie damskiej. Można wspomnieć o gorsetach,
butach na wysokim obcasie czy obcisłej odzieży, które nie gwarantują wy-
gody, ale pożądliwe spojrzenia. Zdrowie i komfort rywalizuje ze społeczną
atrakcyjnością. Odpowiednia stylizacja może uczynić kobietę dziewczęcą i
niewinną, elegancką i wyrafinowaną, ekstrawagancką i wyzywającą, agre-
sywną i profesjonalną poprzez dobór odpowiednich ubrań i dodatków. W
zakres takiej stylizacji wchodzi także fryzura, pomalowane paznokcie, biżu-
teria i akcesoria pomocnicze np. wyznaczające status.
- Ćwiczenia fizyczne  wpisują się w kulturę fitness odwołującą się do zdro-
wego stylu życia. Postulat zbilansowanego odżywiania, higieny ciała, od-
powiedniej kondycji fizycznej jest bardzo pożądany w stosownych grani-
cach. Istnieją jednak ludzie, którzy koncentrują się na swoim ciele, żarliwie
przestrzegając diet, trenując aż do przeciążenia organizmu chcąc wyrzez
-
bić idealne ciało pomimo swoich warunków fizycznych. Zjawisko to dotyczy
kobiet i mężczyzn. Polem walki kobiet jest naturalna tkanka tłuszczowa,
mężczyzn  przyrost masy mięśniowej. Kobiety starają się usunąć wszelkie
przejawy tłuszczu zamieniając go w jędrne, szczupłe ciało lub w mięśnie
przez ćwiczenia, dietę i środki odchudzające. Mężczyz
ni starają się budo-
wać masę mięśniową mozolnie podnosząc ciężary i wspomagając się od-
żywkami białkowymi lub środkami sterydowymi. Zmaganie z własnym cia-
łem nigdy się nie kończy, a chwila odpoczynku i brak kontroli łączy się
z utratą wypracowanych efektów w bardzo szybkim czasie.
- Makijaż  słowo  makijaż wywodzi się z języka francuskiego i oznacza
 szminkować ,  malować , ale i  fałszować . Jest to czynność, która ma na
celu niwelowanie naturalnych niedoskonałości oraz podkreślanie urody ko-
biety. Dzięki niemu kobieta może upodobnić się do aktualnie obowiązują-
30
T. Pańczyk: Rynek leków przeciwbólowych, komentarz eksperta.  Hurt& Detal , 2007, nr 1 (11)
31
P. Mączyński: Polacy wydają miliardy na leki. https://hyperreal.info/nicze/polacy_wydaja_miliardy_na_leki.
32
J. Teodorczyk: Kulturowe uwarunkowania zdobienia ciała, jego sposoby i cele. 18.09.2007,
www.dk.uni.wroc.pl,http://64.233.183.104/search?q=cache:wgcYseGVSHsJ:www.dk.uni.wroc.pl/texty/v
aria_03.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=5&gl=plhttp://64.233.183.104/s
earch?q=cache:wgcYsGVSHsJ:www.dk.uni.wroc.pl/texty/varia_03.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filet
ype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=5&gl=pl.
123
cego kanonu piękna, zyskać zdrowy wygląd. Szczególnie ważne w makija-
żu są oczy, które mogą przez odpowiedni makijaż zmieniać swój kształt,
optycznie się powiększać, zyskiwać biel twardówki i intensywniejszy lub in-
ny kolor tęczówki, a także zyskać urok dzięki wydłużanym rzęsom. Podkła-
dy i pudry gwarantują atłasową cerę i wrażenie zdrowej skóry. Usta mogą
zmieniać swój pierwotny kształt przez użycie konturówki, pomadki i błysz-
czyka osiągając pełniejszy, jędrniejszy i bardziej kuszący wygląd.
- Tatuaż  jest formą trwałej ozdoby ciała, którą uzyskuje się przez wprowa-
dzenie barwnika pod skórę metodą nakłuwania. Obecnie jest traktowany
jako forma upiększenia ciała lub sposób wyeksponowania jego najpiękniej-
szych części. Ciekawa jest także warstwa znaczeniowa lub symboliczna
tatuażu, który może przekazywać treści interpretowane przez innych ludzi.
Inne funkcje (nośnika treści kulturowych, ochronna, magiczna, religijna,
identyfikacyjna, nobilitująca, integrująca, penitencjarna), jakie pełniło trwałe
malowanie ciała wydają się stopniowo zanikać. Tatuowanie ciała budzi
wiele kontrowersji związanych z trwałością tej ozdoby, sposobem jej wyko-
nania związanym ze znoszeniem bólu przez długi okres czasu (element
masochistyczny) oraz treściowym motywem kompozycji, która może bu-
dzić ciekawość, lęk czy agresję poprzez symboliczny komunikat wzoru.
- Operacje plastyczne  polegają na poprawieniu wyglądu człowieka przez
modelowanie zdrowych części ciała by zwiększyć poczucie własnej atrak-
cyjności. Estetyczne operacje plastyczne oddziałują na zdrowie psychicz-
ne, wpływając na zwiększenie poczucia komfortu we własnym ciele i sa-
mozadowolenia, podnosząc samoocenę, zwiększając poczucie własnej
wartości, a także znosząc bariery wywołane barkiem akceptacji własnej lub
innych. Zabiegi obejmują lifting twarzy, wygładzanie zmarszczek na całym
ciele, liposukcję, plastykę powiek, uszu, nosa, ust, piersi oraz genitaliów.
Operacje plastyczne nie przywracają zdrowia w sensie medycznym. Rocz-
nie około 20% z nich jest powodowane niepowodzeniami wcześniejszych
zabiegów. Każdy zabieg obciąża ciało znieczuleniem, ingerencją chirur-
giczną i wymogami okresu rekonwalescencji. Bardzo częste są powikłania,
takie jak niekontrolowany przyrost tkanki tłuszczowej po liposukcji, nierów-
nomierne powiększenie ust, niedomykanie lub wywijanie się powiek oraz
komplikacje po plastyce piersi. Jest to skrajny przykład instrumentalnego
traktowania ciała, które pełni funkcję społecznego narzędzia, które nie mo-
że podlegać naturalnym procesom fizjologicznym.