operator maszyn i urzadzen do obrobki plastycznej 812[01] z2 04 n

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Tadeusz Kazienko

Wykonywanie wyrobów w procesie walcowania
i ciągnienia 812[01].Z2.04

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Igor Lange
mgr inż. Marek Olsza

Opracowanie redakcyjne:
mgr Tadeusz Kazienko

Konsultacja:

mgr Janusz Górny

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 812[01].Z2.04
„Wykonywanie wyrobów w procesie walcowania i ciągnienia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu operator maszyn i urządzeń do obróbki plastycznej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Przykładowe scenariusze zajęć

5. Ćwiczenia

5.1. Podstawowe parametry walcowania

5.1.1. Ćwiczenia

5.2. Walcowanie

5.2.1. Ćwiczenia

5.3. Ciągnienie

5.3.1. Ćwiczenia

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

7. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie operator maszyn i urządzeń do obróbki
plastycznej 812[01].

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć już ukształtowane,
aby bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

ćwiczenia, przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami
nauczania – uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami

ze szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, przewodniego tekstu, metody projektów lub ćwiczeń.

Formy

organizacyjne

pracy

uczniów

mogą

być

zróżnicowane,

począwszy

od samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik

dla ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika
do nich adresowanego. Materiał nauczania w Poradniku dla ucznia podzielony jest na
podrozdziały. Materiał nauczania zawarty w poradniku w miarę możliwości uczniowie
powinni przeanalizować samodzielnie.

Pytania sprawdzające mają wykazać czy uczeń jest przygotowany do wykonania

ćwiczeń. W zależności od tematu można zalecić uczniom samodzielne udzielenie odpowiedzi
na pytania lub wspólnie z całą grupą uczniów, podczas dyskusji opracować odpowiedzi na
pytania. Druga forma jest korzystniejsza, ponieważ nauczyciel kierując dyskusją może
uaktywniać wszystkich uczniów oraz w trakcie dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości,

Dominującą rolę w kształtowaniu umiejętności oraz opanowaniu materiału spełniają

ćwiczenia. W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę
teoretyczną oraz opanować nowe umiejętności.

Sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest

udzielenie odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie potwierdzić
lub zaprzeczyć opanowanie określonego zakresu materiału. Jeżeli wystąpią zaprzeczenia,
nauczyciel powinien do tych zagadnień wrócić.

Testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia należy wykorzystać do

oceny uczniów, a wyniki osiągnięte przez uczniów powinny stanowić podstawę do oceny
pracy własnej nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

812[01].Z2

Technologia wytwarzania wyrobów

metodami obróbki plastycznej

812[01].Z2.02

Wykonywanie operacji obróbki

cieplnej i cieplno

−

chemicznej

812[01].Z2.01

Posługiwanie się podstawowymi

pojęciami z zakresu obróbki

plastycznej

812[01].Z2.03

Przygotowanie i nagrzewanie
wsadu do obróbki plastycznej

812[01].Z2.04

Wykonywanie wyrobów

w procesie walcowania

i ciągnienia

812[01].Z2.05

Wykonywanie wyrobów

w procesie kucia

812[01].Z2.06

Wykonywanie wyrobów

procesie tłoczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

przestrzegać zasad bezpiecznej pracy, przewidywać zagrożenia i zapobiegać im,

−

posługiwać się dokumentacją konstrukcyjną i technologiczną oraz normami
technicznymi,

−

rozróżniać materiały niemetalowe wykorzystywane w procesach technologicznych
obróbki plastycznej,

−

rozróżniać gatunki, właściwości i zastosowanie stopów Fe-C oraz charakteryzować
sposoby ich otrzymywania,

−

rozróżniać gatunki, właściwości i zastosowanie metali nieżelaznych i ich stopów,

−

rozróżniać typowe rodzaje obciążeń i naprężeń występujące w elementach maszyn,

−

rozróżniać rodzaje połączeń, osie, wały, łożyska, sprzęgła, hamulce i mechanizmy oraz
określać ich zastosowanie w budowie maszyn,

−

dobierać maszyny i urządzenia przemysłowe do określonych zadań,

−

rozróżniać procesy eksploatacyjne maszyn i urządzeń: użytkowanie, obsługiwanie,
zasilanie,

