З КЛОПАТАМ ПРА СУМЛЕННЕ Ксёндз Эдвард Станек

Тэксты і выбраныя фрагменты прызначаны толькі для асабістага карыстання,
без якіх-небудзь зменаў,
з абавязковым указаннем аўтарскіх правоў і спасылкі на крыніцу

http://pro-christo.catholic.by/text/sumlenne.htm

Эдвард Станек

З КЛОПАТАМ ПРА СУМЛЕННЕ

ЗМЕСТ

ГРОЗНАЯ ЕРАСЬ

Пішучы ўступнае слова да выдання тэкстаў маіх казанняў, я хачу звярнуць увагу на новую
грозную ерась, якая абвяшчае абагаўленне сумлення. Для многіх людзей сумленне
становіцца нормаю, вышэйшаю за Божае права, заключанае ў Дэкалогу. Гэтае абагаўленне
сумлення патрэбнае для сітуацыйнай этыкі, якая ўсімі спосабамі хоча завалодаць сэрцамі
сучасных людзей.

Сумленне - самая блізкая, але не самая высокая норма маральнасці. Больш за тое, само
сумленне, як найніжэйшы трыбунал справядлівасці, будзе судзіць сам Бог у імя Дэкалогу.
Многія лічаць, што будуць суджаныя паводле свайго сумлення, не дадаючы - калі яно
праведнае. Калі сумленне па іх віне не праведнае, гэта значыць не згарманізаванае з
Дэкалогам, то на парозе вечнасці такія людзі адкажуць не толькі за дрэнныя ўчынкі, за
якія самі сябе апраўдвалі, але і за знішчэнне сумлення альбо брак клопату пра яго
праведнасць. Тут мы закранаем найважнейшую праблему нашага пакалення. Калі не
ўдасца абараніць сумлення перад гэтаю небяспечнаю ерассю на грамадскім узроўні, то
трэба гэта ўчыніць ва ўласным сэрцы. Сучаснаму свету неабходныя сведкі праведнага
сумлення.

У кнізе, якая прапануецца ўвазе чытача, сабраны ў асноўным цыкл найважнейшых тэмаў,
што датычаць рэлігійна-маральнага жыцця. Акцэнт тут зроблены на сумленні, дакладней
кажучы, на яго аб'ектыўнай падачы ў форме запаведзяў Дэкалогу. (...)

Гэта кніга складвалася на працягу некалькіх месяцаў: яна ўяўляе сабою цыкл знятых з
дыктафоннай стужкі нядзельных казанняў, якія былі прамоўлены ў кракаўскім касцѐле
сясцѐр феліцыянак. У асноўным я пакінуў форму вуснага слова, а гэта мае як свае плюсы,
так і свае мінусы. (...)

Закранутыя ў кнізе праблемы могуць хвалявацьі нават сур'ѐзна непакоіць не аднаго
чытача. Не з усім можна лѐгка пагадзіцца, нават калі патрабаванні ставіць сам Бог, а што
ўжо казаць, калі іх няўмела перадае чалавек. Гэта ўжо было заўважана ў працэсе маўлення
казанняў. Многія сучасныя праблемы настолькі балючыя, што як бы мы іх не закраналі,
гэта выклікае крык болю, а часам проста канвульсію страху перад болем.

Не ўсе праблемы можна лѐгка вырашыць, зрэшты, не пра тое гаворка. Няма рэцэпту для
жыцця. Ёсць указаны шлях. Трэба яго прайсці, а пра тое, які належыць зрабіць крок, у
канкрэтны момант вырашае чалавек, што ідзе гэтым шляхам. Ён бярэ на сябе таксама
поўную адказнасць за выбар і за яго наступствы. Мэта гэтых казанняў - паказаць хараство
і вартасць Божага шляху жыцця, а таксама небяспечных пастак, якія на ім расстаўлены.
Мне хацелася перасцерагчы ад фальшывага кроку і яго наступстваў. (...) Казанне - гэта
заўсѐды плѐн супрацоўніцтва Бога, святара, які гаворыць казанне, і слухачоў. Гэтыя,
апошнія, хоць найменш тое ўсведамляюць, у вялікай ступені ўплываюць як на выбар
праблематыкі, так і на спосаб яе падачы. Хочацца, каб гэтая кніга многіх узбагаціла, а калі
пасее неспакой, то каб гэты неспакой быў творчы.

г. Кракаў, 11 жніўня 1996 г.
СУМЛЕННЕ І ДЭКАЛОГ

Сумленне і эгаізм

Сумленне - гэта адзін з найвялікшых скарбаў, які чалавек атрымлівае ад Бога. У першыя
гады жыцця мы яго не чуем, бо сумленню патрэбны дзве прылады, якія развіваюцца ў
больш позні перыяд чалавечага жыцця, - розум і воля. Як толькі дзіця пачынае думаць і
разрозніваць, дзе дабро, а дзе зло, сумленне заклікае яго рабіць дабро і ўнікаць зла.

Сумленне - гэта голас Бога, які прагне весці чалавека дарогаю дабра. Аднак голас гэты
вельмі далікатны, паколькі Бог не можа абмяжоўваць волі чалавека. (...) Поруч з
сумленнем у сэрцы чалавека жыве яшчэ адна, надзвычай агрэсіўная сіла. Гэта эгаізм. Ён
мае перавагу над сумленнем хоць бы таму, што бярэ верх значна раней за сумленне.

Сумленне разрознівае рэчы добрыя і дрэнныя, наказвае рабіць першыя і ўнікаць другіх.
Эгаізм паслугоўваецца разрозніваннем рэчаў на прыемныя і непрыемныя, як бы
змушаючы чалавека імкнуцца да першых і ўнікаць другіх. Часцей за ўсѐ гэтыя падзелы не
супадаюць, і наказ сумлення чыніць дабро эгаізм успрымае як цяжкі і ахвярны, а таму
непрыемны; забароненае ж зло ўспрымаецца ім як плод раскошы, што нясе прыемнасць.
Пры тым сумленне заўсѐды ўлічвае дабро іншых людзей, эгаізм жа не зважае на іншых, а
толькі на сваю ўласную асалоду. Сумленне лічыцца з вечнасцю і ўсѐ ацэньвае ў яе
перспектыве, у той час, калі эгаізм нават не хоча лічыцца са смерцю, якая з'яўляецца яго
цалкавітаю паразаю. Эгаізм імкнецца да поўнага выкарыстання цяперашняй хвіліны,
выціскаючы з яе як мага больш для сябе. Сумленне шануе свабоду; эгаізм атаясамлівае

свабоду з чыненнем таго, што яму падабаецца, пагружаючы чалавека ў няволю ўласных
капрызаў.

Эгаізм вядзе барацьбу з сумленнем і імкнецца да таго, каб яно наогул змоўкла. Кожнае
патуранне эгаізму - бяда для сумлення, якое голасна плача, напаўняючы сэрца чалавека
горыччу. Гэта так званыя дакоры сумлення. Сумленне такім чынам заклікае выправіць
учыненае зло. Калі так станецца, яно зноў бярэ верх у сэрцы чалавека і напаўняе яго
спакоем. Калі да аднаго злога ўчынку чалавек пачне дадаваць наступныя, то сумленне
паступова змаўкае. (...)

Бог прамаўляе да чалавека праз сумленне. Нават кожнае знешняе слова скіравана да
сумлення, і толькі сумленне робіць яго выніковым. Яно павінна выдаваць распараджэнні,
каб чалавек мог дзейнічаць. Тым часам зло і свет прамаўляюць да чалавека праз эгаізм і
таму ў сэрцы пастаянна вядзецца вялікае змаганне сумлення з эгаізмам, якое на справе
з'яўляецца змаганнем Бога са злом за дадзенага чалавека.

Дасканаласць грунтуецца на абароне і ўдасканаленні сумлення, а недасканаласць - на
перадачы руля ў рукі эгаізму. У першым выпадку чалавек паслухмяны Богу, у другім -
паслухмяны злу.

Метады знішчэння сумлення

У папярэднім разважанні я звярнуў увагу на каштоўнасць сумлення і на тую небяспеку,
якая яму пагражае з боку эгаізму. Цяпер прагну больш дакладна паказаць сам метад
знішчэння сумлення. Дзеянне эгаізму вядзецца ў асноўным у трох кірунках. Яно імкнецца
не ўлічваць наказы сумлення, гэта значыць разбураць яго; сціраць межы паміж дабром і
злом, г.зн. аслабляць працу і гнуткасць розуму, які адказвае за маральную ацэнку; урэшце,
аслабляць волю. Бо сумленне паслугоўваецца розумам і воляю, і калі адна з гэтых
прыладаў не цалкам спраўная, тады яго дзеянне абмяжоўваецца. Эгаізм грунтуецца, як
правіла, на пачуццях і слабасцях, бо яны ацэньваюць рэчаіснасць з пункту погляду
прыемнасці, а не з пункту погляду маральнага дабра і зла.

Спынімся крыху падрабязней на сутнасці гэтага дэструктыўнага ўздзеяння на сумленне.
Першая яго форма заключаецца ў ігнараванні наказаў сумлення. Яно кажа: «Не крадзі»,
але надараецца выключная аказія, і чалавек адважваецца ўкрасці. Гэты першы крадзеж
балюча раніць сумленне. Затое другі даецца ўжо лягчэй, сумленне не пратэстуе так
голасна; наступны крадзеж даецца яшчэ лягчэй, ажно нарэшце сумленне перастае
рэагаваць увогуле. Эгаізм дзякуючы неадкладнай карысці атрымлівае перамогу. Цяпер
ужо ѐн, а не сумленне, дыктуе чалавеку стыль паводзінаў. Пакуль сумленне асуджае
ўчынак, ѐсць шанец выправіцца. Калі ж знікае неспакой сумлення, навяртанне становіцца
амаль немагчымым. Толькі нейкае вельмі моцнае дзеянне ласкі можа яшчэ ўратаваць
чалавека. Гінеколагу найцяжэй зрабіць першы аборт. Калі ѐн зробіць іх некалькі тысяч,
ягонае сумленне ўжо не рэагуе на чарговыя, учыненыя ім, забойствы. Гэтаксама бывае з
сужэнскаю здрадаю, з занядбаннем малітвы, з маною і г.д. Адбываецца так, як у выпадку з
далікатнымі вагамі, калі іх празмерна абцяжарыць: спружына псуецца, і такія вагі ўжо не
выконваюць свае функцыі. Сумленне таксама можна знішчыць так, што яно ўжо не будзе
рэагаваць на грэх.

Другая форма знішчэння сумлення - гэта свядомае пазбяганне ведаў пра тое, што ѐсць
дабро, а што зло. У такім выпадку чалавек робіць тое, што яму падабаецца,
апраўдваючыся няведаннем. Гэта вельмі частая форма знішчэння сумлення, якая
сустракаецца нават сярод інтэлігентных людзей. Даводзілася бачыць шмат асобаў, якія

мелі магчымасць паглыбіць свае веды на маральныя тэмы, але з усмешкаю адыходзілі,
кажучы: «Лепш гэтага не ведаць, тады лягчэй жыць...» Бедныя людзі, яны не падазраюць,
што абцяжаранае віною няведанне не толькі іх не апраўдвае, але робіць яшчэ больш
вінаватымі; бо як яны апраўдаюцца перад Богам, калі на словы «я не ведаў», Бог адкажа:
«Але мог ведаць?».

Менавіта тут трэба шукаць прычыну, з-за якой многія пазбягаюць удзелу ў нядзельнай
Святой Імшы. Пра гэта трапна сказаў адзін малады інжынер: «А навошта туды хадзіць?
Каб слухаць, чаго мне нельга рабіць? Мне ўсѐ можна, а святары заўсѐды забараняюць
менавіта тое, чаго мне хочацца. Лепш нічога не ведаць і жыць так, як я лічу патрэбным».
Гэта прыклад занядбання клопату пра ўдасканальванне свайго сумлення, а часта, калі яно
ад самага пачатку было правільна сфармавана, гэта эфектыўны метад, якім знішчаецца
ўспрымальнасць сумлення.

І ўрэшце, трэцяя форма: аслабленне волі. Сумленне - гэта не толькі голас, які падказвае,
што добрае, а што злое, але таксама сіла, якая загадвае рабіць дабро і ўнікаць зла. Гэтая
сіла паслугоўваецца воляю чалавека. Калі воля слабая, то сумленне бязраднае. Чалавек
пойдзе за лѐгкім і прыемным, а не за добрым. Таму зло таксама праз эгаізм вельмі
стараецца аслабіць волю. Адбываецца гэта часцей за ўсѐ праз дрэнныя звычкі, асабліва
праз тыя, што базуюцца на слабасцях. Дадатковая драма адбываецца тады, калі чалавек
топіцца ў гарэлцы ці наркаманіі. Тут вялікі ўплыў мае не толькі дрэнная звычка, але і
арганічная патрэба атруты, якая ў дадзены момант дае трохі прыемнасці. Воля дадаткова
аслаблена агрэсіўнымі жаданнямі цела, якое дамагаецца напою. Алкаголь і наркотыкі
аслабляюць не толькі волю, але таксама абмяжоўваюць дзеянне розуму, а значыць робяць
немагчымым ясную ацэнку дабра і зла. Трэба дадаць, што і тут, гэтаксама як у выпадку
наўмыснага няведання, адказнасць чалавека за ўчынкі, здзейсненыя нават у выніку слабой
волі і недахопу разумення, ляжыць у адказнасці за першае п'янства альбо ўжыванне
наркотыкаў.

Можна нішчыць сумленне, не прыслухоўваючыся да яго заклікаў рабіць дабро. Эгаізм не
хоча сябе абцяжарваць. Сумленне заклікае, аддае распараджэнне, але яго не слухаюць.
Распараджэнні застаюцца не выкананымі. Праз некаторы час сумленне ўжо не заклікае
рабіць дабро. Яно ўжо не турбуе чалавека. Яно было пашкоджана. Менавіта таму мы
перапрашаем Бога не толькі за дрэнныя ўчынкі, але і за занядбанне добрых.

Бог падтрымлівае сумленне

Гаворачы пра сумленне, я звярнуў увагу на далікатнасць яго голасу, які заўсѐды паважае
свабоду чалавека. Я адзначыў таксама, што з нашага пункту погляду гэтая далікатнасць
часта ўспрымаецца як слабасць. Агрэсіўнасці эгаізму патрэбны моцны і таксама агрэсіўны
праціўнік. Сѐння мне хацелася б зазначыць, што сумленне можа стаць мацнейшым за
эгаізм. Гэта дасягаецца праз пастаяннае ўдасканаленне сілы волі. Калі добрае сумленне
мае ў сваім распараджэнні моцную волю, то яго перамога над эгаізмам не будзе цяжкаю.

Бог, ведаючы далікатнасць сумлення, спяшае яму на дапамогу, якую аказвае рознымі
спосабамі. Гэта можа быць прыклад сумленных і справядлівых людзей, якія жывуць
паводле наказаў сумлення. Яны даказваюць, што можна ісці па жыцці ў поўнай
паслухмянасці Богу. А калі яны могуць гэта рабіць, то і нам нішто не перашкаджае
паводзіць сябе гэтаксама.

Яшчэ больш эфектыўную дапамогу аказваюць заўвагі людзей, якія клапоцяцца пра нашае
дабро. Бог паслугоўваецца ў адносінах з намі сваімі прарокамі. Іх нялѐгка слухаць, часам

мы ўспрымаем іх як нашых непрыяцеляў, на самай справе прарокі - гэта пасланнікі Бога,
якія змагаюцца за наша сумленне.

Гэта могуць быць таксама бацькі, якія робяць заўвагі сваім дзецям. Як жа часта ў аснове
канфліктаў паміж бацькамі і дзецьмі ляжыць менавіта клопат пра тое, каб яны слухалі
сумлення, а не ішлі за капрызамі эгаізму. Бацькі павінны нагадаць сыну альбо дачцы пра
іх сумленне, нават калі бацькам па дзевяноста і яны знаходзяцца на ўтрыманні сваіх
дзяцей.

Такім чалавекам, якім Бог паслугоўваецца, каб абудзіць сумленне, можа быць жонка
адносна мужа, альбо муж адносна жонкі. Мне давялося сустрэць вельмі прыкладную
сям'ю, у якой панавала выключна прыязная атмасфера. Я не хаваў свае радасці з гэтай
прычыны і сказаў: «Як гэта добра - сустрэць дом, поўны згоды і любові». Муж усміхнуўся
і адказаў: «Але спачатку гэтага не было». Аказваецца, праз два гады пасля вяселля ѐн
пачаў заседжвацца з сябрукамі ў рэстаране, піць піва і гуляць у карты. Аднаго разу туды
заявілася жонка з качаргою ў руках і ўчыніла скандал. Піва і карты паляцелі на падлогу:
«Дзе тваѐ месца? Калі хацеў гуляць у карты, не трэба было жаніцца. Марш дахаты!» Муж
не хацеў рабіць большага скандалу, заплаціў за разбіты куфаль і вярнуўся да дому.
Тыдзень не размаўляў з жонкаю. Але з часам прыйшоў усѐ ж да высновы, што яна мела
рацыю. «Не трэба было жаніцца». Ён змяніў свае паводзіны.

Гэта жонка змагла стварыць такую ўтульную і мілую атмасферу ў доме. Бывае і так, што
ажно за качаргу трэба ўзяцца, каб абудзіць сумленне, каб заклікаць яго да вернасці. У
дадзенай сітуацыі жонка аказалася ў руках Бога прыладаю для ўратавання сумлення
свайго мужа і сямейнага шчасця.

Такім чалавекам можа быць сябра. Яго заўвага найбольш дзейсная. Пагроза адыходу,
разрыву кантактаў змушае зрабіць выбар.

Аднаго разу мяне прывялі да цяжка хворага чалавека. Па дарозе папярэдзілі, што гэта
хранічны алкаголік. Ён ляжаў на ўбогім ложку, быў цвярозы і плакаў. Спавядаючыся, ѐн
увесь час заліваўся слязьмі. «Я страціў усѐ», - паўтараў ѐн. А пачалося ўсѐ са страты
вельмі блізкага сябра. «Калі ѐн трэці раз прывѐў мяне п'янага дахаты, то назаўтра сказаў:
«Альбо я і наша сяброўства, альбо гарэлка - выбірай». Гэты чалавек выбраў гарэлку.
Пазней ад яго пайшла жонка і забрала дзяцей. Яна таксама паставіла канкрэтную ўмову:
«Альбо я і дзеці, альбо гарэлка». І тут ѐн выбраў гарэлку. Пазней гэты чалавек прапіў усѐ і
застаўся адзін. Ён сказаў мне: «Сѐння я бачу, што Бог мяне папярэджваў шмат разоў, але я
не слухаў і рабіў не той выбар, а таму страціў усѐ. Сѐння я ведаю, што не бывае так, каб
толькі нядобрыя людзі атачалі чалавека. Заўсѐды ѐсць таксама добрыя, але мы іх не хочам
слухаць».

Трэба ўмець прыняць чалавека, які нагадвае нам пра наша сумленне.

Трэба таксама ўмець нагадаць пра сумленне іншаму, калі Бог хоча выкарыстаць нас, каб
яго ўратаваць. Бог пастаянна пасылае прарокаў, ратуючы людское сумленне, але і мы самі
можам імі быць адносна сваіх блізкіх. Бог падтрымлівае сумленне праз справядлівых і
мудрых людзей. Ігнараванне іх голасу - гэта ігнараванне ласкі!

Драма граху

Колькі разоў мы маем справу з перамогаю эгаізму над сумленнем, столькі разоў маем
справу з грахом. Гэта наша імкненне да забароненага плоду, часцей за ўсѐ да нейкай

формы прыемнасці, да часовай карысці, без увагі на розніцу паміж дабром і злом. З
папярэдніх развагаў ясна відаць, што гэта заўсѐды ўдар, нацэлены ў сумленне, гэта
крывавая рана, а калі такія ўдары паўтараюцца, то сумленне можна забіць увогуле. Таму
кожны грэх - гэта страта, а не набытак. Чалавек шкодзіць самому сабе. Гэтак, як у нашым
арганізме існуе патаемны інстынкт самааховы, а яго знішчэнне робіць арганізм
безабаронным перад хваробамі і вядзе да краху, так і ў маральным жыцці: сумленне тут
жа рэагуе болем на дрэнныя ўчынкі і дамагаецца іх выпраўлення. Гэтаксама, калі чалавек,
які не ўлічвае законаў арганізма, даводзіць сябе да хваробы і нават да смерці, так і той, хто
не захоўвае законаў сумлення, можа дайсці да духоўнай смерці.

Грэх - гэта заўсѐды ігнараванне Бога, які праз сумленне прамаўляе да чалавека, але гэта
таксама і знішчэнне Божай справы. Чалавек тады дзейнічае насуперак Богу, знішчаючы
сябе самога. Тым самым ѐн знішчае магчымасць супрацоўніцтва з Богам. Калі муляр
замест таго, каб прыйсці на працу і выканаць запланаванае заданне, нап'ецца, то не толькі
нашкодзіць сабе, але і арганізацыі, абцяжарыць сваіх калегаў дадатковаю працаю, не
выканаўшы свайго задання, з-за яго запозніцца здача аб'екта і г.д. Таму ѐн адказвае не
толькі за п'янства, але і за ўсю тую шкоду, што вынікае з занядбання. Кожны чалавек -
працаўнік Бога, і грэх заўсѐды вядзе да такой дэзарганізацыі працы, запланаванай
Творцам.

Калі рабочы замест выканання таго, што запланаваў Бог, па сваім жаданні робіць халтуру,
то гэта не толькі яго справа, але і ўсяго тварэння. Ягоны крадзеж накладвае адбітак на ўсю
будову. На «прадпрыемстве» ў Бога ўсѐ дакладна акрэслена. Тут ніхто не можа рабіць так,
як яму падабаецца. У Бога планы жыцця зацверджаныя, іх трэба дакладна зрэалізаваць.

Сур'ѐзная непаслухмянасць Богу - раўназначная разрыву кантакту з Ім. Сустрэча з Богам
адбываецца ў сумленні. Гэта праз сумленне Бог прамаўляе да чалавека і праз сумленне
чалавек размаўляе з Богам. Таму гэта найбольш істотная сувязь, якая вырашае лѐс
чалавека. Калі сумленне будзе знішчана, то пра сустрэчу няма гаворкі.

Непаслухмянасць сумленню - гэта непаслухмянасць Богу. Нявернасць сумленню -
нявернасць Богу. Сумленне - падмурак даверу і любові, яно сведчыць пра адказнасць
асобы. Гэта ў сумленні Бог альбо абражаецца альбо ўшаноўваецца чалавекам. У сумленні
Бог узнагароджвае чалавека, даючы яму спакой, і ў сумленні яго карае, напаўняючы
неспакоем.

Калі сумленне ѐсць падмуркам даверу і любові, то грэх, знішчаючы гэтую любоў, абражае
Бога. Здрада сумленню абражае Бога, гэтаксама як здрада сяброўству абражае сябра.
Праўду кажучы, гэтая здрада шкодзіць перадусім таму, хто здраджвае, але і ягоны сябра
цярпіць, бо была знішчана сувязь паміж імі. Цярпіць яшчэ й таму, што праз здраду свайго
сябра адчувае ў сваім сэрцы боль за яго. Такі боль даходзіць да Бога. Гэта боль з прычыны
няшчасця, якое сам сабе рыхтуе блізкі чалавек, ідучы за голасам эгаізму, а не за яго
заклікам. Бог як сапраўдны сябра чакае вяртання таго, каго любіць. Хоць бывае, што
чалавек адышоў так далѐка, што голас сябра, які чакае, ужо не далятае да яго.

Часам грэх можа быць авантураю, учыненаю Богу за тое, што адважыўся зрабіць заўвагу
чалавеку. Пасля такой авантуры Сябра змаўкае і, хоць знаходзіцца блізка, не адзываецца.
Ён шануе волю чалавека нават тады, калі яна вядзе яго ў прорву няшчасця. Богу не
застаецца нічога іншага, як чакаць сігнала SOS, каб ратаваць пацярпелага, калі, зразумела,
такі сігнал будзе пададзены.

Дэкалог - аб'ектыўная маральная норма

Найбольш эфектыўнаю падтрымкаю сумлення з боку Бога было публічнае абвяшчэнне
Дэкалогу - дзесяці запаведзяў, якія аб'ектыўна паказваюць, што ѐсць дабро, а што - зло.
Агульныя прынцыпы: дабро трэба рабіць, а зла ўнікаць, а таксама: не рабі іншаму таго,
што табе нямілае. Бог праз Майсея распісаў на паасобныя запаведзі, указваючы, што ѐсць
дабро, а што - зло.

Сама фармулѐўка запаведзяў мае характар наказу, гэта значыць такі, як загады сумлення.
Кожны з іх адрасаваны непасрэдна асобе, таму сфармуляваны ў адзіночным ліку, а не ў
множным, нягледзячы на тое, што Дэкалог быў перададзены выбранаму народу як закон,
які абавязвае грамадства. Гэта закон сумлення, сфармуляваны для грамадства. Бог загадаў
яго перапісаць Майсею на каменных табліцах у тым самым гучанні, у якім ѐн выбіты ў
сэрцы кожнага чалавека.

Увесь Дэкалог дзеліцца на дзве часткі. Першыя тры запаведзі ўнармоўваюць нашы
адносіны да Бога, дамагаючыся ад чалавека даверу, малітвы і часу, прызначанага для
сустрэчы з Ім. Астатнія запаведзі прысвечаны ўнармаванню сувязяў паміж людзьмі. Таму
гэта рэлігійна-маральнае права.

Абвяшчаючы праз Майсея Дэкалог, Бог меў на ўвазе галоўным чынам дзве справы. Па-
першае, каб чалавек, не блытаючыся ў суб'ектывізме, мог правільна ацаніць вартасць сваіх
паводзінаў, каб ведаў, што ѐсць дабро, а што - зло. Паколькі гэты закон быў аб'яўлены, то
атрымаў дадатковы, непахісны аўтарытэт голасу самога Бога. Адсюль закон сумлення мае
аб'ектыўную падставу для развагаў і дыскусій. Гэта аб'ектыўная трактоўка маральнага
права з'яўляецца заклікам да як мага больш дасканалага знаѐмства з яго патрабаваннямі.
Хто стаіць на баку сумлення, каго хвалюе яго ўдасканаленне, той становіцца перад
Дэкалогам як перад заданнем усяго жыцця, якое трэба выканаць. Аднак гэтае выкананне,
альбо захаванне паасобных запаведзяў, немагчымае без клопату пра ўсѐ больш дасканалае
іх пазнаванне.

Другая мэта абвяшчэння Дэкалогу мела грамадскі характар. Бог праз Майсея арганізаваў
грамадскае жыццѐ выбранага народу, бо няма грамадства без закону. Згода
прытрымлівацца пэўных законаў сведчыць пра ўзнікненне грамадства. Закон яднае
людзей. Таму ўвесь Дэкалог трэба разглядаць як з пункту погляду аднае асобы, гэта
значыць сумлення канкрэтнага чалавека, так і з грамадскага пункту погляду, гэта значыць
людзей, якія жадаюць супольна жыць паводле гэтага закону.

Рэлігійна-маральнае жыццѐ ў сваѐй сутнасці мае грамадскі характар. Супольнае захаванне
Дэкалогу робіць лягчэйшым жыццѐ асобы паводле ягоных прынцыпаў і, наадварот,
высілак асобы з мэтаю захавання Дэкалогу - гэта каштоўны ўклад у стварэнне атмасферы
павагі да Божага права ў грамадстве. Гэтыя два аспекты ўзаемадапаўняюцца і
абумоўліваюцца.

Захаванне Дэкалогу асобаю, якая жыве ў асяроддзі, што ігнаруе яго наказы, вельмі цяжкае
і ў пэўных выпадках патрабуе гераізму. Бог заўсѐды падтрымлівае тых, хто яму верны. Ён
робіць гэта не праз ліквідацыю цяжкасцяў, але ўмацоўваючы і падтрымліваючы чалавека,
каб ѐн быў здольны іх перамагчы. Прыклад супольнасці людзей, якія выбіраюць жыццѐ па
Божых запаведзях, - гэта адна з найбольш каштоўных формаў дапамогі, якую можна
атрымаць тут, на зямлі. Давер, з якім можна ставіцца да свайго асяроддзя, і прыклад
іншых - гэта бясцэнная каштоўнасць. Яе чалавек адкрывае для сябе ў асабліва цяжкіх
сітуацыях, калі шукае і мае патрэбу ў падтрымцы зычлівай рукі.

Давайце паспрабуем прыгадаць сустрэтых у жыцці людзей, якія далі нам прыклад вернага
захавання Дэкалогу. Падзякуем асабліва за тых, хто знаходзіцца блізка каля нас і ідзе
побач па вызначанай Богам жыццѐвай дарозе.

Сумленне - самая блізкая маральная норма

У папярэднім раздзеле ішла гаворка пра Дэкалог як пра аб'ектыўную норму маральнасці.
Была звернута ўвага на тое, што дзесяць запаведзяў - гэта закон сумлення, спісаны
Майсеем на каменных табліцах па Божым наказе.

У гэтым раздзеле хацелася б падкрэсліць, што існуе пэўная розніца паміж гэтымі дзвюма
трактоўкамі аднаго і таго ж закону. Заключаецца яна ў тым, што адзін закон выпісаны на
халодных каменных табліцах, а другі - у жывым сэрцы чалавека. І гэта мае свае вельмі
важныя наступствы. Дэкалог - гэта норма, незалежная ад чалавека; сумленне ж цесна
звязана з яго лѐсам. Каменныя табліцы не рэагуюць на зменлівасць сітуацый, у якіх
знаходзіцца чалавек, а яго жывое сэрца пастаянна павінна рэагаваць на іх. Бо ў сэрцы
ўзнікае рашэнне дзейнічаць альбо не дзейнічаць, сэрца робіць выбар.

Жыццѐвыя сітуацыі непаўторныя. Кожная з іх - іншая, і ў кожнай чалавек павінен
захаваць права Дэкалогу, аднак тое, якім чынам ѐн павінен гэта зрабіць, вырашае менавіта
сумленне. Яно прадугледжвае ўсе акалічнасці і яно адказвае за прынятае рашэнне.

Тут мы закранаем вельмі важную справу. Ведаючы запаведзі Дэкалогу і тое, што яны
складаюць галоўную рэлігійна-маральную норму, мы павінны памятаць, што яе
ажыццяўленне цалкам залежыць ад сумлення. Асобныя рашэнні могуць быць у пэўных
сітуацыях вельмі складаныя, але сумленне павінна іх прыняць і павінна ўзяць на сябе
наступствы - часовыя і вечныя.

Таму сумленне - гэта найбольш блізкая маральная норма, якая сведчыць пра вартасць
нашага ўчынку. Паводле гэтай нормы нас будзе судзіць Бог. Паколькі гэта справа цалкам
асабістая, то ніхто, апроч Бога, не здолее на сто працэнтаў справядліва асудзіць дадзенага
чалавека. У святле Дэкалогу мы можам асудзіць ягоны ўчынак, але не здолеем дакладна
ацаніць ступень ягонай адказнасці. Таму Езус заклікае: «Не судзіце, і не будзеце
асуджаны».

Сумленне можна ўдасканальваць праз усѐ больш глыбокае разуменне нормаў Дэкалогу,
г.зн. праз пазнанне, што ѐсць дабро, а што - зло. Можна таксама ўплываць на правільнасць
таго рашэння, якое яно прымае, умацоўваючы волю.

Цыкл казанняў, змешчаных у гэтай кнізе, мае на мэце менавіта дапамагчы лепш зразумець
Божыя запаведзі. Гаворка ідзе пра тое, каб мы з глыбокім перакананнем кіраваліся ў сваім
жыцці наказамі Бога, які клапоціцца пра наша дабро.

Божае права трэба захоўваць, а не змяняць

У наш час больш настойліва, чым калі-небудзь, людзі, нават ахрышчаныя, дамагаюцца ад
Касцѐла дазволу на разводы і права на паўторнае сужэнства, дамагаюцца прызнання
дазволу на дашлюбныя стасункі, права на аборт, магчымасці скарачаць цярпенні
невылечна хворых і г.д. Няцяжка заўважыць, што гаворка тут ідзе пра жаданні, скіраваныя
на тое, каб змяніць устаноўленае Богам права. Бо чалавеку здаецца, што калі б ѐн
уладкаваў свет паводле ўласных законаў, то свет гэты быў бы значна лепшы, а жыццѐ
больш выгоднае.

Давайце паглядзім на гэта з пункту погляду «мужычага розуму». Пан Бог падаў дзесяць
кароткіх фразаў Дэкалогу, ахопліваючы ў іх усѐ жыццѐ, як асабістае, так і грамадскае.
Кожны чалавек, вучоны і просты, у стане не толькі зразумець паасобныя патрабаванні
Божага права, але нават вывучыць іх напамяць. Тым часам людскія законы такія
заблытаныя, што, нягледзячы на тысячы параграфаў, якія ў іх уваходзяць, патрабуюць
пастаянных дапаўненняў і паправак. Ніякі адвакат, суддзя ці пракурор не ў стане
вывучыць гэтае права напамяць. Такім чынам, які ж з гэтых законаў больш дасканалы:
людскі ці Божы?

Чаму людзі жадаюць змяніць Божае права? Адказ тут просты: ім не хочацца ўзяць на сябе
клопат захоўваць гэтае права. Паколькі цяжка жыць у любові ў адным сужэнстве, яны
шукаюць іншага. Паколькі цяжка захаваць чысціню ў дашлюбных адносінах, яны маюць
прэтэнзіі да Божага права. Паколькі цяжка выхаваць дзіця, яны вырашаюць жыць яму
альбо не...

Не будзем падманваць сябе. Калі б сапраўды Божае права было адпрэчана, то мы мелі б
яшчэ больш разбітых сужэнстваў, яшчэ больш няшчасных мацярок, яшчэ больш
ашуканцаў, жулікаў, злодзеяў, забойцаў... Жыццѐ на зямлі стала б не раем, а пеклам, у
якім у імя закона адзін чалавек пажыраў бы другога.

Толькі дурань можа лічыць, што шлях да шчасця - гэта змена Божага права. Разумны
ведае, што такі шлях (прытым адзіны) - гэта магчымасць як найбольш дасканала
захоўваць Божае права.

Касцѐл ніколі не зменіць Божага права, бо ѐн быў устаноўлены, каб гэтае права ахоўваць,
каб пра яго нагадваць і дапамагаць людзям яго захоўваць. Касцѐл павінен паказваць
дарогу да шчасця, а не да пекла.

Дэкалог прыгожы ў сваѐй паўнаце

Дэкалог уяўляе сабой вельмі цесна звязанае цэлае. І чым больш дасканала захоўваецца
кожная ягоная запаведзь, тым лягчэй ім жыць. Прывяду параўнанне з аўтамабілем. Калі ѐн
дасканала падрыхтаваны ў дарогу, то едзецца ім выгодна, хутка і лѐгка. Аднак дастаткова
невялікай няспраўнасці, каб язда стала цяжкаю і небяспечнаю. Адна недакручаная гайка
можа прывесці да трагедыі. Зразумела, што аўтамабіль заўсѐды можа быць пашкоджаны і
ў часе язды. Напрыклад, хтосьці наедзе на цвік і трэба тут жа мяняць альбо рамантаваць
кола. Але калі хтосьці свядома адкруціць кола, то нават у выпадку спраўнасці аўтамабіля,
пра падарожжа няма чаго думаць.

Гэтаксама і з Дэкалогам. Калі хтосьці ўчыніў грэх, то як бы наехаў на цвік. Таму чалавек
імкнецца па магчымасці як найхутчэй выправіцца праз ласку сакраманту пакаяння і,
захоўваючы павагу да Дэкалогу, ідзе далей па жыцці вызначанаю Богам дарогаю. Але калі
чалавек свядома адкіне адну запаведзь, то захоўваць астатнія яму будзе вельмі цяжка.
Напрыклад, калі хтосьці здраджвае жонцы, адыходзіць і стварае новую сям'ю, г.зн.
свядома і дабравольна адпрэчвае шостую запаведзь, то ў гэтай сітуацыі захоўваць астатнія
запаведзі яму ў сто разоў цяжэй, чым тады, калі б ѐн жыў у вернасці сужэнскай прысязе.

Сѐння часта сустракаюцца людзі, якія наракаюць на тое, што ім цяжка захоўваць Дэкалог.
Часцей за ўсѐ гэтыя нараканні сыходзяць ад людзей, якія свядома адкінулі адну з
запаведзяў Дэкалогу і альбо забіваюць ненароджаных дзяцей, альбо крадуць, альбо не
шануюць бацькоў ці ігнаруюць святы дзень. Тады не трэба здзіўляцца, што астатнія
запаведзі з'яўляюцца для іх невыносным цяжарам.

Я кажу пра гэта, бо рэдка калі ў размовах на тэму паасобных запаведзяў людзі памятаюць,
што гэта толькі адзін элемент вялікага і цесна паяднанага цэлага. Хто не заўважыць
унутранай сувязі паасобных запаведзяў, той ніколі не адкрые хараства Дэкалогу. А гэта ж
самы дасканалы кодэкс права, які калі-небудзь існаваў на свеце.

ЗАПАВЕДЗІ

ПЕРШАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Я - Пан, Бог твой

Мы ходзім, працуем, спім і нават грэшым на вачах у Бога, які ўсѐ бачыць, чуе, ведае, які
ўвесь час нас стварае, падтрымлівае, дапамагае нам. Мы знаходзімся і жывем у Яго
далонях, але рэдка заўважаем гэта. Часам мінаюць месяцы і цэлыя гады, а мы пра гэту
блізкую прысутнасць Бога не памятаем. Нават калі звяртаемся да Яго словамі малітвы, не
заўсѐды памятаем пра Ягоны позірк, скіраваны на нас, не адчуваем рукі Бога, якая нас
падтрымлівае, не заўважаем Айца, які нас любіць. Часцей за ўсѐ мы гаворым і думаем пра
Бога, які вякі таму назад стварыў свет, які ў старажытнасці размаўляў з Абрагамам і
Майсеем, які дваццаць стагоддзяў назад спаслаў свайго Сына.

Тым часам першыя словы Дэкалогу заклікаюць пастаянна памятаць аб прыналежнасці да
Бога. «Я - Пан, Бог твой», г.зн. не Абрагама, Ісака, Якуба, але твой. Той, які цябе стварыў,
які цябе любіць і збаўляе. Пан Бог не хоча, каб мы захапляліся Ім як Айцом усіх людзей,
хоча, каб мы бачылі ў Ім уласнага Айца. Ён не хоча, каб мы гаварылі пра Яго любоў да
ўсіх людзей, але каб мы адчулі, што Ён нас любіць.

Можна добра ведаць Біблію, можна шмат ведаць пра Бога, з якім размаўлялі Давід,
Самуэль, Ерамія, св. Павел і іншыя, але з гэтага яшчэ не вынікае, што мы ведаем нашага
Бога. Гэта пастаянна чужы Бог - Бог Давіда, Самуэля, Паўла...

Бог аб'яўляецца як Крыніца Жывой Вады, і можна гаварыць пра Яго, абапіраючыся на
аповеды тых, што пілі з гэтае Крыніцы, але ў такім выпадку гэта заўсѐды будзе гаворка
пра чужога Бога. Аднак, калі мы падыдзем да гэтай Крыніцы і самі зачарпнем з яе вады,
пазнаючы яе смак і каштоўнасць, тады гэта будзе сустрэча з уласным Богам.

Бог аб'яўляецца як Агонь, і мы можам гаварыць пра Яго, спасылаючыся на сведчанні тых,
хто пры гэтым Агні абагрэўся. Але гэта заўсѐды будзе гаворка пра чужога Бога. Аднак,
калі мы самі падыдзем і адчуем Яго цяпло, тады спазнаем свайго Бога.

