WYPALENIE ZAWODOWE –SYNDROM I METODY RADZENIA SOBIE

Czy w ostatnim miesiącu wystąpiły u ciebie któreś z poniższych objawów:

1. Twoja praca zaczęła cię nudzić.

2. Do swoich obowiązków zawodowych przykładasz się teraz mniej niż kiedyś.

3. Zarówno w pracy jak i poza nią dopada cię zmęczenie i spadek energii.

4. Obowiązki zawodowe, które wcześniej sprawiały ci przyjemność, stały ostatnio

Przykrym obowiązkiem.

5. W niedzielę późnym południem czujesz przygnębienie, kiedy myślisz o Nadchodzącym tygodniu.

6. Odczuwasz ściśnięcie gardła i tzw. ścisk w dołku w drodze do pracy.

7. Twoi współpracownicy i przełożony irytują cię.

8. Zachowujesz się obojętnie wobec kolegów, szefa i samej pracy.

9. Niechętnie świadczysz usługi swoim pacjentom, klientom, petentom, Beneficjentom, podopiecznym

10. Trudne sytuacje zawodowe dają o sobie znać także poza pracą –w związku

Partnerskim, życiu rodzinnym, towarzyskim.

Pozytywne strony •-----------------------	Negatywne strony •-----------------------

Cele w pracy Zastanów się nad celami zawodowymi, które zostały wyznaczone przez ciebie na początku kariery zawodowej. Jak mają się one do celów obecnie przez ciebie realizowanych? Czego dotyczą te zmiany i jak je interpretujesz?

Na początku ……………………………………………………………………………………………………………………	Dzisiaj …………………………………………………………………………………………………………………

Komu grozi wypalenie zawodowe?

•Wypalenie zawodowe przytrafia się przedstawicielom wszystkich zawodów. Szczególnie narażone są osoby wykonujące zawody wymagające bliskiego kontaktu z ludźmi, a zwłaszcza z udzielaniem im różnego rodzaju pomocy (np. chorym lub dzieciom)

•"Wypalenie zawodowe pojawia się u przedstawicieli zawodów, w których bliska, zaangażowana interakcja z drugim człowiekiem stanowi istotę profesjonalnego działania i warunkuje powodzenie w danym zawodzie, sukces i rozwój." (Sęk, 2000).

•Stąd też częste występowanie tego zjawiska wśród pielęgniarek, ratowników medycznych, lekarzy, terapeutów, psychologów, pracowników socjalnych a także nauczycieli i wychowawców. Szczególnie narażeni są również handlowcy czy doradcy personalni.

"Nie możesz się wypalić, jeśli nigdy nie płonąłeś" Jeff Schmidt

•wypaleniem zawodowym często są dotknięte osoby bardzo ambitne, zajmujące odpowiedzialne i samodzielne stanowiska, utożsamiające się z wykonywaną pracą, perfekcjoniści długotrwale żyjący w stresie i stawiający sobie ambitne zadania.

•syndrom wypalenia zawodowego pojawia się także często u osób ze skłonnością do pracoholizmu.

Pojęcie wypalenia zawodowego

•Zespół wypalenia zawodowego, (bo urn-out syndromem) stanowi jedno z poważniejszych psychologicznych następstw stresu zawodowego.

•Definiowany jest obecnie, jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi w pewien określony sposób.

Inne definicje wypalenia zawodowego

•Pies-zespół wypalenia zawodowego, jako stan fizycznego i psychicznego wyczerpania wywołany długotrwałym zaangażowaniem w sytuacje nadmiernie obciążające emocjonalnie.

•Czernisz-wypalenie, jako wielofazowy proces, który rozpoczyna się poczuciem rozczarowania i utraty posiadanych przez jednostkę oczekiwań związanych z pracą zawodową. Określa on wypalenie, jako proces, w którym zachodzą negatywne zmiany postaw i zachowań pod wpływem napięcia wywołanego pracą.

Wybrane psychologiczne koncepcje wypalenia zawodowego

Freudenberga, na początku lat 70 zjawisko to opisał, jako swoisty syndrom objawów przejawiających się:

•na poziomie fizycznym (zmęczenie, bóle głowy, wzmożona podatność na zachorowania),

•na poziomie behawioralnym(duża zmienność zachowania),

•na poziomie psychologicznym (uczucie znudzenia, złości, zniechęcenia).