−

dobierać materiały eksploatacyjne,

−

wykonywać czynności konserwacyjne,

−

wykonywać drobne naprawy, wymianę części, regulację zespołów i całego urządzenia
oraz przeprowadzać próby po naprawie,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu obróbki plastycznej,

−

wykonywać operacje obróbki cieplnej i cieplno – chemicznej,

−

charakteryzować przebieg procesu nagrzewania metali do obróbki plastycznej,

−

określać wpływ temperatury i czasu nagrzewania na plastyczność stali, metali
nieżelaznych i ich stopów,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować proces walcowania,

−

wyjaśnić pojęcia: gniot, poszerzenie, wydłużenie, kąt chwytu, wyprzedzenie, opóźnienie,

−

rozróżnić asortyment walcowniczy,

−

rozróżnić walcarki i typowe układy walcowni,

−

wyjaśnić budowę walcarki,

−

rozróżnić elementy i mechanizmy klatki roboczej,

−

scharakteryzować osprzęt tylny i przedni walcarek,

−

wyjaśnić podstawowe pojęcia kalibrowania walców: profil, bruzda, wykrój, kołnierz,
średnica teoretyczna, średnica praktyczna,

−

określić zasady eksploatacji walców i warunków ich przechowywania,

−

dobrać materiały wsadowe do walcowania i ciągnienia,

−

dobrać urządzenie do nagrzewania wsadu,

−

ustalić temperaturę i czas nagrzewania wsadu,

−

scharakteryzować technologię walcowania półwyrobów, prętów, kształtowników, blach
i rur,

−

rozróżnić specjalne metody walcowania,

−

wyjaśnić proces technologiczny ciągnienia prętów, drutu i rur,

−

wyjaśnić budowę ciągadła,

−

scharakteryzować ciągarki,

−

rozróżnić środki smarujące stosowane w procesach ciągnienia,

−

scharakteryzować wykańczanie wyrobów walcowanych i ciągnionych,

−

rozróżnić wady wyrobów walcowanych i ciągnionych oraz określić przyczyny
ich powstawania,

−

zastosować zasady eksploatacji walcarek i ciągarek,

−

zastosować zasady eksploatacji urządzeń wykańczających,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska na stanowisku pracy,

−

skorzystać z dokumentacji technologicznej, Dokumentacji Techniczno

−

Ruchowej, norm,

poradników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………………………………

Modułowy program nauczania:

Operator maszyn i urządzeń do obróbki plastycznej
812[01]

Moduł:

Technologia wytwarzania wyrobów metodami obróbki
plastycznej 812[01].Z2

Jednostka modułowa:

Wykonywanie wyrobów w procesie walcowania i ciągnienia
812[01].Z2.04

Temat: Maszyny i urządzenia do walcowania.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności użytkowania maszyn i urządzeń do walcowania.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
–

rozpoznać podstawowe typy walcarek,

–

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

określić zastosowanie walcowania,

–

użytkować maszyny i urządzenia do walcowania.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:
–

organizowania i planowania pracy,

–

pracy w zespole,

–

oceny pracy zespołu.

Metody nauczania

−uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

tablice poglądowe i schematy walcarek,

−

dokumentacja techniczno - ruchowa walcarki,

−

foliogramy,

−

walcarki,

−

literatura zgodnie z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

indywidualna,

−

uczniowie pracują w grupach 2

−

osobowych.

Czas trwania zajęć:

−

45 minut.

Uczestnicy: uczniowie kształcący się w zawodzie operator maszyn i urządzeń do obróbki
plastycznej

Zadanie dla ucznia
Przygotuj walcarkę do pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg zajęć:
1. Określenie tematu zajęć.
2. Wyjaśnienie uczniom tematu, szczegółowych celów kształcenia.
3. Podział grupy uczniów na zespoły.
4. Wykonywanie ćwiczenia.

Instrukcja do wykonania zadania:
1) zorganizuj stanowisko pracy zgodnie z przepisami bhp,
2) odczytaj, z Dokumentacji Techniczno-Ruchowej walcarki, informacje dotyczące

użytkowania walcarki,

3) dokonaj wizualnej oceny stanu technicznego klatki roboczej i klatki walców zębatych,
4) dokonaj wizualnej oceny stanu technicznego mechanizmów przenoszących ruch

obrotowy silnika na walce,

5) przygotuj walcarkę do pracy,
6) konsultują z nauczycielem poprawność ustawienia parametrów pracy,
7) zaprezentuj wyniki ćwiczenia.