Першыя словы Дэкалогу заклікаюць шукаць асабістай сустрэчы з Богам Жывым, шукаць
сустрэчы з Яго позіркам, з дакрананнем Яго рукі, каб перамовіцца з Ім словам сам-насам.
Пры такіх адносінах мы становімся перад якойсьці вялікаю таямніцаю, якая абуджае ў
нас, з аднаго боку, прагу сустрэчы і пазнання яе багацця, а, з другога, - страх перад
чымсьці невядомым. Несумненна адно: месцам сустрэчы з таямніцаю Бога з'яўляецца
наша сэрца. Сапраўдны Бог, недасягальны для вачэй і вушэй, аб'яўляецца ў сэрцы, і толькі
там Яго можна сустрэць.

Трэба дакладна прачытаць першыя словы Дэкалогу, бо яны з'яўляюцца ключом да
правільнага зразумення наступных запаведзяў. Хто сапраўды прагне сустрэчы з Жывым
Богам як Богам уласным, а не чужым, той з Яго вуснаў пачуе наступныя запаведзі. Таму
Ён скажа: Майго Імя не вымаўляй надарэмна, захавай святасць нядзелі, любі сваю маці і
бацьку... З гэтага часу Дэкалог ужо будзе не зборам важных законаў, перададзеных

Майсеем, але жывым, актуальным заклікам уласнага Бога. Выкананне такога закліку будзе
для нас не цяжарам, а цудоўным і канкрэтным заданнем, вызначаным для нас Богам.

Выбавіцель з дому няволі

...Сучасны чалавек - гэта чалавек разгублены, бо стаў ѐн нявольнікам альбо іншых людзей
альбо сябе самога. У гэтай разгубленасці і асамочанасці, у гэтай бездапаможнасці ѐн чакае
кагосьці, хто б вывеў яго з таго «дому няволі». Дастаткова паразмаўляць з рознымі
людзьмі, каб убачыць, да якой ступені ўсе мы разгубленыя...

Вось я размаўляю з доктарам, для якога найвышэйшая норма - гэта дырэктывы сучаснай
медыцыны. Калі ўказваю яму на несумленнасць ягоных паводзінаў, то ѐн адказвае, што
«сучасная медыцына дазваляе гэта». Няважна, аказваецца, што права Божае забараняе,
важна, што медыцына дазваляе.

У дыскусіі з маладым выхавацелем пытаю, навошта ѐн вучыць хлусіць свайго выхаванца.
У адказ чую тое ж самае: «Сучасная педагогіка дазваляе гэта». Найвышэйшаю нормаю для
яго з'яўляецца не права Божае, а дырэктывы сучаснай педагогікі.

Усхваляваная дзяўчына ў адказ на пытанне, навошта зрабіла аборт, сказала: «Бацькі
выгналі б мяне з дому». Думка сям'і важнейшая для яе, чым захаванне Божага права.

Колькі памылак робіць чалавецтва і не хоча даверыцца Богу...

Хрысціянін кожную пачутую думку павінен ацэньваць паводле Божага права, бо адзіным
знаўцам жыцця ѐсць Бог і толькі Бог. Усе спецыялісты гэтага свету робяць памылкі.

Адзіны спецыяліст, які ва ўсѐй паўнаце ведае чалавечае жыццѐ, - гэта Бог, бо Ён ведае
наша будучае. Мудрасць чалавека заснавана на даверы Богу. Не людскім меркаванням, не
спецыялістам у розных галінах ведаў, але менавіта Богу... Уся драма разгубленых людзей
сѐнняшняга свету ў тым, што яны не пачулі ў сваім сэрцы гэтага першага закліку: «Я -
Пан, твой Бог, які вывеў цябе з дому няволі».

Сама сустрэча з Богам - гэта момант ацалення, момант ратунку з «дому няволі», з «дому
аблуды». Дэкалог для хрысціяніна распачынаецца ад вызнання Бога: «Я - Пан, твой Бог і
твой Айцец, які вывеў цябе з дому няволі, каб давесці да свайго дому». Колькі ж у гэтым
вызнанні шчасця!

Стварыцель і Суддзя свету, сама Мудрасць, Дабрыня, Хараство, Усѐведны і Усемагутны
Бог - мой Айцец. Сустрэча з ім на аснове любові Айца да дзіцяці, дзіцяці да Айца можа
перамяніць жыццѐ. Знікае «дом няволі», «дом аблуды», «дом самоты». Ніколі не застаюся
адзінокім. Бог - мой Айцец, Ён са мною. Ён - мой дом.

Мудрасць чалавека ва ўменні прызнаць Бога, даверыцца Яму і палюбіць Яго як Айца. Пры
такой сустрэчы чалавек ужо не вызначае, што для яго дабро, а што зло, што павінен
рабіць, а чаго - пазбягаць, бо гэта вырашае Бог. Адзін Ён дасканала ведае, што добра, а
што дрэнна. Адзін Ён дакладна ведае, як трэба прайсці праз жыццѐ, каб не змарнаваць
ніводнай яго гадзіны. Любячы Айцец, клапоцячыся пра наша шчасце, дае нам свае
айцоўскія заўвагі. Ёсць іх дзесяць. Яны былі заключаны ў запаведзі і ўказваюць нам шлях
нашага жыцця. Яны накрэслены ў сумленні кожнага чалавека, а для грамадства ў форме
публічнага права былі запісаны Майсеем на гары Сінай на каменных табліцах. З таго часу
ніхто не зможа апраўдацца, што іх не ведае.

Давер да Бога - гэта знак мудрасці чалавека і фундамент паслухмянасці Яго праву.
Паслухмянасць Богу сведчыць як пра ступень даверу, так і пра глыбіню мудрасці.

Калі ж хтосьці намагаецца абмінуць запаведзі, каб пра іх не ведаць, каб апраўдацца, каб
ісці сваімі ўласнымі сцежкамі, ігнаруючы заўвагі самога Бога, той заўсѐды паступае
неразумна. Бо ставіць уласную «мудрасць» над мудрасцю Бога - гэта глупства, і інакш
таго назваць нельга.

Не варта таксама дыскутаваць з людзьмі няверуючымі наконт каштоўнасці запаведзяў
Дэкалогу. Бо разуменне запаведзяў залежыць ад прыняцця сэрцам гэтага першага
вызнання Бога: «Я - Пан, твой Бог». Гэта ключ да адкрыцця багацця ўсіх заўвагаў Бога.
Дыскусія з няверуючымі аб каштоўнасці Дэкалогу падобна да размовы са сляпым пра
колеры, г.зн. з'яўляецца чыстым непаразуменнем. Не распачынайма такіх дыскусій, а
зрабем усѐ, што ў нашых сілах, каб у даверы да Бога адкрыць усѐ багацце мудрасці
чалавека, і тады жыццѐ наша будзе самым цудоўным аргументам на карысць Божых
запаведзяў.

Сучасныя бажкі

Кожны, хто не верыць у Бога, хто не прызнае Яго як найвышэйшую каштоўнасць, той,
хочучы таго альбо не, сам абагаўляе адну са створаных рэчаў, робячы яе ў сваім свеце
найвышэйшаю каштоўнасцю. Гэта і ѐсць бажок. Ён можа змяняцца. Бо па меры таго, як
чалавек атрымлівае тое, аб чым марыў, рэч перастае быць для яго бажком, і ѐн сягае па
наступную. Для маладога хлопца такім бажком можа быць, напрыклад, веласіпед, а калі
яго ўжо атрымае, пачынае марыць пра матацыкл альбо машыну. З другога боку, гэтыя
бажкі талерантныя і той самы чалавек можа ўшаноўваць не аднаго, а некалькі бажкоў.
Бажок - гэта тая каштоўнасць, якой мы ў дадзены момант падпарадкоўваем сваѐ жыццѐ.
Заўсѐды так бывае, што гэтая каштоўнасць кіруе намі, а не мы ѐю, хоць вельмі рэдка тое
заўважаем, а яшчэ радзей бываем здольныя ў тым прызнацца.

Цяжка даць поўны спіс сучасных бажкоў, зрэшты, хто ведае, ці ўдалося б пад ім падвесці
рысу. Аднак для прыкладу паспрабуем назваць некаторых з найбольш папулярных бажкоў
сѐнняшняга свету.

Грошы. Шмат сучасных людзей жыве, служачы толькі багаццю. Гэта іх бог. За грошы
яны гатовы аддаць усѐ разам з сваѐю годнасцю, вераю, душою. Бажок гэты бязлістасны.
Ён часта разбівае сем'і, з-за яго плачуць асірацелыя дзеці, ѐн разбурае сяброўскія сувязі, а
сваіх паклоннікаў ператварае ў глухіх да людскіх патрэбаў, хцівых шэльмаў. Грошы - гэта
бажок нумар адзін нашага свету. Ён кіруе не толькі асобнымі людзьмі, але палітыкаю
нашай планеты.

Культ гэтага бажка заснаваны на пастаянным накапленні, лічэнні, збіранні, павелічэнні
багацця. Яго паклоннікі - гэта людзі, якім заўсѐды замала, якія пастаянна дабіваюцца і
прагнуць нечага большага. Але грошы - гэта слабы бажок. Яго вызнаўцы ні на момант не
адчуваюць сябе бесклапотнымі, яны заўсѐды занепакоеныя, абражаюць адзін аднаго і
нават забіваюць. Гэта бажок, які жывіцца людскою хцівасцю і зайздрасцю, г.зн.
пачуццямі, што вельмі часта гасцююць у людскіх сэрцах, а таму ѐн мае вельмі шмат
прыхільнікаў. Езус ведаў чалавечую спакусу служыць гэтаму бажку. Ён заклікаў да
ўбоства, а ад сваіх вучняў патрабаваў, каб не насілі ані торбы, ані кашаля.

Насілле. Гэта другі бажок нашага свету. Бажок страху. Яго слугі, узброеныя ўсімі
даступнымі сродкамі, сеюць жах. Яны здольныя падпарадкаваць сабе закон, установы,

грошы, сродкі інфармацыі - усѐ. Але, як правіла, яны імкнуцца да ўлады, бо тады могуць з
пазіцыі сілы змушаць іншых пакланяцца іх бажку - насіллю.

Ён мае шмат прыхільнікаў. Адны - яго слугі. Яны - альбо багатыя, узброеныя атамнымі
ракетамі, кіруюць вялікімі ваеннымі парадамі, дэманструючы сілу, альбо бедныя, што
хапаюцца за камень ці кій.

Іншыя, а іх тысячы і мільѐны, - гэта людзі запалоханыя, што б'юць паклоны гэтай
усѐўладнай апакаліптычнай шэльме. Насілле падпарадкоўвае сабе часцей за ўсѐ культ
іншых бажкоў - грошай, сексу, улады.

Езус ведаў сілу гэтага бажка і таму заклікаў вучняў, каб неслі спакой свету, ідучы да яго
без сандаляў, басанож і без кія, каб не баяліся быць безабароннымі. Пры гэтым ясна
зазначаў: «Пасылаю вас, як авечак паміж ваўкамі».

Цела з усімі яго страсцямі і жаданнямі, заўсѐды ненасытнымі, што пастаянна шукаюць
задавальнення. Гэтаму бажку служыць мода, восемдзесят працэнтаў кулінарнага
мастацтва, начныя клубы, часта кіно і прэса. Не для аднаго чалавека мэтаю жыцця
з'яўляецца пастаяннае напаўненне свайго чэрава альбо сексуальнае задавальненне. Многія
жывуць дзеля таго, каб узбудзіць голад цела, а калі рашаюцца на працоўныя высілкі, то
для таго, каб зарабіць на спажыву для яго.

Калі гэтага бажка не падпарадкаваць моцнай волі і духу, то ѐн у хуткім часе здолее
знішчыць чалавека, апусціць значна ніжэй за жывѐлу. Цела здольна апанаваць усѐ і
разбурыць усе нормы маральнага і рэлігійнага жыцця. Паклоннікаў гэтага бажка можна
сустрэць на кожным кроку. Іх мільѐны. Адны яго саромеюцца, іншыя ім ганарацца, усе,
аднак, замест таго, каб кіраваць целам, згаджаюцца, каб яно кіравала імі. Езус ведаў сілу
гэтага бажка, ведаў, як цяжка яго паклоннікам вырвацца з гэтага «дому няволі», таму
заклікаў вучняў да адвагі: «Калі рука твая спакушае цябе, адрэж яе. Бо лепш табе без рукі
ўвайсці ў валадарства, чым, маючы рукі, быць укінутым у пекла».

Алкаголь. Для мільѐнаў сучасных людзей найвышэйшая каштоўнасць, за якую яны
аддадуць апошнюю капейку і апошні грам свае годнасці - гэта кілішак. Бажок, які
разбэшчвае чалавека, адбірае ў сваіх прыхільнікаў грошы, здароўе, розум, шчасце - усѐ.
Гэта бажок, які мае сваіх «апосталаў», што намаўляюць альбо змушаюць выпіць,
тэрарызуюць тых, хто побач. Бажок, які нічога не дае, а толькі знішчае. Ён ловіць людзей
слабых, нясталых, неразумных. Разумны ніколі не паклоніцца яму. Ён - усюды і скрозь
мае сваіх вызнаў- цаў. Страшны бажок, які штодзѐнна прагне людскіх ахвяраў. Няма
ніводнага дня, каб у краіне хтосьці не аддаў жыцця гэтаму бажку, не стаў яго ахвяраю.
Смяротнае атручванне алкаголем, аварыі на дарогах па віне п'яных вадзіцеляў, трагічныя
выпадкі на працы, забойствы...

Дэманічнае боства, што пастаянна здабывае ўсѐ новых і новых вызнаўцаў, прыхільнікаў,
якіх ператварае ў сваіх нявольнікаў, імкнучыся да іх цалкавітага знішчэння. Страшнае
боства гэтага свету.

Бажкоў такіх ѐсць шмат. Імі могуць быць тэлевізар, спорт, аўтамабіль, прaзмeрны клопат
пра ўласнае здароўе, службовае становішча і шмат, шмат іншых зямных каштоўнасцяў.
Гэта тыя «чужыя багі», ад якіх засцерагае Бог у першай запаведзі Дэкалогу: «Не май
чужых багоў перада Мною».

Сутнасць Божага наказу заключаецца ў словах «перада Мною». Бо Пан Бог не адмаўляе
каштоўнасці таго, што добрае, але нагадвае, што толькі тады часовыя каштоўнасці могуць
быць выкарыстаны адпаведным чынам, калі не будуць ставіцца «перад Ім». Можна іх
цаніць, можна іх выкарыстоўваць, можна імі абагачацца, але толькі тады, калі чалавек ані
на момант не забывае, што найвышэйшаю каштоўнасцю над усімі іншымі з'яўляецца сам
Бог. Калі чалавек забудзе пра гэта і нейкую з узгаданых тут зямных каштоўнасцяў
паставіць перад Богам альбо нароўні з Ім, то тады Ён аддасць яго ў ахвяру гэтаму бажку, і
лѐс чалавека будзе прадвызначаны.

Часам здараецца, што вызнаўцы бажкоў гэтага свету, г.зн. грошай, насілля, цела, алкаголю
і іншых, прыходзяць у каталіцкі Касцѐл, мяркуючы, што можна прымірыць службу гэтым
бажкам з культам Адзінага Бога. Аднак такое меркаванне - вялікае непаразуменне, бо
ўмоваю сустрэчы з Богам з'яўляецца падпарадкаванне Яму ўсіх іншых каштоўнасцяў: «Не
будзеш мець чужых багоў перада Мною».

Кожны служыць свайму богу

Вяртаючыся да тэмы сучасных бажкоў, хачу звярнуць увагу на тое, што ўскладняе
разуменне першай запаведзі Дэкалогу. Справа ў тым, што пра сучасных бажкоў ніхто не
думае і не гаворыць у рэлігійным сэнсе... Але з гэтага зусім не вынікае, што чалавек па
сваѐй сутнасці нерэлігійны. Наадварот. Чалавек не здолее жыць, не аддаючы свайго
жыцця ў ахвяру якомусь богу. Калі няма аніякага, то ўчыніць бажка з атэізму, а яго
паслядоўнікаў будзе лічыць святымі.

Гэтаксама і ў дачыненні да спорту. Для мільѐнаў людзей сучаснага свету гэты бажок
найважнейшы. А колькі людскіх ахвяраў збірае ѐн з году ў год?..

Ці ж самаадрачэнне, якога спорт вымагае ад спартсменаў, не цяжэйшае за патрабаванні,
якія Евангелле ставіць перад вызнаўцамі Хрыста? Але сѐння ніхто не гаворыць пра спорт
як пра рэлігію і пра культ спорту як пра культ бажка.

Не гаворыцца пра тое па многіх прычынах, а найчасцей, каб не выдаць уласнай слабасці ў
адносінах да столькіх бажкоў. Гэта бажок кіруе намі, а не мы ім. Сорамна ў тым
прызнацца.

Хрысціянін павінен заўважаць каштоўнасці і ў сіле, якой служыць войска, і ў спорце, які
збірае мільѐны людзей, і ў багацці, і ў сродках масавай інфармацыі, і г.д., але павінен
таксама памятаць, што існуе небяспека іх абагаўлення.

З другога боку, час ад часу варта зірнуць на гэтых паклоннікаў бажкоў з рэлігійнага
пункту гледжання. Тады нашмат лягчэй будзе ўбачыць хараство і каштоўнасць
сапраўднай рэлігіі.

Святатацтва

Грахом супраць першай Божай запаведзі з'яўляецца не толькі ідалапаклонства, г.зн.
адданне сэрца якойсьці з часовых каштоўнасцяў, але і святатацтва. Справа тут датычыць
неадпаведнага альбо дрэннага выкарыстання таго, што з'яўляецца святым, альбо
свядомага знішчэння таго, што было аддадзена Богу.

З шэрагу святатацкіх учынкаў назавем толькі некаторыя, стараючыся ўбачыць усю
глыбіню іх зла, якая заключаецца ў тым, што цэляць яны ў сам фундамент рэлігійнага
жыцця.

Крадзеж у касцѐле. Святыня - гэта дом Божы, і ўсѐ, што ў ѐй (ці ў ім) знаходзіцца, было
набыта на ахвяраванні людзей, а значыць, за грошы, прысвечаныя Богу. Калі хто-
кольвечы пасягае на воты, каштоўныя кароны ў марыйных санктуарыях, старажытныя
фігуры альбо абразы, на грошы ў скарбонках альбо літургічны посуд, той пасягае на рэчы,
што належаць Богу і абкрадае Яго самога. Гэта з'яўляецца яўным ігнараваннем Бога,
уварваннем у Яго дом, і таму не трэба здзіўляцца, што даволі часта віноўнікаў такіх
крадзяжоў рана ці позна сурова карае жыццѐ.

Разбурэнне святыні, ператварэнне яе ў амбар альбо склад, выкарыстанне ў чыста свецкіх
мэтах. Адносіны да святыні выключна як да музейнага аб'екту, да канцэртнай залы, а
значыць, да будынку, прызначанага для кантэмпляцыі твораў мастацтва, а не малітвы, -
справа вельмі небяспечная і блізкая да святатацтва. Бо лѐгка можна пачаць абагаўляць
культуру, а гэта ўжо не што іншае, як яшчэ адзін бажок сучаснага свету. Таму біскупы
таксама нясуць адказнасць за кожную імпрэзу ў святыні, асабліва, калі яна мае відавочна
рэлігійны характар.

Езус вельмі рэзка выступіў у абарону святасці Дома Айца, які ѐсць домам малітвы. Няма ў
Евангеллі іншага моманту, дзе Езус запалаў бы такім вялікім гневам, як тады, калі
выкідваў святататнікаў са святыні.

Знявага асобаў, якія прысвяцілі сябе Богу. Ударыць святара альбо законніцу -
святатацтва. Гэта не толькі грэх супраць пятай Божай запаведзі, але і дадатковы грэх -
святатацтва. Тое ж датычыць і паўтарэння абмоваў, неабгрунтаваных плѐтак пра святароў
альбо законы. Гэта не толькі ачарненне, але і падрыў рэлігійнага аўтарытэту, разбурэнне
фундаменту ўзаемнага даверу. Можна гаварыць праўду, калі яна была на сто працэнтаў
праверана тым, хто гаворыць, і калі яе пераказ неабходны. І ў той жа час трэба пазбягаць
паўтарэння таго, што мэтанакіравана распаўсюджваецца як зараза, каб нішчыць давер да
духоўных асобаў. Варта пры гэтым зазначыць, што той, хто дрэнна гаворыць пра
святароў, небяспечным абагульненнем прыпісвае грэх аднаго адразу ўсім. Часцей за ўсѐ
такія людзі не здольныя сказаць нічога добрага пра святароў. Абгрунтаваныя прэтэнзіі да
ксяндза выказваюцца касцѐльнай уладзе, біскупу, а не распаўсюджваюцца сярод людзей.
Неабгрунтаваны закід у бок святара - заўсѐды ѐсць цяжкі грэх і мае для чалавека сур'ѐзныя
наступствы, бо сам Бог выступае яго абаронцам. Ён пакарае святара, калі той робіць
дрэнна, але і Ён сам будзе абараняць яго ад ворагаў.

Знявага Найсвяцейшага Сакрамэнту - адзін з самых цяжкіх грахоў, бо абражае
непасрэдна Езуса, прысутнага ў постацях хлеба і віна. Найбольш грубая форма гэтай
знявагі - уламанне ў табэрнакулюм і знішчэнне альбо раскідванне кансэкраванага Хлеба.
Такі ўчынак вымагае, каб уся рэлігійная супольнасць кампенсавала гэты грэх. Адбываецца
гэта часцей за ўсѐ праз шматгадзінную адарацыю, спалучаную са споведдзю і Святой
Камуніяй. Паколькі знявага мела публічны характар, то і кампенсацыя за яе павінна мець
публічны характар.

Больш частаю разнавіднасцю святатацтва з'яўляецца нягоднае, у стане цяжкага грэху
прыняцце Святой Камуніі. Калі б людзі ведалі, якое цяжкае няшчасце яны наклікаюць на
сябе, ніколі б таго не рабілі. Святы Павел гаворыць: «Хто нягодна спажывае Цела Пана і
п'е Яго Кроў, асуджэнне сваѐ спажывае і п'е». Робіцца гэта найчасцей пад уплывам
публічнай думкі. Такія выпадкі могуць мець месца пры хрышчэнні, пры першай Святой

Камуніі, на Святой Імшы ў часе шлюбу альбо пахавання. Бо тады «выпадае» прыступіць
да Святой Камуніі, бо ўсе прысутныя глядзяць і калі б хто не прыступіў, то трапіў бы ў
чорны спіс. Аднак кожны павінен памятаць, што Бога трэба баяцца больш, чым людзей, і
ў тысячу разоў лепш не прыступіць да Святой Камуніі, чым прыняць яе па-святатацку.

Святатацтва таксама мае месца тады, калі чалавек затойвае грахі ў часе споведзі. Тут
прычынаю зла з'яўляецца фальшывы сорам. Чалавек не мае адвагі прызнацца ва
ўчыненым зле, забываючы, што тым самым упадае ў новы, больш цяжкі грэх, у якім будзе
яшчэ цяжэй прызнацца. Утойванне граху нічога не вырашыць, а толькі яшчэ больш
ублытае чалавека ў нерат зла.

Няцяжка заўважыць, што кожнае святатацтва - гэта яшчэ адзін грэх, далучаны да злога
чыну. Крадзеж - грэх, крадзеж у касцѐле, апроч таго, яшчэ і святатацтва.

Хлусня - грэх, хлусня ў часе споведзі - яшчэ і святатацтва. Знішчэнне хлеба - грэх,
знішчэнне кансэкраванага Хлеба - святатацтва. Абмова - грэх, абмова святара - дадаткова
яшчэ і святатацтва.

Чуйнасць сумлення, каб не ўчыніць святатацтва, каб кампенсаваць кожнае заўважанае
святатацтва, - гэта сведчанне веры і правільна наладжанага рэлігійнага жыцця. Там, дзе
з'яўляецца святатацтва, з'яўляецца першы яўны знак адмірання веры.

ДРУГАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Імя Божае вымаўляй з пашанаю

«Не ўжывай імені Божага надарэмна» - такая інтэрпрэтацыя другой запаведзі
сустракаецца найбольш часта. Гэта забарона зняважліва вымаўляць Божае імя. Здараецца
такое альбо па звычцы, альбо калі чалавек узбуджаны ці нервуецца. Датычыць гэта самых
простых ускліканняў: «О, Божа!», «О, Езу!», «Раны Боскія», «Езус-Марыя!». Некаторыя
так прывыклі да гэтага, што не здольны вымавіць і пяці фразаў, каб легкадумна не ўплесці
ў іх імя Божае. Не заўсѐды гэта з'яўляецца грахом, а тым больш - цяжкім і таму не
пазбаўляе верніка права прымаць Святую Камунію. Аднак спынімся больш падрабязна на
гэтай таямнічай запаведзі «Не ўжывай імені Божага надарэмна», бо яна была пастаўлена
перад наказам належнай павагі да бацькоў, перад забаронаю забойства, чужалоства,
крадзяжу... Відаць, стаіць яна на варце якойсьці вялікай каштоўнасці. Якой?

Калі гэтую запаведзь сфармуляваць у пазітыўным сэнсе, то тады б яна гучала так:
«Вымаўляй імя Бога твайго з пашанаю». Такое вымаўленне імені Божага з'яўляецца
малітваю. А малітва - гэта само «сэрца» рэлігійнага жыцця. Калі гэтае «сэрца» перастае
біцца, калі чалавек перастае маліцца, яго рэлігійнае жыццѐ памірае.

Хто бяздумна вымаўляе імя Божае, той сведчыць, што альбо зусім не моліцца, альбо
дрэнна моліцца. Бо той, хто стаў перад жывым Богам і з пашанаю звярнуўся да Яго, ніколі
не вымавіць імені Божага надарэмна. Гэтаксама як сын альбо дачка, якія шануюць сваіх
бацькоў, ніколі не выкажуцца пра іх зняважліва.

Божыя запаведзі вельмі канкрэтныя і дазваляюць паставіць беспамылковы «дыягназ».
Калі спавяднік чуе, як хтосьці каецца ў тым, што вымаўляе імя Божае надарэмна, тут жа
можа ўказаць на слабы пункт рэлігійнага жыцця, а менавіта - на хворае «сэрца», г.зн. на
слабую малітву.

Якім чынам можна вылечыцца ад грахоў, заснаваных на занядбанні другой Божай
запаведзі? Лякарства тут простае: старанная, засяроджаная, кароткая, але поўная веры
малітва. У часе спаткання з Богам на малітве ўзрастае наша павага да Яго. Калі на працягу
месяца штодзѐнна і добра маліцца, то гэта відавочна паўплывае на адказнае вымаўленне
Божага імені. З нашых вуснаў радзей будзе вырывацца бяздумнае: «О, Божа!», «О, Езу!» і
да таго падобнае.

З грамадскага пункту погляду такое бяздумнае вымаўленне Божага імені мае небяспечны
ўплыў, бо прыніжае аўтарытэт рэлігійных каштоўнасцяў.

Аднаго разу я размаўляў з бацькамі, а побач з імі гулялі дзеці. Шасцігадовы сынок раз за
разам вымаўляў імя Божае надарэмна. Маці, счырванелая ад сораму, пачала яму рабіць
заўвагі. Ён перапыніў гульню і спакойна сказаў: «А ты сама так заўсѐды гаворыш». Маці
нават не ўсведамляе, што, перадаючы зняважлівае вымаўленне Божага імені свайму
малому дзіцяці, ускладняе яму ў будучым адпаведны падыход да рэлігійных
каштоўнасцяў.

Іншым выпадкам парушэння другой запаведзі Дэкалогу з'яўляецца закліканне Бога на
дапамогу ў выкананні свае ўласнай волі. Гаворка тут не ідзе пра нешта нядобрае.
Датычыць гэта і таго добрага, да якога мы імкнемся па сваѐй ініцыятыве, бо вядома, што
колькі разоў чалавек праяўляе сваю волю насуперак волі Божай, столькі разоў на тым
апякаецца.

Шасцідзесяцігадовая жанчына дапамагае сваѐй дачцы. Зімою гадуе дзяцей, а летам
(паколькі жывуць у вѐсцы) займаецца гаспадаркаю. Неяк, гонячы з поля кароў, звярнулася
да Пана Бога з просьбаю: «Пане Божа, мог бы Ты мяне звольніць хоць на месяц ад гэтых
кароў і ад гэтай хаты. Збрыдла мне ўжо такое жыццѐ. Нічога не бачу, акрамя гэтых кароў і
дзяцей у хаце. Даў бы Ты мне які месяц адпачынку».

Вечарам яна загнала кароў у хлеў, навязала іх і, калі ўжо выходзіла, спатыкнулася, ды так
няўдала, што ўпала і вывіхнула нагу ў калене. Страціла прытомнасць, а калі апрытомнела
ў машыне хуткай дапамогі, то найперш прашаптала: «Пане Божа, не слухай Ты ўсяго, што
мы Табе гаворым».

Калі мы просім аб чым-небудзь, што нам падабаецца, хоць бы й аб самым нязначным, а не
дадаем пры тым «будзь воля Твая», ніколі не выйдзе нам тое на дабро. Тое, што Бог
запланаваў, ѐсць вялікае і цудоўнае, і толькі на гэтым шляху мы можам узбагаціць сябе.
Таму таксама ўсе нашыя просьбы, якія датычаць часовых зямных рэчаў, павінны быць
падпарадкаваны Яго волі.

Чарговы прыклад парушэння другой запаведзі - спакуса Бога, г.зн. просьба аб дапамозе ў
нечым нядобрым. Напрыклад, злодзей моліцца, каб удаўся ягоны напад, прызывае Бога ў
якасці супольніка ў злым чыне.

Іншы выпадак: жанчына прымае Святую Камунію па дарозе да гінеколага, ідучы рабіць
аборт. Просіць Бога, каб аборт удаўся.

Сусед, які замаўляе Святую Імшу ў «інтэнцыі, вядомай Пану Богу». Калі святар пытае яго,
ці добрая гэта інтэнцыя, ѐн адказвае: «Для мяне так, але не для суседзяў. Я прашу Бога,
каб урэшце напаткала іх якоесь няшчасце, бо ўжо не магу больш вытрываць з імі».

Такая малітва з'яўляецца грахом. Гэта злоўжыванне імем Божым. Гэта прызыванне Божага
імені надарэмна, бо вядома, што Бог ніколі не дапаможа ў нядобрым.

Вось тры выпадкі знявагі Божага імя, якія сустракаюцца найбольш часта. Хачу яшчэ раз
нагадаць, што зняважлівае вымаўленне Божага імя сведчыць пра недаацэнку каштоўнасці
малітвы альбо пра фальшывы падыход да яе.

Прысяга

Прысяга - гэта прызыванне Бога за сведку, што я кажу праўду, альбо ў тым, што стрымаю
сваѐ слова. У Новым Запавеце Хрыстус заклікае ўсіх сваіх вучняў, каб ніколі не звярталіся
да прысягі. Наша слова павінна быць такое праўдзівае, каб самога прызнання, што мы
хрысціяне, хапіла як доказу праўдзівасці гэтага слова. Тым не менш, на практыцы мы
сутыкаемся з пэўнымі сітуацыямі, калі іншыя вымагаюць ад нас прысягі.

У паўсядзѐнным жыцці бывае так з людзьмі слабой веры, якія спрабуюць падперці
аўтарытэт свайго слова Божым імем. Тады няма аніякай упэўненасці, што такі чалавек
стрымае слова, затое ѐсць поўная перакананасць, што ў гэты момант ѐн гаворыць
няпраўду. Такі чалавек не любіць Бога, бо калі б любіў, то ніколі б у такой мізэрнай
справе не выкарыстоўваў бы Ягонае імя. Зрэшты, гэта нават не прысяга ў яе дакладным
сэнсе, а хутчэй бяздумнае вымаўленне Божага імені.

З урачыстаю прысягаю мы сутыкаемся ў судзе альбо ў парафіяльнай канцылярыі. Калі
такая прысяга не адпавядае праўдзе, то той, хто яе дае, амаль заўсѐды ўчыняе цяжкі грэх.
Больш таго, вынікі фальшывай прысягі вельмі часта немагчыма выправіць.

Ведаю ўсіх трох герояў аднае драмы. Адзін з іх прасядзеў дванаццаць гадоў у турме, бо
сябра пад фальшываю прысягаю ўказаў на яго як на забойцу. Праз тры гады пасля
вынесенага прысуду сапраўдны забойца загінуў у аўтамабільнай аварыі. Неўзабаве пасля
яго пахавання, мяне затрымаў на вуліцы той, што даваў фальшывую прысягу. Ён быў
нападпітку. «Што я павінен цяпер зрабіць?» - пытаў ѐн у роспачы. «Ёсць толькі адно
адзінае выйсце, - кажу яму. - Трэба адмовіцца ад ранейшых паказанняў. Іншага не дадзена.
Гэтым хоць бы скасуеш дзевяць гадоў турмы свайго сябра». Расплакаўся: «Але за дачу
фальшывай прысягі мяне самога чакае пяць гадоў...» Так і не хапіла яму адвагі, не сказаў
праўды. Яго невінаваты сябра адсядзеў дванаццаць гадоў у турме. А сам ѐн стаў
закончаным алкаголікам. Колькі ўчынілася крыўды: зруйнавана было жыццѐ нявіннага
чалавека, яго ўласнае жыццѐ і жыццѐ ягонай сям'і. А ўсѐ пачалося ў судзе ў момант
прысягі...

Вынікі фальшывай прысягі - страшныя. Таму, калі гэта магчыма, не прысягайма, а калі
прысягаем, то павінны несці за гэта поўную адказнасць.

Паколькі ў душпастырскай працы я ўсѐ часцей сутыкаюся з выпадкамі легкадумнага
падыходу да клятвапарушэння, то хачу і на гэта звярнуць увагу, бо яно ясна сведчыць пра
аслабленне веры.

Вось яшчэ адзін прыклад. Жанчына прыехала, каб дамовіцца аб пахаванні свайго мужа.
Муж шмат гадоў не хадзіў да касцѐла. Святар, які ў канцылярыі афармляў гэту справу,
спытаў: «Ці даўно ваш муж быў у споведзі?» Жанчына адказала: «Нядаўна, перад
святамі». «Ці можаце вы пацвердзіць гэта прысягаю?» «Так, магу зрабіць гэта тут жа».
Ксѐндз запаліў свечкі, жанчына паклала руку на крыж. Святар сказаў: «Вы дасце прысягу,
але калі гэта няпраўда, то я папярэджваю, што Пан Бог спашле на вас кару». У той жа

момант рука адскочыла ад крыжа, жанчына пабялела і кажа: «Не, ойча, муж ужо дваццаць
гадоў не быў ані ў споведзі, ані ў касцѐле». Яна адмовілася ад прысягі, бо спужалася. А
хвіліну назад гатова была афіцыйна, паклаўшы руку на крыж, даць фальшывую прысягу,
каб толькі астанкі мужа дазволілі ўнесці ў касцѐл. Не зважала на тое, што сама ў гэты
момант учыняе цяжкі грэх...

Трэба памятаць: калі мы маем справу з прысягаю, то павінны дакладна ўзважыць кожнае
слова.

Яшчэ адна сітуацыя, якая ўсѐ больш турбуе душпастыраў. Гаворка ідзе пра прысягу ў часе
сакрамэнту сужэнства. Маладыя бяруць Бога за сведку, абяцаючы сваѐй нарачонай альбо
нарачонаму «любоў, вернасць і сужэнскую павагу аж да смерці». Гэта прысяга
заканчваецца словамі: «Так мне дапамажы, Бог». Бывае, што сама формула, прамоўленая
пры алтары, ужо з'яўляецца клятвапарушэннем. Гэта здараецца тады, калі ѐн ці яна не
кахае, не захоўвае вернасці, мае кагосьці іншага.

У такім выпадку той, хто прамаўляе словы прысягі, учыняе цяжкі грэх. Пры выбары мужа
ці жонкі трэба пераканацца ў праўдзівасці свайго абранніка, трэба ведаць, да якой ступені
ѐн адказны за словы, якія скажа пры алтары. Не здзіўляймася, што так часта сем'і
распадаюцца. Часам праз некалькі месяцаў. Калі яны заснаваныя на хлусні, то не могуць
быць трывалымі. Дом любові можна будаваць толькі на праўдзе...

Святары часам трапляюць у вельмі цяжкую сітуацыю. Напрыклад, перад самым шлюбам
маладыя прыносяць пасведчанне, што адно і другое былі ў споведзі. Святар бачыць, што
на пасведчанні ягоны подпіс падроблены. Зразумела, адзін з гэтых дваіх, што цяпер
кленчаць пры алтары, не быў у споведзі і таму падрабіў подпіс. Праз хвіліну без споведзі,
па-святатацку ѐн прыме Святую Камунію і па-святатацку будзе прысягаць. Калі зманіў,
падрабляючы пасведчанне, то дзе гарантыя, што словы, прамоўленыя пры алтары, будуць
словамі праўды?

У свеце, дзе хлусня з'яўляецца нормаю, трэба мець на ўвазе, што хтосьці можа прыкрыцца
Богам, праігнараваць другую запаведзь толькі дзеля таго, каб дасягнуць свае ўласнай
мэты. «Не ўжывай імені Божага надарэмна».

Грахом, які парушае другую запаведзь Дэкалогу, з'яўляецца таксама парушэнне клятвы,
дадзенай Богу. Аднак, паколькі сітуацыі такія вельмі індывідуальныя, усіх зацікаўленых
гэтаю тэматыкаю адсылаю да спаведніка. Несумненна адно: лепш клятвы не даваць, чым
даўшы яе, не выканаць. Таму перш, чым прысягаць перад Богам, трэба заўсѐды добра
падумаць.

ТРЭЦЯЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Нядзеля - святы дзень

Пан Бог, ствараючы чалавека на Зямлі, ведаў, што ѐн так зацікавіцца багаццем часовага
свету, што не будзе мець часу на спатканне з Творцам. Багацце зямлі - велізарнае, і
мажлівасці творчай працы чалавека такія ж вялікія. Ён можа так захапіцца, так заняцца
зямным клопатам, што яму не хопіць часу, каб узняць галаву і заўважыць іншы свет,
іншыя каштоўнасці, якія Бог падрыхтаваў для яго. Таму з самага пачатку Бог ясна паставіў
умову: шэсць дзѐн тваіх, займіся зямлѐю, а сѐмы дзень - Мой, і гэты дзень Я прызначаю
для сустрэчы з табою.

Вопыт паказвае, як дакладна Бог адчуў небяспеку, што пагражае чалавеку, бо толькі пры
гэтай адной адзінай запаведзі Ён ужыў слова «Памятай».

«Памятай, каб дзень святы святкаваў», - нагадвае Бог чалавеку. Гэта вельмі важны
напамінак. Нам часам здаецца, што на апошнім судзе можна будзе апраўдацца перад
Богам: маўляў, я не меў часу на рэлігійнае жыццѐ, не меў часу спаткацца з Табою. Не
выбіраймася з такім апраўданнем, бо тады Бог нас запытае: як гэта не меў часу? Адзін
дзень у тыдні быў Мой, а калі табе не хапала часу, значыць, ты ўкраў у Мяне гэты дзень.
Наша апраўданне зменіцца абвінавачваннем. Адзін дзень у тыдні з'яўляецца Божым днѐм.
Шэсць дзѐн - нашых, а адзін належыць Богу. Бог у гэты дзень не толькі хоча з намі
сустрэцца, але Ён хоча, каб мы адпачылі. Паколькі праца звязана з багаццем гэтай зямлі,
то Бог кажа: вымый рукі, чыста апраніся, гэта павінен быць святочны адпачынак, Маѐ
спатканне з табою не перашкодзіць твайму адпачынку. Бог клапоціцца пра чалавека, бо
без адпачынку цяжка думаць пра шчасце ў жыцці.

Чалавек хоча адпачыць. Адпачынак - прыемны. Праца - цяжкая. Гэта запаведзь, якую
адносна лѐгка захоўваць. Менавіта таму Бог учыніў яе паказальнікам рэлігійнага жыцця.

Чытаючы Стары Запавет, мы часта сустракаем надзвычай моцныя словы прарокаў, якія
абараняюць шабат, дзень Панскі. Калі гэты дзень чалавек забярэ ў Бога і выкарыстае для
сябе, тады накліча на сябе пракляцце, якое будзе ўплываць на ўсѐ яго жыццѐ. У Старым
Запавеце жыдоў, якія не захоўвалі шабату, каралі смерцю.