Trójczynnikowa koncepcja wypalenia zawodowego

Masłach Jackson podkreślają, że wypalenie jest pochodną doświadczanego przez jednostkę stresu. Na konstrukt wypalenia składają się trzy podstawowe wymiary:

1.Emocjonalne wyczerpanie-cechuje się przede wszystkim poczuciem nadmiernego zmęczenia oraz poczuciem wyczerpania emocjonalnych zasobów.

Charakterystyczny dla tego wymiaru jest: stan ogólnego zmęczenia, brak naturalnej energii i chęci do działania, brak radości życia, zwiększona drażliwość oraz impulsywność działań. Zaznacza się również potrzeba zwiększonego wysiłku do wypełniania zawodowych obowiązków.

2.Depersonalizacja-istotą tego wymiaru jest „utrata troski o drugiego człowieka”. Przejawia się w negatywnym, cynicznym oraz obojętnym nastawieniem wobec innych osób oraz nadmiernym dystansowaniu się w kontaktach interpersonalnych. Relacje z innymi tracą swój podmiotowy charakter stając się bezosobowe. Depersonalizacja jest często traktowana, jako konsekwencja nadmiernego wyczerpania emocjonalnego lub sposób radzenia sobie z nim.

3.Obniżone zadowolenie z osiągnięć zawodowych- ujawnia się ono poprzez spadek poczucia własnej kompetencji i wydajności działania, tendencję do negatywnej oceny własnej pracy i jej wyników.

Pomyśl i wypisz te cechy twojego pacjenta/klienta/interesanta, które sprawiają, że masz ochotę angażować się w świadczenie usług, a jakie powodują, że się wycofujesz z kontaktu. W ten sam sposób przyjrzyj się kontaktom z koleżanką/kolegą z pracy.

Cechy pozytywne ………………………………………………………………………………………………………………	Cechy pozytywne ………………………………………………………………………………………………………………

Sporządź listę cech twojego środowiska pracy, które mogą przyczynić się do procesu wypalenia. Przypatrz się im i zastanów czy i w jaki sposób możesz sobie z nimi poradzić, wpłynąć na nie, zmienić.

Cechy środowiska pracy sprzyjające WZ Zmiany

Model wypalenia zawodowego wg Masłach

Ogólny (heurystyczny) model wypalenia

•Scheelem i Eman -twierdzą, że zespół wypalenia jest to na tyle złożone zjawisko, że można analizować zarówno w płaszczyźnie jednostkowej, interpersonalnej, jak i organizacyjnej, społecznej, oraz że całościowe przedstawienie wszystkich współzależności między istotnymi dla wypalenia zmiennymi w jedynej koncepcji nie jest możliwe.

•Wypalenie definiują, jako konsekwencję napięcia spowodowanego rozbieżnościami między oczekiwaniami jednostki, co do możliwości realizacji planów i celów zawodowych a trudnymi i obciążającymi warunkami pracy. Istotnymi dla tego zjawiska są następujące czynniki, które wzajemnie na siebie oddziaływają i warunkują, są nimi:

•Silna motywacja,

•Trudne warunki pracy,

•Niewłaściwe strategie zaradcze.

WYPALENIE ZAWODOWE „PO AMERYKAŃSKU”

Psycholodzy skupieni w American Psycholog Association, wyróżniają pięć charakterystycznych etapów, określając je obrazowo, jako:

•Miesiąc miodowy (honeymoon) -okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm.

•Przebudzenie (awaking) -czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu.

Psycholodzy skupieni w American Psychology Association, wyróżniają pięć charakterystycznych etapów, określając je obrazowo, jako:

•Miesiąc miodowy (honeymoon) -okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm.

•Przebudzenie (awaking) -czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu.

•Okres szorstkości (brownout) -charakteryzuje się tym, że w realizację zadań zawodowych trzeba wkładać coraz więcej wysiłku. Pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych, z kolegami w pracy, z klientami.

•Wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout) -rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy.

•Odradzanie się (phoenix phenomenon) -to okres leczenia "ran" powstałych w wyniku wypalenia zawodowego.

Przyczyny zespołu wypalenia zawodowego

•Wpływ stresu zawodowego na funkcjonowanie jednostki rozpatruje się pod kątem dwóch grup czynników, które modyfikują rodzaj i nasilenie symptomów stresu i mogą zarazem wpływać na poziom wypalenia zawodowego:

•zmienne środowiskowe: zawodowe i organizacyjne,

•zmienne indywidualnew tym osobowościowe.

