Zespół wypalenia zawodowego to wynik chronicznego emocjonalnego przeciążenia wynikającego z pracy zawodowej.
Zespół wypalenia zawodowego dotyczy głównie tych zawodów, które wiążą się z pomaganiem innym i pracą w stałym kontakcie z drugą osobą. Pomaganie innym jest wartością, ale też są koszty pomagania, a jednym z tych kosztów jest wypalenie zawodowe.
Na pojawienie się syndromu wypalenia zawodowego mają wpływ 3 grupy czynników.
I grupa czynników to zewnętrzne czynniki związane z pracą zawodową, do których należą:
długie i niedogodne godziny pracy, dezorganizujące życie rodzinne;
niepewność standardów pracy (zmiany w określeniu charakteru i zasad pracy)
rozbieżność między sztywnymi, biurokratycznymi wymaganiami przełożonych a oczekiwaniami klientów;
niskie zarobki;
brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji;
zbyt szeroki zakres działań;
słabe kontakty z innymi współpracownikami, utrudniające wzajemną pomoc;
mała efektywność rozwiązywania problemów klientów;
zablokowanie porozumienia bądź słaby przepływ informacji między pracownikiem a przełożonym i klientem;
nadmierna rutyna: powtarzanie tego samego rodzaju pracy przez długi okres.
II grupa czynników to czynniki związane z sytuacją osobistą.
Osoba przeżywająca wypalenie zawodowe to najczęściej osoba w wieku średnim, tj. w wieku 35-45 lat.
W tym okresie pojawiają się różne trudności, czy też nawet kryzysy, nazywane kryzysami wieku średniego.
Problemy tego okresu to :
kryzys małżeński
kłopoty z dojrzewającymi dziećmi
kłopoty zdrowotne
poczucie upływu życia
poczucie niespełnienia dla osób samotnych
problemy z własnymi starzejącymi się rodzicami
i inne.
III grupa czynników to czynniki osobowościowe, do których należą takie cechy, jak:
Niepewność, niska samoocena czy defensywność sprzyjające niskiej skuteczności działania i powierzchownym relacjom interpersonalnym
Nadmierna ofensywność, podejrzliwość, tendencje rywalizacyjne, agresywność, manipulowanie otoczeniem powodujące konflikty w zespole i z klientami, przez co praca staje się nieefektywna i służy bardziej zaspokajaniu potrzeby dominowania i kontrolowania innych niż pomocy potrzebującym.
Osoby o nieugruntowanym poczuciu własnej wartości, mające trudności z opanowaniem własnych emocji, mogą się szybko załamywać w trudnych sytuacjach, reagować silnymi negatywnymi emocjami, skierowanymi na sytuacje zewnętrzne i na siebie, a w konsekwencji reagować izolacją od pracy.
Ponadto aktywność, wysoki poziom aspiracji, wysokie wymagania stawiane sobie i innym również mogą przyczyniać się do wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego.
Wśród osób szczególnie narażonych na wypalenie zawodowe są też osoby silne, ambitne, pracujące z dużym nakładem wysiłku i wiele czasu poświęcające swojej pracy zawodowej. Często też są to osoby, które niecierpliwie oczekują widzialnych efektów swojej pracy zawodowej, co nie zawsze się udaje
Wypalenie zawodowe.
Stres w pracy wymaga uruchomienia środków zaradczych służących zachowaniu równowagi psychicznej i fizycznej. Skumulowanie stresu związanego z pracą, nieskuteczne radzenie sobie z nim lub przeżycie urazowego doświadczenia w praktyce profesjonalnej mogą przyjąć postać kryzysu.
W niesprzyjających okolicznościach, przy bierności lub wyczerpaniu osoby przeżywającej stres zawodowy, dochodzi do rozwoju kolejnych faz kryzysu.
Jeśli wówczas nie nastąpi jego przezwyciężenie, pojawi się chroniczna reakcja kryzysowa – zespół wypalenia zawodowego.