Бог сказаў: «Памятай, каб дзень святы святкаваў». Такім чынам Ён заклікаў клапаціцца
пра святасць Божага дня. Гэты дзень не можа быць свецкі. Мы не заўсѐды памятаем, што
той самы злы ўчынак, здзейснены ў нядзелю, з'яўляецца цяжэйшым грахом, чым той, які
меў месца на працягу тыдня. Бо ѐн - не толькі грэх, але і знявага святога дня. Гэта тая
веліч Божага дня, пра якую мы не заўсѐды памятаем. Калі Бог кажа: «Памятай, каб дзень
святы святкаваў», то Ён думае не толькі пра ўстрыманне ад працы. Бог дбае пра тое, каб
чалавек, свята перажываючы гэты адзін дзень у тыдні, асвяціў самога сябе. Тут мы маем
дачыненне са зваротнаю сувяззю. Калі чалавек дбае пра тое, каб дзень Панскі быў святы,
то тады Пан асвячае чалавека. Ваша прысутнасць у нядзелю ў святыні сведчыць пра ваш
клопат, каб гэты дзень, дзень Панскі, быў менавіта святым днѐм. Мы прыходзім да Бога -
крыніцы святасці.

Удзел у Святой Імшы

У нашых развагах пра трэцюю запаведзь Дэкалогу я хацеў бы спыніцца над абавязкам
удзелу ў Святой Імшы ў дзень Панскі, г.зн. над тым элементам, які найбольш поўна
асвячае нядзелю. (...) Усѐ часцей мы сустракаем людзей ахрышчаных, нават тых, што былі
ў Першай Святой Камуніі, якія дабравольна адмаўляюцца ўдзельнічаць у Святой Імшы ў
нядзелю. Гэта праяўленне не толькі занядбанага імі абавязку, але і выразны знак
аслаблення веры. Абавязак удзелу ў Святой Імшы - гэта абавязак сумлення католіка.
Дабравольнае занядбанне ўдзелу ў Святой Імшы ў нядзелю - смяротны грэх, ѐн выклікае
зрыў кантакту з Богам.

Частка тых людзей, што не ходзяць у нядзелю ў касцѐл, нават не спрабуе апраўдацца,
лічачы, што гэта іх справа. Яны найчасцей сцвярджаюць, што наведванне касцѐла нічога
ім не дае. Другая частка яшчэ спрабуе апраўдацца перад сабою, перад роднымі, перад
святаром.

Але іх апраўданні вельмі мізэрныя ў параўнанні з веліччу справы, якой гэта датычыць.
Гэтыя людзі ўжо ступілі на шлях страты веры. Учора я размаўляў з жанчынаю, якая
спыніла мяне і запытала, ці абавязана яна, будучы на бальнічным, ісці ў нядзелю на
Святую Імшу. Я спытаў у яе: «Адкуль Вы цяпер вяртаецеся?» Яна адказала, што была ў
сяброўкі на імянінах... Калі можна пайсці да сяброўкі на імяніны, то чаму нельга прыйсці
да стала, які ў святы дзень падрыхтаваў Бог? Такіх апраўданняў у штодзѐнным жыцці
сустракаецца шмат: адзін не мае адпаведнага абутку, другі - убрання, у трэцяга -
насмарк... Варта глянуць, з-за якіх прычынаў людзі найчасцей ігнаруюць Святую Імшу.
Выгодны адпачынак у ложку, тэлевізар, экскурсія, спартыўнае мерапрыемства, нечаканыя
госці. Для іх усѐ тое важнейшае, чым удзел у Святой Імшы, але гэта знак, што вера іх
слабне.

Я кажу пра гэта, каб адкрыць вам вочы на сур'ѐзную небяспеку, у якой мы знаходзімся.
Штодзѐнныя сустрэчы з людзьмі, якія трацяць веру, пагражаюць нашай веры. Колькі ж
болю перажывае бацька ці маці, назіраючы, як іх падрастаючае дзіця, выхаванае ў
рэлігійным духу, ігнаруе нядзельную Святую Імшу. Усѐ часцей мы бачым падобныя
драмы ў сем'ях, у якіх адзін з сужонкаў не ходзіць у касцѐл, а другі - ходзіць. Часта
няверуючы перацягвае на свой бок веруючага. Пасля двух-трох гадоў мы ўжо маем
дачыненне з сям'ѐю, якая не практыкуе веры. Бязвер'е заразлівае. Трэба ўбачыць увесь
гэты працэс секулярызацыі, у якім удзельнічае наша грамадства, і трэба заняць у
адносінах да яго рашучую пазіцыю.

Перадусім не трэба здзіўляцца. Людзі адыходзілі ад веры, адыходзяць і будуць
адыходзіць. Улічваючы чалавечую слабасць, з'ява гэта ў рэлігійным жыцці даволі частая.
Веру можна страціць. Калі чалавек траціць веру, то тады няма чаго прыходзіць у касцѐл.
Для такога чалавека слова «Святы» не мае ніякага значэння. «Святы дзень» - для яго
пусты выраз. Калі хтосьці шукае веры і хацеў бы паверыць, то прыходзіць у касцѐл, каб
сустрэцца з супольнасцю веруючых людзей, каб сярод іх знайсці скарб, якога шукае.

Але калі чалавек не шукае веры, то ѐн не прыйдзе. Не трэба таксама нікога змушаць, каб
ішоў у касцѐл. Змушаная малітва нямілая Пану Богу. Праўда, бацькі павінны вадзіць сваѐ
дзіця ў касцѐл увесь той час, які яно знаходзіцца пад іх апекаю, але ніколі не павінны
рабіць гэтага сілком. Калі ж чалавек ужо дарослы, то няхай ѐн сам бярэ за сябе поўную
адказнасць. І, барані Божа, нельга ўчыняць скандалу з-за таго, што хтосьці не ідзе на Св.
Імшу. Гаворка пра тое, каб да яго граху не дадаваць яшчэ і нашай знерваванасці. Трэба за
такога чалавека памаліцца і гэта ўсѐ, што мы можам зрабіць.

Урэшце, трэцяе: трэба ўсвядоміць, што няверуючы чалавек з'яўляецца пагрозаю для
нашай веры і ў такой сітуацыі трэба зрабіць усѐ, каб наша вера не толькі не была праз яго
знішчана (бо часта з няверуючым чалавекам даводзіцца жыць пад адным дахам), але каб
яна атрымала перамогу. Веруючы чалавек мацнейшы за таго, хто не мае веры, калі гэта
вера жывая, то магчыма перамога.

Варта пры гэтым памятаць, што любая пагроза павінна набліжаць хрысціянаў да Бога, а не
аддаляць ад Яго. Гэты зварот да Бога з'яўляецца доказам сапраўднасці веры. Вернік у
момант небяспекі звяртаецца да Бога, і праз гэта яго вера ўзрастае, умацоўваецца. У гэтым
кантэксце вы можа лепш зразумееце, што тут гаворка не ідзе толькі пра абавязак удзелу ў
Святой Імшы ў дзень Панскі, гаворка тут ідзе пра галоўны скарб, пра нашу веру. Ваша
прысутнасць у святыні - публічнае вызнаванне веры. Не толькі вызнаванне, гэта знак
клопату пра тое, каб ваша вера ўзрастала. Гэта менавіта тая вялікая каштоўнасць святога
дня, дня Панскага. Наш гадзінны побыт у касцѐле - знак клопату пра тое, каб асвяціць
сябе, каб асвяціць увесь тыдзень, які мы маем перад сабою. Таму Касцѐл, устанаўліваючы

сваю запаведзь «У нядзелю і святы ў Святой Імшы ўдзельнічаць», меў на ўвазе захаванне
нашай веры. У той рэчаіснасці, у якой выпадае нам жыць, трэба ўсведамляць, што ўсѐ
залежыць ад нашай індывідуальнай пазіцыі, ад клопату пра паглыбленне веры, ад
паўторнага адкрыцця багацця, якое дае нам удзел у Святой Імшы. Нават тады, калі б людзі
вакол нас далѐка адышлі ад Бога, мы, ведаючы, які гэта скарб, ніколі ад Яго не адыдзем.

Нядзельны адпачынак

У нашых развагах над трэцяю запаведдзю я хацеў бы спыніцца на самім адпачынку.
Чалавек не здолее жыць на зямлі не адпачываючы. Адпачынак з'яўляецца часткаю нашага
жыцця. Суткі дзеляцца на гадзіны працы днѐм і на час адпачынку ўночы. Такі натуральны
рытм чалавека. Аднак Бог палічыў, што адпачынку ўночы замала і сѐмы дзень, які пакінуў
для сябе, прызначыў для нашага адпачынку.

Трэба заўважыць адну важную ісціну. Мы жывем у той момант гісторыі чалавецтва, калі
ўпершыню чалавек пагардліва паставіўся да адпачынку. Ніколі ў гісторыі не было такога
грэбавання адпачынкам. Гэтаму паспрыяла шмат прычынаў. Звярну ўвагу толькі на дзве.

Сканструяванне машыны. Пакуль чалавек працаваў з цяглаваю жывѐлаю, ѐн разам з ѐю
адпачываў. Бо для таго, каб жывѐла магла быць эканамічна працаздольнаю сілаю, яна
павінна адпачываць. Часта чалавек, які карыстаўся гэтаю жывѐлаю, хацеў бы працаваць,
але, клапоцячыся пра каня, ѐн павінен быў разам з ім адпачыць. Машыне адпачынак не
патрэбны. Наадварот, калі машына не працуе, яна становіцца неэканамічнаю. Машына
толькі тады на сто працэнтаў прадуктыўная, калі яна бесперапынна працуе. Яна можа
працаваць дваццаць чатыры гадзіны ў суткі. У той момант, калі чалавек стаў пры машыне,
яна пачала паглынаць ягоны адпачынак, а разам з адпачынкам паглынаць чалавека.

Вынаходніцтва электрычнасці дало магчымасць працаваць ноччу. Раней не было
электрычнага святла. Зайшло сонца - наставаў час адпачынку. Цяпер можна працаваць
усю ноч. З пункту погляду псіхічнага здароўя вядома, што праца ўночы патрабуе нашмат
больш высілкаў, чым на працягу дня і значна хутчэй нішчыць чалавека.

Ужо гэтыя два элементы цывілізацыі нашага стагодззя - сканструяванне машыны і
вынаходніцтва электрычнасці - стварылі пагрозу для адпачынку. Але выразным
паказчыкам грэбавання адпачынкам з'яўляецца тэндэнцыя да працы ў дзень Панскі.
Можна спрачацца, што Бог урэшце не загадваў адпачываць ноччу. Але Бог сказаў:
«Памятай, каб дзень сѐмы святкаваў». Калі чалавек пагарджае гэтым наказам, то сведчыць
пра тое, што не заўважае каштоўнасці адпачынку.

З чыста эканамічнага пункту погляду трэба заўважыць адну цікавую з'яву. У
высокаразвітых краінах назіраюцца дзве розныя пазіцыі. У адных ігнаруецца дзень
Панскі, нядзеля прызначаецца для працы, у іншых - шануецца Божая запаведзь. І
здавалася б, што дабрабыт краінаў, у якіх людзі працуюць сем дзѐн у тыдзень, павінен
быць значна вышэйшым, чым у тых, якія захоўваюць дзень Панскі і ў нядзелю не
працуюць. Тым часам усѐ зусім наадварот. У тых краінах, дзе праігнараваны адпачынак,
назіраецца поўны эканамічны крызіс. А ў краінах, дзе не толькі шануецца дзень Панскі,
але дададзены другі вольны дзень - субота (нават думаюць, ці не дадаць яшчэ трэці) - там
эканамічны ўзровень незвычайна высокі. Чаму? Адказ просты. Справа тут датычыць не
столькі адпачынку, колькі клопату пра чалавека.

Павага да адпачынку - гэта заўсѐды павага да чалавека. Калі Бог кажа: адпачні сѐмы дзень,
то робіць Ён гэта, клапоцячыся пра наша дабро, пра наша шчасце. Гэта знак Яго любові.

Па чым мы пазнаем, што хтосьці нас любіць? Ці не па тым, як клапоціцца пра наша
здароўе, пра наш адпачынак? Па чым жонка пазнае, што муж яе кахае? Ці не па тым, што
імгненна заўважае яе стомленасць, дбае пра тое, каб яна адпачыла? Калі ж муж не бачыць
яе стомы, не клапоціцца пра яе адпачынак - гэта знак таго, што каханне яго памірае.

Бог клапоціцца пра наш адпачынак. Гэта знак Яго любові. Калі мы не адкрыем для сябе,
што клопат пра адпачынак з'яўляецца клопатам пра чалавека, то можам вельмі многае
прайграць. Асабіста я лічу, што гэта адна з самых сур'ѐзных памылак нашага пакалення,
плѐн якой мы будзем пажынаць у бліжэйшыя дзесяцігоддзі. Расце колькасць хворых
людзей, якія церпяць ад ператомленасці, перапрацаванасці, загнанасці, якія не ўмеюць
адпачываць. І гэтыя людзі спакваля ператвораць наш свет у агромністы шпіталь, у якім
самым вялікім аддзяленнем будзе псіхіятрычна-неўралагічнае. Слабасць сѐнняшняга
чалавека - гэта ў вялікай ступені вынік недаацэнкі адпачынку.

Будзем прасіць Пана Бога, каб мы адкрылі Яго вялікую любоў, закладзеную ў трэцяй
запаведзі. Гэта не абавязак, не цяжар; гэта прывілея, гэта праяўленне клопату Бога пра
нас. За гэтую запаведзь мы павінны ў кожную нядзелю, адразу пасля абуджэння,
пакланіцца Айцу Нябеснаму, падзякаваць Яму, што дае нам дзень, у які мы можам
адпачыць.

ЧАЦВЁРТАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Шануй бацьку

Рэлігійнае жыццѐ грунтуецца на натуральным падмурку. Ахоўнікам жа гэтага падмурку
з'яўляецца Дэкалог. Сѐння звернем увагу на істотную каштоўнасць, якую ахоўвае
запаведзь «Шануй бацьку твайго і маці тваю». Захаванне гэтай запаведзі мае надзвычай
важнае значэнне ў фармаванні хрысціянскага разумення Бога. Бо датычыць яно
фармавання адпаведнага падыходу дзіцяці да бацькі і бацькі да дзіцяці.

Чалавек, які атуляе павагаю свайго бацьку і, ідучы праз жыццѐ, адорвае яго сапраўднаю
любоўю, лѐгка адкрые, кім ѐсць Бог і якімі павінны быць ягоныя адносіны да Яго. Таму
што Бог, каб аб'явіць сваю таямніцу, скарыстаўся паняццем Айца, а значыць тым, што для
людзей найбольш вядомае. Кожны з нас з'яўляецца дзіцем. Кожны мае бацьку - жывога,
памерлага, любячага, абыякавага, - але кожны мае. Няма чалавека, які б не меў бацькі. І
кожны з нас ведае, якім павінен быць сапраўдны бацька. Нават, калі ѐн не ўзняўся да
вышыні свайго прызначэння і з'яўляецца дрэнным бацькам (п'яніцам, скандалістам), калі
нават кінуў маці і нас, то сэрца нам падказвае, якім ѐн павінен быць. Бо ў сэрцы мы носім
ягоны вобраз. Бог, жадаючы трапіць да нас, прамовіў менавіта да таго, схаванага на дне
сэрца, вобразу. Ён аб'явіўся нам як Айцец і пры тым як найлепшы і адзіны Айцец. А каб
таямніца Яго айцоўскай любові была намі добра зразумета, Ён аб'явіў і спаслаў нам свайго
Сына, які, жывучы і церпячы з намі, паказаў, як Айцец нас любіць і як мы павінны Яго
любіць.

Хрыстус папярэджваў: «Нікога на зямлі не называйце айцом, бо адзін ѐсць Айцец ваш,
Той, у небе». Ён хацеў такім чынам нагадаць: тое, што нам сэрца гаворыць пра добрага
бацьку, адносіцца перш за ўсѐ да Бога. Самае цудоўнае слова, якое кажа, кім ѐсць Бог -
гэта слова «Айцец».

У гэтым святле мы можам спасцігнуць важнасць чацвѐртай запаведзі Дэкалогу. Яна
датычыць фармавання адпаведных адносінаў да зямнога айца, якія разам з тым з'яўляюцца
адносінамі да Айца нябеснага. Чалавек, які па той ці іншай прычыне не любіць і не шануе

свайго зямнога бацькі, страціў мост, што вядзе да спаткання з Айцом нябесным. Гэта
вялікае няшчасце для чалавека.

Знішчаная павага і здратаваная любоў да бацькі робяць з чалавека калеку. Духовая рана,
якая тады ўтвараецца, належыць да самых глыбокіх і самых цяжкіх для лячэння ранаў
сэрца. Яна можа напоўніць горыччу ўсѐ жыццѐ чалавека. Часта бывае, што паранены такім
чынам чалавек, не адкрые багацця, якое ѐсць у самай прыгожай малітве «Ойча наш» і
ніколі ў жыцці не здолее заўважыць любові, якою яго адорвае Бог.

«Шануй бацьку і маці сваю». Гэта запаведзь мае рэлігійны характар. Яе занядбанне
непазбежна вядзе да трагедыі ў рэлігійным жыцці. Канфлікт з бацькамі заўсѐды накладае
адбітак на жыццѐ малітвы, на веру, а часта вядзе нават да поўнага разрыву з Богам. Таму
таксама, жадаючы перамагчы многія сучасныя рэлігійныя крызісы, трэба пачынаць з
аздараўлення адносінаў паміж бацькамі і дзіцем, паміж сынам, дачкою і бацькам, маткаю.
Без адпаведных адносінаў да бацькоў не можа быць гаворкі пра сапраўднае рэлігійнае
жыццѐ.

Тут можна зразумець тую вялізную адказнасць, якую нясе бацька ў дачыненні да Бога. Ён
павінен быць Яго вобразам. Кожнага бацьку, які даў жыццѐ дзіцяці, Бог будзе судзіць
перадусім з таго, ці быў ѐн добрым бацькам, ці праз тое аблегчыў дзецям узвядзенне
мосту, па якім можна прайсці на сустрэчу з Айцом нябесным. Гэта яго найважнейшае і
найбольш адказнае заданне.

Бяда бацьку, які сваімі паводзінамі давѐў дзіця да нянавісці альбо да ігнаравання сябе. Бо
ўласнымі паводзінамі ѐн знішчыў мост, які вѐў яго да сустрэчы з Богам. Бяда такому
бацьку, калі ѐн стане перад Стварыцелем, каб адказаць за свае паводзіны. Праблема гэта
актуальная й сѐння. Трагедыя нашага пакалення ў падзенні аўтарытэту бацькоў, асабліва
бацькі. Захоплены справамі, бываючы цэлымі днямі далѐка ад дому, бацька ўсѐ часцей
становіцца госцем для сваіх дзяцей. Ён не мае для іх часу, не кажучы ўжо пра выпадкі,
калі сваімі ўчынкамі ў адносінах да іх і маці замест павагі і любові выклікае крыўду
(п'янства, грубасць, адыход з сям'і...). Як у такой сітуацыі тлумачыць дзіцяці, што Бог
добры, як Айцец? Яно таго не зразумее. «Шануй бацьку і маці» - кароткі і просты заклік,
які даходзіць да кожнага чалавека. Калі гэты заклік будзе захаваны, то стане ѐн самым
кароткім шляхам, што вядзе нас проста ў абдымкі любячага Айца Нябеснага.

Зробім сѐння рахунак сумлення з нашых адносінаў да бацькі. Падзякуйма Богу за ўсѐ тое,
што праз рукі і сэрца нашага бацькі мы атрымалі. Добры бацька - гэта вялікі скарб. Ці
заўсѐды былі мы ў адносінах да яго добрымі дзецьмі?

А ты, бацька, падумай сѐння не толькі пра тое, якім быў і ѐсць сынам, але і якім
з'яўляешся бацькам. Ці радуюцца твае дзеці ад таго, што маюць добрага, любячага
бацьку? Ці не маюць яны на цябе крыўды?

Благаславенне для добрага дзіцяці

«Шануй бацьку і маці сваю і будзеш доўга жыць і добра табе будзе паводзіцца на зямлі».
Захаванне гэтай запаведзі з практычнага пункту погляду складае, уласна кажучы, умову
развіцця не толькі рэлігійнага жыцця, але і маральнага. Яднае яно першую частку
Дэкалогу, што датычыць рэлігійных каштоўнасцяў, г.зн. тры першыя запаведзі, з
запаведзямі ад пятай да дзесятай, якія стаяць на варце маральных каштоўнасцяў.

Адбываецца так таму, што бацькі ў першы перыяд жыцця дзіцяці з'яўляюцца для яго
найбольшым аўтарытэтам як у сферы рэлігійнай, так і маральнай. Абапіраючыся на
адносіны да бацькі і маці, дзіця фармуе сваѐ паняцце Бога, бо яно Яго не ведае. Толькі
тады, калі пачынае жыць розумам, пачынае таксама адкрываць існаванне Бога і патрэбу з
Ім лічыцца. Аднак да таго часу, пакуль гэта настане, першыя гады дзіця абапіраецца
цалкам на адносіны да бацькоў, і будучае паняцце Бога ў вялікай ступені залежыць ад
таго, якога бацьку і якую маці меў гэты чалавек. Разам з тым першыя кантакты з людзьмі
фармуюцца перадусім на адносінах да маці. Сѐння вядома, што дзіця ўдзельнічае ў
перажываннях маці, калі фармуецца ў яе ўлонні. Затым, на працягу некалькіх гадоў, маці і
бацька, схіленыя над дзіцем, фармуюць яго будучыя адносіны да людзей.

Таму надзвычай важна, каб адносіны дзіцяці да бацькоў былі па магчымасці блізкімі да
ідэалу. Вядома, на практыцы дасягнуць гэтага вельмі цяжка. Лѐгка быць бацькам, лѐгка
быць маці, але цяжка быць добрым бацькам і добраю маці. Тым не менш гэты высілак, які
трэба зрабіць, каб паказаць дзіцяці найбольшыя рэлігійныя і маральныя каштоўнасці,
з'яўляецца заданнем кожнага, хто вырашае быць бацькам альбо маці.

Часцей за ўсѐ лічыцца, што ў гэтай запаведзі Бог клапоціцца пра дабро бацькі і пра дабро
маці. Нічога падобнага. Бог клапоціцца пра дабро кожнага чалавека. Гэта запаведзь
дадзена з клопатам пра наша шчасце. Калі хтосьці атуліў клопатам і пашанаю бацькоў, а
значыць, з'яўляецца добрым сынам, то ў такім выпадку з'яўляецца ѐн і добрым чалавекам,
а толькі добры чалавек можа быць шчаслівым. Таму таксама Бог, прыпамінаючы гэту
галоўную ўмову, толькі да аднае гэтае запаведзі дадае: «і будзеш доўга жыць і добра табе
будзе паводзіцца на зямлі». Добры чалавек можа разлічваць на шчаслівае жыццѐ таксама і
на зямлі.

Зразумела, мы павінны лічыцца з тым, што не заўсѐды сустракаем бацькоў, якія
рэалізуюць Божы ідэал добрай маці і добрага бацькі. Дзецям у такой сям'і цяжэй адкрыць
вялікія рэлігійныя і маральныя каштоўнасці. Аднак нельга гэтага абагульняць. Часам у
сям'і, дзе ані бацька, ані маці не рэалізуюць нават на пяць працэнтаў ідэалу добрага бацькі
і добрай маці, вырастае цудоўнае дзіця. Бывае і наадварот. Бацька і маці - выдатныя людзі,
а дзіця - як бы ўвогуле не прайшло праз іх рукі і сэрца. Тым не менш, практыка сведчыць,
што ўплыў бацькоў на дзіця вельмі вялікі. Калі хтосьці не вынес з бацькоўскай хаты
прыкладу добрага бацькі і добрай маці, то праз дваццаць гадоў, калі павінен будзе ўзяць
на сябе сямейныя абавязкі, цяжка яму будзе стаць добрым бацькам ці добраю маці. На
самой справе ў чалавеку існуе пэўны ідэал добрага бацькі, добрай маці, але вядома, што
гэты ідэал немагчыма рэалізаваць на сто працэнтаў. Наступае звыклая шэрая рэчаіснасць і
трэба з ѐю супастаўляць ідэал. Для гэтага супастаўлення патрэбны прыклад. Калі яго не
будзе, спробы маладога чалавека не ўдаюцца, і мы маем наступнае пакаленне няшчасных
людзей. Зноў з'явіцца чалавек, які не дацягвае да таго, каб назваць яго добрым бацькам,
добраю маці.

Падзякуйма сѐння нашым бацькам за тое, што далі нам жыццѐ, што нас выхавалі. Калі
хтосьці меў добрую маці, добрага бацьку, то ѐн самы багаты чалавек на зямлі. Няма
большага багацця, чым мець добрых бацькоў. Гэта вялікі дар Бога. Трэба гэта ўбачыць і
трэба за тое часта дзякаваць Богу, незалежна ад таго, ці чалавек мае дваццаць гадоў ці
восемдзесят пяць. Гэта багацце вечнае.

Падзякуйма Богу таксама за тое, што такім простым чынам у чацвѐртай запаведзі ўказвае
нам таямніцу шчасця чалавека. Быць добрым дзіцем - азначае быць добрым чалавекам.

Калі б гэта адна адзіная запаведзь была цалкам рэалізавана, то мы нечакана апынуліся б у
шчаслівай сям'і. Уявім сабе, што на вуліцы, на працы, у кожны момант мы сустракаем
добрага бацьку, добрую маці, добрага сына, добрую дачку. Такім чынам кожны раз мы
маем дачыненне з добрым чалавекам. Таму таксама ўсе ўдалыя рэформы ў грамадстве
заўсѐды распачынаюцца з аздараўлення гэтых самых важных адносінаў, якія ахоўвае
чацвѐртая запаведзь: «Шануй бацьку і маці сваю».

Абавязкі дзяцей перад бацькамі

Вельмі часта мы падыходзім да чацвѐртай запаведзі з пункту погляду малых дзяцей,
зводзячы ўсѐ да паслухмянасці дзіцяці бацьку і маці. Гэта вялікае непаразуменне.
Запаведзь абавязвае дарослага, сталага чалавека, а перыяд маленства, у які паслухмянасць
выступае на першы план - гэта толькі фрагмент нашага жыцця. Сталы чалавек часта не
можа быць паслухмяным бацькам.

У гэтай запаведзі гаворка ідзе пра пашану, пра павагу. Бацькі тут, на зямлі, - гэта адзін з
самых вялікіх скарбаў, адна з найбольшых каштоўнасцяў, якую чалавек мае, і так, як
кожную каштоўнасць, павінен атуліць іх пашанаю...

Я хацеў бы звярнуць увагу на два моманты. Нават пашана да святара, біскупа альбо папы
павінна быць цалкам згарманізавана і падпарадкавана пашане да бацькоў. Мы сѐння
даволі часта сустракаем людзей (і гэта непакоіць), якія адорваюць вялікаю пашанаю папу і
разам з тым здольны балюча пакрыўдзіць сваіх бацькоў. Пра сапраўдную павагу да папы
можна казаць толькі тады, калі чалавек захоўвае Божыя запаведзі, а значыць, атуляе
сапраўднаю пашанаю бацьку і маці. Я кажу пра гэта, бо такім людзям здаецца, што яны -
вельмі добрыя католікі, а тым часам у іх знішчаны сам падмурак рэлігійнага і маральнага
жыцця. Больш за тое, хто чытае Евангелле, той заўважыць, што Хрыстус перасцерагае,
каб хтосьці не спрабаваў ушаноўваць Бога за кошт бацькоў. Евангелісты дакладна
занатавалі размову Хрыста з фарысеямі, якія лічылі, быццам тое, што належыць бацькам,
можна скласці як ахвяру Богу. Хрыстус выразна нагадвае, што нельга ўшаноўваць Бога за
кошт пашаны да бацькоў. Такая ахвяра нямілая Богу.

Часцей за ўсѐ сустракаемся з бракам пашаны да бацькоў альбо праз ігнараванне альбо з
прычыны сораму. Хтосьці саромеецца бацькоў з-за іх простага паходжання,
неадукаванасці, альбо з-за тых ці іншых слабасцяў. Такі сорам заўсѐды ўказвае на
нікчэмнасць дзіцяці. Гэта мае бацькі і менавіта таму, што яны - мае бацькі, яны з'яўляюцца
для мяне скарбам.

Пашана да бацькоў была, ѐсць і будзе паказчыкам велічы чалавека. Сустракаемся часта і з
крыўдаю, нанесенаю бацькам, бацьку ці маці. Гэта вельмі сур'ѐзны грэх. Калі пашану да
бацькоў Бог узнагароджвае благаславеннем, то несумненна, што крыўду пакарае
пракляццем.

Калі хтосьці спрабуе будаваць сваѐ ўласнае шчасце, нішчачы шчасце бацькоў, то чакае яго
бяда. Не можа быць шчаслівым той, на кім ляжаць слѐзы пакрыўджанай маці альбо
пакрыўджанага бацькі.

Разам з клопатам і павагаю да бацькоў хрысціянін павінен мець асаблівую любоў да
бацькі і маці. Гэтую любоў ѐн праяўляе ў клопаце пра іх шчасце. Бацькі маюць права для
шчасця і гонару за сына альбо дачку. Дзіця павінна прыносіць бацькам гонар. Яно - плѐн
іхняга жыцця. Важна клапаціцца пра тое, каб яны маглі перажываць радасць, што плод

іхняга жыцця ўдалы. Напаўненне бацькоўскага сэрца радасцю - гэта абавязак, які вынікае
з чацвѐртай запаведзі.

У гэтай сітуацыі, з хрысціянскага пункту погляду, змяшчэнне бацькоў у дом састарэлых -
апошняе выйсце, прыймальнае тады, калі ўжо немагчыма, па тых ці іншых прычынах,
узяць на сябе клопат пра іх. У прынцыпе, яны маюць права застацца ў сваім доме, а ў
жыцці дзіцяці павінны знайсці месца і час ажно да апошніх дзѐн свайго жыцця.

Цяпер зразумела, што да апошняга моманту жыцця мы павінны адорваць бацькоў
пашанаю і любоўю. Ад гэтай запаведзі ніхто ніколі не можа быць вызвалены. Калі нашы
бацькі адышлі з гэтага свету, то праяўляецца ўсѐ тое ў малітве, памяці пра магілы, пра
гадавіну смерці. Паўтараю яшчэ раз: пашана і любоў да бацькоў - паказчык вартасці
чалавека. Добрае дзіця, добрая дачка, добры сын, як правіла, - добры чалавек. Дрэнны
сын, дрэнная дачка - ніколі не будуць добрымі людзьмі.

Абавязкі бацькоў перад дзецьмі

Чацвѐртая запаведзь нармалізуе не толькі абавязкі дзяцей перад бацькамі, але і бацькоў
перад дзецьмі. Быць жа добрым бацькам і добраю маці - зусім не такая ўжо лѐгкая справа.
Бацькі не павінны забываць пра тое, што Бог іх будзе судзіць перадусім з таго, наколькі
яны былі добрымі бацькамі.

На судзе Хрыстус ім скажа проста: Я быў тваім дзіцем, Я чакаў часу нараджэння, ты Мяне
забіў... забіла... Я быў тваім дзіцем, а ты не даў Мне есці, не даў Мне піць, не даў Мне
дому, не даў Мне сэрца... «Што-кольвечы ўчынілі аднаму з гэтых малых, Мне ўчынілі».
Хрыстус, як дзіця, аддае Сябе ў рукі бацькоў і ўсѐ, што Яго напаткае, калі было дабром,
будзе Ім узнагароджана, калі было злом, будзе пакарана.

Сѐння даволі часта ў душпастырскіх размовах маладыя людзі на пытанне, ці сустрэлі яны
чалавека, якому маглі б паверыць, адказваюць: не сустрэлі. А калі пытанне датычыць
бацькі альбо маці, з'яўляюцца слѐзы і нават сумнае прызнанне: «бацьку ўвогуле нельга
верыць». Драма. Бацька не заслугоўвае даверу сваіх дзяцей. Якія ж галоўныя элементы,
што ўплываюць на давер дзіцяці да бацькі, да маці?

Клопат пра жыццѐ

Бацькі абавязаны прыняць кожнае дзіця, якое ім Бог дае. Гэта іх першы і галоўны абавязак
і ніхто іх ад гэтага вызваліць не можа. Разам з тым - гэта заклік да поўнай адказнасці за
зачацце дзіцяці. Сѐння псіхалогія ясна гаворыць пра тую незвычайную каштоўнасць, што
крыецца ў прыняцці пачатага дзіцяці і ў драме таго дзіцяці, якога бацькі не прынялі.
Ведаю маладога і вельмі вартаснага чалавека, які быў у духоўнай семінарыі і па прычыне
слабой нервовай сістэмы апынуўся ў клініцы. Там выявілася, што яго нервы былі
знішчаны ўжо ў першыя месяцы ягонага жыцця, паколькі бацька не прымаў дзіцяці і
настойваў, каб жонка зрабіла аборт. Маці, жывучы пад пастаяннаю пагрозаю, нарадзіла
дзіця, але агрэсіўныя адносіны бацькі праз колькі гадоў давялі сына да неўралагічнай
клінікі.

З хвіліны зачацця дзіцяці бацька і маці павінны атуліць апекаю яго жыццѐ, клапаціцца пра
здароўе і адпаведнае развіццѐ. Тут мае значэнне таксама і клопат пра дом, ежу, адзенне і
ўсѐ тое, што патрэбна для жыцця.

Выхаванне

Бацькі адказваюць перад Богам за выхаванне сваіх дзяцей, уводзячы іх у свет маральных і
рэлігійных каштоўнасцяў. Ані Касцѐл, ані школа, ані дашкольныя ўстановы не могуць
вызваліць бацькоў ад гэтай адказнасці...

Выхаванне цесна паяднана з добрым прыкладам, які бацькі даюць сваім дзецям. Дзіця
пераймае пэўныя паводзіны дарослых, наследуючы іх. Уплыў бацькоў тут несумненна
вельмі моцны. Таму таксама кожная спакуса, прычынаю якой сталі бацькі, заслугоўвае
асабліва суровай кары ад самога Бога.

Езус не завагаўся сказаць: «Бяда таму, праз каго прыходзяць спакусы. Лепей было б, калі
б павесілі яму млынавы камень на шыю і ўтапілі яго ў глыбіні марской» (гл. Мц 18, 6).

Добры прыклад бацькі павінны даваць дзецям да апошняга моманту свайго жыцця на
зямлі. Часта толькі сталыя адносіны бацькі альбо маці, іх цярпенне альбо смерць
трапляюць да сэрца дзіцяці і прыводзяць яго на шлях годнага і Божага жыцця.

Заўвагі

Маці і бацька маюць не толькі права, але і абавязак рабіць дзіцяці заўвагі нават тады, калі
яно ўжо становіцца самастойным і адказным чалавекам. Заўвагі не заўсѐды бываюць
плѐнныя. Можа так стацца, што яны аддаляць дзіця ад бацькоў, аднак, нягледзячы на гэта,
бацькі павінны іх рабіць. Заўвагі такія павінны рабіцца з любові і з вялікім клопатам пра
вернасць дзіцяці Божаму праву. Бацькі не могуць не рэагаваць на адыход дзіцяці ад
Божых запаведзяў. Часта бацька альбо маці - гэта адзіныя людзі, якія могуць захаваць
дзіця ад памылковага кроку альбо вярнуць яго з неадпаведнага шляху.

Малітва

Бацькі з любові да сваіх дзяцей абавязаны маліцца за іх як мага часцей. Як правіла,
прымае на сябе гэты абавязак той, хто найбольш удзельнічае ў рэлігійным жыцці.
Звычайна гэта маці. Малітва маці можа здзейсніць цуд. Калі за чалавека моляцца бацька
альбо маці, то ѐн не згіне. Ён можа доўга блукаць, часта трапляючы ў небяспеку, але
малітва бацькоў яго ўратуе. Не раз уся любоў бацькоў сканцэнтравана ў шчырай малітве
за дзіця, дасканалячы повязь крыві праз повязь духу, у якой прысутнічае сам Бог.

Дабрыня і любоў

Калі дзіця мае добрых бацькоў, то і яно, як вырасце, хоча быць добрым бацькам і добраю
маці. Яму лягчэй рэалізаваць гэты ідэал. І яно хоча стварыць падобны дом, які не
складаецца толькі з прыгожай мэблі і каляровага тэлевізара. Дом - гэта адкрытае, любячае,
добрае сэрца. Дом - гэта мудрае вымярэнне справядлівасці; гэта часам нялѐгкая, але
творчая заўвага; гэта заўсѐды адкрытае сэрца маці і сэрца бацькі. Дзіця, якое расце ў такім
доме, здолее адкрыць сваѐ сэрца. Колькі драмаў, колькі цяжкасцяў перажываюць дзеці з
дзіцячых прытулкаў, калі ствараюць свае сем'і. Як жа часта яны гавораць: «Я не ўмею
гэтага». Як яны прагнуць хоць на гадзіну ўвайсці ў дом, дзе ѐсць добрая маці і добры
бацька, увабраць у сябе тую атмасферу. «У нас ніколі не было такога». «Я гэтага не
ведаю». Калі мы хочам адкрыць мудрасць чацвѐртай запаведзі, то павінны паглядзець на
яе не толькі з пазіцыі дзяцей, але і з пазіцыі бацькоў. Дзеці яшчэ толькі вучацца, а бацькі
ўжо валодаюць вопытам. Ім лягчэй адкрыць мудрасць, якую Бог заклаў у гэту кароткую
фразу: «Шануй бацьку і маці сваю». (...)

ПЯТАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Не будзь забойцам

Чалавек, які прыходзіць на свет, настроены на пастаяннае развіццѐ, на паступовае
сталенне. Чым дасканалей праходзіць гэта эвалюцыя дзіцяці ў юнака, юнака ў сталага
чалавека, тым больш хвалы атрымлівае Бог. Творца цешыцца, калі Яго твор
удасканальваецца.

Працэс такога развіцця залежыць ад многіх фактараў. Адным з найбольш важных
з'яўляюцца адпаведныя адносіны да бліжніх. Чалавек духоўна ўзрастае і сталее ў
залежнасці ад таго, наколькі жыве для іншых. Бо пра нашую сталасць сведчыць любоў, а
яна ў сілу сваѐй сутнасці мае дачыненне да іншых. Можна сказаць, што чалавек узрастае,
калі бароніць іншых і дапамагае ім узрастаць. І, наадварот, малее, калі такой дапамогі не
ўдзяляе, нішчыць сябе, калі якімсьці чынам нішчыць іншага чалавека.

На варце правільнага развіцця чалавека стаіць пятая запаведзь Дэкалогу - «не забівай».
Аберагае яна дзве вялікія каштоўнасці: дабро іншага чалавека і дабро наша ўласнае.
Кажучы «не забівай», мы часцей за ўсѐ маем на ўвазе здароўе і жыццѐ іншых людзей. Хто
іх знішчае, учыняе грэх. Панам жыцця ѐсць толькі Бог і толькі Ён можа ім распараджацца.
Умяшанне чалавека - гэта ўзурпацыя Божага права. Мы нікому не здольныя даць жыцця,
паколькі нават пры зачацці дзіцяці з'яўляемся толькі прыладамі ў руках Творцы. Таму й не
маем права ані адбіраць у кагосьці жыцця, ані яго скарачаць.

Тут звернем увагу на тое, аб чым не заўсѐды памятаем, гаворачы пра пятую запаведзь.
Забойства, крыўда, нанесеныя іншаму чалавеку, шкодзяць не толькі пакрыўджанаму, але
перадусім таму, хто да гэтага апускаецца. Такі ўчынак моцна адбіваецца на псіхіцы
чалавека і выціскае на ѐй знак Каіна. Ён калечыць крыўдзіцеля на ўсѐ жыццѐ, тармозячы
яго далейшае развіццѐ. Забойца, крыўдзіцель становіцца калекаю.

