Zespół wypalenia zawodowego u lekarzy i pielęgniarek

507

Zespół wypalenia zawodowego u lekarzy i pielęgniarek

AGATA ORZECHOWSKA

1

, MONIKA TALAROWSKA

1

, RAFAŁ DROZDA

2

, DOROTA MIROWSKA

2

,

ANTONI FLORKOWSKI

1

, KRZYSZTOF ZBORALSKI

1

, PIOTR GAŁECKI

1

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi, II Katedra Chorób Układu Nerwowego, Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkow-

ski;

2

Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, kierownik: dr med. M. Wojciechowska

The burnout syndrome among doctors and nurses

Orzechowska A.

1

, Talarowska M.

1

, Drozda R.

2

, Mirowska D.

2

,

Florkowski A.

1

, Zboralski K.

1

, Gałecki P.

1

1

Medical University of Łódź, Poland, 2nd Chair of Nervous System

Diseases, Department of Adult Psychiatry,
e-mail: [e-mail];

2

Department of Clinical Nursing Aca-

demy of Humanities and Economics in Łódź, Poland

The burnout syndrome is a complex of symptoms which are related
to psychological, behavioral and physiological man's functioning.
Recently, the spread of a burnout syndrome significantly increases.
As Polish examinations show it is a serious danger among nurses
and doctors.
The aim of the study was want to estimate the presence and the
level of the burnout syndrome intensity among nurses and doctors.
The second aim was to confirm the connections between symptoms
of a burnout syndrome and the internal locus of control.
Material and methods. 55 doctors and 53 nurses who worked full-
time in hospitals in Łódź and in Social Assistance House were exa-
mined. Questionnaire of burnout syndrome Ch. Maslach (MBI) and
Questionnaire of Locus of control – I-E Scale W. Gliszczyńska were
used.
Results. Among doctors and nurses all three factors of burnout syn-
drome were presented: emotional exhaustion (WE), low level of per-
sonal satisfaction from work (ZA) and depersonalization (DP). Nur-
ses in comparison to doctors have a higher level of the emotional
exhaustion, a lower level of an involvement in work and a lower level
of an internal locus of control.
Conclusions. Executed research supplied the proofs which confir-
med a view that the burnout syndrome is most popular among nur-
ses and doctors. Our results indicate that the burnout syndrome esca-
lates among nurses in comparison to doctors and its influence of
work functioning is essential.

Key words: burnout, locus of control

Pol. Merk. Lek., 2008, XXV, 150, 507

Zespół wypalenia zawodowego u lekarzy i pielęgniarek

Orzechowska A.

1

, Talarowska M.

1

, Drozda R.

2

, Mirowska D.

2

,

Florkowski A.

1

, Zboralski K.

1

, Gałecki P.

1

1

Uniwersytet Medyczny w Łodzi, II Katedra Chorób Układu Nerwo-

wego, Klinika Psychiatrii Dorosłych, e-mail: [e-mail];

2

Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Zakład Pie-

lęgniarstwa Klinicznego

Wypalenie zawodowe to zespół objawów występujących na psycho-
logicznym, behawioralnym i fizjologicznym poziomie funkcjonowa-
nia człowieka. W ostatnich latach coraz powszechniejsze jest zjawi-
sko wypalenia zawodowego. Jak dowodzą badania nad tym syndro-
mem przeprowadzone w Polsce, stanowi on obecnie poważne za-
grożenie dla pielęgniarek i lekarzy.
Celem pracy była ocena występowania oraz stopnia nasilenia ze-
społu wypalenia zawodowego wśród lekarzy i pielęgniarek. Drugim
celem było potwierdzenie związku między występowaniem objawów
wypalenia a poczuciem umiejscowienia kontroli wewnętrznej.
Materiał i metody. Badaniem objęto 53 pielęgniarki oraz 55 lekarzy, za-
trudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy w dwóch łódzkich szpita-
lach oraz w Domu Pomocy Społecznej. W badaniu zastosowano Kwe-
stionariusz Wypalenia Zawodowego – Ch. Maslach (MBI) oraz Kwestio-
nariusz Pomiaru Poczucia Kontroli – Skala I-E z pracy X. Gliszczyńskiej.
Wyniki. W grupie lekarzy i pielęgniarek występowały wszystkie trzy czyn-
niki wypalenia zawodowego – wyczerpanie emocjonalne (WE), niski po-
ziom satysfakcji osobistej z pracy zawodowej (ZA) oraz depersonaliza-
cja (DP). Pielęgniarki w porównaniu z lekarzami miały większy stopień
wyczerpania emocjonalnego, mniejszy stopień zaangażowania zawo-
dowego oraz mniejsze poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli.
Wnioski. Przeprowadzone badania dostarczyły dowodów potwier-
dzających fakt występowania zespołu wypalenia zawodowego wśród
pielęgniarek i lekarzy. Uzyskane wyniki badań wskazują, że zespół
ten osiągnął większy stopień nasilenia u pielęgniarek w porównaniu
z lekarzami i wpływał w istotnym stopniu na funkcjonowanie zawo-
dowe tych grup.

Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, poczucie kontroli

Pol. Merk. Lek., 2008, XXV, 150, 507

Pojęciem „zespół wypalenia zawodowego” określa się grupę
charakterystycznych objawów psychicznych i somatycznych
będących następstwem przewlekłego stresu, związanych z
istotnym i stałym dla danej osoby zajęciem zawodowym. Ze-
spół ten dotyczy jedynie tych zawodów, których istotą jest
praca z ludźmi, a więc lekarzy, pielęgniarek, pedagogów, psy-
chologów i prawników, czyli tych grup zawodowych, których
istotą są bliskie i częste kontakty z ludźmi oraz niesienie im
pomocy. Specyfika zawodów medycznych, wynikająca z ich
charakterystycznej organizacji i warunków wykonywania, oraz
stres towarzyszący pracy polegającej na bliskim kontakcie z
osobą chorą, w zderzeniu z zarobkami niepozwalającymi na
niezależność finansową oraz wywołującymi brak poczucia
bezpieczeństwa, przy jednoczesnej niewielkiej możliwości
awansu i rozwoju, powodują rozczarowanie i utratę wiary w
słuszność idei [3, 5, 7, 12, 14].

Zespół wypalenia zawodowego jest terminem opisującym

skutki oddziaływania długotrwałego stresu związanego z
wykonywaniem pracy zawodowej. Definiuje się go w trzech
kategoriach: emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji
oraz redukcji poziomu zawodowych osiągnięć [1, 10, 11]. Nie
dysponujemy precyzyjnymi kryteriami pozwalającymi wyka-
zać, że dana osoba jest już „wypalona zawodowo” albo że
jeszcze do tego nie doszło. Możemy jedynie oceniać stopień
nasilenia objawów, zawierający się w przedziale od pełnego
zdrowia do stanu całkowitego wypalenia [14].

Personel medyczny podczas pracy leczniczo-pielęgna-

cyjnej może przejawiać mniejszą lub większą inicjatywę i
aktywność. Problem stosunku człowieka do własnej celo-
wej aktywności został poruszony m.in. w teorii J. Rottera.
Odkrył on prawidłowość, według której człowiek ma uogól-
nione przekonanie o kontroli wewnętrznej nad otoczeniem

A. Orzechowska i wsp.

508

lub zewnętrznej kontroli znajdującej się poza nim. Nazwał
je poczuciem umiejscowienia kontroli. Poczucie wewnętrz-
nej kontroli charakteryzuje ludzi, którzy wierzą, że wszelkie
zdarzenia są bezpośrednio związane z tym, co robią lub
zamierzają robić, że zależą od nich samych, a nie od wa-
runków zewnętrznych [4].

Lekarzy i pielęgniarki o wewnętrznym poczuciu kontroli

charakteryzuje aktywna postawa w stosunkach z pacjentami
i ich rodzinami, wytrwałość, wiara, systematyczność oraz sil-
na potrzeba osiągnięć i sukcesów w leczeniu. Sami starają
się stwarzać odpowiednie warunki i okoliczności sprzyjające
efektywnej pracy [6].

