P R A C E NA U K O W E A k a d e mi i i m. J a n a D

áugosza w CzĊstochowie

Seria: Zeszyty Historyczne

2009, z. X

Jan T

Ċgowski

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą.

Projekt ma

áĪeĔstwa Jagieááy z córką Dymitra

Do

Ĕskiego wielkiego ksiĊcia moskiewskiego

– próba ustalenia daty

W niniejszym szkicu chcia

ábym nawiązaü do rozpoczĊtego niegdyĞ wątku

tematycznego zwi

ązanego z chronologią rokowaĔ polsko-litewskich w sprawie

ma

áĪeĔstwa Jadwigi z Jagieááą i unii obu paĔstw. W opublikowanym dziesiĊü lat

temu artykule Bezkrólewie po

Ğmierci Ludwika WĊgierskiego a geneza unii Pol-

ski z Litw

ą przedstawiáem argumenty z dziejów Polski przemawiające za bezza-

sadno

Ğcią upatrywania początków planów unijnych polsko-litewskich przed

ko

Ĕcem 1384 roku

1

. Obecnie chcia

ábym skupiü siĊ na uwarunkowaniach litew-

skich, które za

Ğwiadczają o braku takich planów na Litwie przed koĔcem 1384

roku. Jednym z argumentów, które po

Ğwiadczają o braku takich planów w oto-

czeniu Jagie

ááy we wspomnianym czasie, jest odkryta przed kilkudziesiĊciu laty

przez Lwa Czerepnina wiadomo

Ğü o projektowanym maáĪeĔstwie Jagieááy z cór-

k

ą wielkiego ksiĊcia moskiewskiego Dymitra Iwanowica DoĔskiego

2

.

Wielk

ą rewelacją naukową staáo siĊ odkrycie w latach czterdziestych XX

wieku przez uczonego rosyjskiego Lwa Czerepnina informacji o zawarto

Ğci do-

kumentów znajduj

ących siĊ jeszcze w XVII wieku w tak zwanym „Posol’skom

1

J. T

Ċgowski, Bezkrólewie po Ğmierci Ludwika WĊgierskiego a geneza unii Polski z Litwą, [w:]

Studia historyczne z XIII–XV wieku, red. J.

ĝliwiĔski, Olsztyn 1995, s. 87–110. Moje ustalenia

nie zosta

áy jakoĞ zauwaĪone, skoro J. Wyrozumski, Królowa Jadwiga miĊdzy epoką piastowską

i jagiello

Ĕską, Kraków 1997, s. 78–79, nadal uwaĪa dokument Jagieááy i Skirgieááy dla kupców

lubelskich z 18 kwietnia 1383 roku za moment pocz

ątkowy myĞli o unii.

2

L.V.

ýerepnin, Dogovornye i duchovnye gramoty Dmitrija Donskogo kak istoþnik dlja izu-

þenija politiþeskoj istorii Velikogo Knjažestva Moskovskogo, „Istoriþeskie Zapiski”, t. 24, Mo-
skva 1947, s. 247–249.

52

Jan T

Ċgowski

prikaze” archiwum carskiego w Moskwie. Szczególnie wielkie znaczenie dla
wyja

Ğnienia pewnych zagadnieĔ z historii Litwy i Polski byáo opublikowanie

przez Czerepnina informacji o dokumentach traktatowych wielkiego ksi

Ċcia mo-

skiewskiego Dymitra Iwanowica Do

Ĕskiego z wielkim ksiĊciem litewskim Ja-

gie

ááą oraz jego matką Julianną. Problem datacji tych dokumentów jest nadal

otwarty

3

. W opisie zawarto

Ğci archiwum moskiewskiego z 1626 roku tylko jeden

z dokumentów opatrzony by

á, niewątpliwie zepsutą, datą 6902 od stworzenia

Ğwiata (1394), którą sam L. Czerepnin poprawiá na rok 6892, czyli 1384 od na-
rodzenia Chrystusa. Jak wiadomo, g

áówni aktorzy tych traktatów Dymitr DoĔski

i Julianna Olgierdowa nie do

Īyli 1394 roku, który odpowiada dacie 6902, zatem

ten rok jako data wystawienia owych dokumentów nie wchodzi w rachub

Ċ. Dy-

mitr zmar

á w 1389, zaĞ Julianna w 1392 roku, a wiĊc korekta daty byáa koniecz-

na. W interesuj

ącym nas pakiecie byáy nastĊpujące dokumenty traktatowe litew-

sko-moskiewskie: pierwszy z nich to traktat pokojowy zawarty pomi

Ċdzy wiel-

kim ksi

Ċciem moskiewskim Dymitrem Iwanowicem DoĔskim i jego stryjecz-

nym bratem kniaziem W

áodzimierzem Andrzejowicem a wielkim ksiĊciem li-

tewskim Jagie

ááą i jego braümi Skirgieááą i Korybutem, drugi akt natomiast to

dokument Jagie

ááy i jego braci potwierdzający zawarcie traktatu z Dymitrem

Iwanowicem Do

Ĕskim i Wáodzimierzem Andrzejowicem, natomiast trzeci, który

jest dla nas najbardziej interesuj

ący, opisano w nastĊpujących sáowach: „Gramo-

ta velikogo knjazja Dmitreja Ivanovi

þa i velikie knjagini Ul’jany Ol’gerdovy,

dokon

þan’e o ženitbe velikogo knjazja Jagajla Ol’gerdova, ženitisja emu u veli-

kogo knjazja Dmitreja Ivanovi

þa na doþeri, a velikomu knjazju Jagajlu, byti

v ich vole i krestitisja i pravoslavnuju veru i krest’janstvo svoe ob’javiti vo vse
ljudi”

4

. Nie ulega

Īadnej wątpliwoĞci, Īe wszystkie te dokumenty traktatowe

wystawione zosta

áy w tym samym czasie, a musiaáo to nastąpiü jeszcze przed

wys

áaniem poselstwa litewskiego do Polski, które miaáo na celu doprowadzenie

do ma

áĪeĔstwa Jagieááy z królową Jadwigą. JeĞli wiĊc poselstwo litewskie stanĊ-

áo w Krakowie juĪ w styczniu 1385 roku, to pertraktacje litewsko-moskiewskie
nie mog

áy odbyü siĊ póĨniej niĪ we wrzeĞniu/paĨdzierniku 1384 roku, bowiem

zapewne o wys

áaniu poselstwa litewskiego do Polski zadecydowaáa wiadomoĞü

o przybyciu Jadwigi do Krakowa i jej koronacji na króla. Sam odkrywca tych in-
formacji Lew Czerepnin przyj

ąá, Īe nastąpiáo pomylenie ich daty w taki sposób,

Īe miast liczby 90 wpisano liczbĊ 900, co zmyliáo datĊ tego dokumentu o równą
dziesi

ątkĊ. Z historyków polskich pierwszy zwróciá uwagĊ na to odkrycie Hen-

ryk Paszkiewicz, który przyj

ąá datĊ ukáadów litewsko-moskiewskich za L. Cze-

3

L.V.

ýerepnin, op. cit., s. 247–249; idem, Russkie feodal’nye archivy XIV–XV vv., t. I, Moskva

– Leningrad 1948, s. 50–51.

4

L.V.