Вынікі гэтага страшныя. З твару такога чалавека знікае сапраўдная ўсмешка шчасця,
сумленне губляе спакой, у кантактах з іншымі людзьмі з'яўляюцца сур'ѐзныя цяжкасці.
Людзі інстынктыўна трымаюцца здаля ад крыўдзіцеля, а калі й вымушаны з ім
кантактаваць, то ставяцца да яго з недаверам, займаючы абарончую пазіцыю.

Кожны чалавек, які нанѐс іншаму сур'ѐзную крыўду, хоць бы й ніхто пра тое не ведаў,
з'яўляецца вялікім няшчасцем для грамадства. Бо ѐн адбірае радасць, выпраменьвае
смутак. Такіх згаслых людзей сярод нас становіцца ўсѐ больш. Узнікае пытанне: чаму
наша грамадства становіцца сумным? Прычынаў таго напэўна ѐсць шмат, але сярод іх на
першы план пачынае выступаць крыўда. Ці можна шукаць радасці ў вачах маці, бацькі,
якія маюць на сваім сумленні жыццѐ ўласных дзяцей? Ці можна шукаць шчасця на твары
чалавека, па віне якога іншыя страцілі працу, церпяць шантаж, плачуць? Ці можна знайсці
спакой у сэрцах тых, што ў пагоні за грашыма альбо кар'ераю топчуць іншых?

«Не забівай». Не крыўдзі іншых людзей. Няхай ніхто з-за цябе не плача. Гэта надзвычай
просты прынцып, які гарантуе чалавеку спакой і належнае ўнутранае развіццѐ. Трэба
часта маліць Бога, каб мы ніколі нікога не крыўдзілі. У жыцці гэта так часта і лѐгка
здараецца. Часам легкаважнасць, часам хвіліна няўвагі, а вынікі бываюць трагічныя.

Бацька ўдарыў дзіця. Яно, падаючы, ударылася галавою аб кант стала. Які ж быў жах
бацькі, калі ѐн падняў нежывое дзіця. Праз два гады пасля гэтай трагедыі ѐн сказаў: «Ужо
да канца жыцця я не змагу ўсміхнуцца». (...)

«Не забівай». Гэта заклік да асцярожнасці, да чуласці, да клопату пра іншых і пра сябе.
Памятайма, што Бог хоча, каб на зямлі не толькі не было пакрыўджаных, але яшчэ больш
Ён прагне, каб не было крыўдзіцеляў. Бо пакрыўджаных Ён сам узнагародзіць, а
крыўдзіцеляў, без іхняга пакаяння і поўнага навяртання, Бог не можа ашчаслівіць ані на
зямлі, ані ў небе. Забойца, крыўдзіцель, паводле Бога, - гэта больш няшчасны чалавек,
чым яго ахвяры.

У абарону ненароджаных

Разам з пятаю запаведдзю мы ўваходзім у надзвычай цяжкія і балючыя праблемы, якія
сѐння грамадствам найахвотней замоўчваюцца. Аднак, калі мы хочам захаваць Божае
права, ведаць ягоную для нас вартасць, а часта й абараняць гэтае Божае права, то павінны
й на гэтыя балючыя з'явы паглядзець зблізку. Мяркую, нікога з католікаў я не павінен
пераконваць у тым, што забойства ненароджанага дзіцяці - гэта грэх супраць пятай Божай
запаведзі. Але сітуацыя, у якой мы жывем, вымагае пэўнага тлумачэння.

З 27 красавіка 1956 г. у нашым краі дзейнічае закон, які дазваляе забіць чалавека да яго
нараджэння, не несучы за гэта ніякай адказнасці. (Аўтар мае на ўвазе польскае
заканадаўства. Тым часам у Беларусі жыццѐ ненароджаных таксама аніяк юрыдычна не
абаронена. - Заўв. пер.). Каб убачыць гэту сітуацыю належным чынам, трэба памятаць,
што закон заўсѐды з'яўляецца прыладаю ў руках улады. Кожная ўлада так фармулюе
законы, каб можна было дасягнуць мэтаў, да якіх яна імкнецца. Гэта галоўная ісціна, што
вынікае з усяе гісторыі чалавецтва.

Я хацеў бы праілюстраваць гэтую ісціну цытатаю, узятаю з працаў кс. кардынала Стэфана
Вышынскага, прымаса Польшчы. Ён між іншым піша: «Мы абвінавачваем Асвенцым - і
слушна. Дазвольце, што менавіта з «Асвенцымскіх сшыткаў», выдадзеных Дзяржаўным
музеем у 1958 г., я прывяду некалькі вытрымак, якія выяўляюць праграму вынішчэння
польскага народу. Цытую: «Усе сродкі, якія служаць абмежаванню нараджальнасці,
павінны талеравацца і падтрымлівацца. Перарыванне цяжарнасці на тэрыторыі Польшчы
павінна быць беспакараным».

Гэта праграмы, якія пісаліся немцамі.

«Сродкі, якія служаць перарыванню цяжарнасці альбо яе папярэджваюць, павінны
прапаноўвацца публічна і ў любой форме... Трэба таксама поўнасцю падтрымліваць
узнікненне ўстановаў для перарывання цяжарнасці. Можна, напрыклад, навучыць
акушэрак альбо фельчарак выклікаць штучныя роды».

Гэта загады, якія датычаць палякаў, выдадзеныя гітлераўцамі ў той час, калі ў адносінах
да немак закон прадугледжваў кару смерці за зроблены аборт.

Думаю, што гэта выказванне шаноўнага кс. кардынала Стэфана Вышынскага ясна
паказвае, як тая ж самая ўлада паслугоўваецца адным законам у адносінах да ўласнага
народу і зусім іншым - у адносінах да акупаванага, як закон становіцца прыладаю развіцця
аднаго і прыладаю вынішчэння другога.

Зразумела, у Польшчы ніхто нікога не змушае да знішчэння жыцця ненароджаных, тым не
менш, трэба ўсвядоміць, што мы жывем у рэчаіснасці двух законаў: Божага, які кажа «не
забівай», і закону, які дазваляе забойства. (...)

Варта ўсвядоміць і тое, што для веруючага чалавека - гэта не толькі выбар жыцця альбо
смерці дзіцяці. Кожны раз - гэта значна глыбейшае рашэнне, якое датычыць вернасці
альбо нявернасці Богу. (...)

Хачу падкрэсліць, што ніхто не апраўдаецца перад Богам, спасылаючыся на дзяржаўныя
законы. Мы атрымліваем прабачэнне толькі спасылаючыся на законы Божыя.

У гэтай сітуацыі хацелася б нагадаць, што хрысціянін можа страціць жыццѐ, але не можа
парушыць Божага права. Аддаючы жыццѐ за абарону Божага права, ѐн атрымлівае жыццѐ
вечнае. Гэта таямніца ўсіх мучанікаў. Хачу закрануць тут абвінавачванне, якое апошнім
часам часта чуецца ў сродках масавай інфармацыі, у тым, што Касцѐл неталерантны, бо
выступае супраць абортаў. Заяўляю, што ў гэтым выпадку ѐн ѐсць і будзе неталерантны.
Хрысціянская літаратура І стагоддзя вельмі ясна і выразна сцвярджае, што хрысціянін ні ў
якім выпадку не можа забіць ненароджанае дзіця. Дваццаць вякоў Касцѐл бароніць права
на жыццѐ кожнага пачатага чалавека. Такая пазіцыя Касцѐла сѐння і такою яна будзе да
канца свету. Бо Касцѐл не можа змяніць Божага права. Касцѐл можа толькі заклікаць
захоўваць яго, альбо, калі хтосьці яго парушыў, можа прасіць Бога аб міласэрнасці для
гэтага чалавека і дапамозе ў навяртанні да Бога, аб атрыманні прабачэння праз сакрамэнт
споведзі. Калі хтосьці хоча папракнуць Касцѐл у неталерантнасці, то няхай гэты папрок
адрасуе не Касцѐлу, а Богу. А папракаць Бога можа толькі дурань.

Беручы пад увагу ўсѐ вышэй сказанае, мы можам зразумець, чаму Касцѐл спалучыў кару
за гэты грэх з экскамунікаю, прыцягваючы да асаблівай адказнасці ўсіх, хто вінаваты ў
такога тыпу злачынствах. Я не хацеў бы нікога тут запалохваць. Але хацеў бы прасіць усіх
памятаць важную ісціну: калі Бог кажа «не забівай», то дбае пра наша дабро і наша
шчасце. І калі сумленне папракае нас у якімсьці нашым удзеле ў такога тыпу ўчынку, то
як найхутчэй трэба падысці да Бога, вызнаючы праўду і вяртаючы спакой сумлення,
вырашаючы адначасова, што з гэтага часу, па меры сваіх магчымасцяў, будзем абараняць
кожнае пачатае жыццѐ.

Вось што мы можам зрабіць у гэтым сэнсе. Мы не зменім законаў, гэта не ў нашых сілах.
Скажам сабе ясна: гэта не закон вінаваты, вінаваты тыя, хто ім карыстаецца. Закон мог
быць мѐртваю літараю на паперы. І так павінна было б быць, калі б наша грамадства было
сапраўды веруючым.

П'янства

Грахі супраць пятай Божай запаведзі - гэта не толькі забойства, але таксама ўсѐ, што вядзе
да скарачэння чалавечага жыцця. Маецца на ўвазе ўсялякая неабгрунтаваная рызыка, праз
якую чалавек можа страціць жыццѐ альбо знішчыць здароўе.

Улічваючы небяспеку, у якой знаходзіцца грамадства, хачу спыніць увагу на п'янстве,
якое найчасцей нішчыць здароўе. Алкагалізм - гэта мора няшчасця, мора, у якім топіцца
не толькі той, хто п'е без меры, але і яго сям'я, яго сямейнае шчасце, народ.

Я не ў сілах ані ахапіць гэтага мора няшчасцяў, ані даць дзейснага рэцэпта для вылячэння
гэтай цяжкай хваробы, якая знішчае сотні тысяч людзей. Мяне найперш турбуе пазіцыя
хрысціяніна, і на гэты аспект я хацеў бы звярнуць увагу. П'янства - гэта грэх, які, бадай,
найбольш кампраметуе хрысціяніна. Чалавек ахрышчаны, дзіця Божае, сам дабравольна
даводзіць сябе да такога знішчэння, што траціць не толькі хрысціянскую, але і чалавечую
годнасць. (...)

Хрысціяне ведаюць, што хрысціянская вера не дазваляе напівацца, але гэта іх мала
хвалюе. (...)

Хрысціянства не можа змірыцца з п'янствам, бо алкаголь знішчае дзве асноўныя сілы ў
чалавеку: абмяжоўвае свядомасць і аслабляе волю. А гэта тыя сілы, пры дапамозе якіх
чалавек навязвае кантакт з Богам.

Калі свядомасць абмежаваная, няма магчымасці навязаць кантакт, а слабая воля не дае
мажлівасці паслядоўна ісці евангельскім шляхам. Таму немагчыма прымірыць п'янства з
пазіцыяй хрысціяніна. Часта ў тым, што народ спіўся, абвінавачваюцца ўлады. Але не
трэба скідваць адказнасці з саміх сябе. Пра алкагалізм сведчыць не колькасць
закаркаваных бутэлек, а колькасць адкаркаваных і выпітых, але гэта ўжо вырашаем мы, а
не ўлады. У выніку ў нашых руках знаходзіцца лѐс народу, яго шчасце альбо няшчасце.
Занадта абыякавы падыход уладаў да барацьбы з алкаголем прадыктаваны эканамічнымі
меркаваннямі. Калі ўсе заводы з усѐю сваѐю прадукцыяй на працягу года не прыносяць
такога даходу, як вытворчасць спірту, то не трэба здзіўляцца, што ў перыяды вялікага
эканамічнага крызісу ўлады ідуць на здабыванне грошай з прадукцыі алкаголю.
Зразумела, гэта мера недальнабачная і на справе толькі паглыбляе крызіс, але ў дадзены
момант яна здаецца паратункам. Вырашэнне праблемы знаходзіцца ў нашых руках: альбо
мы здолеем заняць такую свядомую пазіцыю і не будзем купляць гарэлкі, хоць яна й будзе
ў магазінах, альбо, наадварот, купляючы і п'ючы, будзем спрыяць пагаршэнню сітуацыі.
Бо нават калі б дзяржава зліквідавала ўсе гарэлачныя аддзелы ў магазінах, алкаголь
будуць пастаўляць чорны рынак і самагоншчыкі. Аздараўленне знаходзіцца ў нашых
руках і пакуль мы гэтага не зразумеем, датуль бяда будзе павялічвацца. Таму звяртаюся да
вас, католікаў, з канкрэтнымі просьбамі.

Па-першае, каб ніхто з вас нікога не ўгаворваў выпіць нават адну чарку. Мы не ведаем,
якую вытрымку мае іншы чалавек, якое мае здароўе, якая ў яго воля, не ведаем гісторыі
яго жыцця, а таму - пакіньма гэта волі самога чалавека. Калі табе падабаецца і хочаш сябе
знішчыць, то купі сабе бутэльку, пайдзі дадому і выпі сам, а не частуй іншых, не намаўляй
іх да гэтага. Шмат людзей пайшло на той свет па віне добрых сяброў, якія намаўлялі іх
выпіць адну лішнюю чарку. Не намаўляй!

Па-другое. Ніколі не выпівайма бутэлькі да дна. Вельмі дрэнны звычай: паставіць на стол
бутэльку і не адыходзіць датуль, пакуль усѐ не выпіта. Умейма адысці ад адкаркаванай
бутэлькі, няхай застанецца на другі раз, няхай застанецца для іншых.

Па-трэцяе. Калі сустрэнем чалавека, які хоча вырвацца з п'янства, падайма яму руку. Такі
чалавек толькі пры дапамозе іншых можа вырвацца са свайго вялікага няшчасця. Калі ѐн
працягвае руку з просьбаю аб дапамозе - гэта першы крок да перамогі. Падайма яму руку і
не адпрэчвайма гэтага чалавека, пакуль ѐн патрабуе нашай падтрымкі, каб ягоная
перамога стала і нашаю радасцю. Гэта тры мае канкрэтныя просьбы.

За сітуацыю, у якой знаходзімся, не абвінавачвайма іншых. Трэба заўсѐды распачынаць з
сябе і памятаць, што гэта датычыць дабра сѐнняшняга дня, нашага ўласнага дабра, дабра
нашых сем'яў, нашага народу і дабра многіх пакаленняў, якія прыйдуць пасля нас.
Вядома, што наступствы алкагалізму праяўляюцца з усѐю сілаю ажно ў нашчадках. Цэлыя
пакаленні на зямлі могуць быць няшчаснымі з прычыны сѐння выпітага алкаголю.

Адказнасць за ўласнае жыццѐ і жыццѐ іншых

Разважаючы над пятаю запаведдзю Дэкалогу, трэба мець на ўвазе з'яўленне новых
сітуацый, у якіх людзі гэтае Божае права парушаюць. Справа актуальная і важная, бо
нават практыкуючыя католікі, неаднаразова парушаючы Божы наказ «не забівай», не
адчуваюць свае віны...

Трэба памятаць, што кожны раз, калі хтосьці, выпіўшы, сядае за руль, учыняе грэх. Без
розніцы: стаў ѐн прычынаю аварыі ці не. Беручыся за руль у нецвярозым стане, такі
чалавек рызыкуе сам і падстаўляе іншых. Католік, рыхтуючыся да споведзі, павінен
палічыць не толькі тыя выпадкі, калі напіўся (гэта адзін грэх), але павінен таксама
палічыць выпадкі, калі вѐў машыну, матацыкл альбо ехаў на ровары ў нецвярозым стане,
бо гэта ўжо іншы грэх. Тое самае датычыць пешаходаў. П'яніца не павінен адзін у
нецвярозым стане выходзіць на вуліцу альбо шасэйную дарогу: павінен пачакаць кагосьці
цвярозага, хто яго давядзе дадому. Палова аварый, напрыклад, у Польшчы адбылася па
віне п'яніцаў, якія альбо самі трапляюць пад машыну, альбо становяцца непасрэднаю
прычынаю трагедыі іншых... Падобным чынам выглядае справа з захаваннем правілаў
дарожнага руху. Распаўсюджана меркаванне, што калі хтосьці заплаціў штраф, то ўжо
адбыў пакаранне. У адносінах да заканадаўства - так, але не ў адносінах да сумлення і
Бога. Вадзіцель, які хоць і не стаў прычынаю аварыі, аднак сваѐю неасцярожнаю яздою,
ігнаруючы правілы дарожнага руху, рызыкуючы сам і падвяргаючы іншых рызыцы
калецтва альбо смерці, учыняе грэх і павінен гэта мець на ўвазе пры рахунку сумлення.

Ускокваць нахаду ў транспарт, перабягаць перад ім, ігнаруючы пешаходныя пераходы і
светлафоры - грэх, які павінен быць улічаны пры рахунку сумлення. Гэта адказнасць яшчэ
больш узрастае, калі хтосьці мае слабы зрок, слых альбо хворыя ногі. Паводзіны такіх
людзей на вуліцы і дарозе вымагаюць пільнай увагі, а кожная неасцярожнасць звязана з
большаю адказнасцю перад сумленнем. Не кажучы ўжо пра таго, хто вядзе дзіця і бярэ на
сябе поўную адказнасць за яго бяспеку. Апрача таго, трэба заўсѐды мець на ўвазе іншых
людзей, што знаходзяцца з намі на вуліцы. Не кожны ў натоўпе думае, часта заняты сваім
клопатам (смерць у сям'і, хвароба, нейкія справы) такі чалавек ідзе за намі, не звяртаючы
ўвагі на правілы. Мы, бачачы машыну, дакладна прыкідваем адлегласць да яе і паспяваем
перайсці вуліцу, але ѐн, ідучы за намі, не ўлічвае гэтай адлегласці і можа спазніцца на тую
трагічную секунду. У такім выпадку мы таксама нясем адказнасць за яго смерць ці
калецтва.

Гаворка ідзе пра стварэнне атмасферы павагі да правілаў дарожнага руху альбо правілаў,
якія гарантуюць бяспеку працы. Гэту атмасферу ствараем мы самі. І гэта наказ, што
таксама вынікае з пятай запаведзі Дэкалогу, якая заклікае шанаваць жыццѐ, як і з запаведзі
любові да бліжняга, што наказвае заўсѐды думаць не толькі пра сябе, але і пра іншых.

Людское жыццѐ - гэта справа Бога, не чалавека. Мы толькі супрацоўнічаем з Ім у
перадачы жыцця наступным пакаленням. Але ніхто з нас не здольны ўваскрасіць чалавека.
Мы здольныя знішчыць жыццѐ, але не здольныя ўваскрасіць яго. Не заўсѐды таксама мы
памятаем пра тое, што калі Бог стварыў чалавека, то Ён яго патрабуе. Кожнага створанага
чалавека Бог патрабуе. Не мае значэння, які ў яго лѐс. Бог патрабуе яго да апошняй
секунды, датуль, пакуль ѐн жыве на зямлі. Патрабуе чалавека для чынення дабра.

Часта людзі намагаюцца ацаніць сваѐ жыццѐ толькі з пазіцый дабра, якое робяць, гэта
значыць дабра, якое ў нейкай ступені свядома запланавалі, якое з'яўляецца іх справаю.
Тым часам гэта адна тысячная дабра, якое Бог чыніць праз кожнага з нас, дабра, якога мы
самі ўвогуле не ўсведамляем. Звернем увагу на Абрагама. Ён жыў тры тысячы гадоў назад
і рабіў шмат дабра, знаходзячы сілы на цяжкія акты веры ў сваім жыцці. Абрагам памѐр,
але на працягу гэтых трох тысячагоддзяў ѐн з'яўляецца ў Божых руках прыладай чынення

дабра. Многія, успамінаючы яго постаць, захапляючыся ягоным жыццѐм, знаходзяць у
сабе сілы на падобны акт веры. Тое самае, толькі на крыху ніжэйшым узроўні, адбываецца
з кожным з нас. Колькасць гэтага дабра неабмежаваная. Бог патрабуе кожнага з нас. Калі
хтосьці праз забойства знішчае чалавека, то знішчае тое дабро, якое Бог праз яго хацеў
здзейсніць. Забойца не ўсведамляе сабе, якое вялікае дабро знішчае. Калі б мы не былі
недальнабачнымі, калі б мы змаглі зірнуць вачыма Бога на наша жыццѐ і жыццѐ кожнага
чалавека - калекі, церпячага, старога, то мы б здолелі заўважыць безліч дабра, якое Бог
асягае, паслугуючыся чалавекам як прыладаю.

«Не забівай» - гэта не толькі індывідуальнае ўказанне. Усе запаведзі Дэкалогу былі
перададзены супольнасці. Гэта Божае права, якім павінны жыць веруючыя людзі, калі яны
хочуць стварыць Божую супольнасць. У гэтай запаведзі змяшчаецца пачуццѐ бяспекі. Бо
калі ў супольнасці няма забойцаў, то няма каго асцерагацца, жыццѐ тады спакойнае.
Аднак, паколькі мы жывем сярод людзей, якія праігнаравалі гэтую запаведзь, то часта
адчуваем пагрозу, адчуваем, што нас могуць забіць. Менавіта ў такім свеце давялося нам
жыць. Зразумела, што гэта ненармальнае становішча. Дарогу да бяспекі ўказвае Бог,
кажучы ўсім людзям: «не забівай». Калі б мы, напрыклад, з сѐнняшняга дня ўсе пачалі
захоўваць пятую запаведзь і ніхто не падняў рукі на іншага чалавека, то жыццѐ наша стала
б незвычайна радасным і бяспечным, бо не было б на зямлі ворагаў. У свеце запанаваў бы
спакой. Гэта плѐн захавання толькі аднае запаведзі «не забівай».

Самазабойства

Працягваючы нашы развагі, якія датычаць пятай запаведзі, я хацеў бы спыніцца на
самазабойстве. Адабранне жыцця ў самога сябе з маральнага пункту погляду, калі гэты
ўчынак абсалютна свядомы і дабравольны, з'яўляецца цяжкім грахом. Яго цяжар
павялічвае той факт, што пасля яго ўжо няма ані часу, ані мажлівасці на пакаянне і
выпраўленне. Аднак рэдка здараецца мець дачыненне з цалкам свядомым і цалкам
дабравольным самазабойствам.

У апошнія дзесяцігоддзі праведзены шэраг даследванняў над людзьмі, адратаванымі пасля
спробы самазабойства. Гэтыя даследванні выявілі, што больш чым ў дзевяноста працэнтах
гэты ўчынак здзяйсняюць людзі з часова абмежаванаю свядомасцю альбо абмежаванаю
свабодаю. Бо сіла жыцця такая моцная, што зламаць яе бар'еры пры поўнай свядомасці і
свабодзе вельмі цяжка. Часцей за ўсѐ ў такіх выпадках мы маем справу з людзьмі, калі не
хворымі, то слабымі псіхічна альбо нервова. З гэтай прычыны ў Кананічным Праве
зменены палажэнні, якія датычаць пахавання самазабойцы. Раней самазабойцаў нельга
было хаваць па каталіцкім абрадзе. Цяпер гэта дазваляецца. Выключэнне складае
самазабойства, учыненае ў стане алкагольнага ап'янення, паколькі ў ім сам чалавек
адказвае за абмежаванне свае свядомасці і свабоды.

Суровая ацэнка самазабойства ў хрысціянскай рэлігіі была дадзена самагубству першага
апостала Юды. Даў яе сам Хрыстус: «Лепш было б, каб гэты чалавек не нарадзіўся».
Паколькі ў Евангеллі няма ніякіх падставаў меркаваць, што Юда дзейнічаў з абмежаванаю
свядомасцю, гэты ўчынак на працягу вякоў сурова асуджаўся і асуджаецца.

Няма патрэбы даказваць, што грэх самазабойства, учынены свядома і дабравольна,
з'яўляецца цяжкім. Запаведзь «не забівай» распаўсюджваецца таксама і на самога сябе.
Нельга забіваць іншых, нельга забіваць сябе.

Дарэчы, у сувязі з гэтаю праблемаю варта звярнуць увагу на дыскусіі, якія вядуцца цяпер
вакол спробы здабыць права на змяншэнне цярпення праз скарачэнне жыцця. Не раз,

сутыкаючыся з церпячым чалавекам, мы можам канстатаваць, што стан яго здароўя
безнадзейны, што ягонае цярпенне вядзе непасрэдна да смерці. Аднак пакуль гэты чалавек
памрэ, яго чакае сапраўдная геена страшных мукаў. Тады й з'яўляецца спакуса, каб
скараціць гэтыя яго мукі праз набліжэнне смерці. Менавіта ў адносінах да асобнага
чалавека такая спакуса можа быць моцная. Аднак паспрабуйма глянуць на гэта з
грамадскай перспектывы. Запаведзь «не забівай» датычыць не толькі адзінкі, але і
грамадства. Уявім сабе, што зроблена такое выключэнне, што фактычна можна ў
безнадзейных сітуацыях зменшыць чалавеку цярпенне, скарачаючы яму жыццѐ. Тут жа
пачнецца злоўжыванне гэтым правам. Ніхто не здолее ўстанавіць, ці дадзенае цярпенне
вядзе непасрэдна да смерці, ці не. А можа гэты чалавек здолее яшчэ перамагчы хваробу,
затрымаць яе развіццѐ на некалькі тыдняў, месяцаў? Бываюць выпадкі, калі з
безнадзейнага стану пацыент вяртаецца да жыцця і працы. Ніхто не можа гэтага
ўстанавіць.

Уявім сабе, што такі закон дзейнічае. Бацькі бачаць калекае дзіця і выкарыстоўваюць гэты
закон. Дзеці, бачачы, як слабее стары бацька ці маці, таксама карыстаюцца гэтым правам.
Муж не любіць жонкі і, прыкрываючыся яе хваробаю, выкарыстоўвае гэтае права... У
выніку - маем пекла на зямлі.

Праблема гэта датычыць перадусім урачоў. Яны павінны былі б вырашаць, можна ці
нельга скараціць жыццѐ пацыенту. Ва ўрачэбнай этыцы на першым плане стаіць барацьба
за жыццѐ чалавека да апошняй секунды. Прыгадаю толькі закон, што быў сфармуляваны ў
чацвѐртым веку да нараджэння Хрыста і вядомы як клятва Гіпакрата, якую складалі
лекары. Вось яе словы: «Буду прымяняць прынцыпы навукі аб жыцці згодна з самымі
новымі ведамі і магчымасцямі, каб вылечыць хворага, але ніколі не прымяню іх для яго
згубы альбо шкоды. Ніколі не дам лекаў, якія выклікаюць смерць, нават калі мяне будуць
прасіць аб гэтым, не дам таксама ніколі ніякай парады ў гэтым сэнсе. Ніколі не дам
ніводнай жанчыне сродка для знішчэння зачатага жыцця». Давер да ўрача грунтуецца на
перакананні, што ѐн да канца змагаецца за кожнае жыццѐ. Уявім сабе шпіталь, у якім
практыкуецца забіванне церпячых людзей. Хто захацеў бы трапіць у рукі да такіх
дактароў?

Аднак ѐсць значна глыбейшае вымярэнне гэтай праблемы. Цярпенне ўяўляе сабою
таямніцу, у якой чалавек сталее. Цярпенне ў вачах Бога - гэта вялікая таямнічая
каштоўнасць. Мы не ведаем сэнсу цярпення. Хрыстус сам выбраў цярпенне і не прыняў
дурманнага напою, які мог бы аслабіць гэта цярпенне. Завісшы на крыжы, Ён мог памерці
на працягу пяці хвілін, мог памерці ўжо ў часе самога ўкрыжавання, аднак не, прыняў
цярпенне да канца. Ён, будучы Богам, выбраў на зямлі самае каштоўнае. Мы ўсе стаім
перад таямніцаю, а Ён заклікае: паверце мне як Богу. Ваша цярпенне, кожная яго секунда
мае незвычайную каштоўнасць і глыбокі сэнс. З пункту погляду Божага права няма ніякіх
падставаў, каб змяншаць цярпенне, скарачаючы жыццѐ. Тым часам з любові да бліжняга
мы абавязаны рабіць усѐ магчымае, каб злагодзіць цярпенне. Намаганні медыцыны
павінны ісці ў такім кірунку, каб дапамагчы чалавеку вытрываць, калі гэта магчыма -
злагодзіць цярпенне, але не за кошт жыцця. (...)

Бог - Пан жыцця і смерці. Чалавек не можа распараджацца сваім жыццѐм. Ён павінен
пакінуць яго цалкам у руках Бога. Колькі разоў чалавек імкнецца распарадзіцца, столькі
разоў урываецца ў кампетэнцыю Бога і не павінен здзіўляцца, калі будзе прыцягнуты за
гэта да адказнасці, якая сягае ў вечнасць.

Прабачэнне

Хрыстус паглыбіў інтэрпрэтацыю пятай запаведзі Дэкалогу «не забівай». У сваѐй
Нагорнай Пропаведзі, занатаванай святым Мацвеем, Езус ясна гаворыць: «Вы чулі, што
сказана старадаўнімі: не забівай; хто ж заб'е, падлягае суду (Зых 20, 13). А Я кажу вам,
што кожны, хто гневаецца на брата свайго дарэмна, падлягае суду». Такім чынам Хрыстус
паяднаў само забойства з гневам, які нараджаецца ў сэрцы чалавека, і выразна падвѐў яго
пад пятую запаведзь.

Ідэал хрысціянскага жыцця грунтуецца на незвычайнай еднасці, якая існуе паміж
адносінамі чалавека да Бога і яго адносінамі да іншых людзей. Калі паміж гэтымі дзвюма
сферамі - рэлігійнаю, а значыць адносінамі чалавека да Бога, і маральнаю, гэта значыць
адносінамі да іншага чалавека, - узнікне расколіна, тады чалавек пачынае духова
паміраць. Гэтаксама адмірае і рэлігійнае жыццѐ (хоць бы чалавек цэлымі гадзінамі сядзеў
у касцѐле), і жыццѐ маральнае. Не можа быць расколіны паміж адносінамі да Бога і
адносінамі да чалавека. Адсюль таксама вынікае, што паяднанне з чалавекам - гэта
элемент паяднання з Богам. Няхай ніхто не спадзяецца, што калі шмат моліцца і працягвае
рукі да Бога, то будзе апраўданы за свае неадпаведныя адносіны да людзей. Чалавек
павінен быць паяднаны з братамі, калі хоча радавацца паяднанню з Богам. Таму ў
Евангеллі Хрыстус раз за разам заклікае да прабачэння.

Прабачэнне - гэта жэст паяднання. Увогуле мы павінны дбаць пра тое, каб не было
ніводнага чалавека, да якога мы маем нейкія прэтэнзіі, крыўду, каб мы кожнаму, нават
таму, хто прычыніў нам найвялікшую крыўду, умелі ў сваім сэрцы прабачыць, ведаючы,
што толькі гэтае прабачэнне, часам вельмі цяжкае, ѐсць знакам, што і Бог прабачае нам,
дапускаючы да паяднання з Сабою. Гэта труд хрысціянскага жыцця, які вядзе да таго, каб
любоў, што перапаўняе сэрца, агарнула ўсіх людзей. Чалавек, які здольны прабачыць
кожнаму, ніколі не будзе гневацца. Гэта таямніца сэрца, якое не ведае гневу. Бо ў кожнай
сітуацыі, калі іншыя выбухваюць гневам альбо адчуваюць сябе абражанымі, яно
знаходзіць сілы на жэст прабачэння. Гэта цяжкая, але надзвычай важная сфера
хрысціянскага жыцця.

Мы часта лічым, што той, хто гневаецца, учыняе скандал. Тым часам у жыцці значна
часцей гнеў праяўляецца праз маўчанне. Хтосьці мае ціхія дні, тыдні, месяцы. Трэба
падкрэсліць, што кожны чалавек, які крыўдзіцца, сцвярджае сваю мізэрнасць. Толькі
мізэрны чалавек крыўдзіцца. Вялікі чалавек здольны зразумець сітуацыю, якая ўзнікла, і
не абразіцца. Ён гатовы залатвіць нават самую цяжкую справу без дыстанцыі і маўчання.
Гадзіны крыўды, якая захоўваецца ў сэрцы, нішчаць не толькі тых, на каго гэты чалавек
крыўдуе, але перадусім яго самога. Вядома, што часам адзін такі тыдзень маўчання,
напрыклад, у сям'і, здольны беспаваротна знішчыць шчасце ў гэтым доме. Таму Езус,
кажучы «не забівай», тут жа дадае: «Не гневайся».

Будзем жа прасіць Бога, каб мы ў кожнай сітуацыі, асабліва пры алтары, калі перадаем
адзін аднаму знак супакою, змаглі жэстам прабачэння адкрыць сваѐ сэрца для ўсіх людзей,
ведаючы, што тады Бог адкрывае сваѐ Сэрца, каб прытуліць нас да яго.

Забіць дух (Псіхічнае жыццѐ)

У рамках разважання над пятаю запаведдзю трэба закрануць тэму забойства духу.
Хрыстус нас перасцерагае: «Не бойцеся тых, што забіваюць цела, а душы не могуць
забіць; а бойцеся больш таго, хто можа і душу, і цела загубіць у геене» (Мц 10, 28). Пятая
запаведзь перасцерагае, каб ніхто з нас не быў забойцам: «не забівай». Езус дадае адвагі,
каб мы не баяліся забойцы, не баяліся смерці цела. Аднак Ён заклікае да вялікай
асцярожнасці ў адносінах да забойцы духу. У свеце павялічваецца колькасць

самазабойстваў. І гэта непакоіць. У пераважнай большасці выпадкаў самазабойству
папярэднічае смерць духу. У такога чалавека забілі дух, альбо чалавек забіў яго сам і таму
страціў веру ў сэнс жыцця. Бывае, што чалавек, баронячыся перад вялікім знешнім
націскам, не маючы сілы супрацьстаяць прэсінгу сітуацыі, баючыся няшчасця, ідзе на
самазабойства. Часам самазабойства бывае як бы апошнім роспачным жэстам яшчэ
жывога духу, які бароніцца ад забойства. Чалавек выбірае смерць цела, каб, на яго думку,
ацаліць сваю душу. Гэта няправільнае рашэнне, але трэба яго разумець, бо ў жыцці можна
з ім сутыкнуцца. Каб не паддацца таму, хто можа забіць дух, трэба яго ведаць, трэба
ведаць метады яго дзейнасці. Нашы развагі ідуць менавіта ў гэтым кірунку.

У чалавеку існуе некалькі відаў жыцця: біялагічнае, псіхічнае, духовае (якое ведае дзве
формы: маральную і рэлігійную) і, нарэшце, звышнатуральнае. Грахі супраць пятае
запаведзі ахопліваюць усе формы жыцця, якія складаюць паўнату чалавечага жыцця.
Нельга іх зводзіць толькі да пагрозы біялагічнаму жыццю. У дадзеным выпадку я буду
гаварыць пра знішчэнне псіхічнага жыцця.

Атака на душу часцей за ўсѐ скіравана праз псіха-нервовую сістэму чалавека. Мы
складаемся з душы і цела, а нервовая сістэма - гэта той элемент, які іх злучае. Праз яго дух
паслугуецца целам, і цела мае вялікі ўплыў на душу.

Цяпер шмат гаворыцца пра псіхічнае здароўе, а тым часам робіцца ўсѐ, каб яго знішчыць.
Не трэба забіваць чалавека пры дапамозе нажа альбо кулі, дастаткова знішчыць яго
нервовую сістэму, каб цалкам выключыць яго з жыцця. Гэта вельмі дасканалая форма
забойства, і зусім не трэба шукаць такіх забойцаў у чужых палітычных лагерах. Іх можна
сустрэць кожны дзень: яны жывуць сярод нас. Рэдка хто, напрыклад, прызнаецца на
споведзі, што знішчыў нервы жонцы, дзецям, бацьку ці маці. Калі гаворыць пра гнеў, то
мае на ўвазе свае нервы, а не тых, каго раніць.

У такіх выпадках мы маем справу з тэрарызмам. Хоць звычайна пра яго гаворыцца, калі
ѐсць мѐртвыя ахвяры замаху, але тэрарызм значна часцей выкарыстоўвае катаванні, якія
ўплываюць на псіхіку, а не на цела. Зрэшты, катаванне цела амаль заўсѐды паяднана з
псіхічным катаваннем. Дастаткова прыгадаць метады допытаў гестапа, і не толькі гестапа.
Іх мэтаю было зламаць дух чалавека, выдраць з яго таямніцы, змусіць яго да подласці.

Забойцы духу імкнуцца напоўніць чалавека страхам і робяць гэта, запалохваючы яго,
шантажуючы, ізалюючы. Запалоханы чалавек - гэта духовы калека. Калі страх ахопіць усѐ
яго жыццѐ, чалавек становіцца спаралізаваным, становіцца як бы жывым трупам. А
неабходнасць прымаць супакаяльныя сродкі - гэта чырвонае святло, якое сігналізуе пра
слабасць духу такога чалавека. У штодзѐнным жыцці трэба не ўпусціць, заўважыць гэтую
небяспеку, схаваную за стомленасцю, загнанасцю, за недахопам адпачынку, за
пастаяннымі стрэсамі і нервовым стылем жыцця. Тут шмат залежыць ад нас саміх.
Атмасфера, у якой мы жывем, скіравана на забойства нашага духу. Уратуецца той, хто
здолее стварыць свой уласны свет спакою, адпачынку, бяспекі...

Яшчэ раз хацелася б падкрэсліць, што знішчэнне псіхічнага здароўя - гэта грэх супраць
пятае запаведзі.

Забіць дух (Маральнае і рэлігійнае жыццѐ)

Знішчэнне духовага жыцця адбываецца праз вывядзенне чалавека са свету дабра і
ўвядзенне яго ў свет зла; праз чыненне з чалавека слугі зла. Дабро заўсѐды творчае, зло -
разбуральнае. Маральна здаровы чалавек выбірае дабро, бо ведае, што, творачы дабро, ѐн

узбагачае самога сябе. Маральна хворы чалавек выбірае зло, а чынячы зло, нішчыць
самога сябе.

Якія ж існуюць формы нішчэння маральнага жыцця? Першая з іх звязана са знішчэннем
сумлення. Ажыццяўляецца гэта праз сціранне граняў паміж дабром і злом. Чалавек са
знішчаным сумленнем у імя ілюзорнага дабра робіць зло. Шлях да гэтага вядзе праз
уцягванне ў падман, у крадзеж, праз намаўленне да здрады, даносаў, да забойства
ненароджанага дзіцяці, да працы ў нядзелю і г.д.

Атака скіравана супраць запаведзяў. Забойцы духу даказваюць: запаведзі такія цяжкія,
што жыць паводле іх немагчыма. Таму, каб жыць, трэба іх парушаць. Іншымі словамі: каб
захаваць біялагічнае жыццѐ, неабходна забіць дух (...). Пасля таго, як знішчана сумленне,
чалавек памірае, застаецца інтэлігентны, драпежны звер, які абуджае страх і можа
служыць прыладаю знішчэння іншых.

Другая форма забойства духу ў сферы маральнага жыцця - спакуса. Словы Хрыста,
адрасаваныя спакушальнікам, страшныя: «А хто спакусіць адного з малых гэтых (...), таму
лепей было б, калі б павесілі яму млынавы камень на шыю і ўтапілі яго ў глыбіні марской.
Гора свету ад спакусаў, бо спакусы мусяць прыйсці; але гора таму чалавеку, праз якога
спакуса прыходзіць» (Мц 18, 6-7). «Лепей было б» умярцвіць такога чалавека, бо меншае
зло ў фізічнай смерці спакушальніка, чым у духовай смерці тых, каго ѐн спакушае.

Спакушальнік нясе суадказнасць за нядобрыя ўчынкі спакушанага чалавека праз усѐ
ягонае жыццѐ. Ён прыводзіць чалавека на дарогу зла, ѐн - праваднік на гэтай дарозе, і таму
адказнасць за ўчынкі спакушанага ў вялікай ступені ляжыць на ім.

Найбольшую адказнасць за спакушэнне ў адносінах да дзяцей нясуць бацькі і святар. Бо
велічыня спакусы ў многім залежыць ад ступені даверу, які хтосьці мае да пэўнай асобы.
Злоўжыванне даверам раніць сэрца таго, хто паверыў, пакідаючы невылечную рану.