Zakończenie zajęć:

−

prezentacja wyników przeprowadzonego ćwiczenia.

Ocena poziomu osiągnięć uczniów i ocena ich aktywności:

−

nauczyciel analizuje pracę ucznia i omawia mocne i słabe strony,

−

uczniowie wspólnie z nauczycielem dokonują oceny prac.

Praca domowa:
Odszukaj w literaturze technicznej lub zasobach sieci internetowej informacje na temat
zastosowania walcarek trzpieniowych.

Sposób uzyskiwania informacji zwrotnej po zakończonych zajęciach:

–

anonimowe ankiety dotyczące oceny zajęć i trudności podczas realizowania zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

……………………………………………………….

Modułowy program nauczania:

Operator maszyn i urządzeń do obróbki plastycznej
812[01]

Moduł:

Technologia wytwarzania wyrobów metodami obróbki
plastycznej 812[01].Z2

Jednostka modułowa:

Wykonywanie wyrobów w procesie walcowania i ciągnienia
812[01].Z2.04

Temat: Wykonywanie wyrobów w procesie ciągnienia.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności użytkowania maszyn, urządzeń i narzędzi do ciągnienia.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

zorganizować stanowisko zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

scharakteryzować proces ciągnienia,

−

rozróżniać maszyny stosowane w procesie ciągnienia.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:

−

organizowania i planowania pracy,

−

pracy w zespole,

−

oceny pracy zespołu.

Metody nauczania

−uczenia się:

−

pogadanka dydaktyczna,

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy,

−

tablice poglądowe,

−

modele maszyn i urządzeń do ciągnienia,

−

literatura zgodnie z punktem 7 poradnika dla nauczyciela.

Formy organizacji pracy uczniów:

−

praca w grupach,

−

praca indywidualna.

Czas trwania zajęć:

−

45 minut.

Uczestnicy: uczniowie kształcący się w zawodzie operator maszyn i urządzeń do obróbki
plastycznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg zajęć:

Lp.

Ogniwa zajęć

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Czas

trwania

Stworzenie ładu
zewnętrznego
i wewnętrznego

−

wita uczniów,

−

sprawdza obecność,

−

podaje temat zajęć,

−

przedstawia cele zajęć.

−

witają nauczyciela

−

podają obecności

−

zapisują temat zajęć

w zeszytach

3 min.

Opracowanie nowego
materiału

−

przypomina zagadnienia
z ostatnich zajęć,

−

rozpoczyna opracowanie
nowego materiału.

−

odpowiadają na pytania,

−

biorą czynny udział
w zajęciach,

−

zapisują nowe informacje
w zeszytach,

5 min.

Kształtowanie pojęć

−

wyjaśnia jak należy
analizować schematy procesu
ciągnienia,

−

nawiązuje rozmowę
z uczniami na temat rodzajów
ciągarek i ich zastosowania.

−

odpowiadają na pytania
nauczyciela.

5 min.

Wiązanie teorii
z praktyką

−

przypomina parametry procesu
ciągnienia

−

wyjaśnia jakie wyroby
otrzymuje się w wyniku
procesu ciągnienia i jak
ciągnienie wpływa na strukturę
materiału

−

wyjaśnia w jaki sposób należy
analizować modele ciągarek,

−

zwraca uwagę na to aby
dokładnie precyzować jakie
wyroby można wykonywać na
danej ciągarce

−

wybierają model ciągarki do
opisania

5 min.

Ćwiczenia

−

nadzoruje pracę uczniów.

−

rozpoczynają analizę modeli
i rysunków schematycznych
ciągarek

−

analizują rysunki
poglądowych oraz modele
„od ogółu do szczegółu”.

−

zapisują wyniki obserwacji

15 min.

Kształtowanie
nawyków

−

powtarza najważniejsze
wiadomości,

−

sprawdza czy zostały
omówione najważniejsze
elementy ciągarek oraz ich
zastosowanie

−

odpowiadają na pytania,

−

prezentują swoje obserwacje
i przemyślenia.

10 min.

Ocena i kontrola

−

ocenia aktywność uczniów.

1 min.

Zakończenie zajęć

−

podaje treść zadania
domowego.

Zapisują treść zadania
w zeszytach.

1 min.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych

umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. ĆWICZENIA

5.1. Podstawowe parametry walcowania

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj rodzaj walcowania przedstawiony na rysunku.

