1

Marek Hłasko

Dom mojej matki

Moja matka była star

ą

i brzydk

ą

kobiet

ą

. Nie mógłbym nawet sili

ć

si

ę

na

opisanie jej twarzy; zdaj

ę

sobie spraw

ę

,

ż

e twarz ta nie zachowała nic ze swojej

prawdy: tak dzieje si

ę

cz

ę

sto z lud

ź

mi bardzo schorowanymi i zniszczonymi

przez prze

ż

ycia ponad skromne ich siły.

Patrzyłem, jak gasła moja matka. Były to jedyne chwile mego

ż

ycia, kiedy

czułem si

ę

zupełnie bezsilny; tak bezsilny, jak tylko mo

ż

e si

ę

czu

ć

człowiek, który

uprzytomni sobie,

ż

e zawsze mo

ż

e i

ść

z czasem naprzód, lecz nigdy go

powstrzyma

ć

. Trwało to jednak krótko; potem zrozumiałem,

ż

e człowiek, który

chciałby powstrzyma

ć

czas, jest w takiej sytuacji, jakby wsadził dło

ń

w górski

strumie

ń

i czuj

ą

c jej dr

ż

enie, my

ś

lał,

ż

e tam

ą

jest jego dło

ń

.

Mówiłem wtedy:

— Nie martw si

ę

, mamo! Wszystko b

ę

dzie dobrze i b

ę

dziesz mie

ć

swój

dom. Przecie

ż

wiesz,

ż

e nikogo na

ś

wiecie nie kocham bardziej od ciebie...

Wiem,

ż

e matka moja nie była nigdy kochana przez

ż

adnego m

ęż

czyzn

ę

:

mał

ż

e

ń

stwo jej z moim ojcem nie nale

ż

ało do szcz

ęś

liwych. Prawie ju

ż

nie

pami

ę

tam ojca, lecz z opowie

ś

ci wiem,

ż

e przez całe

ż

ycie paliło mu si

ę

pod

czaszk

ą

. Był to jednak zimny ogie

ń

inteligenta, który nie daje nic prócz blasku. W

pewnym momencie swego

ż

ycia ojciec mój wypalił si

ę

; potem ju

ż

jego serce i

my

ś

li przypominały patyczek choinkowy, na którym zw

ę

gliła si

ę

owa minimalna

ilo

ść

substancji chemicznych daj

ą

ca silny i pi

ę

kny blask. Reszt

ę

ż

ycia sp

ę

dził na

szukaniu usprawiedliwie

ń

dla samego siebie; stał si

ę

gorzki i niesprawiedliwy

wobec ka

ż

dego.

Moja matka rzekła mi kiedy

ś

:

— Nie jeste

ś

dzieckiem urodzonym z wielkiej miło

ś

ci. Z twoim ojcem

pobrali

ś

my si

ę

dlatego,

ż

e my

ś

leli

ś

my, i

ż

b

ę

dziemy sobie potrzebni. Pami

ę

taj,

aby

ś

nigdy nie wierzył w takie rzeczy; nie wolno ci! Ludzie, którzy my

ś

l

ą

,

ż

e z

czasem dopiero stan

ą

si

ę

sobie potrzebni, powinni odej

ść

od siebie i zapomnie

ć

kroków, które ich wiodły ku sobie.

2

Bardzo mnie to wtedy zabolało. