Malim T.,Birch A., Wadeley A.
(1994). Wprowadzenie do psycho
logii. Warszawa: PWN
3.4. Podejście idiograficzne
i nomotetyczne
Na dÅ‚ugo zanim pojawi siÄ™ Å›wiadomość odrÄ™bnoÅ›ci danej dy­
scypliny naukowej, dyskutowane są różne, mające dla niej znaczenie,
zagadnienia filozoficzne. Rozróżnienie nauk idiograficznych i nomo-
tetycznych nie jest tu wyjÄ…tkiem. Zwolennicy modelu badaÅ„ idio­
graficznych sÄ…dzÄ…, że należy analizować ludzkie zachowania w po­
głębionych studiach jednostkowych (zakładających niepowtarzalność
ludzkiej osoby) prowadzÄ…cych do odkrycia praw odnoszÄ…cych siÄ™
tylko do danego konkretnego przypadku. Inni uważają, że podejście
nomotetyczne jest bardziej użyteczne i pozwala na badanie grup
ludzkich (w których, jak się zakłada, jednostki mają wiele wspólnych
cech), co umożliwia odkrycie praw ogólnych i stosujących się do
wszystkich. Odpowiedz
na pytanie, czy psychologia powinna być
nauką nomotetyczną czy też idiograficzną, ma olbrzymie znaczenie
dla naukowego statusu tej dyscypliny wiedzy, gdyż - - jak siÄ™ utrzy­
muje  metody idiograficzne sÄ… czymÅ› charakterystycznym dla hu­
manistyki, a metody nomotetyczne sÄ… typowe dla nauk przyrod­
niczych.
Genezą tego sporu są dyskusje dziewiętnastowiecznej niemieckiej
filozofii, w których argumentowano, że istnieje zasadnicza odmien­
ność treści twierdzeń, do jakich prowadzą analizy snute w ramach
nauk społecznych i nauk przyrodniczych, i że oba rodzaje dyscyplin
muszą stosować odmienne metody badań. Przedmiot, jakim zajmują
się nauki społeczne, wymaga  rozumienia" (w języku niemieckim:
Yerstehen). Natomiast dla nauk przyrodniczych bardziej odpowiednie
sÄ… metody prowadzÄ…ce do wyjaÅ›niania, przewidywania czy kontrolo­
wania zjawisk, czyli metody eksperymentalne i iloÅ›ciowe wraz z anali­
zami statystycznymi. Rozróżnia siÄ™ zatem odpowiednio nauki  idio­
graficzne" i  nomotetyczne", pierwszy użył tych terminów Windel-
band. Allport (1962) zaś pierwszy stosował je w odniesieniu do
psychologii. Allport następnie w miejsce tych terminów proponował
78
terminy  morfogeniczne" i  odróżniające" (dijferentiat), które - jego
zdaniem  sÄ… bardziej odpowiednie.
Z trzech najbardziej znanych kierunków psychologii behawio
ryzm skłania się ku podejściu nomotetycznemu, a psychoanaliza
i psychologia humanistyczna (Allport jest uważany za jednego z twór­
ców tej ostatniej) sÄ… naukami idiograficznymi (patrz rozdz. 2, w któ­
rym omawia siÄ™ psychoanalizÄ™, behawioryzm i podejÅ›cie humanistycz­
ne w psychologii).
Podejście idiograficzne i nomotetyczne
w praktyce psychologicznej
Z rozróżnieniem metod idiograficznych i nomotetycznych naj­
częściej można się spotkać w psychologii osobowości. Pojawia się
pytanie, czy lepiej jest dokładnie badać określoną osobę, aby dojść do
pełnego jej rozumienia, pozwalającego na przewidywanie tego, jak
zachowa się ona w różnych momentach i w różnych okolicznościach,
czy też należy raczej starać siÄ™ ustalić istniejÄ…ce i wspólne dla wszyst­
kich ludzi cechy. W tym ostatnim wypadku można cechy osobowości
mierzyć za pomocą ustalonych wcześniej skal, co pozwoli stwierdzić,
jak najprawdopodobniej zachowają się wszyscy ludzie w różnych
momentach i w różnych okolicznoÅ›ciach. Takie postÄ™powanie, bar­
dziej niż podejście idiograficzne, odpowiada naukom przyrodniczym.