Трэцяя форма забойства маральнага жыцця - гэта пазбаўленне чалавека надзеі. Чалавек
жыве, да чагосьці імкнучыся, альбо жыве для кагосьці. Ён здольны ператрываць самыя
цяжкія моманты ў жыцці, калі яму свеціць надзея (...).

Можна адняць надзею ў асобы, супольнасці і ў цэлага народа. Гэта форма забойства духу,
а вылечыць яго вельмі цяжка. З гэтым цесна звязана тое, што святы Павел называе
«гашэннем духу». Пастаяннае падразанне крылаў волі і творчай працы. У штодзѐнным
жыцці яно праяўляецца ў такіх выказваннях, як: няварта працаваць, абараняць
справядлівасць, праўду, дабівацца свайго; альбо: «нічога не ўдасца зрабіць», звальваючы
ўсѐ на цяжкую сітуацыю, у якой знаходзіцца чалавек альбо народ. Такі падыход знішчае
адвагу, напаўняе сэрца маладушшам. Гэта сур'ѐзная хвароба нашага грамадства. Адказ
здаровага духу просты: варта быць добрым, варта працаваць, варта адстойваць праўду.
Удасца зрабіць шмат, вельмі шмат, трэба толькі захацець. Не сітуацыя вырашае, што
ўдасца зрабіць, а сіла нашага духу.

Заканчваючы развагі над тым, што забівае дух, хачу яшчэ звярнуць увагу на забойства
рэлігійнага жыцця. Датычыць гэта перадусім тых сітуацый, калі ў людзей адбіраецца вера.
Здзяйсняецца тое альбо праз адабранне ў чалавека рэлігійнай надзеі (г.зн. тае, якая
заключана ў Божым абяцанні), альбо праз знішчэнне даверу да Бога. Надзея скіравана ў
будучыню, давер, адданасць - заўсѐды звязаны з цяперашняю хвілінаю, гэта нітка, якая
звязвае чалавека з Богам у сѐнняшні дзень. Перацінанне гэтай ніткі кідае чалавека ў
сумненні і роспач. Гэта найвялікшая крыўда, учыненая чалавеку. «Бойцеся таго, хто цела і

душу можа ўкінуць у геену». Бойцеся таго, хто пераразае нітку даверу да Бога. Гэта
смерць духу можа прыйсці нечакана, праз удар зла і спакусу сумнення, а можа прыходзіць
паступова, праз развіццѐ хваробы расчаравання, якая вядзе да прорвы духовага
самазайбоства. Сумненне часта кідае чалавека на дно роспачы.

Я не кажу ўжо аб прыладах забойства духу. Мяркую, што кожны з вас можа іх адносна
лѐгка распазнаць (...).

Хачу толькі адказаць на пытанне: ці можна ўваскрасіць дух? Можна, пакуль жыве цела і
чалавек усведамляе свае рашэнні. Аднак гэта вельмі складаны працэс. Як правіла, у такім
выпадку патрэбна дапамога чалавека са здаровым і моцным духам, часта нават некалькіх
чалавек, усяе супольнасці і асаблівай падтрымкі Божай ласкі. Заклікаю, аднак, быць
вельмі асцярожнымі: хваробы духу вельмі заразныя, і ратаванне духовага тапельца можа
скончыцца трагічна. Заўсѐды патрэбна падстрахоўка іншага, мудрага чалавека, які,
бачачы, што нельга ўратаваць тапельца, не дазволіць патануць выратавальніку.

ШОСТАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

У абарону вернасцi

(...) Бог так стварыў чалавецтва, што два розныя светы - мужчына і жанчына -
узаемадапаўняюцца і ўтвараюць дасканалае адзінства. Асноваю ж гэтага адзінства
з'яўляецца сужэнскі саюз. «Будуць двое ў адным целе». Прычым, гаворка ідзе не толькі
пра паяднанне целаў, але і пра паяднанне духу. Пра тое, каб мужчына быў узбагачаны
светам жанчыны і жанчына - светам мужчыны.

Таму, калі будзе зроблены выбар і наступіць спатканне, мужчына і жанчына стануць
перад сур'ѐзным заданнем: будаваць адзінства між сабою. Гэта цяжкае заданне, не
абыдзецца тут без памылак і хібаў, тым больш, што звычайна ні адно ні другое не маюць
ніякага вопыту. Гэта іх першае супольнае заданне і ў вернасці гэтаму заданню выявіцца іх
чалавечая веліч.

Цяжкасці могуць быць велізарныя. Мы ніколі не ў стане дакладна распазнаць кандыдата
на сужэнца. Заўсѐды трэба прымаць яго такім, якім ѐн ѐсць, і трэба яго любіць такога, які
ѐсць. Касцѐл, жадаючы дапамагчы ў захаванні гэтай вернасці, вымагае ад сужонкаў
напачатку іх супольнай дарогі, каб прамовілі вялікія словы: «прысягаю табе любоў,
вернасць і сужэнскую пашану, а таксама, што не пакіну цябе аж да смерці». Гэта прысяга
мае абавязковы характар. Сужэнец не гаворыць: прысягаю табе вернасць, калі і ты мне
будзеш верная. Не! Прысягаю перад Богам, што я буду табе верны, што тут можаш на
мяне разлічваць. Прысягаю, што ў будове нашага адзінства я вытрываю аж да смерці.

На гэтым фоне мы можам зразумець усю важнасць шостай Божай запаведзі. Творца кажа:
«не чужалож». Гэта значыць, не працягвай рукі па іншага мужчыну, па іншую жанчыну,
бо тады знішчыш гэта адзінства, якое павінен будаваць. Замест таго, каб узводзіць, будзеш
разбураць. Ніколі не заслужыць павагі ані ў Бога, ані ў людзей той, хто знішчае, хто не
справіўся з узятым на сябе заданнем. Таму чужалоства - гэта няшчасце, якое перажывае
сам чужаложнік. Гэта доказ таго, што такі чалавек не ўмее, не здольны, а перадусім - не
хоча справіцца з заданнем, якога вымагае сужэнства.

Божы наказ «не чужалож» - гэта найперш перасцярога перад няшчасцем у тваім жыцці.
Няшчасце, маштаб якога немагчыма прадбачыць. Жыццѐ ў нас адно і кароткае, яго можна
альбо выйграць альбо прайграць - на эксперыменты няма ні месца, ні часу. «Не чужалож»

- гэта таксама перасцярога перад тым, каб не зрабіць нешчаслівымі іншых. Наша любоў
абмежаваная; калі мы пачнем яе дзяліць, то нікога не будзем любіць па-сапраўднаму. Па-
за-сужэнскі раман - раўназначны абкрадванню сужонка, прытым ў чалавека крадзецца
самае каштоўнае - любоў.

Чужалоства - заўсѐды вельмі балючая і крывавая рана, якая наносіцца таму «адзінаму
целу», якое па волі Божай утвараюць сужонкі. Яно - крыніца цярпення, замкнутасці,
самотнасці, няшчасця, якое перажывае падманутыы сужонак і дзеці.

«Не чужалож» - гэта выключэнне магчымасці пакінуць чалавека, гэта заклік узяць на сябе
адказнасць за другога. Можаш змяніць машыну, дом, працу, поле, сяброў - усѐ. Але нельга
змяніць мужа, жонкі, дзяцей. Іх можна кінуць, але яны заўсѐды будуць выносіць табе
прысуд.

Таму шостая запаведзь абараняе вялікія каштоўнасці, якія сведчаць аб развіцці
чалавецтва. У сужэнскай вернасці заключаны шанец развіцця чалавека. Бо вернасць - гэта
сіла, здольная перамагчы ўсе цяжкасці і атрымаць поўную жыццѐвую перамогу.

Нават калі іншы бок апусціцца на дно (напр. п'янства), Бог заклікае захоўваць вернасць,
бо павінен быць хтосьці, хто падтрымае чалавека ў гэтай бядзе.

Можна разысціся, можна выхаваць дзяцей асобна, калі таго вымагае іхняе дабро (дрэнны
ўплыў аднаго з бацькоў, небяспека для жыцця і здароўя), але нельга здрадзіць. Трэба
захаваць вернасць, у якой прысягалі на шлюбе, няхай сужэнец ведае, што ѐсць хтосьці, хто
ў яго верыць, хто за яго моліцца. Бо пакуль адзін верны, датуль другі мае шанец
уратавацца.

Кожная захаваная вернасць - гэта вялікі асабісты поспех вернага сужонка і вялікае
грамадскае дабро. Гэта крок наперад у развіцці асобнага чалавека і ўсяго чалавецтва. Тым
часам кожнае чужалоства, кожная сужэнская здрада - бяда чалавека, які здраджвае, і
аслабленне грамадства. Бо яна замест таго, каб творча будаваць, знішчае і раніць.

Пажадлівасць - гэта Божы дар

Бог усклаў на чалавека адказнасць за адзін з вялікіх дароў - дар перадаваць жыццѐ
наступным пакаленням. Наколькі ў жывѐльным свеце Ён падпарадкаваў гэты дар цвѐрдым
законам прыроды, настолькі даверыў чалавеку самому ім распараджацца. Адзінае
абмежаванне гэтага дару з боку Творцы заключаецца ў закліку выкарыстоўваць яго ў
сужэнстве. Гэта бар'ер, які паставіў Бог. Сужэнства - вось месца выкарыстання гэтага
дару.

Пажадлівасць як Божы дар - добрая. Гэта магутная сіла, якая жыве ў нас, яна скіравана на
прыемнае спатканне з другім чалавекам дзеля перадачы жыцця. Паколькі яна добрая і
сыходзіць ад Бога, то не трэба яе ані палохацца, ані знішчаць - трэба ѐю апанаваць і
асвяціць яе. Гэты дар цесна звязаны з нашым целам. Адсюль вынікае, што мы павінны
заўсѐды памятаць, што наша цела створана і цудоўным чынам запраграмавана Богам.

Хрысціянін закліканы пазнаваць таямніцы людскога цела як цудоўнага Божага тварэння.
Падкрэсліваю - таямніцы. Тут няма месца фальшываму сораму, тут гаворка ідзе пра
пазнанне багацця таямніцы, схаванай Богам у нашым целе. Няма таксама месца
пазбаўленню чалавека гэтай таямніцы і звядзенню ўсяго да працэсаў чыста фізіялагічных.
Бог аб'явіў сваю мудрасць, ствараючы цела жанчыны, якое цалкам скіравана даваць

жыццѐ. Бог аб'явіў сваю любоў, ствараючы мужчыну і жанчыну так, каб яны складалі
адно цела. Адкрыццѐ таямніцы чалавечага цела - гэта адно з заданняў хрысціянства. У
афіцыйнай навуцы Касцѐла цела заўсѐды было атулена пашанаю. Ян Павел ІІ прысвяціў
цыкл катэхезаў людскому целу, заклікаючы ўсіх схіліцца над яго таямніцаю. Гэта варта
сабе ўсвядоміць, бо сярод хрысціянаў часта сустракаюцца легкадумныя адносіны да
людскога цела альбо таксама фальшывы сорам у размовах аб тым, што Бог стварыў і чым
абдараваў чалавека.

Плоцкае жыццѐ непарыўна звязана з ахвяраваннем сябе другому чалавеку і прыняццем
другога чалавека ў сваѐ сэрца. Бо нельга ўзбагаціць іншага гэтым дарам, не даючы сябе, і
нельга прыняць гэтага дару ад другой асобы, не даючы сябе. Тут важную ролю іграе
адказнасць за ахвяраванне сябе другому чалавеку і за давер, з якім іншая асоба ахвяруе
сябе. У гэтым - стрыжань справы. Сутнасць запаведзі «не чужалож» заключаецца ў
адказнасці за ўласную годнасць і годнасць іншага чалавека. Гэта адказнасць вымагае
апанавання пажадлівасцю, бо калі чалавек над ѐю не пануе, то не можа быць адказны ані
за сябе, ані тым больш за іншага. Датычыць гэта таксама ўмення распазнаваць ступень
адказнасці чалавека, у рукі якога мы збіраемся аддаць сябе. Бо калі аддаем сябе ў рукі
безадказнага чалавека, то ѐн нас знішчыць. Такім чынам, валоданне сабою - умова, якая
робіць магчымаю адпаведную ацэнку ступені адказнасці іншых. Я не павінен тут
даказваць, што калі хтосьці не ў стане адказваць за сябе, то не здолее таксама ацаніць
ступені адказнасці іншых. Такі чалавек проста ў гэтым нічога не разумее, не ведае, што
такое адказнасць.

Адказнасць вымагае не толькі валодання сабою, але і вялікай мудрасці. Аднак паколькі да
стасункаў паміж мужчынам і жанчынаю дамешваецца страсць, мудрасць часта
знаходзіцца пад пагрозаю. Страсці характэрна тое, што яна заўсѐды імкнецца выключыць
розум. Ёй здаецца, што розум перашкаджае паўнаце шчасця. Выключаючы ж розум, яна
робіць немагчымаю цалкам аб'ектыўную ацэнку адказнасці іншага чалавека. Да
сѐнняшняга дня ва ўсіх вялікіх культурах сужэнскі саюз - гэта справа бацькоў, якія
ведаюць ступень адказнасці свайго дзіцяці і здольныя аб'ектыўна ацаніць яго адказнасць
як кандыдата на сужэнца. Бацькі дабіраюць сужэнцаў для сваіх дзяцей. Такі звычай існуе
ў Кітаі, Японіі, Індыі і ў арабскіх краінах. Аказваецца, што такія шлюбы больш трывалыя,
чым у нашым хрысціянскім свеце Еўропы і Амерыкі. Прычына гэтага простая. У нас
часцей за ўсѐ несамастойны чалавек бярэ сабе за жонку такую ж несамастойную асобу. А
таму цяжка ад шлюбу дваіх несамастойных людзей чакаць самастойнасці і трываласці.
Часам нават дробная перашкода выяўляе недахоп гэтае самастойнасці і вядзе да разводу.
Сужэнства - справа не толькі індывідуальнага шчасця і не можа заключацца на аснове
толькі страсці. Сужэнства - гэта справа грамадская, справа вялікай адказнасці. «Не
чужалож» - гэта не толькі забарона класціся ў чужы ложак, але і заклік да адказнасці за
сябе і за другога чалавека, гэта заклік да клопату пра годнасць - сваю і іншых людзей.

Дашлюбныя стасункі

Я звяртаў ужо вашу ўвагу на тое, што заклік «не чужалож» стаіць на варце адказнасці
чалавека за сябе і за іншую асобу, стаіць на варце годнасці мужчыны і жанчыны. Цяпер, у
чарговых развагах, хачу разгледзець некалькі канкрэтных праблемаў, звязаных з шостаю
запаведдзю.

Першая з іх. Запаведзь забараняе дашлюбныя стасункі, паколькі паўната сексуальнага
спаткання мужчыны і жанчыны можа быць толькі ў межах сужэнства. Кожнае спатканне
па-за сужэнствам - чужалоства.

Такая пазіцыя выклікае сѐння незвычайна вострую крытыку. Касцѐл папракаюць у
непрагрэсіўнасці, у неталерантнасці, у тым, што не ідзе ў нагу з часам. Гэта крытыка
ўздымаецца ва ўсім свеце. Дастаткова прагледзець прэсу, паглядзець фільмы, паслухаць
радыѐ, каб пераканацца, што тыя, хто атакуе, не выбіраюць сродкаў. Таму варта
зазначыць, што тут існуе непаразуменне, бо не Касцѐл устанавіў запаведзь «не чужалож»,
а сам Бог. Такім чынам, людзі вымагаюць змены Божага права, а на гэта Касцѐл не мае
аніякага права. Усе аргументы, якія звычайна прыводзяцца, напрыклад, што 80% людзей з
ложка ідзе да алтара, а не ад алтара ў ложак, не зменяць таго, што Бог кажа: «не
чужалож». Хоць бы 100% людзей не захоўвала Божага права, Касцѐл павінен гэтае права
абвяшчаць, хоча ці не хоча - павінен, бо гэта закон Бога. Касцѐл можа змяніць свае
ўласныя законы, напрыклад, мог бы дазволіць пасвячаць жанатых мужчын, бо гэта
касцѐльнае права, але ѐн ніколі не можа змяніць Божага права. У дыскусіях на гэтыя тэмы
трэба памятаць, што такога кшталту прэтэнзіі б'юць не па Касцѐле і не па святарах, а
мецяць у самога Бога як найвышэйшага Заканадаўцу.

Часта даводзіцца сустракацца з меркаваннем, што калі ўжо так ѐсць, то прынамсі ксѐндз
не павінен гаварыць пра гэта, каб не нерваваць людзей, бо яны не хочуць гэтага чуць.
Таму хацелася б зазначыць, што ксѐндз не можа кіравацца тым, што хочуць чуць людзі, ѐн
павінен сказаць тое, што яму наказвае Бог. А як людзі ўспрымуць гэта, не яго справа, бо
яны слухаюць не святарскую запаведзь, а Божую, святар жа з'яўляецца толькі правадніком
Божай волі. І замест таго, каб бунтаваць з тае прычыны, што Божыя запаведзі занадта
суровыя, трэба запытаць у Бога, чаму Ён стаіць на такой цвѐрдай пазіцыі.

Бог дбае пра тое, каб сужэнства будавалася на моцна ўгрунтаванай любові. Любоў -
функцыя духу, таму найважнейшы элемент любові - паяднанне двух сэрцаў і інтэлектаў, а
паяднанне целаў - толькі вынік гэтага. Калі хтосьці распачне з паяднання целаў, то ніколі
не здолее адкрыць хараства, бляску і багацця сапраўднай любові. Таму час да шлюбу
павінен быць успрыняты таксама як час дарастання да вялікай, сапраўднай любові. Свет, у
якім мы жывем, звѐў любоў толькі і выключна да паяднання целаў. Тое, што даводзіцца
назіраць амаль на кожным кроку на вуліцы ці ў грамадскім транспарце, - гэта
маніфестацыя свабоды менавіта ў такім сэнсе. Маладыя людзі сцвярджаюць, што гэта
любоў, але такая любоў не мае нічога агульнага з сапраўдным пачуццѐм. Сапраўдная
любоў вымагае далікатнасці, з'яўляецца святасцю, і ніхто не будзе яе афішаваць на
вуліцы.

Другі аргумент у падтрымку таго, каб не распачынаць стасункаў да шлюбу, - гэта
годнасць жанчыны. Жанчына пры першым стасунку аддае не толькі цела, але аддае ўсю
сябе. Гэта жэст яе поўнага даверу. Калі пасля яе пакідаюць, яна адчувае сябе
пакрыўджанаю, губляе давер не толькі да таго чалавека, які яе пакінуў, але да людзей
увогуле. Вяртанне даверу - рэч вельмі складаная, а жыццѐ без даверу - суцэльны жах.
Жанчына можа адпаведна развівацца толькі тады, калі мае ў кімсьці апору, калі здольна
паверыць. Сужэнства ў вялікай ступені гарантуе гэты давер; мужчына публічна абвяшчае,
што да канца жыцця хоча быць ѐй верны.

Наколькі мужчына прычыняе вялікую крыўду жанчыне, калі дамагаецца яе да жаніцьбы,
знішчаючы годнасць і давер жанчыны, настолькі яна прычыняе крыўду свайму абранніку,
згаджаючыся на дашлюбныя стасункі, адмаўляючыся ад выхавання ягонай пяшчотнасці.
У чым тут справа? У любові пяшчотнасць у сто разоў важнейшая за секс, а мужчына
патрабуе шмат часу, каб развіць і выхаваць у сабе гэтую пяшчотнасць. Пяшчота - гэта
цяпло, якім чалавек атуляе іншую асобу. Жанчыны па сваѐй прыродзе настроеныя на
ўспрыманне любові ў катэгорыях пяшчотнасці. Мужчына больш настроены на секс, яму
патрэбны час, каб адкрыць каштоўнасць пяшчоты. Усѐ сямейнае жыццѐ грунтуецца на

пяшчотнай любові. Дзецям не патрэбны секс, дзецям патрэбна пяшчота, яны чакаюць
цяпла, у якім можна расці. Пазбаўленыя пяшчотнасці бацька ці маці не могуць быць
добрымі бацькамі. Час перад шлюбам - гэта час дасканалення і выхавання гэтай вялікай
каштоўнасці. Калі жанчына не дапаможа мужчыну ў выхаванні пяшчотнасці, то не раз ў
жыцці будзе плакаць ад абыякавасці свайго мужа.

Паўната стасункаў паміж мужчынам і жанчынаю ўгрунтавана на адказнасці. Адказнасць
залежыць ад моцнай волі. Калі хтосьці мае слабую волю, то яму нельга верыць, бо ў
кожную хвіліну такі чалавек можа падвесці. Пажадлівасць - гэта магутная сіла, якая
ўздзейнічае на волю. Калі воля здолее падпарадкаваць гэтую сілу, то тады здасць экзамен
на сваю адказнасць. Пра веліч і адказнасць чалавека ў вялікай ступені сведчыць сіла яго
волі.

Тут мы закранаем галоўную крыніцу нараканняў, якія я прывѐў напачатку. Сѐнняшні свет
не дбае пра моцную волю, ѐн лічыць, што свабода заключаецца ў магчымасці рабіць тое,
што падабаецца. Тым часам так зразуметая свабода - гэта няволя. Толькі чалавек моцнай
волі па-сапраўднаму вольны. Чалавек слабой волі - заўсѐды нявольнік. Нядаўна я сустрэў
семнаццацігадовага хлопца, перакананага ў тым, што мае моцную волю і можа рабіць усѐ,
што хоча. Абураны на мяне з-за маіх лѐгкіх кпінаў у адрас гэтай яго свабоды, ѐн
пастанавіў даказаць мне, што мае моцную волю, просячы ўказаць яму спосаб, якім можа
гэта ўчыніць. Я запытаў у яго, ці паліць ѐн цыгарэты. Пачуўшы станоўчы адказ, я папрасіў
яго аддаць мне цыгарэты і тыдзень не паліць, а пасля прыйсці на размову. Гэта было а 14-
ай гадзіне. А вечарам таго ж дня ѐн прыйшоў і сказаў: «Ведаеце, я не змагу». Ён шмат
разоў спрабаваў кінуць паліць, а праз два месяцы адкінуў намер даказаць, што мае
моцную волю.

Калі чалавек не здольны адмовіцца ад цыгарэты, то не трэба здзіўляцца, што ѐн не
здольны адмовіцца ад дашлюбных стасункаў. Бо сіла прыроджанай пажадлівасці нашмат
большая, чым нікацінавы голад. Гэта важны момант.

Час перад сужэнствам, за які чалавек павінен ацаніць ступень адказнасці іншай асобы ў яе
намаганні захаваць сексуальную стрыманасць, дазваляе зразумець, наколькі моцная наша
воля і наколькі мы можам даверыцца іншаму чалавеку.

Кантрацэпцыя

У нашых развагах над шостаю запаведдзю я хацеў бы спыніцца на вельмі спрэчнай тэме.
Маю на ўвазе адносіны Бога да кантрацэпцыі. Не адносіны Касцѐла, бо гэта не касцѐльнае
права, а Божае. На першы погляд гэта праблема не вяжацца з запаведдзю «не чужалож». У
Дэкалогу не сказана: «не ўжывай кантрацэптыўных сродкаў». Хтосьці можа абмежаваць
запаведзь Дэкалогу да сцвярджэння: калі я жыву ў сужэнстве, то магу рабіць усѐ, што мне
падабаецца, бо не чужаложу. Аднак, калі прыгледзецца бліжэй да гэтай праблемы, то
відаць, што яна датычыць парушэння Божага права, упісанага ў чалавечае цела,
дакладней, у чалавека як у асобу. Можа менавіта таму, што сучасны чалавек не бачыць
граху ў парушэнні законаў прыроды, яму цяжка зразумець Божы погляд на кантрацэпцыю.

У другім разважанні я ясна падкрэсліваў, што Пан Бог у сваім стваральным акце паяднаў
між сабою два элементы: дар даваць жыццѐ і прыемнасць. Чалавек жа ад вякоў (гэта
праблема старая як свет) спрабуе гэтыя два элементы раздзяліць, г.зн. хоча атрымаць
прыемнасць, выключаючы магчымасць даць жыццѐ дзіцяці. Пазіцыя чалавека ў гэтым
выпадку звязана з павагаю да ўсялякіх законаў, якія ўстанавіў Бог. Часцей за ўсѐ мы маем
на ўвазе законы маральнага характару: «не забівай», «не чужалож», «не крадзі...», тым

часам Пан Бог устанавіў законы, якія кіруюць усім створаным ім светам, г.зн. законы
фізікі, хіміі, астраноміі, біялогіі. Чалавек не можа ігнараваць гэтыя законы, ѐн можа іх
адкрыць і выкарыстаць. Наша пакаленне робіць вялікую памылку, ігнаруючы законы,
устаноўленыя Богам. Мы іх адкрываем, мы імі захапляемся і разам з тым з імі не лічымся.
Напрыклад, мы сведкі знішчэння нашага прыроднага асяроддзя. Амаль ніхто не шануе
вады, паветра, зямлі, лясоў, мора. Мы сведкі абсалютнага ігнаравання законаў, якія
ўстанавіў Бог, і ў гэтым кантэксце трэба таксама зірнуць на закон перадачы жыцця, які так
дакладна і тонка запраграмаваў Бог.

Кантрацэпцыя - гэта спецыфічнае забруджванне найбольш урадлівай часткі зямлі, якою
ѐсць цела жанчыны. Гэта ператварэнне ў сметнік найпрыгажэйшай крыніцы, з якой
выплывае чалавек. У асноўным адказнасць за кантрацэпцыю нясуць мужчыны. Жанчына
бароніцца, каб не быць сметнікам, каб не насіць у сабе смецця: розных мазяў, спіраляў,
укладак. Яна ведае, што яе цела - калыска для жыцця, а не кош для смецця.

Калі яна згаджаецца на кантрацэпцыю, то часцей за ўсѐ робіць гэта пад націскам
мужчыны. Таму адказнасць за прымяненне кантрацэптыўных сродкаў у значнай ступені
кладзецца на мужчыну. Кантрацэпцыя як ігнараванне Божага права праз спробу атрымаць
прыемнасць без давання жыцця - гэта зло.

Аднак адсюль не вынікае, што кожнае сужэнскае спатканне мужчыны з жанчынаю
павінна даваць новае жыццѐ. Бо сам Бог так запланаваў цела жанчыны, што ѐсць у ім дні
плодныя, і дні няплодныя. Намаганне, да якога Касцѐл заклікае сучасную навуку, павінна
ісці, між іншым, у гэтым кірунку, каб засвоіць метад, які лѐгкім і пэўным спосабам
дазволіць жанчыне ведаць, плоднае ў гэты дзень яе цела ці не. (...) Калі б мы замест
вялікіх затратаў на кантрацэптыўныя сродкі ўдасканалілі метад распазнавання плодных
дзѐн так, каб жанчына з абсалютнаю ўпэўненасцю магла сказаць, які ў дадзены момант
стан яе цела, тады б усѐ залежала ўжо толькі ад моцнай волі. Урэшце існуе адзін сродак
панавання над плоднасцю - гэта моцная воля, якая шануе цыкл плоднасці, упісаны ў цела
жанчыны. Такі падыход - гэта знак павагі да таго, што стварыў Бог, і заклік да ўзаемнай
пашаны мужчыны да жанчыны і жанчыны да мужчыны.

У гэтым кантэксце хацелася б звярнуць увагу на тое, што сучасныя кантрацэптыўныя
сродкі, якія прымяняюцца ва ўсім свеце, шкодныя для здароўя маці, а нярэдка і дзіцяці.
Частка з іх скіравана на знішчэнне ўжо зачатага дзіцяці ў першыя дні альбо тыдні ягонага
жыцця, а таму мы маем справу з забойствам. Ёсць дакументы, якія выразна сведчаць пра
цэлы шэраг жаночых захворванняў, выкліканых кантрацэпцыяй. Адносна нядаўна мне
давялося мець драматычную размову з дваццацівасьмігадовым мужчынам, які ў роспачы
праклінаў дзень, калі намовіў сваю жонку паставіць спіраль. Аказалася, што адбылося
нейкае ўнутранае пашкоджанне і ў выніку з'явілася пухліна. Жонка памерла. «Такую
цудоўную жанчыну я сам давѐў да магілы. Я ж усведамляю, што яна была абсалютна
здаровая. Гэта мая віна». Ці можа гэты чалавек яшчэ быць шчаслівы ў жыцці?

У заходніх краінах вялікі працэнт маладых жанчын пакутуе на ракавыя захворванні
жаночых органаў. Даследванні паказалі, што ў большасці гэта дочкі тых жанчын, якія
прымянялі адзін з модных у свой час кантрацэптыўных сродкаў. Маці нічога не сталася, а
дачка памірае ад рака. Гэта вынік ужо ў першым пакаленні. У генетычнай галіне
наступствы праяўляюцца толькі ў трэцім ці нават у пятым пакаленні. А што выявіцца ў
пятым пакаленні?

Бог бачыць будучыню. Мы бачым толькі сѐнняшні дзень. Бог клапоціцца пра наступныя
пакаленні.

Мудрасць вымагае таго, каб мы складалі ахвяру для свайго дзіцяці, унука, праўнука. Не
думайце, што Касцѐл, баронячы Божае права, хоча ўскладніць вам жыццѐ. Не, тут гаворка
пра вялікае дабро, пра ваша шчасце, пра тое, каб вы маглі ўсміхнуцца свайму ўнуку.
Нельга быць шчаслівым чалавекам, ведаючы, што калецтва дзіцяці, унука ці праўнука -
гэта вынік прымянення кантрацэптыўных сродкаў. Тут гаворка пра перспектыву, у выніку
- пра вернасць Божаму замыслу, у якім найбольш поўна заключана дабро чалавека.

Уздымаючы гэтыя канкрэтныя і складаныя пытанні, я паказваю Бога, які ў імя вялікай
любові і з клопатам пра наша дабро ставіць пэўныя патрабаванні. Не хачу, каб вы
ўспрымалі ўсѐ як забарону. Да пэўных рэчаў трэба доўга дарастаць. Першая ўмова такога
дарастання - гэта здольнасць убачыць, якія вялікія каштоўнасці тут маюцца на ўвазе.
Многія не хочуць нават слухаць такіх развагаў, зыходзячы з таго, што калі будуць гэта
ведаць, то трэба будзе тым кіравацца, а гэта абмяжуе іхнюю свабоду. Тым часам Бог хоча
перадусім нас пераканаць, і толькі апошнім аргументам, які Ён выкарыстоўвае, з'яўляецца
пакаранне.

Бог, як добры бацька, заўсѐды хоча пераканаць сваѐ дзіця і радуецца, калі яно пачынае
разумець, што гэта адзіны шлях, які вядзе да сапраўднага шчасця. Бог проста хоча
растлумачыць нам многія рэчы, звязаныя з зямным жыццѐм, але на перакананне патрэбны
час і цярплівасць.

Не хацелася б, каб вы ўспрынялі гэтыя развагі як патрабаванні, якія пераўзыходзяць
вашыя магчымасці. З пэўнымі праблемамі трэба змагацца, часам патрэбны доўгія гады
паступовага сталення перш, чым чалавек пераканаецца ў многіх каштоўнасцях. Бог ведае
пра гэта і таму ўстанавіў сакрамант пакаяння як дапамогу дарастання да поўнай павагі і
любові да Божага права. Трэба, каб мы паступова адкрывалі, як шмат мудрасці, дабрыні і
любові ѐсць у канкрэтных патрабаваннях, якія ставіць нам Пан Бог. Гэта датычыць нашага
дабра і дабра наступных пакаленняў. Гэта датычыць нашай унутранай перамогі, шчасця і
свабоды. Ці здолеем мы сягнуць па гэтыя каштоўнасці сѐння, альбо зможам зрабіць гэта
толькі праз пятнаццаць гадоў - справа іншая. Пазнанне Божага замыслу і яго рэалізацыя -
дзве розныя рэчы. Аднак няма рэалізацыі без грунтоўнага пазнання. Бог рознымі
спосабамі нас вучыць. Гаворка пра тое, каб Ён не мусіў нас вучыць пры дапамозе нашых
уласных вельмі балючых памылак.

Непарыўнасць сужэнства

Гаворачы пра запаведзь «не чужалож», мы маем на ўвазе заклік Бога да вернасці ў
сужэнстве, а значыць гэтая запаведзь стаіць на варце непарыўнасці сужэнства.
Прачытваем яе ў аспекце вучэння Езуса Хрыста, які адхіліў разводны ліст, што дапускаўся
ў законе Майсея. У Старым Запавеце дапускалася магчымасць разводу. Хрыстус цвѐрда
адкінуў гэту магчымасць, прыгадваючы: «што Бог злучыў, чалавек няхай не разлучае».

Хацелася б і тут сказаць аб усім ясна. Сѐння часта можна пачуць нараканні на Касцѐл за
тое, што ѐн не хоча згадзіцца з разводамі. Такога кшталту прэтэнзіі скіраваны не на той
адрас. Гэта не Касцѐл вырашае справу разводаў. Мог бы яе вырашыць толькі Бог, але Ён
пастанавіў, што сужэнства непарыўнае. Чаму Пан Бог так катэгарычна паставіў пытанне,
хоць і ведаў, што не для аднаго чалавека гэта будзе прычынаю болю і цярпення на ўсѐ
жыццѐ? Думаю, што ў вялікай ступені неразуменне такой пазіцыі вынікае з таго, што
сѐнняшні чалавек лічыць сужэнства справаю чыста асабістаю. Гэта мая ўласная справа і
нікога больш не датычыць. Сыходзімся і разыходзімся так, як нам падабаецца. Шукаем
асабістага шчасця. Тым часам у планах Бога сужэнства мае грамадскае вымярэнне. і
павінна разглядацца з такога пункту погляду.

Такім чынам, з грамадскага пункту погляду вернасць сужэнства - гэта паказчык
прыстойнасці і вартасці чалавека. Сапраўдных людзей мы пазнаем па іх адносінах да
бацькоў. Добры сын і добрая дачка, як правіла, з'яўляюцца добрымі людзьмі. Гэтаксама
вернасць мужа ці жонкі сведчыць пра іх чалавечую вартасць. Так ѐсць на ўсѐй зямлі,
незалежна ад узроўню культуры і разнавіднасці рэлігіі.

Хрысціянскае сужэнства - гэта грамадская дамова паміж дзвюма асобамі, дамова,
пацверджаная прысягаю, складзенаю перад Богам. Таму Касцѐл вымагае сур'ѐзнай
падрыхтоўкі да такога рашэння, вымагае афіцыйнага сведкі, якім з'яўляецца святар, а
таксама дваіх сведкаў, якія прадстаўляюць люд Божы. Тыя, што заключаюць дамову,
даюць слова, пацверджанае прысягаю, што захаваюць сужэнскую вернасць ажно да
смерці. Парушэнне гэтай прысягі - абраза перадусім Бога, бо Ён быў прызваны сведкам і
Яму было дадзена слова. Тыя, што складалі прысягу, не гарантавалі яе захавання
вернасцю іншага боку. Прыгадайце свае ўласныя словы прысягі. Там не было сказана:
захаваю табе вернасць, калі ты яе захаваеш. Калі нават той другі здрадзіць, слова,
дадзенае перад Богам, абавязвае мяне аж да смерці.

Таму кожны раз, калі мы сутыкаемся з парушэннем прысягі, маем справу з чалавекам, які
не лічыцца з Богам і не захоўвае вернасці Богу. Да чалавека, які не здольны стрымаць
слова, дадзенага Богу, нельга мець даверу. Калі ѐн падводзіць Бога, то ці не падвядзе нас?

Сужэнства - гэта маленькая частка грамадства. Двое людзей злучаюцца паміж сабою, як
злучаюцца дзве цагліны, утвараючы такім чынам частку муру. Калі ў муры гэтыя цагліны
пачынаюць даваць расколіны, адставаць адна ад другой, то тады ўвесь мур слабне. А калі
яны будуць толькі пакладзены побач, а не будуць паміж сабою сцэментаваны, то пры
першым сур'ѐзным выпрабаванні будова рухне. Таму ад сужэнцаў патрабуецца грамадская
адказнасць. Ніякае грамадства не згодзіцца будаваць гмах свайго жыцця з незамацаваных
цаглінаў, дазваляючы, каб кожная цагліна займала сваѐ ўласнае месца так, як ѐй
падабаецца, і тады, калі ѐй падабаецца. У такім выпадку няма гаворкі пра якую-кольвечы
сур'ѐзную пабудову. Сѐння мы назіраем вялікі крызіс даверу. Нават у сям'і цяжка казаць
пра ўзаемны давер усіх яе членаў. Высвятляецца гэта ў часе звыклых спатканняў у
сямейным коле. Адзін другога баіцца. Бываюць тэмы, якія нельга закранаць нават перад
самымі блізкімі. А калі няма даверу ў сужэнстве, то яго не будзе нідзе. Калі не можам
даверыцца самаму блізкаму чалавеку, якога выбралі сябрам жыцця, то каму можам
даверыцца? Таму любая аднова супольнасці, народу ці чалавецтва павінна распачацца з
адбудовы сужэнскага і сямейнага даверу.

У Польшчы распадаецца адна трэцяя сужэнстваў. Гэта вялікая хвароба нашага часу, гэта
эпідэмія. Замест таго, каб крычаць, што Касцѐл урэшце павінен прызнаць разводы, трэба
ўзяцца за лячэнне гэтай хваробы. Бо з таго, што медыцына абвесціць сухоты не хваробаю,
зусім не вынікае, што няшчасці гэтай хваробы ўжо зліквідаваны. Наадварот, яны і надалей
застануцца цяжкаю хваробаю. Гэта не той шлях. Хрысціянін павінен не крычаць аб праве
на развод, а адкрыць для сябе, якія каштоўнасці маюцца на ўвазе, і змагацца за сужэнскую
вернасць.

Да таго часу, пакуль мы не ўбачым, што праблема датычыць грамадскіх каштоўнасцяў,
датуль сужэнцы будуць пакінутыя на саміх сябе. Тым часам няраз ім трэба дапамагчы, каб
яны вытрывалі ў еднасці. А калі гэта немагчыма, то дапамагчы, каб вытрывалі ў вернасці
Богу. Калі распадаецца сужэнства, калі мы маем справу з параю нешчаслівых людзей,
патрэбна канкрэтная дапамога. Не гарантуе яе і не акажа дзяржаўнае заканадаўства: яно
ўмешваецца звычайна тады, калі ўжо запозна. Тут патрэбен жывы чалавек з сваѐю
дабрынѐю і мудрасцю. Патрэбен хрысціянін. Самотнай маці, пакінутай жанчыне

патрэбная апека, патрэбная дапамога, і хрысціяне абавязаны яе аказаць. Знамянальна, што
розныя каталіцкія рэлігійныя супольнасці тут жа арганізоўваюць такую дапамогу. Нас жа
часцей за ўсѐ гэта не хвалюе. Часта можна пачуць: «Гэта іх справа». Няпраўда. Кожнае
сужэнства - наша агульная справа.

У асобных выпадках сужэнская еднасць немагчыма і трэба жыць паасобку. Гэта здараецца
тады, калі знаходзяцца пад пагрозаю вера, жыццѐ, бяспека альбо годнасць жонкі, мужа,
дзяцей. Аднак з таго, што поўная еднасць губляецца, не вынікае, што гэтыя людзі маюць
права заключыць іншы сужэнскі саюз. (...)

Знакам адновы нашага грамадства будзе супольнае бачанне неабходнасці клопату пра
сужэнскую вернасць. (...) Не кідайма камянямі ў тых, хто не захаваў гэтай вернасці.
Суддзѐю ім будзе Бог. Ведаем, што гэта крыжовая дарога. Адкрываючы хараство Божага
права, трэба імкнуцца ў духу любові падаць руку тым, каму патрэбна дапамога.
Памятайма, што Божае права можна рэалізаваць толькі агульнымі намаганнямі.

Самотна па жыцці

(...) У многіх людзей жыццѐ склалася так, што, нягледзячы на жаданне знайсці сябра
жыцця, гэта не ўдалося. Перад такімі людзьмі - шлях адзіноты. Гэта нялѐгкі шлях. Ёсць
людзі, якія дабравольна, часам чуючы выразны заклік Пана Бога, павінны былі адмовіцца
нават ад прыгожага кахання, каб прысвяціць сябе вызначанаму Богам заданню.