ýerepnin, Dogovornye i duchovnye gramoty, s. 249.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

53

repninem

5

. W podobnym duchu wypowiedzia

á siĊ teĪ Stefan M. KuczyĔski, któ-

ry nie próbowa

á wejĞü gáĊbiej w okolicznoĞci, które uzasadniaáyby przyjĊcie ta-

kiej datacji

6

. Zygmunt Wdowiszewski w monografii rodu Jagiellonów równie

Ī

nie podwa

Īaá datacji ukáadów litewsko-moskiewskich ustalonej przez Lwa Cze-

repnina i przypuszcza

á, Īe kandydatką na ĪonĊ Jagieááy byáa Zofia Dymitrówna,

która w 1387 roku wysz

áa za kniazia rjazaĔskiego Fiodora Olegowica

7

. Henryk

Wisner zaprezentowa

á inny pogląd na tĊ kwestiĊ, rozdzielając dokument wielkiej

ksi

ĊĪnej Julianny od pozostaáych traktatów. Historyk ten datowaá zbliĪenie mo-

skiewsko-litewskie na koniec 1382 lub pocz

ątek 1383 roku, zaĞ rokowania, któ-

re uwie

Ĕczone zostaáy dokumentem wielkiej ksiĊĪnej Julianny, wedáug H. Wi-

snera, prowadzone by

áy na przeáomie lat 1383 i 1384

8

. Niestety, nie znamy bli

Ī-

szej argumentacji uzasadniaj

ącej przyjĊcie takiej chronologii owych traktatów

litewsko-moskiewskich.

Zupe

ánie inaczej podszedá do kwestii datacji dokumentu Tadeusz Wasilew-

ski, który doszed

á do wniosku, Īe ukáad Jagieááy i jego matki Julianny z Dymi-

trem Do

Ĕskim miaá miejsce w 1381 lub 1382 roku

9

. Swój sceptycyzm wobec

ustale

Ĕ L. Czerepnina co do chronologii owych dokumentów argumentowaá ty-

mi s

áowami: „Brak jednak uzasadnienia dla tej doĞü daleko idącej poprawki, któ-

ra na trzy cyfry tylko jedn

ą ostatnią pozostawia niezmienioną”

10

. Gdyby wi

Ċc do

rozwi

ązania tej kwestii zastosowaü rozumowanie Tadeusza Wasilewskiego, na-

5

H. Paszkiewicz, Jagie

ááo w przededniu unii polsko-litewskiej w oĞwietleniu nowych Ĩródeá,

„Teki Historyczne”, t. 4, 1950, s. 187–197.

6

S.M. Kuczy

Ĕski, Rozbiór krytyczny roku 1385 „Dziejów polskich” Jana Dáugosza, „Studia

ħródáoznawcze” t. III, 1958, s. 220; ks. M. Zahajkiewicz, Chrzest Litwy, [w:] Chrzest Litwy.
Geneza przebieg, konsekwencje, red. ks. M.T. Zahajkiewicz, Lublin 1990, s. 36.

7

Voskresenskaja letopis’, [w:] Polnoje sobranie russkich letopisej; dalej PSRL, t. 7, s. 243 poda-

je pod pomylon

ą datą 6903 nastĊpującą wiadomoĞü: „Oleg Rezanskij izgonom Kolomnu wzjal,

i pomiri velikogo knjazja Dmitreja s’ Olgom Sergej

þudotvorec’, i knjaz’ velikij Dmitrej dal za

syna za Olgova za Feodora do

þ‘ svoju Sofiju”. Pod rokiem 6895, czyli 1387, datuje to maáĪeĔ-

stwo ten

Īe latopis woskreseĔski PSRL, t. 8, Sanktpeterburg 1859, s. 51. O zajĊciu przez Olega

Ko

áomny informuje nas Suprasl’skaja letopis’ PSRL, t. 35, s. 51 pod rokiem 1387; L’vovskaja

letopis’, [w:] PSRL, t. 20, S. Peterburg 1910, s. 205 podobnie jak we wspomnianym wy

Īej wo-

skrese

Ĕskim informacja o maáĪeĔstwie Zofii Dymitrówny z Fiodorem Olegowicem zamiesz-

czona zosta

áa wprawdzie pod rokiem 6895 od stworzenia Ğwiata, który odpowiada rokowi 1387

od narodzenia Chrystusa, ale poprzedza ona wiadomo

Ğü o oblĊĪeniu przez ĝwiatosáawa Iwa-

nowica ksi

Ċcia smoleĔskiego grodu MĞcisáawia oraz o bitwie nad Wechrą, które to fakty miaáy

miejsce rok wcze

Ğniej. Gdyby wiĊc datowaü zawarcie maáĪeĔstwa Zofii Dymitrówny wedáug

tego ostatniego

Ĩródáa, to naleĪaáoby umieĞciü ten fakt na samym początku 1386 roku; Z. Wdo-

wiszewski, Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968, s. 33–34.

8

H. Wisner, Unia. Sceny z przesz

áoĞci Polski i Litwy, Warszawa 1988, s. 22–23.

9

T. Wasilewski, Prawos

áawne imiona Jagieááy i Witolda, „Analecta Cracoviensia” 19, 1987, s. 114.

10

T. Wasilewski, Prawos

áawne imiona Jagieááy i Witolda, s. 112–113.

54

Jan T

Ċgowski

le

Īaáoby odstąpiü od uwzglĊdniania którejkolwiek z cyfr zachowanych przy re-

ge

Ğcie, bowiem ustalenie prawdziwej daty wspomnianego dokumentu, propo-

nowane przez tego historyka, nie uwzgl

Ċdnia Īadnej z cyfr zachowanych w ze-

psutej dacie. Data zawarcia traktatu litewsko-moskiewskiego proponowana
przez T. Wasilewskiego odpowiada

áaby rokowi 6889 albo 6890. Jak wiemy,

wschodnia dyplomatyka pos

áugiwaáa siĊ przy okreĞlaniu datacji literami alfabetu

s

áowiaĔskiego. Bardzo trudno jest pomyliü literĊ odpowiadającą cyfrze 2 z literą

odpowiadaj

ącą cyfrze 9, równieĪ trudno pomyliü ją z literą uĪywaną dla wyra-

Īenia liczby 90

11

. W takim razie pogl

ąd T. Wasilewskiego nie nosi cech dowo-

dowych, a jest jedynie lu

Ĩną propozycją rozwiązania daty.

Spróbujemy jednak w tym miejscu rozpatrzy

ü wszystkie inne aspekty Ğwiad-

cz

ące tak „za”, jak i „przeciw” poglądowi wspomnianego historyka. Jednym

z argumentów T. Wasilewskiego uzasadniaj

ących odrzucenie roku 1384 jako

momentu zawarcia traktatu litewsko-moskiewskiego by

áo zdziwienie, Īe w do-

kumentach tych ani s

áowem nie wspomniano o Witoldzie, który – zdaniem T. Wa-

silewskiego – „ju

Ī od wiosny 1384 r. porozumiewaá siĊ skrycie z Jagieááą”

12

. Po

pierwsze, nigdzie w

Ĩródáach nie powiedziano, od kiedy Witold porozumiewaá

si

Ċ z Jagieááą, a po drugie, nawet jeĞli juĪ w pierwszej poáowie 1384 roku Witold

porozumiewa

á siĊ z Jagieááą z Prus, nie oznaczaáo to koniecznoĞci wtajemnicza-

nia go w bie

Īącą politykĊ zagraniczną Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego ani teĪ

informowania o tym wielkiego ksi

Ċcia moskiewskiego. Takie uwzglĊdnienie

Witolda w traktacie mi

ĊdzypaĔstwowym mogáo mu wrĊcz zaszkodziü w Pru-

sach, a ponadto trzeba te

Ī mieü na uwadze i to, Īe porozumiewanie siĊ nie ozna-

cza

áo jeszcze skutku ostatecznego, czyli porozumienia. Ten argument za propo-

nowan

ą emendacją daty musimy zatem uznaü za chybiony i raczej Ğwiadczący

przeciwko tezie T. Wasilewskiego.