Rysunek do ćwiczenia 1 [4, s. 94]

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Uczniowie pracują samodzielnie. Po wykonaniu ćwiczenia wskazany
przez nauczyciela uczeń prezentuje swoją pracę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) rozpoznać rodzaj walcowania przedstawiony na rysunku,
3) scharakteryzować rodzaj walcowania,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij oznaczenia, znajdujące się w tabeli poniżej, stosowane do opisywania

podstawowych parametrów procesu walcowania.

oznaczenie

opis

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania. Uczniowie pracują samodzielnie. Po wykonaniu ćwiczenia wskazany
przez nauczyciela uczeń prezentuje swoją pracę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przeanalizować oznaczenia znajdujące się w tabeli,
3) opisać oznaczenia znajdujące się w tabeli.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Oblicz gniot, poszerzenie, wydłużenie dla zadanych parametrów walcowania.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać

odpowiedni fragment rozdziału materiał nauczania. Należy zwrócić uwagę na poprawność
obliczeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) wykonać obliczenia,
3) zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

– ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

–

literatura zgodnie z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Walcowanie

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz typ i przeznaczenie walcarek znajdujących się w tabeli.

Rysunek walcarki

[5]

Typ walcarki

Przeznaczenie

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać

odpowiedni fragment rozdziału materiału nauczania. Należy zwrócić uwagę na poprawność
merytoryczną nazewnictwa. Uczniowie pracują samodzielnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) dokonać analizy rysunków znajdujących się w tabeli,
3) opisać typ i przeznaczenie walcarek,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy,

−

tablice poglądowe,

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj proces walcowania na gorąco.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Należy zwrócić uwagę na stosowanie prawidłowego

nazewnictwa technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) opisać proces walcowania na gorąco,
3) opisać przyczyny powstawania zgorzeliny i sposób jej usuwania,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy

−

tablice poglądowe

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Opisz części składowe walcarki przedstawionej na rysunku.

1)……………………………
2)……………………………
3)……………………………
4)……………………………
5)……………………………
6)……………………………
7)……………………………

Rysunek do ćwiczenia 3 [5]

Wskazówki do realizacji
Należy zwrócić uwagę na stosowanie przez uczniów prawidłowego nazewnictwa

technicznego. Uczniowie pracują samodzielnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przeanalizować rysunek schematyczny walcarki,
3) opisać poszczególne części walcarki,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy,

−

tablice poglądowe,

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 4

Na podstawie otrzymanej instrukcji smarowania (maszyny, urządzenia lub mechanizmu)

określ jakie zastosowano gatunki oleju (smaru).

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać

odpowiedni fragment rozdziału materiał nauczania. Uczniowie pracują samodzielnie. Po
wykonaniu ćwiczenia wskazany przez nauczyciela uczeń prezentuje swoją pracę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dokładnie przeanalizować otrzymaną instrukcję smarowania,
2) wynotować zastosowane gatunki oleju (smaru),
3) wpisać uzyskane dane,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

–

instrukcja smarowania,

–

papier formatu A4, flamastry,

–

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

Ćwiczenie 5

Scharakteryzuj przedstawiony na schemacie proces walcowania kształtowników.

Rysunek do ćwiczenia 5 [5]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Po wykonaniu ćwiczenia wskazany przez nauczyciela

uczeń prezentuje swoją pracę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) opisać rysunek walcowni przedstawionej powyżej,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Ciągnienie

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj proces ciągnienia.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać

odpowiedni fragment rozdziału materiału nauczania. Uczniowie pracują samodzielnie.
Po wykonaniu ćwiczenia wskazany przez nauczyciela uczeń prezentuje swoją pracę. Należy
zwrócić uwagę na stosowanie przez uczniów prawidłowego słownictwa technicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przeanalizować technologie procesu ciągnienia,
3) scharakteryzować proces ciągnienia,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy

−

tablice poglądowe

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj proces ciągnienia drutu.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Po wykonaniu ćwiczenia wskazany przez

prowadzącego uczeń prezentuje swoją pracę. Należy zwrócić uwagę na stosowanie poprawnej
terminologii technicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) poprawnie scharakteryzować proces ciągnienia drutu,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Opisz części składowe jednobębnowej ciągarki przedstawionej na rysunku.