Syndrom wypalenia zawodowego ( Professional Burn-out Syndrome) objawia się chronicznym, nieprzemijającym nawet po odpoczynku zmęczeniem, wyczerpaniem emocjonalnym, pogarszaniem samopoczucie i funkcjonowania fizycznego, negatywną samowiedzą, negatywnymi postawami wobec pracy, życia i innych ludzi, uczuciem niepowodzenia i rozczarowania co do efektów działania zawodowego.
Zespół wypalenia zawodowego jest procesem rozwijającym się w czasie. Wyróżnia się 3 jego fazy.
Faza wyczerpania emocjonalnego.
Inaczej ta faza nazywana jest emocjonalnym wyjałowieniem.
Na pierwszy plan wysuwa się brak satysfakcji z wykonywanej pracy, mimo odnoszonych sukcesów oraz objawy psychosomatyczne, jak chroniczne zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, zaburzenia gastryczne. Konsekwencją dolegliwości zdrowotnych stają się zwolnienia lekarskie.
W tej fazie pracownik ma poczucie, że nie jest w stanie nikomu pomóc. Redukuje też kontakty z klientami do niezbędnego dla wykonywania pracy minimum. Często osoby zamieniają się w bezdusznych biurokratów, twierdząc że jest to konieczny warunek skutecznego podejścia do klientów.
Faza „depersonalizacji”
Inaczej o tej fazie mówi się jako o fazie deprecjonowania innych.
Relacja z klientem traci swój dotychczasowy podmiotowy charakter, staje się bezosobowa, zdepersonalizowana. Pracownik unika nawiązywania kontaktów z klientem, przejawia wobec klientów irytację, pogardę lub zobojętnienie, doszukuje się źródeł ich kłopotów w nich samych. Podobne zachowanie wskazuje na stosowanie strategii izolowania się, która umożliwia krótkotrwałe uwolnienie się od napięcia i daje złudne poczucie panowania nad sytuacją.
W tej fazie pracownik jakby zakładał okulary, przez które można dostrzec jedynie wady. Umniejsza innych, ignoruje potrzeby innych, nie daje wsparcia i opieki. Niekiedy przezywa klientów, stosuje wobec nich tzw. dystansowanie semantyczne.
Faza braku osiągnięć w pracy.
Trzecia faza to faza utraty wiary we własne możliwości.
Charakteryzuje się faktycznym obniżeniem jakości pracy, czemu pracownik stara się przeciwdziałać przez zwiększenie czasu i intensywności pracy przy dalszym braku skuteczności lub przez systematyczne uchylanie się od obowiązków. Dochodzi do dalszego uprzedmiotowienia stosunku do podopiecznych: wrogości, niekontrolowanych wybuchów emocjonalnych; zwiększa się liczba konfliktów ze współpracownikami. Osoba „wypalona” nie doświadcza żadnej satysfakcji z pracy, nie widzi jej sensu, przestaje się identyfikować ze swoją rolą. Jednocześnie nie dostrzega związku między swoim samopoczuciem a słabymi osiągnięciami w pracy.
Przeżywa przykre emocje spowodowane niską samooceną zawodową, odczuwa bezsilność, smutek, lęk, niechęć do otoczenia. Na pierwszy plan wysuwa się też poczucie winy lub krzywdy. Osoba nie czerpie radości z pracy i z życia.
Osoby najbardziej narażone na syndrom wypalenia zawodowego
Podkreśla się ścisły związek wypalenia zawodowego z pracą zawodową.
Na zespół wypalenia zawodowego są narażone szczególne zawody – te związane z pomaganiem i pracą w stałym kontakcie z druga osobą.
Do osób najbardziej narażonych na zespół wypalenia zawodowego należą nauczyciele pielęgniarki, pracownicy socjalni. Praca w tych zawodach wymaga dużego zaangażowania i poświęcenia, brania odpowiedzialności za innych oraz znacznego wysiłku fizycznego, przy równoczesnej niskiej gratyfikacji finansowej i prestiżowej.
Wydaje się, że personel służb pierwszej pomocy również obarczony jest dużym ryzykiem wypalenia zawodowego.
Wypaleniu zawodowemu sprzyjają takie zawody, gdzie występuje izolacja zawodowa, stała gotowość do bycia empatycznym, niepewność sukcesu w pracy, narażenie na nierealistyczne oczekiwania klientów, poczucie braku wzajemności w relacji „dawanie – branie” z klientem.