Wielki ksi

ąĪĊ litewski Olgierd, ojciec Jagieááy, w liĞcie do patriarchy Kon-

stantynopola z oko

áo 1370 roku wymieniá MoskwĊ jako jednego z gáównych

swoich wrogów

13

. Nawet wydanie córki Heleny za bliskiego wspó

ápracownika

Dymitra Do

Ĕskiego, jego stryjecznego brata Wáodzimierza Andrzejowica, nie

zmieni

áo zasadniczo polityki Litwy w stosunku do Moskwy. Stanowisko Olgier-

da wynika

áo ze stanu stosunków z wielkim ksiĊstwem moskiewskim jego szwa-

gra ksi

Ċcia twerskiego Michaáa Aleksandrowica. Byá to ostatni etap rywalizacji

o hegemoni

Ċ na Rusi pomiĊdzy potomkami Daniela Aleksandrowica moskiew-

skiego i Micha

áa Jarosáawica twerskiego, wygrany ostatecznie przez MoskwĊ za

panowania Dymitra Do

Ĕskiego.

11

Vide: Chronologia polska, red. Bronis

áaw Wáodarski, Warszawa 1957, s. 346, tabl. XX.

12

T. Wasilewski, Prawos

áawne imiona Jagieááy i Witolda, s. 113.

13

H. Paszkiewicz, Jagie

ááo w przededniu unii, s. 191.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

55

T

Ċ politykĊ Olgierda wobec Moskwy kontynuowaá jego syn Jagieááo, objąw-

szy w

áadzĊ wielkoksiąĪĊcą na Litwie w 1377 r. Wielki ksiąĪĊ moskiewski Dy-

mitr Iwanowic odp

áacaá siĊ równieĪ ze swej strony wspieraniem malkontentów

litewskich, braci przyrodnich Jagie

ááy: Andrzeja i Dymitra, którzy najpierw stali

si

Ċ wasalami Moskwy i jako tacy brali udziaá po stronie Dymitra w jego zwyciĊ-

skiej bitwie z Tatarami na Kulikowym Polu

14

– z czasem jednak pogodzili si

Ċ ze

swym przyrodnim bratem Jagie

ááą i stryjecznym Witoldem, u boku którego sta-

n

Ċli do tragicznej dla nich bitwy z Tatarami nad rzeką Worsklą w dniu 16 sierp-

nia 1399 r. Dymitr Olgierdowic pozostawa

á pod wpáywami Wielkiego KsiĊstwa

Moskiewskiego a

Ī do grudnia 1388 r.

Jak wiemy to z przekazów latopisarskich, Jagie

ááo w momencie, gdy doszáo

do konfrontacji moskiewsko-tatarskiej, by

á sojusznikiem Mamaja, wodza Záotej

Ordy i kooperuj

ącego z nim wielkiego ksiĊcia riazaĔskiego Olega Iwanowica

15

.

Wprawdzie ani wojska Jagie

ááy, ani Olega Iwanowica nie wziĊáy udziaáu w bi-

twie, co przes

ądziáo o klĊsce Mamaja, lecz jest pewne, iĪ spadkobierca Olgierda

nie sprzyja

á w 1380 roku wielkiemu ksiĊciu moskiewskiemu, a tym bardziej nie

zamierza

á mu pomagaü.

Dymitr Iwanowic Do

Ĕski po spektakularnej wygranej z Tatarami na Kuli-

kowym Polu nie by

á zainteresowany zawarciem sojuszu z Litwą Jagieááy, bo-

wiem gdyby to uczyni

á, wówczas oznaczaáoby to opuszczenie przez ksiĊcia mo-

skiewskiego dwóch przyrodnich braci Jagie

ááy – Andrzeja i Dymitra – którzy

przecie

Ī w duĪej mierze przyczynili siĊ do korzystnego dla Moskwy wyniku

wspomnianej bitwy. O ich stosunkach z przyrodnimi bra

ümi, zrodzonymi z Ju-

lianny Twerskiej, powiemy ni

Īej.

Nie s

áyszymy o tym, by Dymitr DoĔski zerwaá przyjazne stosunki z Andrze-

jem i Dymitrem Olgierdowicami przed 1384 rokiem. Wydaje si

Ċ, Īe gdyby

przed sierpniem 1382 roku Dymitr zawar

á ukáad z Jagieááą i jego najbliĪszą ro-

dzin

ą, to rzeczą niezwykle dziwną byáoby pojawienie siĊ w Moskwie w roli or-

ganizatora obrony tego miasta wnuka Olgierda imieniem Ostej. Wcze

Ğniej juĪ

wyrazi

áem pogląd, Īe Ostej (Ostafiej) byá synem Andrzeja Olgierdowica

16

, bo-

wiem latopisy wyra

Ĩnie mówią o nim, Īe byá on wnukiem Olgierda. Nie mógá to

by

ü syn Wáodzimierza Andrzejewica i Heleny, bowiem w chwili oblĊĪenia Mo-

skwy przez Tatarów móg

áby mieü najwyĪej 9 lat. Nie wchodzi teĪ w rachubĊ

14

V.A. Ku

þkin, Russkie knjažestva i zemli pered kulikovskoj bitvoj, [w:] Kulikovskaja bitva,

Sbornik statej, Moskva 1980, s. 111; Letopis Avramki, PSRL, t. 16, Moskva 2000, s. 112 in-
formuje o tym, jak doradcy Dymitra Do

Ĕskiego odradzali mu pochód za Don, poniewaĪ po-

mno

Īyli siĊ wrogowie Moskwy: Tatarzy, Litwa i RjazaĔcy.

15

Voskresenskaja letopis’, PSRL, t. 8, S. Peterburg 1859, s. 36; Prostrannaja letopisnaja povest’

o Kulikovskoj Bitve, [w:] Pole Kulikovo. Skazanija o bitve na Donu, Moskva 1980, s. 64–65.

16

J. T

Ċgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, PoznaĔ – Wrocáaw 1999, s. 71.

56

Jan T

Ċgowski

syn Borysa Konstantynowica ksi

Ċcia suzdalskiego i Agrypiny Olgierdówny,

bowiem latopisy nie nazywa

áyby go ksiĊciem litewskim

17

. W sierpniu 1382 roku

nast

ąpiá potĊĪny najazd tatarski pod wodzą chana Záotej Ordy Tochtamysza na

Wielkie Ksi

Ċstwo Moskiewskie i zniszczona zostaáa sama stolica paĔstwa. Wte-

dy to w

áaĞnie zginąá w obronie Moskwy wspomniany wyĪej wnuk Olgierda

imieniem Ostej.

Litwa w tym czasie prze

Īywaáa takĪe kryzys wewnĊtrzny. Po Ğmierci Ol-

gierda w maju 1377 roku w

áadza wielkoksiąĪĊca przypadáa Jagielle, który byá

jednym z m

áodszych synów zmaráego wáadcy. Byá on máodszy nie tylko od

swych przyrodnich braci, lecz tak

Īe od trzech braci rodzonych Skirgieááy, Kory-

buta i Lingwena

18

. Ci trzej rodzeni bracia w chwili

Ğmierci ojca byli juĪ samo-

dzielni i przyj

Ċli chrzest prawosáawny

19

. Obj

Ċcie rządów na Litwie przez JagieááĊ

nast

ąpiáo pod koniec 1377 roku i byáo poprzedzone ugodą z Andrzejem Garba-

tym, o czym ten wspomnia

á w swym dokumencie z 1385 roku: „... regnum Plo-

skoviense [...] post patris nostri obitum fratres nostri nobis dederunt et assi-
gnaverunt, sicut in eorundem fratrum nostrorum patentibus litteris clarius appa-
ret...”