Rysunek do ćwiczenia 4 [2, s. 339]

1)……………………………..
2)……………………………..
3)……………………………..
4)……………………………..
5)……………………………..
6)……………………………..

Wskazówki do realizacji
Uczniowie

pracują

samodzielnie.

wykonaniu

ćwiczenia

wskazany

przez prowadzącego uczeń prezentuje swoją pracę. Należy zwrócić uwagę na stosowanie
poprawnej terminologii technicznej.

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) przeanalizować rysunek,
3) opisać części składowe,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy

−

tablice poglądowe.

Ćwiczenie 4

Scharakteryzuj proces ciągnienia rur.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Po wykonaniu ćwiczenia wskazany przez

prowadzącego uczeń prezentuje swoją pracę. Należy zwrócić uwagę na stosowanie poprawnej
terminologii technicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) poprawnie scharakteryzować proces ciągnienia rur,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 Poradnika dla nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Wykonywanie wyrobów
w procesie walcowania i ciągnienia”

Test składa się z zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1–14 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 15–20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego,

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 5 z poziomu ponadpodstawowego

Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. c, 3. d, 4. b, 5. c 6. a, 7. b, 8. c, 9. a, 10. c, 11. c,
12. a, 13. b, 14. c, 15. c, 16. b, 17. a, 18. c, 19. a, 20. b.

Plan testu

zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1 Rozpoznać podstawowe rodzaje walcowania

2 Zdefiniować pojęcie gniotu

Rozróżnić wzory opisujące parametry
walcowania

Określić wpływ wzrostu średnicy walców na
kąt uchwytu

5 Rozpoznać rodzaje walcowania

6 Rozpoznać podstawowe układy walcowni

7 Wskazać temperaturę walcowania na gorąco

8 Wskazać zastosowanie ciągnienia

9 Określić wpływ tarcia na proces ciągnienia

Określić względne ubytki przekroju dla jednej
operacji ciągnienia

11 Wyjaśnić wpływ tarcia na proces ciągnienia

12 Rozróżnić rejony warsztatu walców

13 Określić maksymalny kąt chwytu walców

14 Zanalizować rysunki schematyczne walcarek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15 Rozpoznać typy walcarek

16 Rozpoznać układy walcowani

17 Określić średnicę walcówki do wyrobu drutu

Określić postać materiału wyjściowego do
ciągnienia

19 Rozpoznać części profilu ciągadła oczkowego

20 Rozpoznać ciągarkę bębnową

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj dla każdego ucznia: instrukcję, zadanie testowe i kartę odpowiedzi.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. 5 minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie

zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Wszystkie zadania są zadaniami

wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi – zaznacz prawidłową

odpowiedź znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część – poziom

podstawowy, II część – poziom ponadpodstawowy

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania: 15 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
Przeznacz na ich rozwiązanie więcej czasu.

9. Czas trwania testu – 30 minut.
10. Maksymalna liczba punktów, jaką można osiągnąć za poprawne rozwiązanie testu

wynosi 20 pkt.

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja dla ucznia,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Rysunek przedstawia walcowanie

a) wzdłużne.
b) skośne.
c) poprzeczne.
d) wielowalcowe.

2. Gniotem walcowanego materiału nazywamy wskaźnik odkształcenia określający

a) zwiększenie szerokości.
b) zwiększenie długości.
c) zmniejszenie wysokości.
d) zmianę pola przekroju poprzecznego.

3. Jaki parametr procesu walcowania opisuje wzór

−

∆

a) współczynnik wydłużenia.
b) wydłużenie rzeczywiste.
c) wydłużenie względne.
d) wydłużenie bezwzględne.

4. Im większa jest średnica walców tym

a) mniejszy jest kąt chwytu.
b) większy jest kąt chwytu.
c) kąt chwytu pozostaje bez zmian.
d) mniejszy jest kąt tarcia.

5. Na rysunku przedstawiono walcowanie

a) wzdłużne.
b) poprzeczne.
c) okresowe.
d) specjalne.

6. Na rysunku przedstawiono walcownie w układzie

a) ciągłym.
b) półciągłym.
c) wieloliniowym.
d) szachownicowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Walcowanie na gorąco odbywa się w temperaturze

a) równej temperaturze rekrystalizacji.
b) wyższej od temperatury rekrystalizacji.
c) niższej od temperatury rekrystalizacji.
d) równej temperaturze ujednorodnienia.