Ocena ryzyka wypalenia zawodowego.
Do oceny wypalenia zawodowego służy specjalistyczny Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego opracowany przez C. Maslach (Maslach Burnout Inventory – MBI).
Poniżej przedstawiono inną krótką ankietę pomocną przy diagnozowaniu zespołu wypalenie zawodowego.
Dla oceny ryzyka wypalenia zawodowego diagnostyczne jest potwierdzenie poniższych zdań.
Uważam, że pracuję zbyt ciężko.
Czuję się rozdrażniony różnymi sprawami i przypisuję to kontaktom z niektórymi klientami.
Chciałem uniknąć opiekowania się niektórymi klientami.
Czuję, że moi klienci mnie nie lubią.
Czuję się osłabiony, zmęczony i wyczerpany , co jest związane z moją pracą.
Nie udaje mi się oddzielić pracy od życia osobistego.
Wydaje mi się, że nie jestem dobry w tym, co robię.
Radzenie sobie z obciążeniami w pracy.
Każda osoba może wpływać na przebieg stresu zawodowego i zapobiegać jego odległym skutkom.
Przy kontrolowaniu poziomu stresu zawodowego i radzeniu sobie z nim użyteczne są:
Wiedza o zjawiskach towarzyszących pomaganiu innym i pracy w kontakcie z druga osobą.
Umiejętność samoobserwacji i analizy własnych przeżyć, a także wgląd w możliwe zależności między własnymi doświadczeniami życiowymi a sposobem pracy z klientem.
Umiejętność wyrażania i dzielenia się swoimi obciążającymi przeżyciami z innymi współpracownikami lub bliskimi.
Posiadanie grupy odniesienia, którą stanowią koledzy z pracy lub inni, którzy stykają się z podobnymi problemami.
Nawyk regularnego, częstego omawiania pracy ze szczególnie trudnym klientem w czasie spotkań zespołu ( superwizja, konsultacja).
Zachowanie równowagi między życiem osobistym a zawodowym.
Równoważenie obciążenia bezpośrednimi kontaktami z klientem innymi zajęciami zawodowymi, na przykład pracą dydaktyczną lub badawczą, szczególnie taką, która pozwala na konceptualizację problemów wynikłych z pracy z klientem.
Możliwość zachowania ilościowej równowagi pomiędzy „trudnymi” a „lżejszymi klientami” z różną problematyką.
Znajomość własnej wydolności psychofizycznej i dostosowanie do niej rytmu pracy.
Umiejętność wyznaczania realistycznych celów pracy oraz granic własnej odpowiedzialności za klienta.
Stałe poszukiwanie wiedzy profesjonalnej i możliwości rozwoju zawodowego.
Poszukiwanie innych, wspomagających pomoc psychologiczną, możliwości rozwiązywania problemów klienta.
Posiadanie zainteresowań i aktywności pozwalających utrzymać i wzmacniać optymizm.
Umiejętność dostrzegania pozytywnych wartości własnej pracy.
Zespół wypalenia zawodowego i stres związany z wykonywaniem pracy nie musi zakończyć się rezygnacją z pracy.
Zalecenia dla osób narażonych na zespół wypalenia zawodowego.
Ustalaj realistyczne cele.
Rób te same rzeczy w inny sposób.
Rób przerwy w pracy.
Traktuj sprawy mniej osobiście.
Dbaj o siebie samego jak o klienta swego.
Podkreślaj pozytywne strony.
Poznaj siebie.
Dbaj o odpoczynek i relaks.
Pamiętaj o dekompresji.(odłączenie pracy od życia prywatnego)
Jeśli na przekór podejmowanym wysiłkom zespół wypalenia zawodowego utrzymuje się, może to znaczyć, że należałoby pomyśleć o zmianie pracy. Jest to decyzja poważna i należy ją podjąć dopiero po wyczerpaniu innych możliwości.
Opracowano na podstawie:
- Fengler J., Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej, Gdańsk 2000
- Szmagalski J., Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych, Warszawa 2009
- Sęk H. (red), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Warszawa 2004
- Badura-Madej W. (red), Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Katowice 1999