20

Musia

áo to nastąpiü jeszcze w 1377 roku, bowiem juĪ prawdopodobnie

na prze

áomie 1377/1378 roku Andrzej przeniósá siĊ do Pskowa

21

. Nie mamy

podstaw s

ądziü, Īe Andrzej Garbaty zostaá wypĊdzony przez przyrodnich braci

z Po

áocka. Prawdopodobnie liczyá na to, Īe utrzyma siĊ przy Poáocku, jednocze-

Ğnie wáadając w Pskowie. Gdy jednak Andrzej opuĞciá Poáock, wielki ksiąĪĊ Ja-
gie

ááo uznaá to ksiĊstwo za opuszczone i desygnowaá na wáadcĊ w tym mieĞcie

swego rodzonego brata Lingwena. Do niedawna jeszcze nie mieli

Ğmy pojĊcia

o tym, kto zaj

ąá miejsce Andrzeja w Poáocku. W zbiorze prac naukowych histo-

ryków litewskich, po

ĞwiĊconych aktowi krewskiemu i unii polsko-litewskiej,

17

Jak np. Tverskaja letopis’, PSRL, t. 15, s. 441: „I priicha na Moskvu knjaz’ Ostej Litovskij,

vnuk Ol’gerdov, okrepi ljudi, zatvorisja v grade...”

18

Ibidem, s. 98–109, 118–121.

19

Vide: J. T

Ċgowski, Data urodzenia Jagieááy oraz data chrztu prawosáawnego jego starszych

braci, „Genealogia. Studia i Materia

áy Historyczne”, t. 15, s. 137–144, gdzie przeprowadzam

dyskusj

Ċ z poglądami T. Wasilewskiego i J. Nikodema.

20

Liv-, Est- und Kurländisches Urkundenbuch, t. 3, wyd. F.G. Bunge, Riga 1857, nr 1226, s. 456.

21

Pod rokiem 1377 odnotowuje jego przybycie do Pskowa Pskovskaja 3-ja letopis’, [w:] Pskov-

skie letopisi, vyp. 2, red. A.N. Nasonov, Moskva 1955, s. 105–106. Latopisy moskiewskie od-
notowuj

ą ten fakt pod rokiem nastĊpnym (Sofijskaja pervaja letopis’, PSRL, t. 5, S. Peterburg

1851, s. 237; Voskresenskaja letopis’, PSRL, t. 8, s. 33; Letopis’ Avramki, PSRL, t. 16, S. Pe-
terburg 1889, s. 104). Ró

Īnica w okreĞleniu czasu tego wydarzenia wynikáa z zawartoĞci in-

formacji. Latopis pskowski skupia si

Ċ jedynie na przybyciu Andrzeja do Pskowa, nie poĞwiĊca-

j

ąc uwagi jego dalszym losom. Pozostaáe latopisy zawierają informacjĊ zarówno o przybyciu

Andrzeja do Pskowa, jak te

Ī o jego dalszej podróĪy, którą koĔczy przybycie do Moskwy, który

to fakt zapewne nast

ąpiá juĪ w 1378 roku.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

57

niezwykle cenne materia

áy sfragistyczne zaprezentowaá Edmundas Rymša

22

.

Najciekawszym dla naszych rozwa

ĪaĔ odkryciem wspomnianego historyka jest

piecz

Ċü ksiĊcia Lingwena zawieszona przy akcie rozejmowym Litwy z Zakonem

Krzy

Īackim z dnia 29 wrzeĞnia 1379 roku

23

. Do tej piecz

Ċci Lingwena nie dotará

autor wcze

Ğniejszej monografii pieczĊci ksiąĪąt litewskich, Marian Gumowski

24

.

Piecz

Ċü Lingwena zawieszona byáa do wspomnianego wyĪej aktu na pasku per-

gaminowym; na awersie przedstawiony jest w kolistej obwódce je

Ĩdziec w spi-

czastym he

ámie, z kopią w rĊku, zmierzający w lewo. W dotychczasowej litera-

turze sfragistycznej nazywano to Pogoni

ą Ruską. Dla naszych rozwaĪaĔ najbar-

dziej istotny jest rewers piecz

Ċci Lingwena, gdzie pomieszczono imiĊ i tytulatu-

r

Ċ wáaĞciciela pieczĊci – czytamy tam, co nastĊpuje: „Peþat’ knjazja velikogo

Semiona Polockogo”. Ju

Ī wczeĞniej mieliĞmy informacjĊ o panowaniu Lingwe-

na w Po

áocku, która zawarta byáa w dokumencie Montygirda, namiestnika Wi-

tolda w tym mie

Ğcie, z 1396 roku

25

. We wcze

Ğniej opublikowanej pracy wyrazi-

áem domysá, Īe Lingwen mógá przyjĞü do Poáocka po opuszczeniu Nowogrodu
Wielkiego w 1392 roku

26

.

Gdy chodzi o uchwycenie momentu, w którym nast

ąpiáa zmiana wáadzy

w Po

áocku, to musimy uáoĪyü informacje Ĩródáowe w jakimĞ logicznym porząd-

ku: 1) w miesi

ącach zimowych 1377/1378 Andrzej Olgierdowic przybyá do

Pskowa i zawar

á z Pskowianami umowĊ potwierdzoną caáowaniem krzyĪa; 2) po

krótkim czasie zmuszony by

á opuĞciü Psków i udaá siĊ do Nowogrodu Wielkie-

go, a gdy tam go nie przyj

Ċto, 3) udaá siĊ do Moskwy. Co zatem spowodowaáo

opuszczenie Pskowa przez Andrzeja Olgierdowica? Wydaje si

Ċ, Īe Andrzej

Garbaty przedstawia

á wartoĞü dla Pskowian jako ksiąĪĊ litewski mający zaplecze

w Po

áocku, zaĞ w momencie utraty tego grodu na rzecz przyrodniego brata (co

zapewne spowodowa

áo zatarg miĊdzy braümi) Psków nie chciaá ryzykowaü woj-

ny z Litw

ą. WyjĞcie Andrzeja z Pskowa musiaáo nastąpiü w miesiącach wiosen-

nych 1378 roku. Nowogród Wielki, który by

á kolejnym etapem podróĪy Andrze-

22

E. Rymša, 1385 m. Kr

ơvos akto antspaudai, [w:] 1385 m. rugpjnjþio 14 d. Krơvos Aktas, red.

Jurate Kiaupien

ơ, Vilnius 2002, s. 79–98.

23

Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz Berlin – Dahlem, Schbl. 52, nr 3 = Codex di-

plomaticus Prussicus, t. 3, wyd. J. Voigt, Königsberg 1848, nr 134, s. 182; E. Rymša, op. cit.,
s. 91, ryc. 7.

24

M. Gumowski, Piecz

Ċcie ksiąĪąt litewskich, „Ateneum WileĔskie” 7, 1930, s. 35–44. PieczĊü ta

nie zwróci

áa równieĪ uwagi Kazimierza Sochaniewicza, Najdawniejsze dyplomy Witolda w. ks.

Litewskiego (przyczynek do dyplomatyki litewskiej), „Ateneum Wile

Ĕskie” 3, 1925, s. 374–386,

który zajmowa

á siĊ tam m.in. pieczĊciami Kiejstuta i Witolda przywieszonymi do aktu rozej-

mowego z 1379 roku.