W niniejszej pracy starano się odpowiedzieć na niektó-

re z pytań dotyczących syndromu wypalenia zawodowe-
go, a mianowicie:
1. Od jakich czynników zależy i jakie rozmiary osiąga obec-

nie zjawisko wypalenia zawodowego wśród badanych le-
karzy i pielęgniarek?

2. Czy przeprowadzone badania potwierdzają związek mię-

dzy pojawieniem się objawów wypalenia a umiejscowie-
niem kontroli?

MATERIAŁ I METODY

Badaniem objęto 53 pielęgniarki oraz 55 lekarzy zatrudnio-
nych w pełnym wymiarze czasu pracy w dwóch łódzkich szpi-
talach na oddziałach: internistycznym, chirurgicznym i pe-
diatrycznym oraz w Domu Pomocy Społecznej. Wiek bada-
nej grupy lekarzy zawierał się w przedziale 27-60 lat, ze sta-
żem zawodowym 1-30 lat, natomiast przedział wiekowy pie-
lęgniarek wynosił 25-55 lat, a staż zawodowy 2-30 lat.

W badaniach zastosowano Kwestionariusz Wypalenia

Zawodowego – Ch. Maslach (MBI) oraz Kwestionariusz Po-
miaru Poczucia Kontroli – Skala I-E z pracy X. Gliszczyńskiej.

Uzyskane wyniki zostały poddane analizie statystycznej.

WYNIKI

Przeprowadzone badania wykazały, że w grupie lekarzy i pie-
lęgniarek występowały wszystkie trzy czynniki wypalenia za-
wodowego: wyczerpanie emocjonalne (WE), niski poziom sa-
tysfakcji osobistej z pracy zawodowej (ZA) oraz depersonali-
zacja (DP).

Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 1, większość

badanych lekarzy (61,8%) wykazywała średni stopień wyczer-
pania emocjonalnego, natomiast w grupie pielęgniarek za-
obserwowano, że prawie połowa z nich (49%) odczuwała
wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego.

Z danych przedstawionych w tabeli 2 wynika, że więk-

szość badanych lekarzy określiła swoje zaangażowanie oso-
biste w pracę zawodową na poziomie średnim i wysokim –
odpowiednio 47,2% i 36,4%. Z kolei wśród pielęgniarek aż
66% wskazywało na swoje zaangażowanie w pracę zawo-
dową na niskim poziomie.

Dane z tabeli 3 wskazują, że większość lekarzy (61,8%) i

pielęgniarek (64,2%) przejawiała wysoki stopień depresona-
lizacji w kontakcie z pacjentem, co oznacza, że w procesie
leczenia mają oni większą skłonność do skupiania się na jed-
nostce chorobowej, a w mniejszym stopniu na pacjencie w
sposób podmiotowy.

Z danych zawartych w tabeli 4 wynika, że 67,3% bada-

nych lekarzy miało wysokie poczucie kontroli wewnętrznej.
Natomiast w grupie badanych pielęgniarek wysokie poczu-
cie kontroli wewnętrznej wykazywało jedynie 50,9%.

W celu sprawdzenia występowania zależności między

nasileniem czynników wypalenia zawodowego a umiejsco-
wieniem kontroli przeprowadzono analizę za pomocą kore-
lacji r-Pearsona, przy przyjętych poziomach istotności: p <

0,05; p < 0,01 i p < 0,001. Analiza ta wykazała, że wewnętrz-
ne poczucie kontroli koreluje w istotnym stopniu z mniejszym
wyczerpaniem emocjonalnym zarówno u lekarzy (-0,32), jak
i u pielęgniarek (-0,35) oraz z większym zaangażowaniem
osobistym – odpowiednio: 0,33 i 0,31.