Podejście idiograficzne zakłada niepowtarzalność ludzkiej osoby, jego
celem jest przedstawienie peÅ‚nego obrazu danej osobowoÅ›ci. Nato­
miast podejście nomotetyczne wybiera i mierzy jej kluczowe cechy.
Metoda badania przypadków (case study) jest najlepszym przy­
kÅ‚adem podejÅ›cia idiograficznego. Lazarus (1971) cytuje znany, przed­
stawiony przez Allporta (1965), przypadek Jenny. W analizie tego
przypadku Allport wykorzystał 301 listów Jenny, które napisała
w ciągu jedenastu lat. W materiale tym był on w stanie wyróżnić
powtarzające się wątki i na tej podstawie stworzył obraz osobowości
Jenny. Można przedstawić wiele przykładów użycia w badaniach
metody analizy przypadku. Freud oparÅ‚ swojÄ… teoriÄ™ rozwoju osobo­
woÅ›ci na wielu klinicznych przypadkach. Jednym z nich jest przypa­
dek Małego Hansa, który nasunął mu ideę seksualności dziecięcej,
kompleksu Edypa i kompleksu kastracji. Poza teorią osobowości
wskazać można dziennik Jeana Piageta (1953) poświęcony obserwacji
79
intelektualnego rozwoju jego trojga dzieci. Gardnerowie (1969) badali
możliwość opanowania przez zwierzÄ™ta ludzkiego jÄ™zyka, uczÄ…c jÄ™zy­
ka migowego (używanego przez osoby głuchonieme) szympansicę
o imieniu Washoe. Starając się rzucić światło na proces rozwoju
percepcji wzrokowej, Gregory i Wallace (1963) badali postępy 52-let-
niego mężczyzny, znanego w literaturze jako SB, który odzyskał
zdolność widzenia po przeszÅ‚o półwieczu Å›lepoty. Wszystkie te bada­
nia, a także wiele innych zajmujÄ… istotne miejsce w literaturze psycho­
logicznej i w wielu wypadkach przyczyniÅ‚y siÄ™ do zbudowania znaczÄ…­
cych teorii psychologicznych.
Allport rekomenduje też inne rodzaje technik idiograficznych
użytecznych w badaniach osobowości. Jedną z nich jest technika
dopasowania (matching), w której bada się korelacje różnych typów
ekspresji ludzkiej osobowości, np. charakter pisma, sposób podawania
ręki, cechy głosu. Inny przykład to kwestionariusze przygotowane do
wywiadu psychologicznego z okreÅ›lonÄ… osobÄ…. MogÄ… one być wielo­
krotnie stosowane w przebiegu procesu terapeutycznego, aby można
byÅ‚o przeÅ›ledzić postÄ™py terapii. IstniejÄ… też semi-idiograficzne techni­
ki, do których należy rep-test Kelly^go, służący badaniu osobowości,
czy metoda Q-sort, diagnozujÄ…ca zmiany obrazu ja podczas terapii.
Do badaÅ„ nomotetycznych należeć bÄ™dÄ… wszelkie badania jedno­
stek i grup nastawione na ustalenie ogólnych praw rzÄ…dzÄ…cych za­
chowaniem. Radford i Kirby (1975) twierdzą, że mogą to być trzy
rodzaje praw.
1. Klasyfikujące ludzi na poszczególne kategorie, tak aby można
byÅ‚o przewidzieć ich możliwe formy zachowania w okreÅ›lonych sy­
tuacjach.
2. Ustalające zasady zachowania, stosujące się do ludzi w ogóle,
np. zasada dysonansu poznawczego czy zasady rzÄ…dzÄ…ce zmianÄ…
postaw bÄ…dz
funkcją nagród i kar w procesie uczenia się.