25

Hansisches Urkundenbuch, t. 5, wyd. Karl Kunze, Leipzig 1899, nr 246 i 247; W. Maciejew-

ska, Dzieje ziemi po

áockiej w czasach Witolda, „Ateneum WileĔskie” 8, 1933, s. 25.

26

J. T

Ċgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, s. 119.

58

Jan T

Ċgowski

ja, nie przyj

ąá go na kormlenije, wiĊc Olgierdowic udaá siĊ do Moskwy

27

. Musia

á

tam przyby

ü nie póĨniej niĪ latem 1378 roku, bowiem Latopis Nikonowski in-

formuje nas o udziale Andrzeja w bitwie Moskwiczan z Tatarami nad rzek

ą Wo-

Īą 11 sierpnia 1378 roku

28

. Wkrótce potem, bo zim

ą 1379/1380, Andrzej Garba-

ty uczestniczy

á w wyprawie moskiewskiej na ziemie wschodnie Wielkiego KsiĊ-

stwa Litewskiego, zajmuj

ąc dla Moskwy ksiĊstwa trubczewskie i storodubow-

skie

29

. Podj

ąá siĊ misji przeciągniĊcia na stronĊ Moskwy swego rodzonego brata

Dymitra, przy

áączając jego ksiĊstwo trubczewskie i brjaĔskie do wáadztwa Dy-

mitra Iwanowica. Musia

á jednoczeĞnie przy pomocy Moskwy odzyskaü wáadzĊ

w Pskowie, bowiem w bitwie na Kulikowym Polu w 1380 r. wyst

ąpiá na czele

Pskowian

30

.

Od 1379 roku zacz

Ċáy siĊ niesnaski miĊdzy Jagieááą i jego stryjem Kiejstu-

tem skwapliwie podsycane przez Krzy

Īaków, o czym przekonująco pisaá juĪ

Stanis

áaw Smolka

31

. Momentem sprzyjaj

ącym do podjĊcia zamachu stanu przez

Kiejstuta by

áo zaangaĪowanie gáównych siá wielkiego ksiĊcia litewskiego w ob-

l

ĊĪenie Poáocka, które przy pomocy Inflantczyków prowadziá brat Jagieááy Skir-

gie

ááo Iwan. Jak juĪ wspomnieliĞmy wyĪej, ksiĊstwo poáockie za Īycia wielkiego

ksi

Ċcia Olgierda posiadaá jego syn Andrzej Garbaty, jednakĪe z niewiadomych

przyczyn musia

á je opuĞciü juĪ w 1378 roku i udaá siĊ do Pskowa, a nastĊpnie

sta

á siĊ wasalem Moskwy. Jego miejsce w Poáocku zająá Lingwen Siemion Ol-

gierdowic – musia

á jednak okoáo poáowy 1381 r. opuĞciü Poáock, do którego

chcia

á wróciü Andrzej Garbaty, który miaá tam wielu zwolenników. W tym cza-

sie aspiracje Andrzeja wspiera

á wielki ksiąĪĊ moskiewski Dymitr Iwanowic

Do

Ĕski. Starszy brat Jagieááy, Skirgieááo Olgierdowic, zapewne stymulowany ra-

dami swej matki Julianny, nie chcia

á dopuĞciü, by tak waĪne strategicznie ksiĊ-

stwo wysz

áo ze strefy wpáywów wielkiego ksiĊcia litewskiego i dlatego podjąá

przy pomocy posi

áków z Inflant wyprawĊ mającą za zadanie opanowaü na po-

wrót zbuntowany gród nad D

Ĩwiną. Ten moment wykorzystaá Kiejstut, który

czu

á siĊ zagroĪony potajemnymi ukáadami Jagieááy z Zakonem KrzyĪackim i do-

kona

á bezkrwawego zamachu stanu, zajmując stolec wielkoksiąĪĊcy w Wilnie.

Po tym akcie wojska litewskie, jak wspominaj

ą Ĩródáa, czĊĞciowo wróciáy pod

27

Novgorodskaja pervaja letopis’ staršego i mladšego izvodov, Moskva 1950, s. 375; Letopis’

Avramki, PSRL, t. 16, s. 104.

28

Patriaršaja ili Nikonovskaja letopis’, PSRL, t. 11, s. 42; podobnie Tverskaja letopis’, PSRL,

t. 15, s. 439; H. Paszkiewicz, O genezie i warto

Ğci Krewa, Warszawa 1936, s. 66.

29

PSRL, t. 8, s. 34; t. 11, s. 45; H. Paszkiewicz, O genezie i warto

Ğci Krewa, s. 67.

30

Patriaršaja ili Nikonovskaja letopis’, PSRL, t. 11, Moskva 2000, s. 55; Moskovskij letopisnyj

svod, PSRL, t. 25, Moskva 2004, s. 202

31

S. Smolka, Kiejstut i Jagie

ááo, „PamiĊtnik Akademii UmiejĊtnoĞci w Krakowie” 7, Kraków

1889, s. 79–155.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

59

w

áadzĊ Kiejstuta, a czĊĞciowo schroniáy siĊ ze Skirgieááą w Inflantach

32

. Kiejstut

nawi

ązaá stosunki dyplomatyczne z Moskwą, byü moĪe za poĞrednictwem An-

drzeja Olgierdowica, który dzi

Ċki temu przewrotowi mógá powróciü do Poáocka.

O zawartym przymierzu, czy mo

Īe traktacie granicznym Kiejstuta z Dymitrem

Do

Ĕskim, mamy informacjĊ w akcie z poáowy XV wieku, gdzie wspomina siĊ,

i

Ī granica rĪewska miĊdzy Litwą a Wielkim KsiĊstwem Moskiewskim ma prze-

biaga

ü tak, jak „pri velikom knjazi Kestuti”

33

. Data tego traktatu musia

áa wypaĞü

w okresie rz

ądów wielkoksiąĪĊcych Kiejstuta, czyli od jesieni 1381 do lata 1382 r.

Zatem w 1381 i w ca

áym nastĊpnym roku Jagieááo i jego matka nie mieli potrze-

by ani warunków do uk

áadania siĊ z Moskwą. JuĪ jednak, jak wiadomo, w roku

1382 Jagie

ááo wraz z rodzonymi braümi, przy pomocy krzyĪackiej, rozprawiá siĊ

ze swym stryjem Kiejstutem, pozbawiaj

ąc go nie tylko wáadzy wielkoksiąĪĊcej,

ale i

Īycia. W owym momencie nie bardzo potrzebowaá nowego sojusznika na

wschodzie, gdy

Ī miaá go w Zakonie KrzyĪackim. Za pomoc przeciwko Kiejstu-

towi Jagie

ááo byá zobowiązany miĊdzy innymi przyjąü chrzest w obrządku rzym-

skokatolickim wraz z ca

áą rodziną. Gdyby równoczeĞnie wchodziá w ukáady z wiel-

kim ksi

Ċciem moskiewskim i obiecywaá przyjĊcie chrztu w obrządku prawo-

s

áawnym, to byáby maáo wiarygodnym w kaĪdym z tych ukáadów. Taki ukáad

z Moskw

ą trudno byáoby ukryü przed KrzyĪakami, którzy jeszcze w dniu 31

pa

Ĩdziernika 1382 roku byli przekonani o moĪnoĞci wypeánienia obietnic co do

chrystianizacji Litwy przez Jagie

ááĊ i jego rodzinĊ,

34

za

Ğ w lipcu nastĊpnego roku

wybrali si

Ċ rzeką Dubissą na LitwĊ, by dokonaü jej chrystianizacji

35

. Ta eskapa-

da wielkiego mistrza i towarzysz

ących mu osób, bezskuteczna, przyniosáa osta-

teczne za

áamanie dobrych stosunków miĊdzy Litwą i Zakonem KrzyĪackim. Li-

piec 1383 roku zatem stanowi najwcze

Ğniejszy moment, w którym mogáo dojĞü

do reorientacji polityki zewn

Ċtrznej Jagieááy i nawiązania kontaktów z Wielkim

Ksi

Ċstwem Litewskim.