8. Ciągnienia nie stosuje się w celu

a) polepszenia własności mechanicznych.
b) minimalizacji odchyłek wymiarowych.
c) uzyskania jednorodnej struktury.
d) uzyskania gładszej i czystej powierzchni materiału.

9. Tarcie w procesie ciągnienia wpływa na

a) zwiększenie siły ciągnienia.
b) zmniejszenie siły ciągnienia.
c) powstawanie równomiernych odkształceń.
d) stabilizacje siły ciągnienia.

10. Względne ubytki przekroju dla jednej operacji ciągnienia prętów i drutów mosiężnych

wynoszą
a) 10÷15%.
b) 16÷24%.
c) 25÷30%.
d) 31÷38%.

11. Na pokonanie sił tarcia zużywa się

a) 5÷10% całkowitej siły ciągnienia.
b) 20÷25% całkowitej siły ciągnienia.
c) 30÷50% całkowitej siły ciągnienia.
d) 60% całkowitej siły ciągnienia.

12. Warsztat walców gdzie osprzęty są demontowane i montowane nazywamy rejonem:

a) przygotowania.
b) chłodzenia.
c) czyszczenia.
d) przerabiania.

13. Maksymalny kąt chwytu walców podczas walcowania blach wynosi

a) 5

÷10

b) 15

÷20

c) 24

÷32

d) 20

÷25

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Element oznaczony cyfrą 1na rysunku walcarki to

a) klatka robocza.
b) przekładnia zębata.
c) klatka walców zębatych.
d) koło zamachowe.

15. Na rysunku przedstawiono walcarkę typu

a) duo.
b) kwarto.
c) podwójne duo.
d) ślepe trio.

16. Układ walcowni wieloliniowej przedstawia schemat
a)

17. Najczęściej stosowanym materiałem wyjściowym do wyrobu drutu jest walcówka

o średnicy
a) 5–8 mm.
b) 4–6 mm.
c) 3–5 mm.
d) 1–3 mm.

18. Materiałem wyjściowym do produkcji drutów trudno obrabialnych plastycznie na gorąco

jest
a) walcówka.
b) prasówka.
c) pręt kuty.
d) krajka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Na rysunku profilu ciągadła oczkowego stożek kalibrujący oznaczono cyfrą

a) 4.
b) 3.
c) 2.
d) 1.

20. Na rysunku przedstawiono ciągarkę do

a) rur.
b) drutu.
c) prętów.
d) drutu spawalniczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko………………………………....……………………………………………..

Wykonywanie wyrobów w procesie walcowania i ciągnienia

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Test 2

Zadanie typu próba pracy

Wykonaj operację ciągnięcia drutu.
Grubość drutu 2mm. Ilość 3000 m.
Na wykonanie zadania masz 180 minut

1. Sprawdź, czy otrzymałeś kompletną dokumentację.
2. Na PLANIE DZIAŁANIA wpisz swój numer ewidencyjny PESEL, datę urodzenia

i numer stanowiska.

3. Zapoznaj się z treścią zadania, instrukcją do jego wykonania, stanowiskiem pracy i jego

wyposażeniem. Masz na to 45 minut. Czas ten nie jest wliczany do czasu trwania próby
pracy.

4. Po upływie tego czasu przystępujesz do wykonania zadania.
5. Nauczyciel zapisze w widocznym dla Ciebie miejscu godzinę rozpoczęcia i godzinę

zakończenia próby pracy.

Pamiętaj, że podczas wykonywania zadania jesteś oceniany przez nauczyciela, którzy

obserwuje wykonywane przez Ciebie czynności i nie będzie udzielać Ci żadnych wskazówek.
Interweniuje tylko w przypadku naruszenia przez Ciebie przepisów dotyczących obsługi
ciągarki, bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i może w takim
przypadku przerwać pracę.
Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące oceny szkolne:
-

dopuszczający – za uzyskanie od 8– 9 punktów,

dostateczny – za uzyskanie od 10–11 punktów,

dobry – za uzyskanie od 12– 13 punktów,

bardzo dobry – za uzyskanie od 14–15 punktów.

Instrukcja do wykonania zadania
Aby bezpiecznie i poprawnie wykonać zadanie:
1. Przeanalizuj dokładnie treść zadania.
2. W formularzu PLAN DZIAŁANIA:

zapisz czynności niezbędne do wykonania zadania,

sporządź wykaz narzędzi oraz sprzętu potrzebnego do wykonania zadania,

oblicz potrzebną ilość materiału wsadowego na podstawie dokumentacji,

zapisz rodzaj materiału z którego należy wykonać operację ciągnięcia drutu.