OMÓWIENIE

Wśród grup zawodowych szczególnie narażonych na wystą-
pienie zespołu wypalenia zawodowego wymienia się przede
wszystkim pracowników służby zdrowia. Może to mieć zwią-
zek z tym, że lekarze i pielęgniarki z jednej strony kierują się
współczuciem i troską o powierzonego ich opiece chorego, z
drugiej zaś muszą zachować pewien dystans emocjonalny
do problemów zdrowotnych tych osób. Lekarze i pielęgniarki
powinni być świadomi, że zarówno dla dobra chorego, jak i
dla zachowania własnego zdrowia psychicznego muszą przyj-
mować postawę niezaangażowania emocjonalnego i obojęt-

Poziom badanej cechy

Lekarze

Pielęgniarki

n

%

n

%

Wysoki

12

21,8

26

49,0

Średni

34

61,8

18

34,0

Niski

9

16,4

9

17,0

Ogółem

55

100,0

53

100,0

X

2

= 10,05; df = 2; p < 0,01

Tabela 1. Wyczerpanie emocjonalne wśród lekarzy i pielęgniarek
Table 1. Emotional exhaustion among doctors and nurses

Poziom badanej cechy

Lekarze

Pielęgniarki

n

%

n

%

Wysoki

34

61,8

34

64,2

Średni

16

29,1

14

26,2

Niski

5

9,1

5

9,4

Ogółem

55

100,0

53

100,0

X

2

= 0,10; df = 2; p = nieistotne/not significant

Tabela 3. Depersonalizacja wśród badanych lekarzy i pielęgniarek
Table 3. Depersonalization among doctors and nurses

Poziom badanej cechy

Lekarze

Pielęgniarki

n

%

n

%

Wysoki

37

67,3

27

50,9

Niski

18

32,7

26

49,1

Ogółem

55

100,0

53

100,0

X

2

= 10,05; df = 1; p = nieistotne/not significant

Tabela 4. Poczucie kontroli wewnętrznej wśród lekarzy i pielęgniarek
Table 4. Internal locus of control among doctors and nurses

Poziom badanej cechy

Lekarze

Pielęgniarki

n

%

n

%

Wysoki

20

36,4

9

17,0

Średni

26

47,2

9

17,0

Niski

9

16,4

35

66,0

Ogółem

55

100,0

53

100,0

X

2

= 27,77; df = 2; p < 0,001

Tabela 2. Zaangażowanie osobiste w pracę zawodową wśród lekarzy i pie-
lęgniarek
Table 2. Job commitment among doctors and nurses

Zespół wypalenia zawodowego u lekarzy i pielęgniarek

509

ności [1, 2, 15, 16]. Należy przy tym pamiętać, że zespół
wypalenia zawodowego nie jest nozologiczną jednostką cho-
robową, lecz wielowymiarowym zaburzeniem, na które skła-
dają się liczne dysfunkcje psychopatologiczne mogące wy-
stąpić u osób wykonujących niektóre zawody.

Wyniki omówionych w niniejszej pracy badań wykonanych

wśród lekarzy i pielęgniarek potwierdza wiele doniesień na-
ukowych.

Wynika z nich, że u personelu pomocniczego oraz lekarzy

zatrudnionych na oddziale onkologii występują objawy psy-
chiczne i somatyczne charakterystyczne dla zespołu wypale-
nia zawodowego [9, 16]. Przeprowadzone przez Płotkę i wsp.
[8] badania wśród pielęgniarek wykazały, że do najbardziej
obciążających i stresujących zadań należały m.in. zagrożenie
bezpieczeństwa osobistego, małe zadowolenie z wyników pra-
cy, ograniczone możliwości pomagania chorym oraz niskie wy-
nagrodzenie. Siemińska i Dawid [13] na podstawie przepro-
wadzonych wśród lekarzy badań stwierdzili, że do czynników
stresujących w ich pracy należały: problemy w diagnozowa-
niu, śmierć pacjenta oraz ciężkie stany leczonych. Ponadto z
literatury przedmiotu wynika, że na wypalenie zawodowe w
większym stopniu są podatne osoby o mniejszej odporności
psychicznej [7, 9] oraz niskim poczuciu własnej wartości [3].

Zapobieganie zjawisku wypalenia zawodowego jest nie-

zmiernie ważne nie tylko ze względu na obciążenie psychicz-
ne personelu medycznego, ale również dla dobra samych
spacjentów, którzy ponoszą poważne skutki emocjonalne,
potykając się z objawami tego syndromu u osób opiekują-
cych się nimi.