Aby pe

ániej oceniü stan stosunków litewsko-moskiewskich, naleĪaáoby teĪ

przyjrze

ü siĊ bliĪej rywalizacji tych dwóch paĔstw na gruncie obsady metropolii

kijowskiej. Otó

Ī po Ğmierci Teognosta, metropolity kijowskiego i wáodzimier-

skiego, wielki ksi

ąĪĊ moskiewski naznaczyá jego nastĊpcą Aleksego, który w 1354

32

Np. Suprasl’skaja letopis, PSRL, t. 35, s. 62, czy Evreinovskaja letopis’, ibidem, s. 225.

33

Akty otnosjaš

þiesja k’ istorii Zapadnoj Rossii, t. 1, 1340–1506, S. Peterburg 1846, nr 50 (31.

VIII. 1449 r.), s. 63; A. Prochaska, Upadek Kiejstuta, „Kwartalnik Historyczny”, t. 23, 1909,
s. 502, przyp. 1; L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Ksi

Ċstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. 1,

Warszawa 1930, s. 21.

34

Liv-, Est-, und Kurländisches Urkundenbuch, t. III, wyd. F.G. Bunge, Riga 1857, nr 1184,

1185, 1186.

35

A. Czacharowski, Rola króla W

áadysáawa Jagieááy w pertraktacjach polsko-krzyĪackich przed

Wielk

ą Wojną, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXIV, 1990, s. 52–53.

60

Jan T

Ċgowski

roku uda

á siĊ po zatwierdzenie do Konstantynopola

36

. Wielki ksi

ąĪĊ litewski Ol-

gierd równie

Ī zwróciá siĊ z proĞbą do patriarchy w Konstantynopolu o wyĞwiĊ-

cenie metropolity dla ziem ruskich w osobie swego powinowatego Romana.
Obaj oni zostali namaszczeni przez patriarch

Ċ Filoteja, jednakĪe tytuá metropoli-

ty kijowskiego otrzyma

á Aleksy

37

. Gdy zmar

á metropolita Aleksy, a nastąpiáo to

12 lutego 1379 roku, o nominacj

Ċ po nim ubiegali siĊ nastĊpca metropolity Ro-

mana Cyprian oraz archimandryta perejas

áawski Pimen. Archimandryta Pimen

zosta

á wyĞwiĊcony na metropolitĊ kijowskiego i caáej Wielkiej Rusi, zaĞ Cy-

prian, który od roku 1376 by

á metropolitą koadiutorem Aleksego, w 1380 roku

mianowany zosta

á metropolitą halickim i litewskim. Cyprian byá z pochodzenia

Serbem i cieszy

á siĊ zaufaniem wielkiego ksiĊcia litewskiego Olgierda i jego Īo-

ny Julianny

38

. Pimen jednak nie zyska

á sobie zaufania wielkiego ksiĊcia mo-

skiewskiego Dymitra Do

Ĕskiego i gdy tylko powróciá z Konstantynopola do

Moskwy, ksi

ąĪĊ ten kazaá go uwiĊziü i wezwaá do stolicy swego ksiĊstwa me-

tropolit

Ċ Cypriana, który tam przybyá w 1381 roku. W ten sposób Dymitr chciaá

zlikwidowa

ü podziaá metropolii kijowskiej na czĊĞü moskiewską i litewską, po-

zostawiaj

ąc siedzibĊ metropolity na terenie swego paĔstwa. Jednak Cyprian nie

by

á aĪ tak ulegáy wáadcy moskiewskiemu jak jego poprzednicy i na tym gruncie

dosz

áo do nieporozumieĔ z Dymitrem DoĔskim, który w rok póĨniej wypĊdziá

Cypriana z Moskwy. Latopis lwowski w takich oto s

áowach opisuje to wydarze-

nie: „Togo že leta knjaz’ veliki posla vo Tver po Kiprejana mitropolita Semena
Timofeevi

þa i Michaila Morozova; pride oktjabra 7. Toe že oseni s’echa s’ Mo-

skvy Kiprejan mitropolit: razgneval bo sja na nego knjaz’ veliki, što ne side na
osadi; i privede knjaz’ veliki iz zato

þenija Pimina velikogo mitropolita s’ þe-

stiju”

39

. Jest zatem znany powód nieporozumie

Ĕ miĊdzy Cyprianem a Dymitrem

Do

Ĕskim. Metropolita chciaá byü bardziej niezaleĪnym i w swym dziaáaniu bar-

dziej kierowa

ü siĊ wzglĊdami dobra cerkwi, a nie jednego z ksiĊstw. Pobyt Cy-

priana w Twerze, siedzibie wroga Moskwy, kniazia Micha

áa Aleksandrowica,

z pewno

Ğcią byá niemiáy Dymitrowi.

Powrót Pimena na metropoli

Ċ spowodowaá niezadowolenie i zamĊt w epi-

skopacie prawos

áawnym. W lecie 1383 roku, mimo Īe Pimen i Cyprian, wy-

ĞwiĊceni metropolici, jeszcze Īyli, do Konstantynopola udaá siĊ po wyĞwiĊcenie
na metropolit

Ċ arcybiskup suzdalski Dionizy w towarzystwie ihumena Nikona

36

Supraslskaja letopis’, PSRL, t. 35, s. 47

37

J. Fija

áek, Biskupstwa greckie w ziemiach ruskich od poáowy w. XIV. Na podstawie Ĩródeá grec-

kich, „Kwartalnik Histotyczny”, R. 11, 1897, s. 3–8.

38

A. Lewicki, Sprawa unii ko

Ğcielnej za Jagieááy, Kwart. Hist., R. 11, 1897, s. 313–316.

39

PSRL, t. 20, s. 204–205; t. 1 vyp. 3, Prodolženie suzdal’skoj letopisi po akademi

þeskomu spi-

sku, izd.2, Leningrad 1928, kol. 537 pod 1383 rokiem: „knjaz’ velikij Dmitrej Ivanovi

þ vygna

Kiprijana mitropolita i byst’ ottole mjatež v mitropolii”.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

61

oraz Fiodora Symanowskiego. W drodze powrotnej z Bizancjum, gdy Dionizy
zatrzyma

á siĊ w Kijowie, wówczas zostaá uwiĊziony przez Wáodzimierza Ol-

gierdowica

40

. Wed

áug poglądu Anatola Lewickiego arcybiskup Dionizy nie cie-

szy

á siĊ równieĪ poparciem wielkiego ksiĊcia moskiewskiego

41

, a zatem gdyby

przyj

ąü takie zaáoĪenie, wówczas ta sprawa nie miaáaby dla nas istotnego zna-

czenia, mo

Īe z wyjątkiem tego, Īe wáadca Kijowa Wáodzimierz Olgierdowic

najpewniej uznawa

á nadal zwierzchnikiem metropolii kijowskiej Cypriana.

Gdyby

Ğmy jednak przyjĊli, Īe Dionizy miaá poparcie wielkiego ksiĊcia mo-

skiewskiego, wówczas zatrzymanie go przez W

áodzimierza Olgierdowica nale-

Īaáoby widzieü jako akt wymierzony przeciwko Moskwie. JeĞli jednak uwzglĊd-
nimy przekaz „Pierwszego latopisu sofijskiego”: „V leto 6891. Toja že oseni
s’echa Kiprjan mitropolit s’ Moskvy na Kiev...”