3. UstalajÄ…ce wymiary, na których można, po zastosowaniu ja­
kiegoÅ› standaryzowanego testu, opisywać i porównywać ludzi. Przy­
kÅ‚adem może być Kwestionariusz Eysencka, operujÄ…cy dwoma wy­
miarami osobowoÅ›ci (ekstrawersja introwersja i zrównoważe­
nie neurotyczność), czy Skala Inteligencji Wechslera, mierząca iloraz
inteligencji (IQ).
Cytowane przez Lazarusa przykłady podejścia nomotetycznego
pochodzą z badań, jakie wykonali Hetherington i Wray (1964),
80
sprawdzajÄ…c, jak alkohol zmienia ludzkÄ… akceptacjÄ™ agresji. Za po­
mocÄ… kwestionariusza zidentyfikowali najpierw ludzi charakteryzu­
jÄ…cych siÄ™ wysokimi bÄ…dz
niskimi wynikami w dwu wymiarach:
agresywności i potrzeby aprobaty społecznej. Połowa badanych piła
następnie alkohol. Wszystkim badanym prezentowano agresywne
filmy rysunkowe i pytano, na ile sÄ… one zabawne. Jednym z uzy­
skanych przez badaczy wyników było ustalenie, że osoby, które
nie wypiły alkoholu, a jednocześnie uzyskały wysoki wynik w obu
wymiarach ich osobowości, uznały filmy rysunkowe za zdecydowanie
mniej zabawne, niż oceniały to pozostałe osoby. Jednak fakt wypicia
alkoholu przez badanych z tych samych grup podnosił ich oceny
 zabawnoÅ›ci" filmu. Jak siÄ™ wydaje, alkohol usuwa wewnÄ™trzne za­
kazy u osób z dużą tendencją do agresji i jednocześnie dużą potrzebą
aprobaty społecznej.
Powyższy przykład badań ma wszystkie cechy nomotetycznego
podejścia. Mamy tu dwie wyizolowane główne zmienne, które są
kontrolowane i zmieniane w sytuacji laboratoryjnej, a uzyskane rezul­
taty analizuje siÄ™, porównujÄ…c wyniki różnych grup badanych. Otrzy­
mane wyniki można uogólnić na osoby charakteryzujące się innymi
poziomami agresji i potrzeby aprobaty społecznej. Badania zbliżają
nas do sytuacji możliwości przewidywania zachowań pojedynczych
ludzi, niemniej jednak wyniki te mają charakter ogólny, to znaczy
określają prawdopodobieństwo konkretnych zachowań.
Badania idiograficzne, w przeciwieństwie do powyższych badań
nomotetycznych, pozwalajÄ… niekiedy na kategoryzacjÄ™ jednostek,
dzieje się to jednak w efekcie użycia niestandaryzowanych i generalnie
zmiennych procedur.
Zalety i wady podejścia idiograficznego
i nomotetycznego
Podejście nomotetyczne
Najbardziej oczywiste jest to, że pozwala ono na uogólnienie
wyników badań próby na całą populację. Wynika to z tego,
że kÅ‚adzie siÄ™ tu nacisk na staranne mierzenie, dokÅ‚adne kontrolowa­
nie badań i możliwość ich powtórzenia oraz zainteresowanie raczej
ogólnymi zależnościami niż pojedynczymi przypadkami  dzięki
8 1
temu wszystkiemu speÅ‚nione sÄ… standardy nauk Å›cisÅ‚ych i przyro­
dniczych.
Wady podejÅ›cia, dotyczÄ…ce głównie problemów z przewidy­
waniem i utratÄ… obrazu  caÅ‚ej osobowoÅ›ci", można ująć w na­
stępujący sposób.