Zmienne środowiskowe:

•obciążenie pracą

•złe warunki pracy,

•zbyt dużą liczbę godzin pracy,

•zawodowa ślepą uliczkę,

•izolacje od kolegów, brak kontaktów w życiu prywatnym,

•nierealistyczne oczekiwania zawodowe,

•zmniejszone poczucie bezpieczeństwa,

•niestabilna sytuacja zawodowa jednostki,

•konflikt i niejasność roli zawodowej,

•różne formy wsparcia: profesjonalnego w postaci superwizora, jak i nieprofesjonalnego ze strony współpracowników i osób z otoczenia,

•stanowisko i staż pracy,

•autonomia w pełnieniu ról zawodowych,

•brak informacji zwrotnych o poziomie skuteczności swego działania,

•nie wystarczająco satysfakcjonująca pracownika gratyfikacja,

•stopień psychicznego zaangażowania potrzebnego do wykonywania pracy,

•nadmierny poziom osobistej odpowiedzialności za wykonywane zadania zwłaszcza przy braku swobody w zakresie sposobu ich realizacji,

•wysoki poziom wymagań maksymalnie angażujący umiejętności pracownika

•duże tempo pracy i fizyczne obciążenie pracownika,

•nieodpowiedni autokratyczny styl kierowania skoncentrowany na kontroli powodujący zwiększenie niepewności i lęku o poziom wykonania zadania,

•niewłaściwe relacje interpersonalne w pracy,

•negatywne, początkowe nastawienie do pracy „niechęć do pracy na wejściu.”

Zmienne indywidualne:

Są one najczęściej traktowane, jako podstawowe wyznaczniki odporności bądź podatności jednostki na stres i wypalenie. Umożliwiają one optymalne i efektywne funkcjonowanie w sytuacjach stresu. Wymienia się:

•cechy osobowości np. neurotyczność,

•niedojrzałość osobowości,

•niska samoocena,

•bierność i niepewność w obcowaniu z ludźmi,

•wycofywanie się z kontaktów i zależność od innych,

•umiejscowienie kontroli: zewnętrzne/wewnętrzne,

•styl wyjaśniania zdarzeń: pesymizm/optymizm,

•styl radzenia sobie w sytuacjach stresu: pasywny/aktywny,

•poczucie własnej skuteczności: niskie/wysokie.

Wzorce osobowości A i B cechuje różny sposób osiągania wytyczonych celów oraz odmienne nasilenie potrzeby osiągnięć.

Osoby charakteryzujące się wzorem zachowania A posiadają tendencję do:

•niecierpliwości,

•agresywności,

•współzawodnictwa, rywalizacji,

•odznaczają się wzmożoną aktywnością.

•lubią szybkie tempo życia,

•pracują pod silną presją czasu,

•nadmiernie angażują się w pracę zawodową i pełnione role,

•posiadają potrzebę kontroli rzeczywistości, działają w przekonaniu, że tylko oni są w stanie coś zrobić dobrze.

•cechuje ich wysoka ambicja i dążenie do osiągania sukcesów.

Czynniki socjo-demograficzne

•wiek: zespół wypalenia dotyczy częściej młodych pracowników niż starszych, czyli w tym przypadku osób po wyżej 30 bądź 40 rok użycia. Nasilenie zjawiska wypalenia wśród pracowników młodszych, których cechuje krótszy staż i mniejsze doświadczenie zawodowe, wyjaśnia się w terminach szoku zawodowego.

•doświadczenie zawodowe: wraz z wiekiem rośnie podatność na zmęczenie, jednakże znacząco wzrasta doświadczenie związane z umiejętnością funkcjonowania w sytuacjach trudnych, zwiększają się kompetencje interpersonalne.

•płeć: związek płci z wypaleniem nie jest jednoznaczny. Płeć sama w sobie nie stanowi przyczyny wypalenia, jednak znajduje się ona w ścisłym związku takimi zmiennymi, jak sposób pełnienia roli zawodowej czy też emocjonalne podejście do zadań, które są znaczące dla wypalenia.

•wykształcenie i stan cywilny: dane empiryczne jednoznacznie obrazują, że osoby stanu wolnego zwłaszcza mężczyźni są bardziej podatni na wypalenia niż żonaci. Natomiast zależność między zjawiskiem wypalenia a wykształceniem jest dość złożona, brak badań, które by ją jednoznacznie określiły.

Stadia rozwoju syndromu wypalenia

Cherniss-ujmuje wypalenie, jako wielofazowy proces, w którym zachodzą negatywne zmiany postaw i zachowań pod wpływem napięcia wywołanego pracą.

•Faza pierwsza tzw. faza napięcia, cechuje się ona niezgodnością między zasobami jednostki a wymaganiami stawianymi jej w miejscu pracy,

•Faza druga tzw. faza przeciążenia, następuje ona szybko po pierwszej; epizody emocjonalnych napięć oraz poczucie zmęczenia i wyczerpania,

•Faza trzecia, czyli zachowanie defensywne bądź wypalenie. Etap ten charakteryzują liczne zmiany postaw i zachowań z tendencją do zajmowania się pacjentami/klientami w sposób chłodny i bezosobowy oraz skłonnością do cynicznego zaabsorbowania własnymi potrzebami.

Stadia rozwoju syndromu wypalenia

Cherniss-ujmuje wypalenie, jako wielofazowy proces, w którym zachodzą negatywne zmiany postaw i zachowań pod wpływem napięcia wywołanego pracą.

•Faza pierwsza tzw. faza napięcia, cechuje się ona niezgodnością między zasobami jednostki a wymaganiami stawianymi jej w miejscu pracy,

•Faza druga tzw. faza przeciążenia, następuje ona szybko po pierwszej; epizody emocjonalnych napięć oraz poczucie zmęczenia i wyczerpania,

•Faza trzecia, czyli zachowanie defensywne bądź wypalenie. Etap ten charakteryzują liczne zmiany postaw i zachowań z tendencją do zajmowania się pacjentami/klientami w sposób chłodny i bezosobowy oraz skłonnością do cynicznego zaabsorbowania własnymi potrzebami.

•Proces wypalenia przedstawia się również w postaci trzech kolejnych stopni:

1.Pierwszy stopień. Jest swego rodzaju stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się nieustępujące objawy somatyczne w postaci: przeziębienia, bólu głowy, bezsenności. Dominuje uczucie irytacji. Powrót do właściwego funkcjonowania nie jest bardzo trudny, wystarczy okresowe zmniejszenie obciążenia pracą.

2. Drugi stopień. Pojawia się on wówczas, gdy syndrom wypalenia jest bardziej stały i trwa dłużej. Jego charakterystyczne objawy to: wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań.

Interwencja na tym etapie wymaga dłuższego odpoczynku oraz wyraźnego zainteresowania się czymś innym spoza zakresu pracy.

3. Trzeci stopień. Występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny, rozwijają się objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne. Typowe objawy tego stadium to wrzody żołądka, nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia i alienacji. Pojawiają się również inne kryzysy, obok tych związanych z pracą zawodową, dotyczą one rodziny, przyjaciół, życia osobistego. Pomoc na tym etapie zazwyczaj wymaga kontaktu z profesjonalistą.

Objawy zespołu wypalenia zawodowego

•Symptomy te dotyczą różnorodnych sfer:

Afektywnej,

Kognitywnej,

Somatycznej,

Behawioralnej

Motywacyjnej.

•Zakłócają one prawidłowe funkcjonowanie jednostki zarówno w płaszczyźnie:

Indywidualnej, Interpersonalnej, Organizacyjnej Zawodowej.

Objawy zespołu wypalenia zawodowego

Cherniss wyszczególnione przez siebie charakterystyczne następstwa wypalenia, ujmuje w pięć grup:

1.Spadek energii objawiający się: wyczerpaniem fizycznym, chronicznym zmęczeniem, widoczną utratą wagi i apetytu, bezsennością, wzrostem napięcia mięśniowego, bólami głowy, migreną, kłopotami gastrycznymi, częstymi przeziębieniami, grypą, nadmiernym spożywaniem leków, częstym sięganiem po używki,

2. Obniżenie aspiracji współwystępujące z tym obawy przed pójściem do pracy, spadek zainteresowań, zniechęcenie i niepewność,

3. Wzrost bezradności wraz z towarzyszącym mu poczuciem porażki, uczucie zawodu wobec własnej osoby, wzrost gniewu, winy i poczucia odpowiedzialności, brak odwagi, negatywizm, nieustępliwość w myśleniu i niechęć do zmian, obojętność, wycofanie z kontaktów oraz tendencje do izolacji,

4. Emocjonalny dystans przejawiający się: obniżeniem pozytywnych uczuć wobec pacjentów, opóźnianiem kontaktów z klientami, przesuwaniem terminów spotkań z klientami, skracaniem czasu bezpośredniego kontaktu z klientem, ster typizacją klientów, traktowaniem ich w sposób szablonowy i bezosobowy, niedostateczną koncentracją na problemach klientów, utratą idealizmu na rzecz cynizmu, legalizmu, wyraźnego wzrostu osobistej interesowności,

5. Wyobcowanie w miejscu pracy przybierający formy unikania kontaktów z kolegami, braku zaufania do współpracowników, unikania dyskusji i wymiany doświadczeń zawodowych, wzmożonej absencji w pracy, wzrostu konfliktowości zarówno w pracy jak i w domu.

Sygnały ostrzegawcze wypalenia

FIZYCZNE

•Dominujące poczucie zmęczenia.

•Zaniedbywanie aktywności fizycznej (ćwiczeń fizycznych).

•Zakłócenia snu.

•Zaburzenia apetytu.

•Zaniedbywanie wizyt kontrolnych u lekarza, problemy zdrowotne.

•Obniżenie potrzeb seksualnych.

•Nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu.

Sygnały ostrzegawcze wypalenia

EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE

•Trudności w relaksowaniu się.

•Czytanie głównie pism i książek zawodowych.

•Utrzymujące się poczucie znużenia.

•Obniżony nastrój.

•Stała obecność negatywnych postaw i myśli.

•Regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji.

•Nawracające lęki.

•Poczucie pustki i braku celów.

•Rosnąca ilość zachowań impulsywnych bez względu na konsekwencje.

•Niekontrolowane zachowania agresywne.

RODZINNE I SPOŁECZNE

•Obniżenie zainteresowania członkami rodziny.

•Łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny.

•Spędzanie większej ilości czasu poza domem

•Opór przed wspólnym wypoczynkiem lub niemożność cieszenia się nim.

•Trudności w uczestniczeniu we wspólnych rozrywkach.

•Zwiększająca się ilość czasu spędzanego samotnie.

•Nadmierne oglądanie telewizji

•Obniżenie poczucia wsparcia.

RODZINNE I SPOŁECZNE

•Obniżenie zainteresowania członkami rodziny.

•Łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny.

•Spędzanie większej ilości czasu poza domem

•Opór przed wspólnym wypoczynkiem lub niemożność cieszenia się nim.

•Trudności w uczestniczeniu we wspólnych rozrywkach.

•Zwiększająca się ilość czasu spędzanego samotnie.

•Nadmierne oglądanie telewizji

•Obniżenie poczucia wsparcia.

Zastanów się nad tym, co sprawia, że potrafisz zregenerować siły. Jakie czynności, miejsca, ludzie pomagają ci w tym? Przyjrzyj się swojemu czasowi, jaki przeznaczasz na odpoczynek. Zastanów się czy jest wystarczająco długi i efektywny. Postaraj się zadbać o odpoczynek i regenerację.

Zainteresowania/Hobby, ludzie, Aktywność fizyczna, Czas wolny

Sposoby przeciwdziałania zespołowi wypalenia zawodowego

•Strategie pozytywne: celem jest wzmocnienie zasobów, poprzez wyposażenie reprezentantów zawodów narażonych na wypalenie oraz jednostek przygotowujących się do tych zawodów w ogólne kompetencje i umiejętności radzenia sobie ze stresem. Takie przygotowanie zawodowe powinno uwzględnić umiejętności społeczne, kompetencje komunikowania się oraz właściwego wykorzystania zdolności empatii i zaangażowania.

•Strategie negatywne: celem jest minimalizacja czynników ryzyka, obniżenie oraz eliminowanie uciążliwości zawodowych, zwłaszcza o charakterze makrospołecznym w postaci: niskich zarobków, niskiego statusu społecznego, braków materialnych i organizacyjnych.

Syndrom Wypalenia Zawodowego a:

•Lenistwo

•Przemęczenie

•Smutek

•Depresja

•Zaburzenia Lękowe

•Uzależnienia

•Zachowania ryzykowne

•Zaburzenia osobowości

•Choroby psychosomatyczne

Terapia

Psychoterapia:

•Behawioralno poznawcza (CBT)

•Odpoczynek, regeneracja, ew. zwolnienie lekarskie

•Zmiana pracy lub miejsca pracy

•Zainteresowania/hobby

•Wysiłek fizyczny

Farmakoterapia:

W zależności od objawów:

Smutek, przygnębienie, stany nerwicowe: leki pochodzenia naturalnego i in.

Duży lęk: antydepresanty SRI: citalopram, 20 mg dawkowanie 1-0-0 Sertralina50 mg Fluoksetyna20 mg Paroksetyna20 mg Problemy ze snem nasennie: hydroksyzyna 50 (tabl. 10 mg i 25mg)

Nie zaleca się podawania, ewentualnie doraźnie: benzodiazepiny (tylko maskują): alprazolam.