WNIOSKI

1. Przeprowadzone badania dostarczyły dowodów potwier-

dzających pogląd o występowaniu zespołu wypalenia za-
wodowego wśród pielęgniarek i lekarzy oraz o jego wpły-
wie na funkcjonowanie zawodowe tych grup.

2. Uzyskane wyniki badań wskazują, że zespół wypalenia

zawodowego osiągnął większy stopień nasilenia u pielę-
gniarek w porównaniu z lekarzami. Grupa badanych pie-
lęgniarek uzyskała gorsze wyniki w poszczególnych wy-
miarach wypalenia zawodowego, jak również niższy
wskaźnik poczucia kontroli wewnętrznej.

3. Istnieje związek między poczuciem umiejscowienia kon-

troli a nasileniem czynników wypalenia zawodowego.
Wśród badanych osób wewnętrzne umiejscowienie kon-
troli wiązało się z większym zaangażowaniem oraz mniej-
szym wyczerpaniem emocjonalnym.

PIŚMIENNICTWO

1. Bakker A., Demeronti E., Schanfeli W.: Validation of the Maslach burnout

inventory – general survey: an internet study. Anxiety, Stress and Co-
ping, 2002, 15, 245-260.

2. Bauer J., Hainer S., Kachele H. i wsp.: The burn-out syndrome and resto-

ring mental health warking place. Psychother. Psychosom. Med. Psy-
chol., 2003, 5, 213-222.

3. Demeronti E., Bakker A.B., Nachreiner F. i wsp.: A model of burnout and

life satisfaction among nurses. J. Adv. Nurs., 2000, 32, 454-464.

4. Gliszczyńska X.: Człowiek jako przedmiot życia społecznego. Zakład Na-

rodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.

5. Gmitrowicz A., Lewandowska A.: Zespół wypalenia zawodowego wśród

terapeutów a zachowania suicydalne pacjentów. Suicydol., 2006, 1,
41-46.

6. Makowska Z.: Indywidualne strategie radzenia sobie ze stresem. Uwa-

runkowania strategii stosowanych w związku z pracą oraz ocena ich sku-
teczności. Promocja Zdrowia, 1996, 8-9.

7. Maslach C., Schanfeli W.B., Leiter M.P.: Job burnout. Ann. Rev. Psy-

chol., 2001, 52, 397-422.

8. Płotka A., Pitek A., Makara-Studzińska M.: Stres a zespół wypalenia za-

wodowego. Pielęgniar., 1998, 5, 40-46.

9. Schanfeli W., Enzmann D.: The burnout companion to study and practice

– a critical analysis. Taylor & Francis, London 1998.

10. Sęk H.: Wypalenie zawodowe – psychologiczne mechanizmy i uwarun-

kowania. Zak. Wyd. K. Domke, Poznań 1996.

11. Sęk H.: Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie.

Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000.

12. Sęk H.: Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy

z chorymi. Post. Psychiatr. i Neurol., 2005, 14, 93-98.

13. Siemińska M.J., Dawid G.: Stres zawodowy lekarzy. Przegl. Lek., 1997,

7-8, 54-59.

14. Siemiński M., Nitka-Siemińska A., Nyka W.M.: Zespół wypalenia. For.

Med. Rodz., 2007, 1, 45-49.

15. Toppinen-Tanner S., Ojajarwi A., Vaananen A. i wsp.: Burnout as a pre-

dictor of medically – certified stick – leave absens and their diagnosed
causes. Behav. Med., 2005, 1, 18-27.

16. Vahey D.C., Akinen L.H., Sloane D.M. i wsp.: Nurse burnout and patient

satisfaction. Med. Care, 2004, supl. 2, 57-66.

Otrzymano 26 czerwca 2008 r.
Adres: Agata Orzechowska, Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medycz-
ny, Oddział XIB Szpitala im. J. Babińskiego, 91-229 Łódź, ul. Aleksandrowska
159, tel. [phone], faks 042 640 50 52, e-mail: [e-mail]