1. Nie mamy możliwości dokładnego przewidzenia zachowań
jednostek. Nomotetyczne ustalenia informujÄ… nas wyÅ‚Ä…cznie o praw­
dopodobieństwie danych zachowań, czy jest to użyteczne  zależy od
celów, jakie sobie stawiamy. Mało kogo zainteresuje stwierdzenie, że
ma jednÄ… szansÄ™ na sto zachorowania na schizofreniÄ™. Taka osoba
wolaÅ‚aby raczej wiedzieć, czy aktualne warunki temu sprzyjajÄ…. Nie­
mniej służba zdrowia mogłaby uznać wysoką użyteczność tego typu
ustaleń, pomagających jej w planowaniu świadczeń związanych
z opiekÄ… zdrowotnÄ….
2. Badania nomotetyczne pomijają osobę jako całość, jednostka
traci indywidualność w momencie, gdy staje siÄ™ częściÄ… próby statys­
tycznej. Allport zwraca uwagę na fakt, że całkiem różni ludzie po
uzyskaniu podobnych wyników w testach osobowoÅ›ci bÄ™dÄ… zaklasyfi­
kowani do tego samego typu, chociaż mogli oni uzyskać całkiem inne
wyniki na poszczególnych skalach testu. Z kolei Radford i Kirby
twierdzÄ…, że wprawdzie testy osobowoÅ›ci czy ogólne prawa zachowa­
nia nie są całkiem precyzyjne, ale stanowią zadowalające przybliżenie
rzeczywistości psychologicznej.
3. Testy psychologiczne dotyczą pojęć, takich jak osobowość czy
inteligencja, wykreowanych przez psychologów. Osobnym zagadnie­
niem jest pytanie, czy sÄ… one  realne" psychologicznie, tak jak met­
ryczne miary fizycznej rzeczywistości.
Podejście idiograficzne
Badania idiograficzne, nakierowane na poznanie zarówno niepo­
wtarzalności jednostki, jak i całości jej osobowości, mają nam dać
głęboki i kompletny jej obraz. Takie niepowtarzalne cechy osoby
ludzkiej mogą być czymś ważnym, gdyby jednak takimi nie były,
pozostaną nam tylko wady podejścia idiograficznego.
1. To co wiemy o danej osobie, niewiele mówi nam o innych
ludziach. Uogólnianie na podstawie przykÅ‚adów jest czymÅ› ryzykow­
nym. (Dlatego możliwość powtórzenia badań jest czymś istotnym.)
82
Niemniej jednak analizy przypadków zajmujÄ… ważne miejsce w nau­
kowej psychologii, są użyteczne w badaniach rozciągniętych w czasie
i zwiÄ…zanych z procedurami wymagajÄ…cymi dużych nakÅ‚adów finan­
sowych. Przykładem takich badań może być przypadek Washoe,
szympansicy uczonej języka migowego. Dukes (1965) stwierdza, że
wiele analiz przypadków byÅ‚o  kamykami strÄ…cajÄ…cymi lawiny" po­
stępu teorii psychologicznej (np. badania samego Piageta).
2. Badania idiograficzne z pewnością sprzyjają intuicyjnym
i opartym na subiektywnych wrażeniach ustaleniom, co utrudnia
rozstrzygnięcie, które z tak badanych zmiennych są ważne, które zaś
nieistotne dla zdeterminowania ludzkiego zachowania.
Możliwość integracji analiz idiograficznych
i badań nomotetycznych
Czy możemy zatem widzieć psychologiczne badania obu typów
jako coś komplementarnego, czy też może jedno z podejść trzeba
uznać za ważniejsze od drugiego? OdpowiadajÄ…c na to pytanie, nale­
żałoby rozważyć kilka problemów.
1. Jednostka pod każdym względem odmienna od wszystkich
pozostałych osób nie mogłaby być poznana i zrozumiana przez A

innych. W swoich póz
niejszych pracach Allport mówiÅ‚ o jednocze­
snym istnieniu  wspólnych rysów" ludzi i  indywidualnych skÅ‚on­
ności" charakterystycznych dla poszczególnych ludzi. Postawił on
sobie, niewÄ…tpliwie sprzeczne wewnÄ™trznie, zadanie teoretycznego ujÄ™­
cia zarówno owych  wspólnych rysów", jak i samego faktu nie­
powtarzalnoÅ›ci osoby ludzkiej. ZachÄ™caÅ‚ on psychologów do ob­
myślania i próbowania nowych metod badań idiograficznych. Miało
to znaczenie dla wprowadzenia osoby ludzkiej na powrót w krąg
badań psychologicznych. U
W 1962 r. Allport i Holt zainicjowali żywą dyskusję dotyczącą
meritum podejÅ›cia idiograficznego i nomotetycznego. Holt utrzymy­
wał, że badania idiograficzne są dziedziną humanistyki, a nie nauki.