42

, wtedy musimy przyj

ąü, iĪ

W

áodzimierz Olgierdowic dziaáaá pod wpáywem metropolity Cypriana, zapewne

obecnego wtedy w Kijowie. Jest mo

Īliwe, Īe Cyprian poĞredniczyá w nawiąza-

niu stosunków rodzinnych W

áodzimierza Olgierdowica z wielkim ksiĊciem

twerskim Micha

áem Aleksandrowicem, doprowadzając do maáĪeĔstwa nieznanej

z imienia córki W

áodzimierza z synem ksiĊcia twerskiego Wasylem

43

.

Musimy zwróci

ü jeszcze raz uwagĊ na warunki polityczne panujące w Wiel-

kim Ksi

Ċstwie Litewskim, by móc okreĞliü moment najbardziej sprzyjający per-

traktacjom z Dymitrem Do

Ĕskim. OtóĪ od 1379 roku wysiáki dyplomatyczne Li-

twy skierowane by

áy na powstrzymanie najazdów ze strony Zakonu KrzyĪackie-

go. W tym celu uda

á siĊ z poselstwem do wáadców europejskich Skirgieááo Iwan,

starszy brat Jagie

ááy, w lipcu 1379 roku. Jego droga wiodáa przez Prusy i Ma-

zowsze, o czym informowa

á jego matkĊ JuliannĊ dostojnik Zakonu

44

. We wrze-

Ğniu tego roku natomiast wielki ksiąĪĊ litewski Jagieááo i jego stryj Kiejstut za-
warli z Krzy

Īakami rozejm, mocą którego Zakon KrzyĪacki miaá poniechaü rejz

na ruskie ziemie Kiejstuta. By

á to traktat bardziej korzystny dla Kiejstuta niĪ dla

Jagie

ááy i jego braci. Do wspomnianego dokumentu rozejmowego przywiesiá

sw

ą pieczĊü máodszy brat Skirgieááy Lingwen, który w tym czasie byá wáadcą

Po

áocka ochrzczonym w wierze prawosáawnej pod imieniem Siemion

45

. W na-

40

Sofijskaja pervaja letopis’, PSRL, t. V, s. 239; Voskresenskaja letopis’, PSRL, t. 8, s. 49;

L’vovskaja letopis’, PSRL, t. 20, s. 205.

41

A. Lewicki, op. cit., s. 317.

42

PSRL, t. V, s. 238 – je

Ğli przyjmiemy, Īe uĪyto tu datacji wedáug wrzeĞniowego początku roku,

to data tego wydarzenia wypad

áaby jesienią 1382 roku.

43

J. T

Ċgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, s. 84–85.

44

Na temat fragmentu itinerarium Skirgie

ááy przez Prusy i Mazowsze, J. TĊgowski, ĝlub Maágo-

rzaty Siemowitówny z Henrykiem VIII ksi

Ċciem Brzegu (Przyczynek Ĩródáowy), „Studia ħródáo-

znawcze” 45, 2008, s. 43–44.

45

E. Rimša, 1385 m. Kr

ơvos akto antspaudai, [in:] 1385 m. rugpjnjþio 14d. Krơvos Aktas, red.

J. Kiaupien

ơ, Vilnius 2002, s. 91–92.

62

Jan T

Ċgowski

st

Ċpnym roku juĪ sam Jagieááo zawará ukáad z inflancką gaáĊzią Zakonu o ochro-

nie przed rejzami w

áasnych ziem. KrzyĪacy umiejĊtnie wykorzystali dąĪnoĞü do

separatystycznych uk

áadów, by skáóciü stryja z bratankiem. W wyniku takich in-

tryg, widz

ąc, Īe Jagieááo zmierza do izolacji ziem swego stryja, Kiejstut posta-

nowi

á przeprowadziü zamach stanu i samemu przejąü rządy wielkoksiąĪĊce w Wil-

nie. Zamach ten by

á przeprowadzony niekonsekwentnie, bowiem Jagieááo i jego

rodzina chwilowo tylko zostali pozbawieni wolno

Ğci i nastĊpnie osadzeni w ksiĊs-

twie witebskim. Ponadto Skirgie

ááo, najbardziej prĊĪny z braci Jagieááy, bĊdący

w czasie zamachu Kiejstuta pod Po

áockiem, dysponowaá w tym momencie po-

ka

Ĩnym oddziaáem zbrojnych, z którymi schroniá siĊ na terenie Inflant. Inny ze

starszych braci Jagie

ááy, Korybut Dymitr, posiadaá w tym czasie ksiĊstwo sie-

wierskie i by

á ĞwieĪo oĪeniony z Anastazją córką Olega RjazaĔskiego. To maá-

ĪeĔstwo musiaáo byü zawarte jeszcze przed bitwą na Kulikowym Polu, bowiem
z relacji o tej bitwie mo

Īna wywnioskowaü, Īe Jagieááo i Oleg RiazaĔski wspóá-

pracowali z sob

ą jako sojusznicy Mamaja. To wskazywaáoby na áączące Olgier-

dowiczów ju

Ī wtedy bliskie wiĊzy rodzinne z Olegiem.

Darowanie wolno

Ğci Jagielle, jego matce Juliannie i máodszym braciom byáo

ze strony Kiejstuta powa

Īnym báĊdem. Najstarszy z synów Olgierda i Julianny,

Skirgie

ááo, któremu ksiąĪĊ trocki uniemoĪliwiá zdobycie Poáocka, postanowiá

dzia

áaü w kierunku zapewnienia pomocy ze strony Zakonu KrzyĪackiego, który

ch

Ċtnie mieszaá siĊ w wewnĊtrzne sprawy Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego.

Tymczasem Kiejstut, obj

ąwszy wáadzĊ wielkoksiąĪĊcą w Wilnie, restytu-

owa

á wáadzĊ Andrzeja Olgierdowica w Poáocku, do której wczeĞniej pretendo-

wa

á Skirgieááo

46

. To wskazuje nam,

Īe ksiąĪĊ ten nie dąĪyá do konfrontacji

z Wielkim Ksi

Ċstwem Moskiewskim, a wrĊcz przeciwnie, co juĪ zauwaĪyá An-

toni Prochaska, zawar

á z Dymitrem DoĔskim traktat pokojowy

47

, skupiaj

ąc uwa-

g

Ċ na walce z Zakonem KrzyĪackim. Czy w takiej sytuacji Dymitr DoĔski byáby

sk

áonny pertraktowaü z Jagieááą i jego matką przeciwko Kiejstutowi? Z pewno-

Ğcią nie. We wspomnianych regestach dokumentów ani sáowem nie wspomniano
nie tylko o Witoldzie, co zauwa

Īyá T. Wasilewski, lecz takĪe o jego ojcu Kiej-

stucie – gdyby bowiem Moskwa mia

áa byü uĪyta przeciwko uzurpatorowi na

tronie wile

Ĕskim, to mógá on byü wymieniony jako wspólny przeciwnik. A sko-

ro nie wspomniano o nim, to znaczy,

Īe Kiejstut juĪ nie zagraĪaá wáadzy wiel-

koksi

ąĪĊcej Jagieááy na Litwie. ĝmierü Kiejstuta nastąpiáa w sierpniu 1382 roku

46

S. Smolka, Kiejstut i Jagie

ááo, s. 140; W. Maciejewska, Dzieje ziemi poáockiej w czasach Wi-

tolda, „Ateneum Wile

Ĕskie” 1933, s. 4, przyp. 2; H. Paszkiewicz, O genezie i wartoĞci Krewa,

s. 108–109.