3. Zgłoś ukończenie sporządzania PLANU DZIAŁANIA.
4. Zorganizuj stanowisko pracy:

−

pobierz i załóż, odpowiednie do wykonywanego zadania środki ochrony

indywidualnej,

−

oceń stan techniczny ciągarki do drutu,

−

sprawdź działanie ciągarki do drutu,

−

sprawdź wymiary drutu walcowanego.

5. Ustaw za pomocą odpowiednich pokręteł żądaną grubość drutu.
6. Uruchom ciągarkę do drutu.
7. Wykonaj operację ciągnięcia drutu.
8. Sprawdź czy otrzymałeś żądaną grubość drutu.
9. Sprawdź wymiary poszczególnych odcinków drutu.
10. Zapisz wyniki pomiarów
11. Uporządkuj stanowisko pracy.
12. Zgłoś, przez podniesienie ręki, gotowość do prezentacji wykonanego zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. W czasie prezentacji:

−

uzasadnij kolejność czynności wykonywanych podczas realizacji zadania,

−

oceń poprawność wykonania zadania.

Zawód:

operator maszyn i urządzeń do obróbki plastycznej

Symbol cyfrowy:

812[01|

Oznaczenie tematu:

Oznaczenie zadania:

Wpisuje zdający

Data urodzenia

Nr stanowiska

PESEL

dzień miesiąc rok

PLAN DZIAŁANIA

1. Zapisz wykaz kolejnych operacji niezbędnych do wykonania ciągnięcia drutu

....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................

2. Zapisz wykaz narzędzi niezbędnych do wykonania zadania.

3. Zapisz wykaz narzędzi i przyrządów kontrolno

−

pomiarowych niezbędnych do wykonania

zadania

4. Oblicz na podstawie dokumentacji dostarczonej przez nauczyciela długość materiału
wyjściowego, potrzebnego do wykonania zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ARKUSZ OBSERWACJI

CZYNNOŚCI OCENIANE I KRYTERIA OCENY

Liczba

punktów

Czynność 1. Sporządzenie wykazu czynności niezbędnych do cięcia
blachy na odcinki.
Kryterium wykonania:1 pkt jeżeli zdający uwzględnił w planie działania
następujące czynności:

−

ocena stanu technicznego ciągarki do drutu,

−

sprawdzenie działania ciągarki do drutu,

−

sprawdzenie wymiaru drutu walcowanego(wsadu),

−

ustawienie za pomocą odpowiednich pokręteł żądaną grubość

drutu.

Czynność 2. Sporządzenie wykazu niezbędnych narzędzi i sprzętu
kontrolno-pomiarowego.
Kryterium wykonania:1pkt jeżeli zdający uwzględnił
w sporządzonym wykazie co najmniej:

−

taśma miernicza,

−

suwmiarka.

Czynność 3. Obliczenie długości materiału wyjściowego.

Kryterium wykonania: 1 pkt jeżeli zdający:

−

zmierzył grubość drutu,

−

obliczył ilość potrzebnego materiału do wykonania zadania.

Suma punktów w obszarze -1. Planowanie

Czynność 4. Pobranie środków ochrony indywidualnej.
Kryterium wykonania:1 pkt jeżeli zdający pobrał i przygotował na
stanowisku pracy następujące środki ochrony indywidualnej:

−

okulary ochronne,

−

indywidualne ochronniki słuchu,

−

rękawice,

−

fartuch skórzany.

Przed przystąpieniem do wykonania zadania założył wszystkie środki
ochrony indywidualnej.

Czynność 5. Pobranie narzędzi i przyrządów kontrolno-pomiarowych.

Kryterium wykonania:

1 pkt jeżeli zdający pobrał następujące narzędzia i przyrządy
kontrolno-pomiarowe:

−

taśma miernicza,

−

suwmiarka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynność 6. Sprawdzenie działania urządzeń niezbędnych do wykonania
zadania.

Kryterium wykonania 1 pkt jeżeli zdający:

−

ocenił stan techniczny ciągarki do drutu,

−

sprawdził działanie ciągarki do drutu.

Czynność 8. Rozmieszczenie na stanowisku pracy pobranych materiałów,
narzędzi i przyrządów kontrolno-pomiarowych.