Галоўны прынцып, які павінен быць захаваны ў такой сітуацыі, наступны: бясшлюбнасць
не па выбары, а па ўзнікшай сітуацыі ці жыццѐвай неабходнасці трэба прызнаць і прыняць
як спецыфічны шлях Божага паклікання да любові, г.зн. паклікання аддаваць сябе Богу і
людзям. Канкрэтыку такой аддачы трэба асэнсаваць, удакладніць і ўспрыняць як абавязак.
Толькі чалавек, які не любіць, марнуе жыццѐ: любячы, г.зн. аддаючы сябе, чалавек
выйграе жыццѐ, нават у тым выпадку, калі ѐн вельмі адзінокі. Самотнае жыццѐ мае
грамадскае вымярэнне, бо становіцца знакам вышэйшасці, перамогі духа над целам, а
такія людзі ў грамадстве вельмі патрэбныя. Адкрыццѐ сэнсу сваѐй бясшлюбнасці, сваѐй
адзіноты - справа надзвычай важная, і толькі той, хто гэта зробіць, пачынае ўсміхацца і
бачыць шчасце на сваѐй жыццѐвай дарозе. Шлях у адзіноце часта паяднаны з асаблівым
пакліканнем, напрыклад, са служэннем хворым, з педагагічнаю, выхаваўчаю, грамадскаю
ці навуковаю працаю. Гэта, як правіла, заданне, якое патрабуе атуліць сваім сэрцам значна
больш людзей, чым у сямейным коле, і трэба ім аддаць час свайго жыцця.

Касцѐл з самага пачатку абараняў і надзвычай высока цаніў усіх, хто дабравольна
вырашыў захаваць сваю нявіннасць. Мы жывѐм у такім свеце, які кпіць і насміхаецца з
цнатлівасці. Такія кпіны заўсѐды сведчаць пра духоўную павярхоўнасць чалавека. Сѐння
лічыцца гераіняю жанчына, якая страціла нявіннасць. Але якое ж гэта геройства? На
працягу дваццаці стагоддзяў гераіняю лічылася жанчына, якая магла абараніць сваю
нявіннасць. Гэтая абарона патрабуе намаганняў, працы, ахвяры. Касцѐл атаясамлівае
абарону нявіннасці з абаронаю веры. Ёсць шмат жанчын, якія выбіралі хутчэй мучаніцкую
смерць, чым страту цнатлівасці, што сведчыла пра іхнюю годнасць. Мы жывем у свеце,
дзе робіцца ўсѐ, каб знішчыць каштоўнасці, выпрацаваныя і беражоныя Касцѐлам на
працягу дваццаці вякоў. Звернем увагу, напрыклад, на частыя жарты з нявіннасці. Толькі
чалавек вельмі нізкага маральнага ўзроўню здольны жартаваць з кагосьці, хто вырашыў
жыць у чыстасці. Калі хтосьці не ў сілах рэалізаваць прыгожых ідэалаў, то аблівае іх
брудам. Такая атака на цнатлівасць жыцця вядзецца ўсюды: у кіно, на тэлебачанні, у
прэсе, у штодзѐнных размовах.

У гэтым кантэксце можам паглядзець на сэнс жыцця законніцы - жанчыны, якая свядома і
дабравольна выбірае нявіннасць. (...) Часта лічыцца, што законніца павінна служыць
калекім дзецям, старым і хворым людзям альбо выконваць розныя функцыі ў Касцѐле.
Гэта няпраўда! Дзецьмі і хворымі з поспехам могуць займацца жанчыны, якія маюць сем'і.
Любая праца, якую выконвае законніца, можа быць выканана свецкімі. У чым сэнс жыцця
законніцы? Яна адзявае габіт, каб быць знакам вышэйшасці духа над целам. Такі знак
патрэбны ў свеце. Сѐння і гэты знак спрабуюць замазаць, каб ѐн не быў чытэльны. Нават
многія католікі не бачаць сэнсу такога жыцця і пасвячэння. Часта можна пачуць: «Што
яна робіць? Яна звар'яцела». Не, не звар'яцела. Яна ідзе па вуліцы, каб нагадаць табе, што
можна ўтаймаваць сваѐ цела. Гэта яе заданне, і Бог яе да гэтага паклікаў. Яна ѐсць знакам.
Неяк адзін з будаўнікоў, якія рамантавалі дах у кляштары, пэўны час заляцаўся да
маладой, прыгожай законніцы. Але тыя заляцанні не давалі вынікаў, і тады ѐн сказаў:
«Бачу, што ў законе знішчаюць сэрца жанчыны». Законніца спакойна адказала: «Так, бо
вучаць вялікай любові. Я павінна ўмець любіць вас і яшчэ сто іншых такіх, як вы...»

Гэты адказ сведчыць пра тое, што ѐсць любоў, значна прыгажэйшая за тую, што зведзена
выключна да фізіялогіі.

У гэтым кантэксце трэба таксама разумець сэнс цэлібату святароў. Зразумела, святарства
не паяднана Богам з цэлібатам. Ва ўсходняй Царкве святар можа быць мужам і бацькам.
Грэка-каталіцкая Царква таксама прыняла такую практыку. У рыма-каталіцкім Касцѐле
для атрымання святарскага пасвячэння патрабуецца скласці шлюб чыстасці. Сэнс у тым,
каб святар сваім жыццѐм нагадваў вернікам аб прымаце духа над целам, а таксама быў
дасканалаю прыладаю ў руках Пана Бога. Як святар ѐн можа быць патрэбны сѐння тут, а
заўтра - там. Сям'я ўскладняе такія пераезды. Мы з'яўляемся сведкамі атакаў на цэлібат
святароў. Усѐ гэта - частка шырока задуманай барацьбы з хрысціянскаю рэлігіяй. Пытанне
застаецца адкрытым, бо спалучэнне святарства з цэлібатам зыходзіць з права,
устаноўленага Касцѐлам, а яно можа быць зменена. Аднак трэба памятаць, што цэлібат, па
волі Божай, служыць вялікай справе, якою ѐсць Божае валадарства.

Часта духавенства папракаюць у розных грахах. Трэба ўмець аддзяляць праўду ад
фальшу. Свет хоча знішчыць аўтарытэт святароў. Напэўна, нельга гэтага ўчыніць шляхам
забойства, як адбылося з ксяндзом Папялушкам, бо выйдзе наадварот, аўтарытэт тады
пойдзе ўгару. Аўтарытэт можна знішчыць, падрываючы давер, а гэтага найлягчэй
дасягнуць, паліваючы брудам. Зразумела, святары таксама грэшныя. Частка звестак пра
грахі святароў - праўдзівая. Аднак, калі вы хочаце перадаваць такія звесткі, трэба
імкнуцца высветліць іх праўдзівасць, бо з таго, што той ці іншы святар не здольны
захаваць вернасць свайму пакліканню, не вынікае, што тысячы іншых таксама не
здольныя на гэта. Нельга рабіць абагульненняў. Святарства - гэта нялѐгкі шлях. Калі
вернасць у сужэнстве аказваецца цяжкаю справаю і так пагрозліва ўзрастае колькасць
разводаў, то і для святароў вернасць - справа няпростая. Умейце стаць у духу веры на бок
вялікіх каштоўнасцяў, і тады замест абмовы ці ачарнення з'явіцца на вашых вуснах
малітва аб вернасці для кожнага святара.

Успомнім св. Яна Хрысціцеля. Гэта быў чалавек, які аддаў жыццѐ, баронячы шостую
Божую запаведзь. Ён стаў перад Ірадам і сказаў: «Нельга мець жонкі брата свайго». Ён
выступіў супраць разводу і новага саюзу, заснаванага на разводзе, і за гэта паклаў галаву.
Ніколі Ян Хрысціцель не здолеў бы так адважна стаць на абарону шостай запаведзі, каб
сам не быў чысты. Патрэбныя людзі чыстыя, бо толькі ў іх вуснах абарона чыстасці можа
мець поспех. Праз заступніцтва гэтага вялікага святога будзем прасіць Бога, каб мы ўмелі
ўбачыць каштоўнасць нявіннасці, каштоўнасць адзіноцтва, каштоўнасць тае жыццѐвай
пазіцыі, якая для атачэння становіцца яскравым знакам вышэйшасці духа над матэрыяй.

СЁМАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Прыватная ўласнасць

(...) Правільнае зразуменне сѐмай запаведзі залежыць ад усведамлення вельмі важнай
ісціны: усе матэрыяльныя багацці прызначаныя Богам для ўсіх людзей. Кожны чалавек
мае на іх права. Часовыя багацці маюць агульны характар. Сонца свеціць для ўсіх, зямля
родзіць хлеб для ўсіх, вада - таксама для ўсіх. Кожны чалавек - як дзіця ў вялікай Божай
сям'і - мае права на тое, што з'яўляецца ўласнасцю Бога - ягонага Айца. Бог - адзіны
паўнапраўны ўладальнік усіх створаных багаццяў. Чалавек толькі на нейкі час атрымлівае
пэўныя багацці ва ўласнае распараджэнне і раней ці пазней павінен усе іх вярнуць. Ніхто з
нас не мае часовых рэчаў назаўсѐды, навечна. Пэўны час яны знаходзяцца ў нашых руках,
але нават тады, калі з'яўляюцца нашаю ўласнасцю, надалей маюць агульны характар. Маю
на іх права не толькі я, але ў пэўных сітуацыях і іншыя людзі.

Пры такім падыходзе ўзнікае сѐння шэраг надзвычай цяжкіх пытанняў, на якія мы не
заўсѐды ўмеем знайсці адказы. Гаворка тут ідзе пра пытанні, якія ўзнікаюць, калі мы
супастаўляем людзей, што паміраюць штогод мільѐнамі з голаду, з тымі, якія хварэюць і
паміраюць ад пераядання. Яшчэ больш цяжкія пытанні датычаць перанаселеных краінаў.
Ёсць дзяржавы, у якіх на адзін квадратны кіламетр прыпадае дзвесце чалавек, і ѐсць
краіны, дзе на адзін квадратны кіламетр прыпадае адзін чалавек. Калі мы ўсѐ разглядаем з
Божага пункту погляду і ўяўляем Зямлю адзіным вялікім домам, то чаму дзеці таго самага
Айца павінны цясніцца ў адным пакойчыку, калі ў суседнім, за сцяною, ѐсць гэтулькі
месца. Паўтараю, гэта цяжкія пытанні, звязаныя з сѐмаю запаведдзю, пытанні, з якімі
змагаецца сѐння Касцѐл і цэлы свет.

Хтосьці скажа: «Гэта праўда, што зямля - уласнасць Бога, але жаданне замяніць яе ў дом,
населены любячаю сям'ѐю - навука не з гэтага свету». І слушна: сапраўды, навука не з
гэтага свету, бо гэта аб'яўленая навука, але яна ўказвае адзіны шлях для дасягнення
спакою на свеце. Прычынаю ўсіх дыскусій пра мір з'яўляецца парушэнне альбо захаванне
сѐмай запаведзі.

У межах агульнага права на ўсе багацці, якія выйшлі з рук Бога, трэба звярнуць увагу
таксама на вызначанае воляю Божаю права на прыватную ўласнасць. Кожнаму чалавеку
для захавання свабоды, незалежнасці і годнасці патрэбна матэрыяльнае багацце для яго і
для ягонай сям'і. Кожны мае права на свой уласны свет, які стварае ягоны дом, пэўная
сума грошай, убранне, ежа. Кожны мае права на гэта. Бо калі б чалавек быў пазбаўлены
гэтых неабходных сродкаў для жыцця, трапіў бы ў залежнасць ад іншых людзей,
становячыся іхнім нявольнікам.

Хачу звярнуць увагу на дзве крайнасці. Калі хтосьці збярэ вялікае багацце, то становіцца
яго нявольнікам і пачынае баяцца, каб гэтага ў яго хтосьці не адабраў. Калі чалавек
зробіць мэтаю жыцця памнажэнне сваіх багаццяў, ѐн становіцца нявольнікам таго, што
мае. Гэта адна крайнасць. Другая крайнасць - беднасць. Бедны чалавек становіцца
нявольнікам іншых людзей. Каб жыць, ѐн павінен прадаваць сябе. Ён не мае свабоды,
губляе сваю годнасць. Бог перасцерагае перад гэтымі крайнасцямі і паказвае іншы шлях,
шлях прыватнай уласнасці, якая дае ўсѐ неабходнае для нармальнага жыцця, для
гарантаванасці свабоды і годнасці чалавека.

Што датычыць спосабаў набыцця ўласнасці, то першы з іх заключаецца ва ўзяцці
нічыйных рэчаў. Напрыклад, збіранне грыбоў у лесе. Грыбы - гэта нічыйная ўласнасць.
Яны належаць таму, хто іх знойдзе. Гэтаксама і маліны ў лесе. Але калі маліны растуць у

садзе, то гэта ўжо прыватная ўласнасць, яны маюць свайго ўладальніка, і мы не маем на іх
права.

Другім сродкам здабыць права ўласнасці з'яўляецца праца. Плѐн працы належыць таму,
хто працуе. Гэтага вымагае справядлівасць. Плѐн нашай працы - гэта наша ўласнасць.
Зразумела, гэта можа быць плѐн, непасрэдна аддадзены ў рукі, альбо заменены
справядліваю аплатаю.

Трэці сродак для набыцця ўласнасці - атрыманне спадчыны альбо дару. Калі хтосьці мне
штосьці дае, то тады я станаўлюся ўладальнікам гэтай рэчы. І, нарэшце, абмен альбо
купля, чаго тлумачыць не трэба.

Сѐмая запаведзь кажа: «Не крадзі», гэта значыць, не прысвойвай таго, што з'яўляецца
чужою ўласнасцю. Ці існуюць сітуацыі, у якіх чалавек можа забраць у кагосьці якуюсьці
рэч, парушаючы яго права на ўласнасць? Такая сітуацыя існуе і датычыць сродкаў,
неабходных для жыцця, найчасцей хлеба і вады. Калі чалавеку пагражае галодная смерць,
ѐн мае права ўзяць у іншага штосьці з ежы, калі той мае больш, чым яму неабходна. Аднак
нельга забіраць у чалавека апошняй крошкі, бо нельга ратаваць уласнае жыццѐ за кошт
жыцця іншага. Калі гэты іншы мае шмат, то я магу ўзяць для сябе і для кагосьці, хто
памірае з голаду побач са мною. Гэта не крадзеж. Права ўзяць вынікае з агульнасці ўсіх
багаццяў, якія паходзяць з рукі Пана Бога. Аднак нельга браць, калі хтосьці трэці быў бы
абвінавачаны ў крадзяжы і быў бы за гэта пакараны. Трэба ўлічваць не толькі абставіны,
але таксама любоў да бліжняга.

Грамадская ўласнасць

З мэтаю зразумення Божага наказу «не крадзі» я ўжо звярнуў увагу на права на
прыватную ўласнасць. Сѐмая запаведзь стаіць на варце гэтага права, якое гарантуе
свабоду і годнасць асобы. Апроч крайняй неабходнасці, гэта значыць, небяспекі смерці,
нельга парушаць гэтага права ні ў якім іншым выпадку. Неяк пасля казання ў мяне
запыталі, ці ўлічвае дзяржаўнае заканадаўства сітуацыю крайняй неабходнасці. Я не
з'яўляюся ні юрыстам, ні спецыялістам у галіне грамадзян-скага заканадаўства. З размоваў
з юрыстамі я зрабіў выснову, што гэта складаная справа. У прынцыпе яны прызналі, што
калі нават грамадзянскае заканадаўства не ўлічвае сітуацыі крайняй неабходнасці, то
напэўна змяншае велічыню пакарання. Тым не менш, зададзенае пытанне мае больш
глыбокі сэнс, і я хачу звярнуць на гэта ўвагу. Прашу заўсѐды памятаць пра адрозненне
паміж Божымі законамі і законамі чалавечымі. Пры алтары святар тлумачыць Божыя
законы, а не дзяржаўныя. Такім чынам, калі мы апынемся побач з чалавекам, які памірае з
голаду, і возьмем у іншых жменю круп, ратуючы яго ад смерці, то не толькі не ўчынім
крадзяжу, але зробім добры ўчынак. Бог нас за гэта не пакарае, а ўзнагародзіць. Так
выглядае справа з пункту погляду Божага права, з пункту погляду сумлення. Але калі
ўладальнік гэтых круп абвінаваціць нас і аддасць у рукі дзяржаўнага правасуддзя, то мы
павінны быць падрыхтаваны да прыкрых наступстваў. У імя дзяржаўнага правасуддзя
няраз цярпяць людзі не з прычыны зла, але з прычыны дабра. Прыклад - цярпенне і
смерць Хрыста.

На думку свету, можна красці, толькі нельга пападацца. Караецца не той, хто крадзе, а
той, хто не ўмее красці, хто пападаецца. Намаганні гэтага свету зусім не скіраваны на тое,
каб не было злодзеяў, а на тое, каб удасканаліць метады крадзяжу, каб не пападацца. Так
думае свет. Бог жа прагне, каб не было злодзеяў, каб не было тых, хто крадзе. Разважаючы
над Дэкалогам, трэба мець на ўвазе найвышэйшы суд справядлівасці. Найвышэйшую
судовую ўстанову, але не гэтую, у сталіцы дзяржавы, а тую, у небе. Бог - наш суддзя, і ўсе

гэтыя моманты, якія я тут прыводжу, належыць судзіць Яму. Ніжэйшыя інстанцыі могуць
нас пакрыўдзіць, але гэтая, найвышэйшая інстанцыя ніколі нас не пакрыўдзіць.

Пасля такога тлумачэння я хацеў бы пайсці далей і паглядзець разам з вамі на грамадскую
ўласнасць, гэта значыць, на сітуацыю, у якой тыя самыя багацці належаць пэўнай групе
людзей. Гэта можа быць сям'я, дзяржава, народ, некалькі паяднаных народаў, Касцѐл.
Галоўны прынцып гучыць так: агульным багаццем нельга распараджацца па ўласнаму
меркаванню, г.зн. нельга рабіць з яго прыватнай уласнасці. Можна адмовіцца ад
прыватнай уласнасці на карысць агульнага дабра, але без згоды ўсіх нельга зрабіць
грамадскае багацце прыватнаю ўласнасцю. Напрыклад, калі хтосьці мае каштоўную
калекцыю карцінаў, ѐн можа яе аддаць у музей, робячы тым самым прыватную ўласнасць
уласнасцю публічнаю. Аднак чалавек не можа забраць з музея карціны і перанесці яе ў
свой прыватны дом. Ідэальная сітуацыя ствараецца тады, калі супольнае багацце збіраецца
дзякуючы дабравольным актам адрачэння ад прыватнай уласнасці. Чым менш насілля,
чым менш сілы пры збіранні агульнага багацця, тым больш павагі да гэтага багацця.

Мы жывем пры сацыяльна-эканамічнай сістэме, заснаванай на грамадскай уласнасці. Таму
часцей за ўсѐ парушэнне сѐмай запаведзі Дэкалогу датычыць прысвойвання чагосьці з
грамадскай уласнасці. Гэта часта адбываецца таму, што многія людзі атаясамліваюць
грамадскую ўласнасць з нічыйнай. Тым часам грамадская ўласнасць мае ўладальніка: ім
з'яўляецца ўсѐ грамадства, і немагчыма з яе што-небудзь прысвоіць, не ўчыніўшы крыўды
іншым.

Вось прыклад. Мне патрэбна электрычная лямпачка. Я не магу купіць яе ў магазіне, бо іх
там няма, але яны ѐсць у мяне на працы. Я выкручваю лямпачку і прыношу яе дадому. На
працы - лямпачка нічыйная, таму няхай турбуецца хтосьці, а не я. Логіка даволі простая:
справа пастаянна датычыць лямпачкі - у мяне няма лямпачкі, мне патрэбна лямпачка, я
бяру яе. Памылка такой логікі ў тым, што чалавек бачыць толькі і выключна лямпачку, а
не заўважае, што ў той момант, калі ѐн рашаецца яе выкруціць, ѐн робіць выбар паміж
лямпачкаю і ўласным сумленнем: альбо буду мець лямпачку, альбо буду прыстойным
чалавекам. Таму гэты выбар паміж рэччу - часам вельмі малой вартасці - і паміж
чалавекам і яго прыстойнасцю. Калі для кагосьці лямпачка больш каштоўная, чым яго
ўласнае сумленне, то не трэба здзіўляцца, што ѐн выкруціць тую лямпачку. У той момант,
калі чалавек працягвае руку не па сваю рэч, ѐн пакідае супольнасць сумленных людзей і
ўваходзіць у кола несумленных асобаў, становіцца злодзеем. Катэгорыі несумленнасці
вельмі розныя, пачынаючы з таго, хто крадзе лямпачку, і даходзячы да таго, хто
прысвойвае мільѐны, але гэта ўжо толькі справа катэгорыі. Прычым кар'еру ў тым
несумленным свеце можна зрабіць вельмі хутка (...).

Трэба мець на ўвазе ўвесь гэты надзвычай пагрозлівы механізм, які існуе ў нашым
грамадстве. Нам здаецца, што справа датычыць рэчы. Мы губляем з поля зроку вялікую
каштоўнасць, якою з'яўляецца прыстойнасць чалавека. Тым часам Бога хвалюе не рэч, Бог
заўсѐды дбае пра чалавека і таму заклікае: «Не крадзі».

Вы скажаце мне: мы жывем у такой сітуацыі, у якой нельга быць сумленным. Проста не
ўдасца быць ім. Калі не ўкраду, то не змагу пражыць. Такога тыпу закіды мне даводзілася
чуць дзесяткі разоў з вуснаў католікаў. (...) Згаджуся, што ў нашай сітуацыі сапраўды
нялѐгка быць сумленным чалавекам, але толькі тады, калі чалавек застаецца адзін. Тым
часам можна быць сумленным, жывучы ў супольнасці некалькіх сумленных, прыстойных
людзей, якія дапамагаюць адно аднаму. (...) У супольнасці лягчэй захаваць сумленнасць.
Хрысціяне першых стагоддзяў тым здзіўлялі свет, што змаглі ў аднолькава цяжкіх умовах
супольна змагацца за сумленнасць. У гэтым праяўлялася сіла хрысціянства.

Аснова гаспадарчага ладу

Сѐмая запаведзь, баронячы права на ўласнасць, з'яўляецца адным з істотных прынцыпаў
грамадскага парадку. Парушэнне гэтага права вядзе да заняпаду жыцця дадзенай
супольнасці. Таму ўсе сумленна рэдагаваныя законы, якія ўнармоўваюць жыццѐ як у
міжнародным маштабе, так і ў невялікіх супольнасцях, пастаянна звяртаюцца да гэтага
Божага наказу. Гэту норму паўсюль ведаюць і ўсюды афіцыйна прызнаюць.

Але не заўсѐды людзі звяртаюць увагу на ўнутраны бок сѐмай запаведзі. Бог, кажучы «не
крадзі», бароніць не так нашыя кішэні, як нашыя сэрцы. Асабліва Ён клапоціцца пра
спакой нашага сумлення. Пра тую каштоўнасць, ад якой залежыць нашае шчасце. Бо
кожны крадзеж, гэта значыць прысваенне сабе рэчы, на якую мы не маем аніякага права,
абуджае ў душы неспакой, які вельмі цяжка заглушыць. «Украдзеная рэч кліча свайго
ўладальніка» - і гэты кліч гучыць перадусім у сумленні злодзея.

Трэба зазначыць, што Богу не так рупіць тое, каб нас ніхто не абакраў, Яму рупіць, каб мы
не былі злодзеямі. Ён не сказаў: «Глядзі, каб цябе не абакралі», але сказаў «не крадзі». Бо
крыўду, якую нам учыніць злодзей, Бог можа кампенсаваць, але нават Ён не можа зрабіць
шчаслівым злодзея. Злодзей ідзе шляхам неспакою і на гэтым шляху сябе знішчае.

Крадзеж адносіцца да найбольш вымерных грахоў. Іншыя грахі, якія датычаць духовых
каштоўнасцяў, цяжэй ацаніць, а крадзеж можна ацаніць да капейкі, да граша. Таму такі
вялікі ягоны ўплыў на фармаванне сумлення. Украдзеная рэч вымагае яе вяртання, і
пакуль цалкам не будзе вернута свайму ўладальніку, абцяжарвае сумленне злодзея. У часе
душпастырскіх сустрэчаў людзі, часам праз многа гадоў, прызнаюцца: «у
дваццацігадовым узросце я ўкраў гадзіннік, сѐння мне восемдзесят, але той гадзіннік не
дае мне спакою», «украў пэўную суму грошай у сваѐй сястры, і ўсе сорак гадоў гэта мяне
мучыць. Сястра даўно памерла, а сумленне грызе мяне». Часта такія грахі ўтойваюцца, а
гэта цягне за сабою святатацкія споведзі і святатацкія Камуніі... Крадзеж так паўсюдна
асуджаецца, што чалавек саромеецца прызнацца ў гэтым граху, адсюль вынікаюць
складанасці пры споведзях, і складанасці гэтыя цягнуцца часам доўгія гады.

Крадзеж, які часта паўтараецца, здольны знішчыць сумленне. Яно губляе арыенціры, дзе
дабро, а дзе зло. Закаранелы злодзей крадзе ўсѐ часцей і з кожным разам усѐ больш.
Дадаюцца іншыя грахі - ашуканствы, паклѐпніцтвы і нават забойствы. Часта такі чалавек
трапляе ў злачыннае асяроддзе і топіцца ў багне амаральнасці альбо канчае жыццѐ за
кратамі. Крадзеж і п'янства - самыя кароткія шляхі да разбурэння асобы.

Крадзеж небяспечны для злодзея, бо адбірае ў яго спакой і знішчае ягонае сумленне; але
крадзеж надзвычай небяспечны і з грамадскага пункту погляду, бо знішчае давер да
людзей. Таму ўсѐ, што знішчае давер, становіцца пагрозаю для супольнасці.

Такім падрывам даверу да іншага з'яўляецца выкрыццѐ ягонага крадзяжу. Калі камусьці
грамадская думка прыклеіць этыкетку «злодзей», то тым самым выкідвае яго па-за
асяроддзе сумленных людзей. Ужо ніхто не будзе мець да такога чалавека даверу; людзі
могуць з ім яшчэ вітацца, калі ѐн багаты альбо займае высокую пасаду, але ўжо ніхто яго
не будзе паважаць. Трэба шмат гадоў сумленнага жыцця, каб гэтая падазронасць аслабла,
хоць амаль немагчыма, каб яна знікла цалкам.

Вось кіраўнік, чалавек усімі паважаны, пад націскам дырэктара аддае прэмію, якая
прызначалася супрацоўнікам, «сваім» людзям. Гэта адна з формаў крадзяжу. Справа
раскрываецца, успыхвае абурэнне, калектыў рашуча асуджае гэтага чалавека. Пытаю ў

ягоных супрацоўнікаў: «Ці мае ѐн шанец выправіць такую памылку?». Яны адказваюць:
«Ніякага. Хіба, павінен быў бы адабраць тую прэмію ў «сваіх» і аддаць тым, каму яна
прызначалася, а гэтага ѐн ужо зрабіць не можа». (...)

Такім чынам адзін крадзеж, нават не для сябе, а для «сваіх», перакрэсліў гэтага чалавека ў
вачах іншых. Ніхто ўжо не мае да яго даверу, і ѐн ведае пра гэта. Крадзеж знішчыў
вялікую грамадскую каштоўнасць. Грошы пры справядлівым падзеле наступнай прэміі
яшчэ можна вярнуць, а даверу ўжо не вернеш. Таму вартасць даверу большая, чым
вартасць самых вялікіх грошай.

Сѐмая запаведзь з'яўляецца асноваю сацыяльнага і гаспадарчага ладу кожнага грамадства.
Усе дыскусіі на тэму ўзбраення датычаць сѐмай запаведзі. У рэшце рэшт людзей хвалюе
адказ на пытанне, як абараніць тое, што яны маюць, альбо, як займець тое, што маюць
іншыя. Капіталізм і марксізм - гэта нішто іншае, як дзве розныя інтэрпрэтацыі сѐмай
запаведзі. Хрысціянін павінен убачыць Божы замысел, укладзены ў гэты кароткі,
зразумелы кожнаму чалавеку заклік «не крадзі». Павінен ведаць, што калі б мы ўсе пачалі
прытрымлівацца гэтай запаведзі, то грамадскі, эканамічны і нават палітычны лад
усталяваўся б на свеце вельмі хутка.

У нас усе крадуць

Найбольш частым парушэннем сѐмай запаведзі ѐсць крадзеж, гэта значыць патаемнае
прысваенне сабе чужой уласнасці. Патаемнае, бо ўладальнік альбо не ведае, што ў яго
ўкралі, альбо не ведае, хто ўкраў. Іншым грахом, заўсѐды цяжкім, з'яўляецца рабунак -
прысваенне чужой рэчы з дапамогаю сілы. У такіх выпадках звычайна не грэбуюць ні
шантажом, ні пабоямі, ні нават забойствам. Той, хто хоча займець чужую ўласнасць,
спрабуе пазбавіцца ад усіх, хто гэту ўласнасць абараняе, яго не спыняе нават забойства.
Такім рабункам заўсѐды з'яўляецца захопніцкая вайна.

Трэцяя разнавіднасць граху супраць сѐмай запаведзі заснавана на знішчэнні чужой
уласнасці. Як у выпадку крадзяжу, так і ў выпадку рабунку мы маем справу з маѐмасцю,
якая застаецца ў руках злодзея; губляе ўладальнік, але атрымлівае той, хто ўкраў. У
выпадку ж знішчэння чужой уласнасці ніхто нічога не атрымлівае. Такая з'ява ў
грамадскім маштабе называецца вандалізмам. Знішчэнне можа быць выклікана таксама
недахопам апекі над даверанаю рэччу. Тут маем дачыненне з так званым марнатраўствам.
Аўтамабілі дзяржаўных прадпрыемстваў маюць значна карацейшы перыяд эксплуатацыі,
чым прыватныя. Бо ўладальнік клапоціцца пра сваю машыну, пастаянна даглядае яе,
нешта падкручвае, рамантуе, а на прадпрыемстве вадзіцель у гэтым не зацікаўлены.
Занядбанне невялікіх непаладак вядзе да цалкавітага знішчэння.

Велічыня граху залежыць ад вартасці ўкрадзенай рэчы і велічыні крыўды, нанесенай
дадзенаму чалавеку. Няма сумнення, што большы грэх украсці тысячу рублѐў, чым сто
рублѐў, але крадзеж інваліднай каляскі ў інваліда можа быць большым грахом, чым
крадзеж дарагога аўтамабіля ў здаровага чалавека.

На фоне гэтых трох парушэнняў сѐмай запаведзі, якія сустракаюцца найбольш часта, я
хацеў бы адказаць на пытанне, што не-не ды й узнікае ў розных дыскусіях і размовах.
Чаму ў нашай сітуацыі мы так часта сутыкаемся з крадзяжом і марнатраўствам? Жадаючы
адказаць на гэтае пытанне, трэба звярнуцца да асноўнага прынцыпу рэвалюцыі, якая
адмаўляе сѐмую запаведзь. Бо ва ўсіх рэвалюцыях на свеце на працягу вякоў людзям
бедным паказваецца на людзей багатых і гаворыцца: «паглядзі, яны маюць, а вы не маеце.
Ідзіце і забярыце ў іх». Гэтым самым людзей штурхаюць да парушэння сѐмай запаведзі. І

робіцца тое ў імя так званай «справядлівасці». Аргументацыя тут простая: бедныя маюць
такое самае права на ўсѐ гэта, як і багатыя. Багатыя маюць палацы, а вы, бедныя, маеце
халупы. Яны маюць зямлю, а вы не маеце нічога. Яны маюць фабрыкі, а вы - толькі рукі.
Ідзіце і забярыце. Лѐгка такім чынам пераканаць чалавека, каб ѐн пасягнуў на чужую
ўласнасць, і калі ўжо ѐн будзе перакананы, то немагчыма пераканаць яго ў адваротным,
каб у пэўны момант ѐн перастаў пасягаць на чужую ўласнасць. Так парушаецца асноўны
прынцып сумлення, які заключаны ў Божай запаведзі «не крадзі».

Менавіта тут паўстаюць перад намі цяжкія праблемы нашай рэчаіснасці. Заўсѐды будзе
хтосьці багацейшы за мяне. Калі я адзін раз мог узяць, то чаму не магу ўзяць другі раз?
Калі дзяржава багацейшая за мяне, то чаму я не магу браць у дзяржавы так, як браў
калісьці ў вялікіх уладальнікаў? Пра гэта трэба памятаць, калі мы хочам зразумець
механізмы, што кіруюць светам, у якім мы жывем. Калі б на самым пачатку была
пастаўлена ўмова: мы - бедныя, але агульным намаганнем можам разбагацець, то справа
была б простая. Так хоча Бог і Касцѐл. Мы здольныя зрабіць, каб нашае жыццѐ з кожным
разам было ўсѐ лепшае. Прыкладзем агульныя намаганні, каб мець болей. Бо
справядлівасць заснавана не на тым, каб адбіраць у іншых, а на тым, каб шанаваць права
на ўласнасць. Толькі той, хто шануе права на ўласнасць, можа быць названы чалавекам
справядлівым.

З гэтым звязана іншая справа. Увесь Дэкалог уяўляе сабой адну цэласную канцэпцыю,
якая прадугледжвае захаванне грамадскага парадку. Калі свядома і дабравольна адкінуць
адну запаведзь, то тым самым чалавек згаджаецца на тое, каб адкінуць і ўсе астатнія. Ён
павінен апраўдвацца, чаму не шануе сѐмай запаведзі, і пачынае падманваць, г.зн. парушае
восьмую запаведзь. Калі ж хтосьці дабравольна не аддае сваѐй уласнасці, то трэба яе
забраць сілаю, а калі будзе супраціўляцца, то трэба яго забіць - тым самым парушаем
пятую запаведзь - і г.д., і г.д. З моманту свядома і дабравольна праігнараванай аднае
запаведзі, распадаецца ўвесь Дэкалог. Таму не трэба здзіўляцца, што ўсѐ часцей у нашым
жыцці мы сутыкаемся з разбурэннем асобы і грамадства, якое будуе гэтае жыццѐ,
ігнаруючы Дэкалог. Дзесяць запаведзяў - гэта цудоўна запланаваны Богам грамадскі
кодэкс, які павінен быць цалкам захаваны. Ігнараванне аднаго параграфу цягне
ігнараванне ўсіх.

Таму, калі хтосьці свядома і дабравольна адкідае сѐмую запаведзь, то тым самым
згаджаецца на парушэнне іншых, даходзячы да высновы, што Бога няма. Датуль, пакуль я
чую, што Бог кажа «не крадзі», датуль я павінен з Богам лічыцца. Калі ж я прызнаю, што
магу браць у багацейшага за мяне, то тым самым стаўлю сваѐ меркаванне на месца
Божага, і Бог мне ўжо не патрэбны. Найлягчэй сказаць сабе, што Бога няма. Так паўстае
матэрыялізм. Гэта заканамернасць. Многія думаюць, што матэрыялізм вынікае са
сцвярджэння, што Бога няма, і шукаюць новага права, якое хочуць удасканаліць. На самай
справе - усѐ наадварот. Спачатку адбываецца ігнараванне Божага права, а пасля гэтага
наступае заканамерная выснова - Бога няма. Мы жывем у рэчаіснасці, асноўныя
прынцыпы якой трэба сабе ясна ўсвядоміць. З пункту погляду гістарычнага, грамадскага
ці палітычнага ўзнікненне многіх грамадскіх рухаў і рэвалюцый можна растлумачыць, але
з пункту гледжання рэлігійнага іх нялѐгка апраўдаць. Чалавек, які хоча кіравацца сваім
уласным сумленнем, ні ў якім выпадку не можа замест Божага права «не крадзі» прыняць
прынцып: «бяры ў багацейшага за цябе».

Кажу пра гэта таму, што ў сусветным маштабе чуюцца галасы, што Хрыстус, бачачы
вялікія сацыяльныя кантрасты, узяўся б за стрэльбу і арганізаваў бы рэвалюцыю. Ніколі!
Калі ў вядомай нам евангельскай сітуацыі Пѐтр выхапіў меч, то Хрыстус сказаў яму:

«схавай меч у похвы, бо хто мечам ваюе, ад мяча гіне». Хрыстус строга захоўваў Дэкалог -
Божае права. Ён ведаў, што яно - аснова кожнага грамадскага жыцця. (...)

Для нас, людзей веруючых, канфрантацыя пазіцый зразумелая. Паколькі мы верым у Бога,
то для нас абавязковаю з'яўляецца не толькі сѐмая запаведзь, але і ўсе астатнія! Калі
хтосьці не хоча прытрымлівацца Дэкалогу, то не трэба здзіўляцца, што такі чалавек не
верыць у Бога. Ён выбраў іншы шлях, і сам будзе за гэта адказваць. Гэта яго справа. Такія
людзі ѐсць нават у нашых уласных сем'ях. Не трэба гэтаму здзіўляцца, але трэба зрабіць
усѐ, што ў нашых сілах, каб выстаяць на тым шляху, які ўказвае нам Бог. Кожны
сумленны і мудры чалавек скажа: няма нічога больш разумнага, чым жыць паводле
Дэкалогу. Няма мудрэйшай жыццѐвай дарогі. Так, яна цяжкая, часам вельмі цяжкая, але
няма мудрэйшай.

Краду, бо мне мала плацяць

Ці можна «ўкрасці», гэта значыць цішком забраць у таго, хто ўкраў у мяне? Зразумела,
гаворка ідзе не пра крадзеж у прамым сэнсе, а пра адабранне сваѐй уласнасці. Заўсѐды
можна дамагацца справядлівасці адкрыта, але тады мы выяўляем злодзея і такім чынам
знеслаўляем чалавека.

Патаемнае адабранне сваѐй уласнасці ў злодзея мае той плюс, што не ганьбіць чалавека.
Адказ тут адназначны - можна забраць сваю ўласнасць без аніякіх сумненняў, больш за
тое, Касцѐл вучыць, што калі тае ўкрадзенай рэчы ўжо няма, то можна забраць
раўназначную. Можна зрабіць гэта патаемна, толькі трэба ўлічваць, што пры адабранні
раўназначнага трэба быць вельмі асцярожным: бо і тады, калі мы забіраем сваю рэч,
злодзей можа бараніцца, ведаючы, што яго выкрылі; і тады, калі мы забіраем нешта
раўназначнае ўкрадзенаму, г.зн. ягонае, мы можам самі быць названыя злодзеямі і такім
чынам самі сябе зняславім.

У сувязі з гэтым паўстае іншае, яшчэ больш праблемнае пытанне: ці можна цішком узяць
зарплату, якую мне не выплацілі за маю працу? Часцей за ўсѐ гаворка ідзе пра пэўную
кампенсацыю несправядлівай аплаты, г. зн. уласнаручнае ўстанаўленне справядлівасці.
Часта можна пачуць адказ: зразумела, можна, гэта ж тое самае, што і ў першым выпадку.
Працадаўца - гэта той жа злодзей, бо не заплаціў мне таго, што належыць.

Вось тут я хачу звярнуць увагу на тое, што справа гэта вельмі складаная і нельга яе
спрошчваць. Зразумела, я маю на ўвазе сумленне веруючага чалавека, для якога Дэкалог і
запаведзь «не крадзі» маюць прынцыповую вартасць.

Пры прыѐме на працу заключаецца дамова. Кіраўнік ставіць умовы, акрэслівае аб'ѐм
працы, ясна агаворваючы яе аплату. Той, хто падпісваецца пад такою дамоваю, павінен яе
выконваць. Калі ж аплата здасца несправядліваю, канфлікт павінен вырашацца
афіцыйным шляхам, а не шляхам крадзяжу.

Другая праблема больш складаная. Сапраўды, хто павінен ацаніць справядлівасць аплаты
мае працы? Работнік заўсѐды будзе ацэньваць сваю працу вышэй, чым яна таго
заслугоўвае, бо гэта ацэнка самога сябе. (...)