47

A. Prochaska, Dzieje Witolda, Wilno 1914, s. 94, przyp. 1; L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego

Ksi

Ċstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. 1, Warszawa 1930, s. 21, przyp. 10; H. Paszkiewicz,

O genezie i warto

Ğci Krewa, s. 110.

W sprawie genezy unii Polski z Litw

ą...

63

po likwidacji jego niespe

ána rocznych rządów w Wilnie. Witoldowi udaáo siĊ

uciec razem z bratem Towciwi

ááem na Mazowsze, a nastĊpnie do Prus, gdzie

znalaz

á siĊ juĪ w koĔcu 1382 roku – wielki mistrz Zakonu wáaĞnie wtedy pró-

bowa

á wyjednaü u Jagieááy dla niego zwrot ojcowizny, na co wielki ksiąĪĊ litew-

ski odpowiedzia

á w styczniu 1383 roku zdecydowanie negatywnie

48

. Odmowa

ust

Ċpstw na rzecz Witolda nie zepsuáa definitywnie poprawnych stosunków Ja-

gie

ááy z Zakonem, którego zwierzchnik, wielki mistrz Konrad Zöllner von Rot-

tenstein w lipcu 1383 roku wybra

á siĊ drogą wodną na LitwĊ, by chrzciü JagieááĊ

i jego rodzin

Ċ oraz jego poddanych. WczeĞniej, bo w wigiliĊ BoĪego Ciaáa, która

wypad

áa w dniu 20 maja tego roku, zawarty zostaá rozejm miĊdzy wielkim ksiĊ-

ciem litewskim a wielkim mistrzem krzy

Īackim

49

. Rozejm w ówczesnych wa-

runkach by

á Ğwiadectwem poprawnych stosunków Litwy z Zakonem KrzyĪac-

kim. Jagie

ááo w owej chwili nie miaá jeszcze potrzeby obiecywaü Dymitrowi

Do

Ĕskiemu, Īe ochrzci siĊ w wierze prawosáawnej, szczególnie Īe ksiąĪĊ mo-

skiewski w danym momencie nie by

á w stanie mu w zamian nic zaoferowaü

prócz r

Ċki swej córki. TuĪ po najeĨdzie chana Tochtamysza na MoskwĊ w sierp-

niu 1382 roku, ani nawet rok pó

Ĩniej, Dymitr DoĔski nie stanowiá alternatywnej

si

áy mogącej zastąpiü sojusz z Zakonem KrzyĪackim.

Lipiec 1383 roku stanowi punkt zwrotny w stosunkach Jagie

ááy z Zakonem

Krzy

Īackim. Oto bowiem, jak relacjonuje to Ĩródáo, Konrad Zöllner wybraá siĊ

w towarzystwie licznych dostojników i duchownych rzek

ą Dubissą z zamiarem

dokonania chrztu Litwy

50

. Orszak ten nie dop

áynąá do celu z powodu zbyt ni-

skiego stanu wody rzeki. Jagie

ááo nie uáatwiá wielkiemu mistrzowi zadania i spo-

tkanie obu w

áadców siĊ nie odbyáo. Jagieááo wysáaá do wielkiego mistrza swego

brata Skirgie

ááĊ, zapominając o obietnicach ochrzczenia siĊ i innych traktatach,

co doprowadzi

áo Zöllnera do wĞciekáoĞci – uĪyá miĊdzy innymi obraĨliwego

sposobu zwracania si

Ċ do wáadcy Litwy „du Jagal” i staáo siĊ powodem wypo-

wiedzenia wojny Wielkiemu Ksi

Ċstwu Litewskiemu.

To niepowodzenie zamiarów krzy

Īackich spowodowaáo teĪ zdecydowane

poparcie wielkiego mistrza dla Witolda, który zg

áosiá chĊü przyjĊcia chrztu

48

Kronika Wiganda z Marburga, wyd. T. Hirsch, Scriptores rerum Prussicarum (cyt. dalej SRPr.),

t. 2, Leipzig 1863, s. 620: „Witaut peciit, ut rex dignaretur ei dimittere, que iuris sui essent
a parentibus derelicta, vellet enim ab eo omagium suscipere et esse vir eius”. Codex diplomati-
cus Prussicus, t. 4, wyd. J. Voigt, Königsberg 1853, nr 14, s. 15.

49

Lucas David, Preussische Chronik, t. 7, Königsberg 1815, s. 161 (dokument Jagie

ááy).

50

Codex epistolariis Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882, s. 1026;

A. Czacharowski, Rola króla W

áadysáawa Jagieááy w pertraktacjach polsko-krzyĪackich przed

Wielk

ą Wojną, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” Historia XXIV, 1990, s. 52–53.

64

Jan T

Ċgowski

w obrz

ądku katolickim

51

. Spowodowa

áo to teĪ rozpoczĊcie skutecznych najaz-

dów wojsk krzy

Īackich, wspomaganych przez Witolda i jego adherentów, na

ziemie litewskie.

Wspó

ápraca Witolda z Zakonem KrzyĪackim trwaáa jednak zaledwie do po-

cz

ątków lipca 1384 roku, kiedy to „[...] traditor perversus Witaut combussit ca-

stra Beiern et Mergenburg”

52

i opu

Ğciá Prusy. Uczyniá to za namową wielkiego

ksi

Ċcia litewskiego, który przyobiecaá mu zwrot ojcowizny oraz dodatkowo

ziemi

áuckiej pozostaáej po Ğmierci Lubarta. Te pertraktacje, z uwagi na ich tajny

charakter, trwa

áy z pewnoĞcią nie mniej niĪ 2 miesiące. Rozpocząü siĊ musiaáy

zatem zapewne w kwietniu 1384 r. i wtedy ju

Ī byáo wiadomo, Īe sojusz z wiel-

kim ksi

Ċciem moskiewskim nie speáni oczekiwaĔ strony litewskiej. NaleĪy za-

tem termin zawarcia tej umowy mi

Ċdzy Moskwą a Wilnem widzieü w przedziale

czasowym od sierpnia 1383 do kwietnia 1384 roku. W lipcu 1384 r. postano-
wienia tego traktatu by

áy jeszcze obowiązujące, bowiem ĞwieĪo przybyáego

z Prus Witolda, jak sam to relacjonowa

á w skardze z 1390 roku, nakáoniono do

przyj

Ċcia chrztu prawosáawnego

53

. Liczono si

Ċ realnie z moĪliwoĞcią zawarcia

ma

áĪeĔstwa Jagieááy z córką Dymitra Iwanowica DoĔskiego. Zapewne stan do-

brych stosunków Litwy z Moskw

ą trwaá aĪ do momentu, gdy do Wilna doszáy

wie

Ğci z Krakowa o koronacji Jadwigi AndegaweĔskiej na króla Polski. To zde-

cydowa

áo o reorientacji polityki litewskiej i wysáaniu uroczystego poselstwa do

Krakowa pod przewodnictwem najwa

Īniejszej postaci u boku wielkiego ksiĊcia

– Skirgie

ááy, o czym juĪ dowiadujemy siĊ ze Ĩródeá polskich.

51

Kronika Wiganda z Marburga, SRPr., t. 2, s. 628; Annalista Toru

Ĕski, SRPr., t. 3, Leipzig

1866, s. 127.

52

Annalista Toru

Ĕski, SRPr, t. 3, s. 130.

53

Litauische Berichte, SRPr., t. 2, s. 713; J. T

Ċgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, s. 211.