Kryterium wykonania:

1 pkt jeżeli zdający rozmieścił materiał, narzędzia i przyrządy kontrolno-
pomiarowe na stanowisku pracy w miejscach nie utrudniających wykonania
czynności technologicznych.

Suma punktów w obszarze - II. Organizowanie

Czynność 9

. Przygotowanie drutu walcowanego(wsadu)

Kryterium wykonania:

1 pkt jeżeli zdający przygotował potrzebną ilość

drutu walcowanego(wsadu)

Czynność 10. Ciągnięcie drutu walcowanego(wsadu) zgodnie z technologią.

Kryterium wykonania:
1 pkt jeżeli zdający korzystając z pomocy innej osoby wykonał:

−

zaostrzanie drutu, w celu przełożenia go przez ciągadło,

−

zaciąganie drutu,

−

przeprowadzenie drutu przez urządzenia kierujące go do ciągadła,

−

przesunięcie drutu przez ciągadło,

−

uchwycenie drutu za ciągadłem łańcuchem ciągarskim

−

przymocowanie łańcucha do bębna nawijającego ciągarki,

−

przeciągnięci kilku metrów drutu, regulując prędkość ciągnienia, naciąg
i przeciwciąg,

−

odczepienie łańcucha ciągarskiego,

−

przymocowanie drutu bezpośrednio do bębna ciągarki,

−

przeciąganie drutu poprzez uruchomienie ciągarki i ustawienie jej pracę
automatyczną,

−

łączenie kręgów drutu, polegające na zgrzewaniu końca drutu kręgu
kończącego się z początkiem drutu kręgu następnego ,

−

usunięcie nadmiaru materiału z miejsca zgrzewania, tzw. rąbka oraz
warstewki tlenków.

Czynność 11. Utrzymywanie ładu i porządku na stanowisku pracy.

Kryterium wykonania:

1 pkt jeżeli zdający kładł narzędzia na stanowisku pracy tak, aby nie

stanowiło

to utrudnienia w pracy i nie stanowiło zagrożeń. Odcięte odpady usuwał do
przeznaczonych do tego celu pojemników.

Czynność 12. Uporządkowanie stanowiska pracy.

Kryterium wykonania:1 pkt jeżeli zdający uporządkował stanowisko pracy po
wykonaniu zadania i zabezpieczył

ciągarkę do drutu

przed przypadkowym

uruchomieniem.

Czynność 13. Oczyszczenie narzędzi i odłożenie ich na miejsce
przechowywania.

Kryterium wykonania:

1 pkt jeżeli zdający oczyścił narzędzia, odniósł je na miejsce
przechowywania.

Suma punktów w obszarze - III. Wykonywanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynność 14. Uzasadnienie kolejności czynności przy wykonywaniu
ciągnięcia drutu.

Kryterium wykonania:
1 pkt jeżeli zdający wymienił zabiegi niezbędne
do wykonania operacji ciągnięcia drutu i uzasadnił przyjęty dobór czynności.

Czynność 15. Ocena jakości wykonania zadania.

Kryterium wykonania:
1 pkt jeżeli zdający

−

porównał wymiary z dokumentacją,

−

ocenił wymiary i jakość wykonania.

Suma punktów w obszarze - IV. Prezentowanie

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

1. Brodziński A.: Maszyny i urządzenia do obróbki plastycznej. Laboratorium

Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 1993

2. Gabryszewski Z., Gronostajski J.: Mechanika procesów obróbki plastycznej.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991

3. Gadziński S.: Obróbka plastyczna metali. Wyd. PŁ, Bielsko-Biała 1996
4. Dobrucki W.: Zarys obróbki plastycznej metali. Wydawnictwo Śląsk, 1974
5. Kajzer S., Kozik R., Wusatowski R.: Wybrane zagadnienia z procesów obróbki

plastycznej metali. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 1997

6. Karpiński T.: Inżynieria produkcji. Wydawnictwa Naukowo

−

Techniczne, Warszawa 2004

7. Kubiński W.: Praktyka technologiczna. Wydawnictwo AGH, Kraków 1991
8. Okoniewski S.: Technologia metali. WSiP, Warszawa 1980
9. Weroński W.: Obróbka plastyczna. Technologia. Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej,

Lublin 1993

Literatura metodyczna
Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia. WSiP, Warszawa 2004