Ацэнка сваѐй уласнай працы заўсѐды пазначана суб'ектывізмам і таму канкрэтнае
пасяганне на кампенсацыю - справа вельмі рызыкоўная.

Па-трэцяе, ѐсць работы прадуктыўныя, якія прыносяць велізарныя прыбыткі, але ў тым
самым грамадстве ѐсць работы непрадуктыўныя. Чаму той, хто працуе на вытворчасці,
павінен атрымліваць за сваю працу вялікія грошы, а той, хто толькі служыць, -
мінімальныя? Напрыклад, шэсць гадзін працы шахцѐра можна ацаніць дакладна,
пераводзячы ў грошы колькасць здабытага ім вугля. Але шэсць гадзін працы настаўніцы з
пункту погляду прадукцыі ацаніць нельга. Яе намаганні могуць даць плѐн толькі праз
некалькі ці нават праз дзесятак гадоў. І яшчэ адно. З прадпрыемства ці са складу можна
штосьці вынесці, але што вынесе, скажам, выхавацелька з ясляў? Якім чынам яна павінна
кампенсаваць па справядлівасці свой заробак?

Мяркую, што гэтага дастаткова, каб звярнуць увагу на складанасць праблемы. Увогуле,
дабівацца справядлівасці так, як уздумаецца, надзвычай цяжка і небяспечна. Хрыстус у
Евангеллі не дапускае такога вырашэння праблемы. Ён кажа: «Калі хтосьці забраў у цябе
плашч, аддай яму і кашулю». Гэта значыць, не дабівайся справядлівасці. Хрыстус заклікае
чалавека сцярпець крыўду, а не дамагацца вяртання рэчаў, бо ягоная добрасумленнасць
значна важнейшая.

У размовах на такія тэмы пастаянна чую адно і тое ж: сѐння немагчыма жыць не крадучы,
сѐння ўсе крадуць. Я заўсѐды адказваю: не ўсе, бо я не краду і лічу, што тут, у касцѐле,
напэўна шмат хто абразіўся б, калі б яго паспрабавалі назваць злодзеем.

Адкрыйма механізм усяго гэтага дзеяння. Злодзей хоча апраўдаць сябе і, як правіла,
імкнецца да таго, каб усе, хто знаходзіцца побач, кралі. Сумленны чалавек заўсѐды
выклікае ў злодзея дакоры сумлення і таму ѐн любымі шляхамі намаўляе да крадзяжу,
хоць бы нечага дробнага і нявартага. Бо справа не ў рэчах, а ў тым, каб рукі ў чалавека
былі запэцканыя. Чыстыя рукі тояць небяспеку, бо могуць у любы момант абвінаваціць.
(...)

Праблема гэта вельмі балючая. Я закранаю далікатнае пытанне, але прашу памятаць, што
нельга апраўдвацца грамадскім ладам. Зрэшты, гэта з'ява, характэрная не толькі для
сацыялістычнага ладу, падобнае можна ўбачыць таксама й на Захадзе. Гэта ўвогуле ўпадак
маральнасці сучаснага чалавека. Тым не менш, хоць бы і давялося жыць у свеце адных
толькі злодзеяў, калі мы стаім на баку Бога і ідзем дарогаю Ягоных запаведзяў, то павінны
быць верныя Ягонаму прынцыпу: «Не крадзі». Бог не паставіў ніякіх умоваў, не загадаў
Майсею дапісаць: «з выключэннем сацыялістычнага ладу». Не, Бог клапоціцца пра нашу
сумленнасць. Нагадваю тое, пра што ўжо казаў: хто крадзе, выбірае паміж рэччу і ўласнаю
годнасцю. Сѐння хачу сказаць яшчэ больш: выбірае паміж рэччу і Богам, бо калі чалавек
захоўвае годнасць, то ідзе шляхам, на якім ѐсць Божае благаславенне.

Жыццѐ з Богам у тысячу разоў прыгажэйшае і багацейшае, чым у палацы, выбудаваным з
крадзенага золата, але без Бога.

Хабар

Не менш балючаю праблемаю нашай рэчаіснасці з'яўляецца хабарніцтва. Крадзеж
пераважае на прадпрыемствах вытворчасці, там, дзе ѐсць што ўкрасці; хабарніцтва - на
прадпрыемствах абслугоўвання і ва ўстановах, там, дзе цяжка ўкрасці, а трэба выканаць
якуюсьці працу. Гэтыя дзве формы парушэння сѐмай запаведзі цесна звязаныя паміж
сабою. Паколькі вялікая частка грамадства занята ў сферы абслугоўвання, а таму не можа
мець дадатковых прыбыткаў з крадзяжу прадуктаў ці матэрыялаў, то яна бярэ хабар.

Што такое хабарніцтва? Гэта залежнасць выканання паслугі ад дадатковага дару,
атрыманага ад чалавека, якому робіцца паслуга. За сваю прафесійную працу той, хто
робіць паслугу, атрымлівае зарплату і ў імя справядлівасці ў межах гэтай зарплаты
павінен добра выконваць свае абавязкі. Залежнасць выканання абавязковай паслугі ад
дадатковага дару несумленная і цягне за сабою парушэнне сѐмай запаведзі.

Трэба бачыць выразную розніцу паміж хабарам і жэстам удзячнасці. Розніца ў тым, што
хабар папярэднічае паслузе.

У залежнасці ад хабару хтосьці выконвае паслугу. Тым часам жэст удзячнасці - гэта
заўсѐды дар, які даецца пасля выканання паслугі.

Прыклад. Другая гадзіна ночы. Вѐска. Выклікаюць хуткую дапамогу да цяжка хворай
дзяўчыны. Доктар ставіць дыягназ: сардэчны прыступ. Ён лічыць, што хворую трэба тут
жа везці ў бальніцу, але ставіць умову: «Не адвязу яе, калі не атрымаю 10 даляраў».
Бацька хворай дзяўчыны стукае да суседа і просіць пазычыць грошы. У гэтым выпадку
гаворка ідзе пра хабар, які мяжуе з рабункам. Доктар узалежніў выкананне паслугі ад
атрымання хабару. Іншая рэч, калі б гэта хворая дзяўчына, выходзячы са шпіталя, купіла
кветкі ці нават якісьці падарунак доктару, дзякуючы за тое, што зрабіў для яе. Такі жэст
быў бы да месца. Ён сведчыў бы пра дабрыню чалавека і пра яго здаровае сумленне.

Хрысціянін павінен, прынамсі хоць бы сімвалічна, але выказаць сваю ўдзячнасць тым, хто
яму робіць паслугу. Не заўсѐды гэта павінна быць нешта матэрыяльнае, бо ўдзячнасць -
найперш праява адносінаў чалавека да чалавека. Гэта агульнатворчы жэст, які ўмацоўвае
ўзаемадавер, сведчыць пра тое, што чалавек цэніць працу іншых людзей. Хрысціянін
можа і павінен выказваць удзячнасць і сам таксама можа прыняць падзяку за ўласныя
паслугі. Аднак трэба быць асцярожным і дбаць пра тое, каб занадта вялікі дар удзячнасці
не звязваў нашай свабоды. Часта многія людзі, клапоцячыся пра перспектыву,
ахвяроўваюць у форме падзякі штосьці вельмі каштоўнае.

Хрысціянін не павінен браць хабару. Ён не павінен ставіць паслугі ў залежнасць ад
дадатковага дару, паколькі ў межах сваіх абавязкаў мусіць належным чынам выконваць
працу, без дадатковых даплатаў. Ставячы яе выкананне ў залежнасць ад дадатковых
ахвяраванняў, ѐн паступае несумленна. Выкарыстоўваючы хабар, такі чалавек парушае
сѐмую запаведзь, учыняе грэх.

Ці можна даваць хабар? Калі б мы жылі ў сумленным грамадстве, то паслугоўвацца
хабарам забаранялася б, бо гэта звязана са знявагаю другога чалавека. Аднак мы жывем у
свеце, дзе хабар амаль узаконены. Як хрысціяне мы павінны гэта ўсведамляць. Многія
людзі, ад якіх гэта залежыць, увогуле не лічацца з маральнымі прынцыпамі. Здараюцца
сітуацыі, калі мы амаль што змушаныя даць хабар у гэтым несумленным свеце, каб
залатвіць якуюсьці справу.

Бацька згаданай тут хворай дзяўчыны не зрабіў нічога дрэннага, калі пазычыў даляры і
даў іх несумленнаму доктару. Зусім наадварот, бо калі б не даў гэтай сумы і дачка
памерла, то да канца жыцця меў бы згрызоты сумлення, што з-за дзесятка даляраў не
ўратаваў дзіцяці. Мы павінны лічыцца з тым светам, у якім жывем, а свет гэты -
несумленны.

Аднак трэба заўсѐды памятаць, што хабарніцтва - справа нядобрая, непрыстойная і таму
мы павінны з ім змагацца. З грамадскага погляду - з'ява гэта надзвычай шкодная, бо
мысленне катэгорыямі хабарніцтва ахапіла ўжо вялікую частку грамадства.

Трэба асцерагацца дзвюх сур'ѐзных небяспекаў. Першая - гэта абагульненне: усе, маўляў,
несумленныя. Гэта датычыць, напрыклад, аховы здароўя. Паўсюдна вядома, што ў
шпіталях, пакуль не падмажаш - не паедзеш. Аднак з гэтага не вынікае, што калі мы
сустракаем аднаго недобрасумленнага ўрача, альбо некалькі, ці нават цэлы шпіталь, дык і
ўсе яны такія. Ёсць шмат сумленных дактароў. Другая небяспека ў тым, калі мы самі
бярэм хабар і не думаем пра крыўду, якую ўчыняем іншым. Канкрэтны выпадак. Адзін
чалавек будуе свіран і яму патрэбна бляха. У сельсавет акурат прыйшла разнарадка, але
гэты чалавек на чарзе толькі дзесяты, перад ім - іншыя людзі, у тым ліку і ягоны сусед, які
таксама чакае гэтай бляхі, каб перакрыць свой невялічкі дамок. Гаспадар свірна
прыходзіць у сельсавет з вялікім хабарам, забірае ўсю бляху і крые свой свіран, а ягоны
бедны сусед застаецца на зіму з ненакрытаю хатаю і вымушаны з вялікаю сям'ѐю туліцца
ў маленькай кухні. Як бачым, у выніку хабару чалавеку была нанесена крыўда.

Паказчык грамадскай добрасумленнасці - гэта добрасумленнасць людзей трох прафесій:
святароў, урачоў і педагогаў. Калі ў гэтыя тры прафесіі ўвойдзе хабарніцтва - гэта знак
таго, што грамадства здэмаралізаванае. Адбываецца так таму, што гэтыя тры прафесіі
служаць невымерным каштоўнасцям. Святар - ахоўнік веры, доктар - жыцця, педагог -
выхавання чалавека. Вельмі дрэнна, калі гэтыя каштоўнасці намагаюцца купіць пры
дапамозе хабару. У кампаніі за добрасумленнасць мы ўсе павінны змагацца, каб,
прынамсі, гэтыя тры прафесіі ацалелі і не былі знішчаныя непрыстойнасцю.

І яшчэ адно. Поспеху з дапамогаю хабару можна дасягнуць толькі ў часовым жыцці. На
шчасце, ніхто з дапамогаю хабару не патрапіць на неба. А з зямнога пункту погляду ѐсць
толькі адна «фірма», вельмі салідная, якой нельга падкупіць ніякім хабарам - гэта смерць.
Многія людзі лічаць, што за грошы можна купіць збаўленне. Асцярожна з гэтым, бо
можна пралічыцца. Да неба вядзе толькі адна адзіная дарога, дарога добрасумленнасці.
Гэта павінна быць суцяшэннем для ўсіх, хто не можа даць хабару, бо шлях для
найвышэйшых каштоўнасцяў для іх заўсѐды адкрыты.

Украдзеная рэч кліча свайго ўладальніка

Заканчваючы развагі над сѐмаю запаведдзю, хачу звярнуць увагу на неабходнасць
кампенсацыі, нанесенай крадзяжом шкоды, а таксама на асаблівае зло, якое прыносяць
грахі супраць сѐмай запаведзі, дэфармуючы нашае сумленне. Той, хто парушыць сѐмую
запаведзь, павінен абавязкова не толькі прызнацца ў гэтым на споведзі, але, калі гэта
магчыма, вярнуць украдзеную рэч яе ўладальніку. Само прызнанне на споведзі не
вырашае праблемы. Пры гэтым варта памятаць, што правіны не здымаюцца з часам. Калі
чалавек штосьці ўкраў трыццаць альбо пяцьдзесят гадоў назад і не аддаў, то ўсѐ роўна
абавязаны аддаць украдзенае.

Кампенсаваць шкоду, нанесеную крадзяжом, можна таксама пакрыѐма. Але педагагічны
падыход часам патрабуе не толькі аддаць украдзенае, але і прызнацца ў крадзяжы. Гэта
асабліва датычыць дзяцей альбо маладых людзей. Такое прызнанне ва ўчыненым зле мае
вялікую сілу, якая фармуе сумленне. Вось прыклад. Бацька заўважае, што сын прынѐс
дахаты чужы гадзіннік. Высвятляе, што гадзіннік быў украдзены ў суседа. Бацька бярэ
дзягу, сына, гадзіннік і ідзе да суседа. Там звяртаецца да сына: «Скажы, што ўкраў, аддай і
перапрасі». Сын гэта робіць, атрымлівае ад бацькі дзягі - і справа скончана. Праз гады
гэты самы сын, калі яго запыталі, за што ѐн найбольш удзячны бацьку, згадаў тую даўнюю
сцэну і прызнаўся, што меў вялікія схільнасці да крадзяжу, але тое, што павінен быў
публічна прызнацца і перапрасіць за ўчыненае, вылечыла яго назаўсѐды. І менавіта за гэта
цяпер асабліва ўдзячны бацьку. Аднак не заўсѐды абавязкова прызнавацца ва ўчыненым,
часам гэта нават не патрэбна. Рэч можна аддаць у форме прэзенту тае самай вартасці.

Крадзеж на прадпрыемствах можна кампенсаваць дадатковаю ці больш напружанаю
працаю. Гэта наша праца становіцца прадуктам вытворчасці, які прыносіць прыбытак
дадзенаму прадпрыемству. Такім чынам, у імя справядлівасці чалавек кампенсуе тое, што
ўзяў.

Калі ўладальніка ўжо няма, скажам, памѐр альбо кудысьці выехаў, то трэба прызначыць
адпаведную суму грошай на нейкую дабрачынную мэту, напр., для хворых, сірот і г. д. Як
правіла, непажадана складаць гэтыя грошы на ахвяру ў касцѐле. Бо нядобра грошы,
абцяжараныя грахом, аддаваць Пану Богу. У асноўным у выпадку крадзяжоў мы маем
справу з парушэннем парадку паміж людзьмі, і гэты парадак трэба аднавіць.

У чым асаблівая небяспека грахоў, якія датычаць сѐмай запаведзі? У вельмі хуткім
дэфармаванні чалавечага сумлення. Адбываецца гэта па дзвюх прычынах: па-першае,
грахі крадзяжу вельмі канкрэтныя, бо чалавек ведае ў каго, калі і колькі ўкраў. Ведае,
каму і колькі павінен аддаць. Пра гэта ўжо была гаворка. Другая прычына больш
глыбокая: амаль кожны крадзеж заўсѐды адбываецца зусім свядома і цалкам дабравольна.
На крадзеж трэба адважыцца. Пры ўчыненні іншых грахоў чалавек часта знаходзіцца пад
уплывам пажадлівасці, такіх ці іншых пачуццяў, якія абмяжоўваюць ягоную свядомасць
альбо свабоду. У часе крадзяжу чалавек часцей за ўсѐ з цвярозым разлікам пасягае на
чужую ўласнасць, і гэта нішчыць ягонае сумленне.

Вылечыцца ад цягі да крадзяжу гэтак жа цяжка, як і вылечыцца ад цягі да п'янства, а можа
яшчэ й цяжэй (...) Злодзей пастаянна жыве ў блізкай небяспецы граху, бо заўсѐды бачыць,
што і якім чынам можна ўкрасці. Гэта доказ таго, што ягонае сумленне здэфармаванае, а
выправіць такое сумленне вельмі цяжка.

У грамадскіх адносінах істотны яшчэ адзін факт: чалавека часта падбіваюць да крадзяжу
альбо гэта дазваляюць яму іншыя, каб мець яго ў сваіх руках. Зло тады палоніць чалавека,
можа яго шантажаваць, бо заўсѐды мае ў чым яго абвінаваціць. Такі чалавек цалкам
губляе свабоду і гэта трэба ўлічваць. Злодзей ніколі не бывае вольны. Не адзін з іх
праклінае дзень крадзяжу, бо дзеля таго, каб яго ўтаіць, ѐн павінен быў прадаць сябе ў
няволю злых людзей.

ВОСЬМАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

У свеце маны

Мы не заўсѐды ўсведамляем, што адною з найбольш жорсткіх прыладаў знішчэння
чалавека з'яўляецца мана. Яна таксама наклікае на людзей мноства бедаў. Бо найбольшая
слабасць чалавечай натуры ў тым, што нас адносна лѐгка можна падмануць. Пра гэта
ведаў шатан і першы ўдар нанѐс менавіта ў гэту слабую кропку. Ён зманіў, кажучы
першай жанчыне «не памрэце», калі скаштуеце з дрэва пазнання дабра і зла. Першы
чалавек даў сябе падмануць, ѐн стаў ахвяраю маны, але што яшчэ горш - заразіўся маною і
бацьку маны, шатана, успрыняў як свайго настаўніка.

Чаму людзі хлусяць? Таму што хлусня дае часовую карысць. Не адзін багач гэтага свету
збіў сваѐ багацце, паслугоўваючыся маною, не адзін дабіўся высокага становішча,
здраджваючы праўдзе. У гэтым свеце дасягненне поспеху цалкам сумленным шляхам -
з'ява вельмі рэдкая. Нават калі сам чалавек не хлусіць, то хлусяць тыя, хто дапамагае яму
рабіць кар'еру. Мы назіраем гэта ва ўсіх сферах жыцця, а значыць, у палітыцы, заснаванай
на ўмелым падмане супернікаў; у рэкламе, якая з'яўляецца спружынаю гандлю; у спорце,
дзе ўсѐ часцей прымяняюцца допінгі. Біблія кажа пра ману нават у вуснах святароў, якіх

выкрывае Малахія, і пра ілжывасць габрэйскіх тэолагаў і фарысеяў, якіх асуджае сам Езус.
Выснова адсюль простая - нават рэлігійнае жыццѐ не застрахавана ад небяспекі, якою
з'яўляецца мана.

Хлуснѐю паслугоўваецца прапаганда, якая гаворыць толькі тое, што ѐй выгадна. Радыѐ,
тэлебачанне, прэса падманваюць свет і дыктуюць усім свой стыль мыслення і бачання.
Сродкі масавай інфармацыі паказваюць рэчаіснасць у крывым люстэрку, паказваюць так,
як у гэтым зацікаўлены тыя, што дадзенымі сродкамі паслугоўваюцца. Чалавек, які любіць
праўду, жадаючы ўратаваць чуйнасць свайго сумлення, павінен умець выключыць
тэлевізар, радыѐ альбо адкласці прэсу, каб сфальсіфікаваны вобраз свету не дэфармаваў
яго мыслення.

З маною мы сутыкаемся на кожным кроку ў нашым штодзѐнным жыцці. Усюды, куды
чалавек прыходзіць адпаведна з раскладам руху, а павінен чакаць запозненага аўтобуса
альбо цягніка, ѐн бывае падмануты. Прадавец, які мае тавар пад прылаўкам, але гаворыць,
што яго няма, - падманвае. Муж, які выязджае да сяброўкі, а кажа, што едзе ў
камандзіроўку, - падманвае. Пацыент, якому доктар забараніў курыць і які хаваецца,
зацягваючыся цыгарэтаю, - падманвае...

Сѐння шмат гаворыцца пра ратаванне забруджанага навакольнага асяроддзя - паветра,
зямлі, вады, - а тым часам ратаванне жыцця на зямлі трэба распачаць ад вялікай трывогі з
прычыны забруджання маною людскіх сэрцаў. Бо ѐю пастаянна прыкрываюцца ўсялякія
іншыя забруджванні, якія вядуць да смерці рэлігійнага, маральнага, псіхічнага і нават
біялагічнага жыцця. Мана - надзвычай пагрозлівае забруджанне сѐнняшняга свету.

Хрысціяне жывуць у свеце маны, і ў гэтым няма нічога дзіўнага, бо яна - закон свету.
Уражвае цалкавітае ігнараванне намі зла, якое ѐсць у мане. Мы замацавалі яе ў жыцці як
складовы элемент. Не змагаемся з маною з дапамогаю праўды, але на ману адказваем
маною. Мяне ашукваюць, значыць і я магу і нават павінен ашукваць; павінен, каб жыць.
Аднак гэта здрада навучанню Хрыста, які ясна сказаў: «Але няхай будзе слова вашае: так -
так; не - не. А што больш таго, тое ад злога» (Мц 5, 37).

Свет можа хлусіць. Хрысціянін хлусіць не можа. Бо ў часе хросту сказаў Богу, што
выракаецца злога, а гэта значыць адышоў ад бацькі маны і перайшоў на бок Хрыста, які
«дзеля таго нарадзіўся і дзеля таго прыйшоў на свет, каб сведчыць аб праўдзе» (Ян 18, 37).
Калі чалавек пасля хросту хлусіць, то пакідае Хрыста і вяртаецца да бацькі маны - да
шатана.

Сапраўднага хрысціяніна найлягчэй распазнаць у сучасным свеце па праўдзівасці. Ён не
хлусіць. Хрыстус патрабуе сведкаў праўды. Мы павінны даказаць, што тут, на зямлі,
можна жыць, верна трымаючыся праўды.

Як хрысціянін павінен паводзіць сябе ў свеце маны?

Ён павінен усведамляць сілу маны, якая залівае сучасныя пакаленні.

Ён павінен удасканальваць фільтр здаровага крытыцызму, г. зн. тое ўменне, якое здолее
ацаніць усю інфармацыю, што да яго даходзіць. Датуль нельга прымаць інфармацыю як
дакладную, пакуль не высветлім, хто, з якое прычыны і з якою мэтаю яе перадае.

Трэба шукаць людзей, годных даверу, якія не хлусяць, любяць праўду і жывуць у свеце
праўды. Пры сустрэчы з імі можна ўдыхнуць праўды і адкрыць яе сілу.

Трэба прынамсі раз на тыдзень раскрыць Евангелле і на працягу хоць бы дзесяці хвілін
уважліва яго пачытаць. Слова Бога не хлусіць. Яно - чыстая праўда. У свеце маны не згіне
толькі той, хто не страціць смаку праўды.

Мудра гаварыць праўду

Распачынаючы развагі над восьмаю запаведдзю, мы прыйшлі да высновы, што хрысціянін
не можа хлусіць. Ён павінен быць сведкам праўды, жывучы ў свеце, які паслугоўваецца
маною. Аднак з гэтага зусім не вынікае, што перад кожным чалавекам мы павінны ўсѐ
гаварыць адкрыта. Мудрасць - галоўная хрысціянская дабрадзейнасць - вырашае каму,
што і ў якой ступені можна сказаць.

Многія справы ахутаны натуральнаю таямніцаю, якая не можа быць парушана, хоць бы і з
увагі на любоў да бліжняга. Тут павінны ўлічвацца слабасці іншага чалавека, яго
недахопы, а асабліва памылкі, якія зрабіў у жыцці, і нядобрыя ўчынкі, якія здзейсніў.
Існуе таксама шэраг сямейных таямніцаў, прафесійных таямніцаў дадзенага грамадства,
якія з увагі на ўзаемны давер не павінны раскрывацца. Часцей за ўсѐ прычынаю маўчання
з'яўляецца клопат пра дабро іншых, бо раскрытая праўда можа быць выкарыстана супраць
іх.

Такім чынам, якія ж існуюць прынцыпы, якіх трэба прытрымлівацца, каб не хлусіць, а
разам з тым не казаць таго, чаго казаць нельга?

Перадусім трэба засвоіць навуку маўчання. Хто не ўмее маўчаць, той не здольны мудра
гаварыць. Як правіла, такі чалавек скажа альбо зашмат, альбо замала. У маўчанні
ўзважваюцца словы - і пачутыя, і сказаныя. Мудры чалавек падобны да вавѐркі, якая
збірае запасы арэхаў на зіму. Яна не пакладзе ў сваѐ дупло пустога арэха. Яна ўмее
ацаніць ягоную вартасць і пусты альбо струхлелы ўсярэдзіне, а значыць непатрэбны арэх
адкіне. Мудры чалавек кожнае пачутае слова ўмее моўчкі ўзважыць. Калі яно вартае,
захоўвае яго ў сэрцы, калі пустое, адкідвае далѐка, як смецце.

У маўчанні таксама выспяваюць прамоўленыя словы. Чалавек раздумвае, каму павінен
перадаць інфармацыю, навошта гэта мусіць зрабіць, чаго хоча тым самым дасягнуць і якім
чынам можа гэта зрабіць. Асабліва важны сам спосаб, бо ѐн часцей за ўсѐ раніць і бывае,
што добрыя жаданні і намеры натыкаюцца на неадпаведны спосаб пераказу дадзенай
праўды.

Адно можна сказаць пэўна: у жыцці сустракаецца значна больш людзей, якія шкадуюць,
што сказалі на адно слова зашмат, чым тых, якія б шкадавалі, што ў адпаведны момант
прыкусілі язык і змаўчалі. Маўчанне - вельмі важны элемент, які аблягчае захаванне не
толькі восьмай запаведзі, але і ўсіх запаведзяў, бо ѐсць неад'емнай часткаю мудрасці
чалавека.

Другая навука, якою хрысціянін павінен авалодаць, калі хоча захоўваць восьмую
запаведзь, гэта ўменне адцягваць увагу ад праўды, якой нельга адкрыць. Прыклад такой
евангельскай дыпламатыі пакінуў нам сам Хрыстус, які неаднаразова трапляў у
складаную сітуацыю, калі не мог адказаць прама на зададзеныя пытанні і павінен быў
шукаць іншага выйсця, каб не хлусіць, але разам з тым і не выдаць праўды, пра якую ў
Яго пыталі.

Той, хто ўважліва чытае Евангелле, павінен заўважыць гэтае намаганне Езуса, які словам і
прыкладам паказвае хрысціянскую інтэрпрэтацыю восьмай запаведзі. Езус ведае, што для

Ягоных вучняў гэта цяжкае заданне. Ведаючы сілу і хітрасць маны, якая пануе ў свеце, Ён
аддае шмат месца і ўвагі адпаведнаму раскрыццю гэтага пытання.

Трэці прынцып, пра які трэба памятаць, выконваючы восьмую запаведзь, наступны: мы ў
такой ступені можам пераказаць дадзеную праўду іншаму чалавеку, у якой заслугоўвае ѐн
нашага даверу. Тут гаворка ідзе пра адказнасць за пераказаную праўду, якая другога можа
не толькі ўзбагаціць альбо знішчыць, але можа стаць у яго руках прыладаю ўзбагачэння ці
знішчэння іншых.

На свеце жыве шмат людзей, якія хочуць ведаць праўду пра іншых толькі дзеля таго, каб
іх знішчыць. Такім людзям нельга казаць праўду нават пад катаваннямі. Хрысціянства мае
слаўную гісторыю, бо многа хрысціянаў выбрала пакутніцкую смерць, каб не выдаць
праўды пра сваіх братоў па веры. У паўсядзѐнным жыцці людзей не вымушаюць казаць
праўду пры дапамозе катаванняў, але часта падступна цягнуць кагосьці за язык, каб пасля
яго ж словамі каменаваць іншых. І адбываецца гэта ў сямейным ці суседскім коле, на
працы, у школе, нават у цягніку ці ў аўтобусе. Хрысціянін павінен усведамляць, каму і
што кажа. Часта праз безадказны пераказ праўды ѐн становіцца вінаваты ў крыўдзе, якая з
дапамогаю гэтай праўды будзе ўчынена іншым.

З гэтага кароткага разважання вынікае, што захаванне восьмай запаведзі не такое ўжо
лѐгкае і больш дакладны аналіз сваіх паводзінаў выкрыў бы агромністасць зла, якое мы не
заўсѐды ўсведамляем. Аднак варта памятаць, што Езус толькі адзін адзіны раз заклікае
дакладна прааналізаваць свае паводзіны і датычыць гэта менавіта восьмай запаведзі: «За
кожнае слова адкажаце». Вучань Езуса - гэта чалавек, адказны за кожнае прамоўленае
слова.

Сяброўская заўвага

Праўда належыць да надзвычай тонкіх каштоўнасцяў і, перададзеная без любові, можа
глыбока параніць чалавека і нават скалечыць яго на ўсѐ жыццѐ. Перададзеная ж з любоўю,
праўда нас узбагачае. Евангелле - гэта прыклад таго, як Бог перадае праўду, часам вельмі
горкую, у духу любові і таму не знішчае чалавека, а ўзбагачае. Такім чынам, каб мець
права рабіць заўвагу, недастаткова любіць праўду, трэба яшчэ любіць чалавека, якому гэта
праўда гаворыцца.

І вось два евангельскія прынцыпы, якія трэба мець на ўвазе, перадаючы праўду іншым
людзям у духу сапраўднай любові. Першы датычыць усведамлення сваѐй уласнай
слабасці. Пан Езус гаворыць пра тое, што мы заўважаем парушынку ў воку свайго брата і
забываем пра бервяно, якое тырчыць у нашым уласным воку. Бывае, што мы спрабуем
папраўляць іншага чалавека, указваючы яму на ягоныя памылкі, якія часам у сто разоў
меншыя за нашы ўласныя. Трэба пачаць з сябе, з выцягвання бервяна з уласнага вока.
Толькі такі чалавек зразумее, колькі патрэбна намаганняў, каб выправіцца. Дзейсна можна
дапамагчы іншаму толькі тады, калі на ўласным прыкладзе пакажаш магчымасць
выпраўлення самога сябе. Усведамленне ўласнай слабасці змушае да вельмі асцярожнага
ўказвання на памылкі іншаму чалавеку.

Другі прынцып. Сяброўская заўвага робіцца без сведкаў і непасрэдна таму чалавеку, які
зрабіў памылку. Нельга гаварыць пра памылкі іншага чалавека за вочы.

Сапраўдная любоў, якая клапоціцца пра дабро іншага чалавека, заклікае зрабіць яму
заўвагу сам-насам. Калі гэта будзе безвыніковым, Хрыстус раіць узяць сведку і не з ім, але
ў яго прысутнасці зрабіць заўвагу таму, хто памыліўся. І толькі тады, калі й гэта не

дапаможа, можна раскрыць праўду, робячы яе агульнавядомаю. Калі б і гэта не дапамагло,
то, на думку Хрыста, трэба адысці ад такога чалавека, каб яго нядобрыя паводзіны не
ўплывалі на вас.

Часцей за ўсѐ замест таго, каб у духу любові зрабіць заўвагу непасрэдна таму, хто гэтага
заслугоўвае, людзі крытыкуюць яго за вочы. Такія паводзіны не маюць нічога агульнага з
Евангеллем. Рабіць заўвагу нялѐгка. Але калі гэта адбываецца так, як раіць Евангелле, то
прыносіць плѐнныя вынікі. Трэба было б рабіць заўвагі іншым так часта, як часта мы самі
здольныя ўспрымаць заўвагі, тады мы здолеем захаваць раўнавагу евангельскага
крытыцызму. Пры гэтым варта памятаць, што датуль, пакуль побач з намі ѐсць хтосьці,
хто нам робіць заўвагі, датуль усѐ добра. Калі ж праходзяць тыдні і нават месяцы, і ніхто
нам не робіць заўвагаў, то гэта зусім не азначае, што мы - дасканалыя і не робім памылак.
Хутчэй, гэта значыць, што побач з намі няма чалавека, які б нас па-сапраўднаму любіў,
якога б хвалявала тое, што з намі адбываецца. Калі такога чалавека не будзе, то мы
застанемся ў адзіноце, а гэта ўжо няшчасце.

Падзякуем Богу за тых, хто мае адвагу сказаць нам праўду і папросім Яго, каб мы мелі
адвагу ў імя сапраўднай любові сказаць праўду нашым блізкім. З пункту погляду
справядлівасці казаць праўду абавязаны бацькі, выхавацелі, кіраўнікі. З пункту погляду
любові гэта абавязаны рабіць кожны, хто па-сапраўднаму любіць бліжняга.

Данос

Данос - гэта грэх, пра які рэдка гаворыцца, але які часта сустракаецца. Ён заключаецца ў
перадачы іншым нейкіх сакрэтных звестак пра іншага чалавека.

У Евангеллі класічным прыкладам даносчыка з'яўляецца Юда. Варта паглядзець у такім
аспекце на постаць гэтага трагічнага апостала. Што ж дрэннага ѐн зрабіў Хрысту? Не ўбіў
Яму ніводнага цвіка ні ў рукі, ні ў ногі, не ўсклаў на галаву цярнѐвай кароны, не ўдарыў
дзідаю ў Ягонае сэрца. Толькі пацалаваў Настаўніка. Моц зла, якое апанавала Юдава
сэрца, праяўляецца ў адзінай фразе, скіраванай да святарскай улады: «Што мне дасцѐ за
тое, што я вам Яго выдам?» Ён вырашыў данесці, дзе знаходзіцца Настаўнік, дзе можна
Яго арыштаваць. Зрабіў вельмі мала, а па сутнасці ѐн вінаваты ва ўсім тым, што пасля
здарылася. Так бывае з даносчыкам. Часцей за ўсѐ ѐн не ўсведамляе, што кінуты ім
каменьчык пацягне за сабою лавіну няшчасцяў, якая знішчыць многіх людзей. Юда на
другі дзень зразумеў, што сталася, але быў ужо не ў стане затрымаць ход падзеяў. Ён
вярнуўся да фарысеяў, кінуў ім грошы, якія атрымаў за гэтую паслугу, але Настаўніка
ўратаваць ужо не ўдалося. Гэта ўчынак, які найбольш ненавідзяць людзі чыстага сэрца і
які быў асуджаны ва ўсіх культурах. Гэта грэх, у якім найцяжэй прызнацца і ад якога
найцяжэй адкаснуцца. Даносчык пагарджае самім сабою, ведае, што аддаў сябе на паслугі
злу. Богу не патрэбны даносчыкі. Яны неабходныя толькі злу і чым больш яно іх мае, тым
мацнейшым становіцца. Хто вырашае быць даносчыкам, той аддае сябе на службу злу.

Даносы падрываюць грамадскі давер. Трэба зазначыць, што ў старажытным
заканадаўстве, напрыклад, у паганскім Рыме, даносы сурова караліся. У святога Кіпрыяна
з Карфагена, які ў 258 г. быў асуджаны на смерць у часе допыту, запыталі, дзе схаваліся
ягоныя святары. Кіпрыян адказаў: ваш закон забараняе даносы. Шукайце: гэта ваш
абавязак, але не вымагайце, каб хтосьці выдаваў месца сховані гэтых людзей. Так было ў
старажытнасці. Паганскае заканадаўства ведала, што калі даносы не будуць карацца, то
наступіць зніжэнне маральнага ўзроўню ўсяго грамадства, будзе парушаны грамадскі
давер. Мушу прызнацца, што мне не даводзілася чуць, каб за апошнія гады ў нас хтосьці

быў асуджаны за даносы. Але ведаю людзей, якія зрабілі кар'еру альбо збілі немалое
багацце дзякуючы даносам.

Якія прычыны схіляюць людзей да даносаў? Часцей за ўсѐ - гэта жаданне штосьці
атрымаць. Той, хто зацікаўлены мець розныя звесткі пра іншых людзей, добра плаціць за
гэта, а значыць той, хто зацікаўлены ў грашах, згаджаецца на гэту брудную працу. Але
трэба памятаць, што гэта юдавы грошы, тым больш, што няма такога чалавека, якога б
яны ашчаслівілі.

Другая прычына - гэта жаданне спадабацца людзям, якія маюць уладу, пачынаючы ад
настаўніка ці кіраўніка прадпрыемства ажно да міністра. Звычайна ўлады ласкавым вокам
паглядаюць на тых, хто да іх падлізваецца і таму найлягчэй здабыць іхнюю прыхільнасць,
збіраючы розную інфармацыю пра падначаленых. У такой сітуацыі даносы з'яўляюцца
лѐгкім і кароткім шляхам да кар'еры. Бо ўлады расплачваюцца за ганебныя паслугі,
авансуючы даносчыкаў, таму што ў многіх выпадках самі займелі пасады гэткім жа
шляхам.

Найбольш частая прычына даносаў - помста альбо зайздрасць, бо лягчэй за ўсѐ знішчыць
чалавека, даносячы на яго. Трэба мець на ўвазе, што ў жыцці нас можа напаткаць крыўда,
учыненая даносчыкамі, а прычыны гэтай крыўды - зайздрасць, нянавісць ці прага помсты.
Нашыя ворагі могуць выкарыстаць такую зброю.

Даносам няма месца ў хрысціянскім жыцці, бо даносчык - гэта вучань Юды, а не Хрыста.
Таму, як правіла, ѐн адыходзіць ад Бога. Гэта свайго роду заканамернасць. Даносчык
свядома выбірае зло і яму служыць.

Мана

У адным з фрагментаў Апостальскіх Дзеяў падаецца настолькі страшная гісторыя, што
сярод біблістаў узнікла меркаванне аб прыдуманасці гэтага аповеду. Аднак усѐ сведчыць
пра тое, што апісаная гісторыя сапраўды мела месца і была занатавана дзеля нашай
перасцярогі. Таму кожны хрысціянін павінен дакладна яе ведаць і памятаць.

Муж і жонка, Ананія і Сафіра, каб выглядаць у вачах іншых пабожнымі хрысціянамі,
прадалі сваѐ поле, а грошы прызначылі на патрэбы Касцѐла. Аднак, паколькі ім было
шкада такой вялікай сумы, яны дамовіліся між сабою, што зманяць супольнасці і
прынясуць толькі частку грошай, сказаўшы, што гэта ўся іхняя маѐмасць. Можна сказаць,
што гэта нязначны падман, які, урэшце, нікому не прынѐс шкоды. Грошы былі іхнія і яны
маглі даць столькі, колькі палічылі патрэбным. Зманілі, бо хацелі, каб іх лічылі
дасканалымі. Так гэтая справа выглядае ў нашых вачах. Тым часам Бог падышоў да яе
іначай. (...) У Новым Запавеце няма месца нават самай нязначнай мане, і Пан Бог хацеў
пераканаць у гэтым першых хрысціянаў.

Такім чынам, калі Ананія з гордасцю прыносіць грошы і кладзе іх да ног апостала, Пѐтр,
асветлены Духам Божым, вельмі рэзка папракае яго ў мане: «Чаму напоўніў шатан сэрца
тваѐ, каб ашукаць Духа Святога ды прыхаваць з цаны на зямлю? (...) Ты ашукаў не
людзей, а Бога». Рэзкія словы Пятра пацвярджае Бог. Ананія мѐртвы падае на зямлю. Праз
тры гадзіны, нічога не ведаючы, прыходзіць ягоная жонка Сафіра. Пѐтр пытае ў яе:
«Скажы мне, ці за гэтулькі аддалі вы зямлю?» Яна ж сказала: «Так, за гэтулькі». Тады
Пѐтр сказаў ѐй: «Дзеля чаго змовіліся вы спакусіць Духа Божага? Вось каля дзвярэй крокі
тых, што пахавалі мужа твайго; яны вынясуць і цябе». Евангеліст Лука занатоўвае:
«Вялікі страх агарнуў усю супольнасць і ўсіх, што дачуліся пра гэтае здарэнне». Тут няма

нічога дзіўнага, бо калі б сѐння Бог караў смерцю кожную хлусню хрысціяніна, то мы ў
парафіі штотыдня мелі б больш за дзесяць пахаванняў.