Niby w działaniach artystycznych próbuje się tam stworzyć obraz
czegoÅ› niepowtarzalnego, a zrozumienie jednostki jest głównym zada­
niem. Psychologia jednak winna być nauką nomotetyczną. Allport
odpowiadał na te argumenty, twierdząc, że podejścia nomotetyczne
i idiograficzne muszą być stosowane równocześnie; żadne z nich samo
83
w sobie nie jest wystarczajÄ…ce. Czysto idiograficzne badania dajÄ… zbyt
globalnÄ… wizjÄ™ tego, co jest ich przedmiotem, badania nomotetyczne
zaś dają obraz zbyt abstrakcyjny. Musi istnieć jakaś równowaga
w stosowaniu obu podejść.
2. J. L. Falk (1956) przekonuje nas o tym, że badania idio­
graficzne i nomotetyczne są niezależnymi i integralnymi częściami
metod naukowych. JeÅ›li uznamy, iż celami nauki jest opis, rozu­
mienie, przewidywanie i kontrolowanie pewnego obszaru rzeczywi­
stości, to metody idiograficzne najlepiej nadają się do realizacji
pierwszych dwu celów, metody nomotetyczne zaÅ› pozwalajÄ… na re­
alizacjÄ™ dwu ostatnich.
3. H. J. Eysenck (1966) sugeruje możliwy kompromis. Ostrzega
przed konsekwencjami lekceważenia badania czynników subiektyw­
nych. Uważa on, że eksperymenty winny obejmować przynajmniej 27
typów osób badanych, tak aby grupy eksperymentalne objęły wszyst­
kie możliwe kombinacje zmiennych, takich jak: wysoka, Å›rednia i nis­
ka inteligencja; wysoka, średnia i niska ekstrawersja, wysoki, średni
i niski stopieÅ„ neurotycznoÅ›ci. Analiza danych winna objąć też róż­
nice indywidualne między badanymi. Może warto dodać, iż Allport
zgodziÅ‚by siÄ™ może z duchem propozycji Eysencka, jednak krytyko­
waÅ‚by ideÄ™ stosowania ograniczonej liczby z góry ustalonych wymia­
rów osobowości, które mogą mieć niewiele wspólnego z badaną
jednostkÄ….
4. W miarÄ™ jak podejÅ›cie nomotetyczne umacniaÅ‚o siÄ™ w psycho­
logii ostatnich dziesięcioleci, coraz bardziej zrozumiałe są  jak to
ujął Pervin (1984, s. 268)   wysiłki wprowadzenia na powrót osoby
w dziedzinÄ™ badaÅ„ nad osobowoÅ›ciÄ…, bez rezygnowania z systematy­
cznych wysiłków ustalenia ogólnych zasad rządzących procesami
psychicznymi". Istnieje potrzeba, jak to ujÄ…Å‚ Lamiell (1981), stosowa­
nia idiotechnik  metod mogących zachować wszystko to, co jest
najlepsze w obu grupach metod badawczych. Ten pogląd może
w końcu pojawić się w wielu dziedzinach psychologii, niekoniecznie
w dziedzinie badań nad osobowością, gdzie tkwią jego z
ródła.
Pytania kontrolne
1. WyjaÅ›nij znaczenie zwrotów  badania idiograficzne" i  badania nomotetycz­
ne", podaj przykłady obu typów badań.
2. Jakie są zalety i wady nomotetycznych i idiograficznych badań w psychologii?
84