На прыкладзе Ананія і Сафіры Бог хацеў паказаць нам усю небяспеку маны ў вуснах
хрысціяніна. Езус ясна сказаў: «Мова вашая няхай будзе: так - так, не - не, а што звыш
таго, - сыходзіць ад Злога». Такім чынам Ён выключыў магчымасць якой бы то ні было
маны, зазначаючы, што там, дзе яна з'яўляецца, дзейнічае шатан.

Пѐтр пацвердзіў гэта, кажучы Ананіі: «Чаму напоўніў шатан сэрца тваѐ, каб ашукаць Духа
Святога?» У гэтым выказванні апостал звяртае ўвагу на сутнасць маны, якая ѐсць грахом у
адносінах да Бога. «Ты ашукаў не людзей, а Бога». Нам здаецца, што мы падманваем
людзей; так лічылі таксама Ананія і Сафіра, тым часам хлусня хрысціяніна датычыць
Бога. Бо хрысціянін - гэта святыня Божая і Дух Святы жыве ў ім. Мана нараджаецца ў
сэрцы і, перш чым мы яе прамовім, яна раніць Бога, які ў нас жыве. Бог ѐсць Праўдаю і
толькі той, хто любіць праўду, любіць Бога. Хрысціянін - гэта чалавек, які любіць праўду.
«Шатан - бацька маны», хто хлусіць, той з'яўляецца ягоным дзіцем.

Давайце зробім больш строгі рахунак сумлення з нашай праўдзівасці, а гісторыя Ананіі і
Сафіры няхай замкне нашыя вусны і сэрцы для ўсялякай маны.

Паклѐп

У фільмах даволі часта можна ўбачыць, як побач са злачынствам з'яўляюцца паклѐпы, гэта
значыць, фальшывыя абвінавачванні чалавека ў здзяйсненні злога ўчынку. У такой
сітуацыі церпіць нявінны чалавек. Бываюць выпадкі, калі хтосьці, зусім невінаваты, доўгія
гады і нават усѐ жыццѐ сядзіць у турме, у той час як злачынца гуляе на волі. У фільмах, як
правіла, праўда раскрываецца, несправядліва абвінавачанага вызваляюць, а сапраўдны
злачынца атрымлівае пакаранне. Аднак значна радзей так бывае ў жыцці.

Побач з намі жывуць людзі, якія пакутуюць ад узведзенага на іх паклѐпу і не могуць яго
пазбыцца. Не заўсѐды гэта датычыць нейкага крыміналу. Часам адно слова, фраза, кінутыя
з зайздрасці, з нянавісці, а хутчэй, бяздумна, з-за дурноты, могуць прынесці шмат
прыкрых перажыванняў і непрыемнасцяў. Напрыклад, суседка чэрніць перад жонкаю
мужа, абвінавачваючы яго ў здрадзе; супрацоўнік нейкай установы адною фразаю, як бы
між іншым, акрэслівае свайго калегу як чалавека «нячыстага на руку»; дырэктар завода,
злосны на прыкладнага рабочага, падсоўвае яму сапсаваныя дэталі, абвінавачваючы перад
камісіяй у марнатраўстве...

Восьмая запаведзь выразна асуджае паклѐпніка. Такая крыўда асуджаецца таксама ўсімі
людзьмі. Нявіннае цярпенне заўсѐды больш балючае, чым справядлівае. Цярпенне ў
якасці пакарання мае свой сэнс і яго лягчэй стрываць. Аднак тут трэба выразна
падкрэсліць, што на самай справе, з людскога пункту погляду, няшчасны той чалавек, на
якога ўзведзены паклѐп, але з Божага пункту погляду больш няшчасны паклѐпнік. Бо на ім
ляжыць цяжар слѐз і болю таго, хто цярпіць бязвінна... У пэўнай ступені можна параўнаць
няшчасце паклѐпніка з драмаю забойцы. На сумленні апошняга - кроў чалавека, а на
сумленні паклѐпніка - слѐзы, часам нават зламанае жыццѐ бліжніх.

Богу не так важна, каб не было ачэрненых, бязвінна церпячых: такіх Ён здолее
ўзнагародзіць і плач пераменіць у радасць, а цярпенне - у шчасце. Богу важна, каб не было
паклѐпнікаў, бо гэтых Ён не зможа ашчаслівіць, а ў імя справядлівасці павінен будзе іх
пакараць. У восьмай запаведзі Бог перасцерагае перад паклѐпніцтвам, якое заўсѐды робіць
няшчасным як паклѐпніка, так і ягоную ахвяру.

Грэх паклѐпніцтва - адзін з найбольш цяжкіх для выпраўлення. Бо толькі тады Бог
прабачыць паклѐпніку, калі той пажадае выправіць зло, учыненае іншаму. Паклѐп павінен
быць зняты сярод тых, перад кім ѐн быў узведзены. Калі чалавек здолеў распаўсюдзіць
ману, якая крыўдзіць і чэрніць іншага, то павінен знайсці ў сабе мужнасць сказаць праўду.

Эгаіст бароніцца перад выкрыццѐм сваѐй хлусні, аднак урэшце павінен прызнацца ў
вялікім свінстве. З гэтага часу людзі будуць падазрона глядзець на паклѐпніка, але яго
сумленне стане спакойным. Бог ацэніць такі ўчынак, бо прызнанне ў паклѐпніцтве,
вяртанне да праўды - доказ навяртання чалавека. Гэта цяжкі шлях. Усе паклѐпнікі, якія
хочуць выправіць сваю віну, прызнаюцца, што калі б людзі ведалі, колькі каштуе
прызнанне ў паклѐпніцтве, ніколі б не ўчынілі такога граху.

Бог, ведаючы пакуту і цярпенне абгаворанага і паклѐпніка, раіць у імя нашага дабра: «Не
сведчы фальшыва супраць бліжняга твайго».

Ці часта сустракаецца паклѐпніцтва? Адносна рэдка, але часцей, чым мы думаем. Тым
часам нярэдка можна сустрэць людзей, якія несвядома распаўсюджваюць паклѐпы, гэта
значыць, паўтараюць іх і такім чынам бяруць удзел у тым зле, якое пашыраецца. Таму
трэба вельмі асцярожна падыходзіць да кожнай звесткі, якую нам хтосьці перадае пра
іншага чалавека. Перш чым каму-небудзь пераказаць гэтую звестку, трэба яе спраўдзіць.
Як правіла, творцам паклѐпу з'яўляецца адзін чалавек. Драма заключаецца ў тым, што ѐн
знаходзіць дзесяць, дваццаць, сто памочнікаў, якія паклѐп распаўсюджваюць і
замацоўваюць.

Часцей за ўсѐ людзі выкарыстоўваюць паклѐп, калі хочуць падарваць аўтарытэт чалавека,
які адыгрывае важную ролю ў нейкай супольнасці. Паклѐпам часта знішчаюцца вядомыя
людзі ў дзяржаве, у месцы жыхарства (вѐска, горад, мікрараѐн), у працоўных установах, у
школе і нават у сям'і.

Супрацьлегласцю паклѐпніцтва з'яўляецца ліслівасць. Гэта прыпісванне чалавеку дабра,
якога ѐн не зрабіў, шляхам выпячвання ягоных заслугаў. Прычына ліслівасці ў жаданні
дабіцца сімпатыі. Ліслівасць грунтуецца на браку любові да іншага чалавека, як і да
самога сябе. Зразумела, што вынікі ліслівасці не такія трагічныя, як вынікі паклѐпаў.
Аднак заўсѐды ліслівасць паказвае мізэрнасць падлізы і яго лѐкайскі характар.
Хрысціянін, які дбае пра сваю і чужую годнасць, павінен аднолькава асцерагацца як
паклѐпаў, так і ліслівасці.

Абгавор, плѐтка і паўпраўда

Абгавор - гэта непатрэбнае выкрыццѐ чужых памылак, слабасцяў і грахоў. Падкрэсліваю -
непатрэбнае. Бо ѐсць сітуацыі, у якіх дзеля дабра пэўнага чалавека альбо дзеля дабра
іншых трэба выкрыць яго слабасць. Робіцца гэта, як правіла, пасля сяброўскай заўвагі,
калі яна ніякім чынам не дапамагае. Таму нельга прымаць пастановаў не казаць ніколі
нічога дрэннага пра іншага чалавека. Пра іншага чалавека трэба казаць праўду, але рабіць
гэта трэба з пачуццѐм вялікай адказнасці і сапраўднай любові. Бываюць сітуацыі, калі
выкрыццѐ ягонай слабасці - абавязак, а яе замоўчванне можа быць грахом.

Напрыклад, хтосьці ведае, што чалавек, якому прапануюць пасаду выхавацеля,
гомасексуаліст, а тыя, хто бярэ яго на працу, не ведаюць пра гэта. Той, хто ведае,
абавязаны тактоўна выкрыць яго слабасць, бо вынікі ягонай працы выхавацелем могуць
быць трагічныя як для яго самога, так і для ягоных выхаванцаў. У такім выпадку наша

сумленне абавязвае нас сказаць тое, што мы ведаем пра чалавека. У адваротным выпадку
мы будзем таксама вінаватыя ў тым зле, якое можа здарыцца.

Зло абгавору тоіцца не толькі ў тым, што хтосьці выкрыў грахі іншага чалавека, але і ў
тым, што той, хто абгаворвае, не стварае, а знішчае. Абгаворшчык часта горшы за таго,
хто ўчыніў зло. Ён не дазваляе чалавеку вярнуць давер да сябе, не дазваляе яму
рэабілітавацца. Абгаворшчык заўсѐды падразае крылы іншаму, кідае яму пад ногі калоды.
Хтосьці зрабіў памылку трыццаць гадоў назад, але абгаворшчык пастаянна нагадвае яму
пра яе. Бог даўно прабачыў чалавеку, але ѐн не прабачыў. Той, хто абгаворвае, не ўмее
прабачаць. Больш за тое, абгаворшчык заўсѐды ўзвышае сябе за кошт таго, каго
абгаворвае. Паколькі ѐн сам мізэрны, то дзеля таго, каб быць у сваіх вачах вялікім,
прыніжае іншых. Абгавор - гэта адзін з метадаў апраўдання сваѐй мізэрнасці. «Ён
недасканалы, бо зрабіў тое і тое». Няважна - калі, няважна - чаму, дастаткова, што зрабіў.
Ён недасканалы, затое я - вялікі, бо калі ѐн - малы, то я побач з ім - вялікі. У выпадку
абгавору мы заўсѐды маем справу з суперніцтвам карліка. Абгаворшчык - гэта няразвіты
карлік.

Звярніце ўвагу, ці часта ў вашым асяроддзі ўзнікае абгавор. Зрабіце рахунак сумлення: як
часта вы гаворыце пра людзей добра, а як часта і з якім задавальненнем гаворыце дрэнна?
За кожнае слова мы будзем адказваць. Чалавек распазнаецца па яго слове. Абгаворшчык -
гэта надзвычай небяспечны «экзэмпляр» у пэўнай супольнасці, асяроддзі, народзе. Гэта
чалавек, які не стварае, а знішчае; не дапамагае іншаму ўзняцца да вышыняў, але сцягвае
яго ў бруд; гэта чалавек, які хоча ўзрастаць за кошт іншых.

У падтэксце абгавору заўсѐды крыецца эгаізм. Выправіць абгавор можна, кажучы штосьці
добрае пра таго, каго мы, абгаворваючы, пакрыўдзілі. Сэнс у тым, каб зірнуць на чалавека
ў святле праўды, заўважаючы як яго плюсы, так і мінусы. Неабавязкова раскрываць яго
добрыя якасці перад тымі самымі людзьмі, перад якімі мы гэтага чалавека абгаварылі.
Галоўнае, каб мы паспрыялі фармаванню добрай думкі пра яго.

Плѐтка - гэта раскрыццѐ іншаму чалавеку пачутых пра яго звестак з падачаю імені
абгаворшчыка, па магчымасці такім чынам, каб змусіць чалавека шукаць таго, хто
абгаворвае. Плѐтка звычайна паяднана з якімсьці перабольшваннем, з дадаваннем да
пачутага розных дэталяў. Хто выкарыстоўвае плѐткі альбо ўдзельнічае ў пляткарстве, той
сее хаос і непаразуменні паміж людзьмі. Як сейбіт неспакою такі чалавек нясе адказнасць
за неспакойную атмасферу ў пэўнай групе людзей. Трэба быць вельмі асцярожным пры
перадачы звестак пра нашых блізкіх, асабліва ім самім. Сэрца наша павінна быць
глыбокаю студняю, у якую людзі кідаюць розныя звесткі і з якой ніхто не павінен іх ніколі
дастаць.

Існуе яшчэ адна форма, асабліва ў сродках масавай інфармацыі, парушэння восьмай
запаведзі. Гэта адна з формаў маны - перадача паўпраўды. Калі чалавек не перадае
паведамленне цалкам, а толькі частку яго, то ѐн дэфармуе праўду. Лепш нічога не казаць,
чым казаць частку праўды. Я згадваю пра гэта толькі дзеля таго, каб адкрыць вашыя вочы
і вушы на адпаведнае ўспрыманне паведамленняў. Часцей за ўсѐ яны старанна
падбіраюцца і ўкладваюцца з увагі на прапаганду. Гэта частка механізму прапаганды.
Чалавек, верны праўдзе, павінен крытычна падыходзіць да паведамленняў, якія да яго
даходзяць. Часам можна прыняць факт, але да яго інтэрпрэтацыі трэба падыходзіць з
асцярогаю. Аказваецца, захоўваць восьмую запаведзь зусім нялѐгка і няпроста, тым
больш, што гэта актуальна амаль на кожным кроку.

Любіць праўду

Восьмая запаведзь стаіць на варце аднае з самых вялікіх каштоўнасцяў, якою ѐсць праўда.
У нашым штодзѐнным жыцці рэдка бывае, каб хтосьці адкрыў сувязь паміж праўдаю і
святасцю. Аднак кожны, хто ўважліва чытае Евангелле, заўважае, што гэтыя дзве
каштоўнасці - праўда і святасць - вельмі блізкія, яны амаль што атаясамліваюцца. Пан
Езус звяртаецца да свайго Айца ў Вячэрніку, просячы Яго: «Асвяці іх у праўдзе». Пра
Сябе Ён кажа, што ѐсць Праўдаю. Стоячы перад Пілатам, вызнае, што «кожны, хто ѐсць з
праўды, слухае Яго голасу». Такім чынам, існуе цесная сувязь паміж святасцю і праўдаю.
У чым яна заключаецца?

Дзякуючы праўдзе чалавек адкрывае таямніцу Бога, таямніцу свету, у якім жыве, а
таксама таямніцу самога сябе. Вынікам гэтага адкрыцця ѐсць адшуканне свайго месца ў
свеце, у якім Бог яго паставіў. Чым жа ѐсць святасць, калі не свядомаю згодаю з тым
месцам і заданнем, якое Бог вызначыў для чалавека на зямлі? Таму святасць угрунтавана
на любові да праўды і цесна паяднана з вернасцю праўдзе. Толькі чалавеку, які любіць
праўду, можа паверыць Бог і толькі такому чалавеку могуць паверыць іншыя людзі.
Любоў да праўды - гэта ўмова адказнасці і даверу.

З пункту погляду веры - усѐ проста. Кожны, хто верны праўдзе, разам з тым верны Богу.
Толькі Бог ніколі не падвядзе і ніколі нікога не падмане. Ён ѐсць самою праўдаю. Чалавек,
які набліжаецца да Бога, сустракаецца з Ім на глебе праўды. Паверыць Богу - гэта значыць
паверыць Яго праўдзівасці. Ты, Пане, гаворыш праўду, я Табе веру і хачу таксама
гаварыць праўду, бо прагну, каб Ты мне верыў. Так выглядае індывідуальнае спатканне
чалавека з Богам.

Цяжка цалкам паверыць людзям няверуючым, бо іх пазіцыю фармуе сітуацыя. Калі
сітуацыя зменіцца, зменіцца таксама пазіцыя няверуючага. Такія людзі не лічацца з
адказнасцю перад трыбуналам чыстай праўды. Тым часам чалавек, звязаны з Богам,
адказны перад Ім. Кожнае наша слова, прамоўленае да іншага чалавека, прамоўлена ў
прысутнасці Бога. Бог з'яўляецца сведкам майго слова. Падманваючы чалавека,
падманваем не толькі яго і сябе, але таксама падманваем Бога. Сустракаюцца людзі, якія
лічаць, што іх мана нікому не шкодзіць. Яны разглядаюць яе толькі ў гарызантальнай
плоскасці, у адносінах да іншага чалавека. У такім выпадку хлусня не заўсѐды павінна
наносіць крыўду бліжняму. Аднак няма маны бяскрыўднай, бо кожная мана аслабляе
давер, якім адорвае чалавека Бог. Калі яна нават не шкодзіць іншаму, то, напэўна,
шкодзіць таму, хто хлусіць.

Вернасць праўдзе складае фундамент даверу і ўсялякіх міжчалавечых адносінаў, і
перадусім фундамент сапраўднай любові. Дзе з'яўляецца падман, там знікае давер і
знішчаецца сапраўдная любоў. У гэтым кантэксце можна зразумець рэзкія словы Езуса
Хрыста, скіраваныя ў бок ілжывых фарысеяў. Адсюль вынікае, што ілжываму чалавеку не
можа давяраць Бог. А калі Бог не можа яму давяраць, то няма мовы пра развіццѐ яго
рэлігійнага жыцця. Скажам адкрыта, з пункту погляду развіцця рэлігійнага жыцця ў
супольнасці найбольш небяспечным чалавекам з'яўляецца ілжывы фарысей. Нашмат
больш шкоды прыносяць Касцѐлу людзі, якія прымаюць Святую Камунію, а самі жывуць
у мане, якія збіраюцца пры алтары, а самі штодня здраджваюць праўдзе, чым людзі
няверуючыя, якія адкрыта змагаюцца з Касцѐлам. Ілжывасць веруючых спрыяе распаду
Касцѐла знутры.

У нас ѐсць столькі Бога, колькі ѐсць любові да праўды.

Калі мы сустрэнем чалавека, які ў школе Хрыста вучыцца быць верным праўдзе, то можам
быць пэўнымі, што маем справу са святым. Найлепшым паказчыкам сапраўднай

евангельскай святасці ѐсць любоў да праўды і адвага, патрэбная для таго, каб сведчыць аб
праўдзе. Гэта доказ таго, што ў сэрцы чалавека жыве Божы Дух.

ДЗЕВЯТАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Не пажадай

У дзвюх апошніх запаведзях Дэкалогу выразна гучыць папярэджанне Пана Бога,
скіраванае да кожнага чалавека, каб сачыў за парывамі свайго сэрца. Чалавек - адзінае
стварэнне на зямлі, якое мае розум і вольную волю, вялікія дары, з якімі непарыўна
звязана адказнасць. Кожны чалавечы ўчынак - гэта ўчынак сэрца. Бо ў сэрцы ўзнікае
рашэнне, якое пасля выконваюць ногі, рукі, язык. І сапраўды, за нашыя ўчынкі не
адказваюць ані рукі, ані ногі, ані язык - адказвае сэрца. Яно вырашае, чаго вартыя нашы
справы і чаго вартыя мы самі.

Аднак трэба сказаць адкрыта, што нашае сэрца спакойнае толькі тады, калі мы спім. Бо
калі трэба дзейнічаць, яно становіцца полем змагання магутных сілаў. Розум дыктуе сваю
правату, пачуцці патрабуюць улічыць іхнюю, магутныя інстынкты - такія як голад, смага,
секс - могуць таксама шмат што сказаць, урэшце набытыя схільнасці, добрыя і дрэнныя,
дамагаюцца свайго. Амаль пры кожным рашэнні ўсе гэтыя сілы даюць пра сябе знаць і
хочуць як найбольш скарыстаць для сябе. Вельмі магутныя гэтыя патаемныя сілы, якія
часта проста раздзіраюць людское сэрца.

І ўсѐ добра да таго моманту, пакуль мудрасць здольная трымаць іх у руках, здольная
выкарыстоўваць іх для дабра чалавека. Бо ўсе сілы, нават і гэтыя сляпыя, могуць быць
выкарыстаны для дабра. Аднак бяда таму чалавеку, які праігнаруе моц гэтых сілаў і
дазволіць ім кіраваць ягонымі ўчынкамі. Тады яго чакае непазбежнае паражэнне.

Закон пажадлівасці адсоўвае ўсѐ на другі план, падпарадкоўвае сабе людзей і рэчы. Таму і
першы знак пажадлівасці, якая нараджаецца ў чалавеку, - гэта настойлівае вяртанне ў
думках да прадмету пажадання. Чалавек сто разоў на дзень ловіць сябе на тым, што думкі
яго круцяцца вакол таго прадмету, якога ѐн прагне. Гэта папераджальны сігнал, што трэба
заняцца чымсьці іншым, усѐ сваѐ сэрца падключыць да тае справы, якую мы любім, якая
нас цешыць, якую мы цэнім, каб такім чынам крыху «забыць» пра жаданы прадмет. Пры
захаванні спакою і пры параўнальна невялікім высілку магчымая перамога. Праз нейкі час
да чалавека вяртаецца раўнавага духу.

Аднак калі чалавек праігнаруе гэтую прагу, якая ў ім абуджаецца, то ў хуткім часе
апынецца на другім адрэзку шляху, што вядзе яго да трагедыі. Гэта ўжо этап кружэння
вакол прадмету жадання, пошукі магчымасці, каб яго дасягнуць.

З незвычайнаю хітрасцю такі чалавек здолее скарыстаць усѐ навокал, каб дасягнуць
жаданай мэты - працу, адпачынак, сустрэчы з людзьмі, нават выхад з касцѐла... Ён будзе
пастаянна шукаць прычыны, каб быць блізка да таго, чаго прагне.

Людзі, якія збоку назіраюць за такім чалавекам, смяюцца з яго, але ѐн сам гэтага не
заўважае, ні на што не рэагуе, не слухае заўвагаў, гатовы прысягнуць, што ўсе
памыляюцца, што ѐн зусім не шукае таго, у чым яго абвінавачваюць. На гэтым этапе ўжо
вельмі цяжка спыніцца. Жаданне асляпляе чалавека, і ѐн сам не бачыць выйсця. Спыніцца
можна толькі пры дапамозе працягнутай сяброўскай рукі і толькі тады, калі сам чалавек,
аслеплены жаданнем, аб гэтым папросіць і згодзіцца на гэта.

Трэці этап развіцця пажадлівасці - узмацненне жадання праз кантакт з жаданым
прадметам. Кожнае такое спатканне падлівае масла ў агонь. Людзі, якія гэта перажылі і
здолелі з гэтага выбрацца, кажуць пра апантанасць. І гэта дакладнае вызначэнне.
Бескантрольная пажадлівасць можа апутаць чалавека і зрабіць яго сваім нявольнікам.

Сярод рознага тыпу пажадлівасцяў - дзве найбольш небяспечныя: неўтаймаваны секс і
хцівасць. Бог, ведаючы моц гэтых вялікіх сілаў, схаваных у сэрцы чалавека, раіць, каб мы
іх утаймоўвалі на самым пачатку, тады, калі яны толькі абуджаюцца, на першым этапе
гэтай слізкай дарогі, якая вядзе да прорвы. Адсюль сыходзіць поўная любові айцоўская
перасцярога: «Не пажадай жонкі бліжняга твайго. Не пажадай нічога, што належыць яму».
Не пажадай!

Для чыстага - усѐ чыстае

Сексуальная пажадлівасць цесна звязана з пэўнымі прыроджанымі і набытымі
схільнасцямі. Ёсць людзі, для якіх апанаваць гэтаю пажадлівасцю надзвычай цяжка і ѐсць
такія, што ніколі не мелі з гэтым вялікіх праблемаў. Як і ў дашлюбны перыяд, так і ў
сужэнскім жыцці яны заўсѐды трымалі пажадлівасць у сваіх руках. Яны пануюць над ѐю,
а не яна над імі.

Бываюць выпадкі хваравітай сексуальнай звышадчувальнасці з цэлым шлейфам самых
розных адхіленняў. Тады ўжо неабходна дапамога ўрача, але і яна не заўсѐды дае жаданыя
вынікі. Тут не месца абмяркоўваць адхіленні ад нормы. Тым не менш, хрысціянін павінен
пра іх ведаць і памятаць, што там, дзе ўмешваецца хвароба, якая выклікае парушэнні ў
сексуальным жыцці, там чалавек мае справу з абмежаваннем свабоды, а часта і
свядомасці. (...) Варта і з гэтага боку зірнуць на секс. Тым больш, што няма выразнай
мяжы паміж людзьмі здаровымі і хворымі. Сярод нас ѐсць шмат такіх, хто нічога не ведае
пра свае хваробы, бо яны яшчэ не выявіліся ў дастатковай ступені, альбо маюць такі
характар, што не ўскладняюць нармальнага жыцця асобы. Бывае, што пэўнае клінічнае
адхіленне ад нормы ў сексуальным жыцці з'яўляецца крыжам для мужа ці жонкі і трэба
мець вялікую мудрасць, каб згодна з воляю Божаю да гэтага аднесціся. Заўсѐды такога
роду праблемы можна абмеркаваць у канфесіянале, шукаючы іх Божага вырашэння. Тое,
пра што я цяпер кажу, - гэта яшчэ адна перасцярога, каб мы занадта лѐгка не асуджалі
іншых. Нельга мераць людзей сваѐю меркаю, бо гэта ніколі не прыносіць дабра ані таму,
хто асуджае, ані тым, каго ѐн асуджае. Пакіньма гэта Богу.

Езус, клапоцячыся пра наша дабро, падкрэслівае значэнне дзевятай запаведзі, калі кажа,
што «кожны, хто пажадліва глядзіць на жанчыну, ужо яе зчужаложыў у сваім сэрцы». Ён
заклікае таксама адпрэчваць усялякую магчымасць граху. Чалавек нясе адказнасць за
пабудову свайго свету. Калі гэты свет будзе збудаваны з блізкай магчымасці граху, то ў ім
запануе пажадлівасць.

Калі хтосьці з усѐю адказнасцю кахае другога чалавека, то не будзе пазіраць на яго дзеля
таго, каб займець для сябе, але каб яго ўзбагаціць. Бо сталасць заключаецца ва ўменні
пераключыць сябе з таго, каб «мець», на тое, каб «быць». Евангелле пастаянна заклікае да
таго, каб кімсьці быць.

Чалавек, які ўтаймаваў пажадлівасць, адмаўляецца ад таго, каб шмат мець, на карысць
таго, каб кімсьці быць. Такі чалавек - чысты. Што б ѐн ні ўзяў у свае рукі, - узбагаціць яго,
а не знішчыць. Для чыстага - усѐ чыстае. Для нячыстага - усѐ бруднае, бо да чаго б ѐн ні
дакрануўся, нават сваім брудным позіркам, заўсѐды ўсѐ запляміць.

Не пажадай чужой жонкі - гэта заклік зірнуць на іншую асобу без жадання займець яе для
сябе, гэта заклік шанаваць годнасць і свабоду, сваю і чужую. Ён датычыць кантактаў
паміж людзьмі; мы павінны памятаць пра яго, калі глядзім тэлевізар і розныя фільмы, калі
чытаем кнігі і прэсу, ѐн датычыць нашага ўяўлення і нашых жаданняў. Унутраны лад у
чалавеку дазваляе яму глядзець на ўсѐ, што чалавечае, са спакоем, з павагаю і адказнасцю.

ДЗЕСЯТАЯ ЗАПАВЕДЗЬ

Шмат мець

Адна з найбольш частых памылак у тым, што людзям здаецца, быццам іх шчасце
залежыць ад колькасці дабра, якое яны маюць. Чалавек перакананы, што грошы могуць
усѐ, а паколькі яны такія ўсемагутныя, то могуць даць таксама і шчасце. Гэта
ўзаемазвязана з разуменнем свабоды як магчымасці рабіць тое, што нам падабаецца. Часта
недахоп матэрыяльных сродкаў абмяжоўвае так зразуметую свабоду і змушае да іх
набыцця.

Большасць людзей імкнецца назапашваць, каб магчы перажыць радасць свабоды і
карыстацца тым, чаго душа пажадае. Свет, ведаючы гэты ненасытны апетыт чалавека да
назапашвання, насычае яго рознымі спосабамі.

Увесь механізм рэкламы служыць менавіта гэтаму. Захопніцкія войны распальваюцца з-за
гэтай прагі, у ѐй жа трэба шукаць галоўныя вытокі самых розных рабункаў, крадзяжоў і
размаітых формаў авалодання чужым дабром.

Аднак прыдбаныя рэчы не робяць чалавека шчаслівым, бо аддзяляюць яго ад іншых.
Паміж тым, хто мае, і тым, хто не мае, стаіць рэч, багацце. Яно дзеліць, яно з'яўляецца
перашкодаю для спаткання сэрцаў. А шчасце чалавека не ў валоданні рэчамі, а ў
паяднанні сэрцаў. Усѐ тое, што раздзяляе сэрцы, служыць перашкодаю для шчасця.

У гэтым кантэксце трэба разумець дзесятую запаведзь: «Не пажадай нічога, што
належыць бліжняму твайму». Яна стаіць на варце гармоніі сэрца, у якім можа ўзнікнуць
мноства нізкіх пачуццяў да іншага чалавека толькі з-за таго, што ѐн мае штосьці, чаго мы
не маем. Гэты погляд на іншага праз тое, што ѐн мае, нараджае самы ганебны з недахопаў,
нараджае зайздрасць. Яшчэ часцей сустракаюцца хцівасць і прага прысвоіць сабе тое, што
належыць іншаму. Тут таксама трэба шукаць вытокі нянавісці.

Большасць ніколі не будзе ані любіць, ані паважаць багатых, нават калі б яны былі вельмі
справядлівымі людзьмі, бо ўсе бачаць не іхнія сэрцы, але іхняе багацце. Характэрна тое,
што багаты не можа завесці сяброўства з бедным, бо іх сэрцы ніколі не спаткаюцца.
Багацце з'яўляецца перашкодаю для ўзнікнення сапраўднай любові.

Бог заклікае не акцэнтавацца на багацці, але ўмець убачыць чалавека па-за ім. Гэта
няпроста і нялѐгка. Нават пры вялікай духовай сталасці мы ацэньваем людзей па тым, чым
яны валодаюць, як адзетыя, якою машынаю ездзяць, у якім доме жывуць. У такіх
выпадках вельмі лѐгка ўзнікае пачуццѐ зайздрасці з-за таго, што мы чагосьці падобнага не
маем. Чалавек тады забывае, што калі б ѐн гэта меў, то іншыя яму гэтаксама зайздросцілі
б...

З гэтага замкнутага кола няма выйсця. Толькі Бог падказвае нам правільнае вырашэнне
праблемы: «не пажадай» - пакінь кожнаму тое, што ѐн мае, а ты радуйся тым, што маеш
сам.

Мала хацець

Дарога да шчасця зусім не вядзе праз назапашванне. Не той шчаслівы, хто шмат мае, а
той, хто мала патрабуе. На зямлі чалавеку для годнага жыцця няшмат трэба. Як правіла,
амаль усе мы маем больш, чым нам неабходна. Той, хто гэта адкрыў, замест таго, каб
жадаць чужых рэчаў, ахвотна дзеліцца з іншымі тым, што мае. Такі чалавек даволі хутка
заўважае, што мудра даючы, значна лягчэй наладзіць кантакты з іншымі.

Наколькі пажаданне чужога дабра аддзяляе нас ад іншых, напаўняючы сэрца пачуццѐм
нядобразычлівасці, хцівасці, зайздрасці і нават нянавісці, настолькі раздача свайго
багацця яднае нас з іншымі, напаўняючы іх сэрцы радасцю, зычлівасцю, удзячнасцю, гэта
значыць, пачуццямі, якія складаюць шчасце чалавека.

Бог, кажучы ў Старым Запавеце «не пажадай чужой рэчы», заклікаў паклапаціцца пра
гармонію ў сэрцы. Езус Хрыстус у Новым Запавеце, заклікаючы да евангельскага ўбоства,
пайшоў на крок далей па шляху развіцця маральнага жыцця і ўдасканалення чалавечых
сувязяў.

Багатаму маладзѐну, які ідэальна захоўваў усе запаведзі, Ён раіць, каб той прадаў усѐ, што
мае, раздаў убогім і пайшоў за Ім. Тады маладзѐн адыходзіць сумны. Яму здавалася, што
для таго, каб быць шчаслівым, трэба шмат мець. Юнак не адкрыў для сябе ісціны, што
шчасце заключаецца ў ашчасліўліванні іншых і што матэрыяльныя каштоўнасці тады
становяцца прыладаю для чынення дабра, калі імі можна дзяліцца, адорваючы тых, каму
гэта неабходна.

Той, хто ўмее даваць, напэўна, не пажадае чужога. Пакуль чалавек не навучыцца даваць і
дзяліцца, пажадлівасць да чужога багацця будзе сядзець у яго сэрцы. Толькі той, хто дае,
бачыць чалавека, а не дабро, толькі ѐн умее ўзвысіцца над матэрыяльным, каб убачыць
сэрца другога чалавека.

Людзі часта недаацэньваюць дзевятай і дзесятай запаведзяў, а яны стаяць на варце такіх
жа вялікіх каштоўнасцяў, як і папярэднія. Іх не трэба звязваць ані з шостаю запаведдзю,
ані з сѐмаю, бо калі б яны не прыўносілі нічога новага, Бог не фармуляваў бы іх асобна.
Змест запаведзяў ахоплівае дзесяць каштоўнасцяў, а не восем, як гэта часта
інтэрпрэтуецца. Больш за тое, з евангельскага пункту погляду, гэтыя дзве апошнія былі
асабліва ўдасканаленыя Хрыстом. Хрыстус дбае пра лад у сэрцы, і на гэтых дзвюх
запаведзях, удасканаленых заклікам да чысціні нават у позірку на жанчыну, і заклікам
палюбіць убоства, Ён закладвае падмурак евангельскай дасканаласці.

Сам дасканала захоўваючы ўвесь Дэкалог, Хрыстус дае нам прыклад любові да беднасці.
Ён дабравольна адмаўляецца ад матэрыяльных багаццяў, а нас адорвае ўсялякім багаццем
духовым. Хрыстус сваім прыкладам сцвярджае, што сапраўднае шчасце не ў
назапашванні, але ва ўменні абмяжоўваць свае патрэбы. Не той шчаслівы, хто шмат мае, а
той, хто мала патрабуе. Вольнае сэрца - гэта шчаслівае сэрца. Сэрца, поўнае жаданняў і
прагі, вечна галоднае і неспатольнае, ніколі не зведае шчасця.

ЗАПАВЕДЗЬ ЛЮБОВІ

Любі Бога і рабі, што хочаш

Заканчваючы цыкл разважанняў над Дэкалогам, хачу супакоіць усіх тых, хто зрабіў
выснову, што гэтых указанняў так шмат, што жыцця не хопіць не толькі на тое, каб іх
зрэалізаваць, але нават на тое, каб з імі добра пазнаѐміцца.

Каб палюбіць лес, трэба на хвіліну прыпыніцца пры дрэвах, кветках, звярах, кузурках,
птушках альбо паслухаць буркатлівы лясны струмень. Але калі мы так зробім, то
прыйдзем да высновы, што не хопіць жыцця, каб добра пазнаѐміцца з кожнаю драбніцаю
лесу. Гэтаксама і з Дэкалогам. Кожная запаведзь адкрывае перад намі таямніцу вялікага
багацця, бо стаіць на варце больш высокай каштоўнасці, чым часовыя рэчы, каштоўнасці,
ад якой залежыць шчасце людскога сэрца.

Аднак гэтаксама як любоў да лесу не залежыць ад дакладнага пазнання ўсіх яго таямніцаў,
так і любоў да Дэкалогу не залежыць ад дасканалага распазнання ўсіх, утоеных у ім,
каштоўнасцяў. Можна ўвайсці ў лес і палюбіць яго з першага позірку і толькі гэтая любоў
зробіць магчымым паступовае адкрыццѐ яго таямніцаў. А гэта ў вялікай ступені залежыць
ад таго, хто і якім чынам завядзе нас у лес. Калі гэта зробіць чалавек, улюбѐны ў лес, то
ягоная любоў распаліць і нашыя сэрцы.

Аналагічна выглядае справа і з любоўю да Дэкалогу. Трэба сустрэць кагосьці, хто адкрые
нам утоеную ў ім таямніцу любові. А такім правадніком ѐсць сам Бог. Св. Аўгустын
акрэсліў гэта вельмі коратка: «Любі Бога і рабі, што хочаш». Калі сэрца напоўніць любоў
да Бога, то яна без вялікіх цяжкасцяў захавае ўсе запаведзі Дэкалогу, бо яна здолее
адкрыць таямніцу сапраўднай любові ў кожнай з іх.

Няўжо той, хто па-сапраўднаму любіць Бога, будзе здзіўляцца, што не можа мець іншых
багоў? Іх можа быць побач з ім тысячы - гэтаксама як бываюць тысячы мужчын побач з
закаханаю жанчынаю, але яе сэрца вернае толькі аднаму. Ці будзе чалавек, улюбѐны ў
Бога, здзіўляцца, што імя таго, каго ѐн любіць, трэба вымаўляць з павагаю і што патрэбны
хоць бы адзін дзень у тыдні для блізкага з Ім спаткання? Першыя тры запаведзі Дэкалогу -
гэта не што іншае, як канкрэтныя ўказанні любячага Бога, які клапоціцца пра развіццѐ
нашай любові. Калі б не было запаведзяў, а мы б любілі Бога па-сапраўднаму, то селі б
разам з Ім, каб абмеркаваць тое, што нам трэба рабіць, каб быць вернымі Яму і развіваць
гэтую любоў. І тады мы не вынайшлі б нічога іншага, нічога больш мудрага, як толькі тое,
што ѐсць у першых трох запаведзях Дэкалогу.

І далей. Няўжо той, хто любіць Бога і ў Богу ўсіх створаных Ім людзей, будзе здзіўляцца,
што любоў заклікае паважаць сваіх бацькоў? Няўжо такі чалавек будзе знішчаць
створаных па вобразе і падабенстве Айца сваіх братоў, мардуючы іх альбо падрываючы
іхняе здароўе? Альбо, бачачы звязанае Богам сужэнства, будзе яго разрываць? Ці пасягне
на чужую маѐмасць, ведаючы, што Бог, які яго любіць, глядзіць на яго? Ці падмане каго-
небудзь, памятаючы, што падманвае разам з тым Бога? Ці дапусціць, каб выйшаў
напаверхню эгаізм пажадлівасці, які прыніжае яго чалавечую сутнасць?

Шлях да таго, каб палюбіць Дэкалог і ўвесці яго ў жыццѐ, просты. Гэта шлях
удасканалення любові да Бога і бліжняга. Бо Дэкалог - гэта не што іншае, як шлях любові.
Калі хтосьці хоча ведаць, ці любіць Бога і бліжняга, то павінен высветліць, у якой ступені
паслядоўна і пераканана захоўвае Дэкалог. А калі сумленне яму адкажа: «усяго гэтага я
прытрымлівалася са свайго юнацтва і прагну яшчэ нечага большага», то няхай тады ведае,
што Хрыстус заклікае яго да яшчэ прыгажэйшай і багацейшай прыгоды, кажучы: «Калі
хочаш быць дасканалым, пайдзі, прадай маѐмасць тваю і раздай бедным; і будзеш мець
скарб на небе; і прыходзь ды йдзі за Мною» (Мц 19, 21).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ALS MRS
ALS u dzieci
ALS leki
farmakoterapia w als, konspekt+RKO2011 farmakoterapia+[CPR+EU]
ALS 4
ALS dzieci
als manual RZ5IUSXZX237ENPGWFIN Nieznany
Ausgewählte polnische Germanismen (darunter auch Pseudogermanismen und Regionalismen) Deutsch als F
Als oder wenn, Deutsch, Gramatyka
Deutsch als Fremdsprache Em Uebungsgrammatik
5 Algorytm zaawansowanych zabiegów resuscytacyjnych ALS
test als, 6 ROK, GINEKOLOGIA I POŁOŻNICTWO
SZMERY ODDECHOWE tabela, ALS WSZYSTKO
ALGORYTM ALS, Ratownictwo Medyczne, Materiały ze studiów, Medycyna Ratunkowa

więcej podobnych podstron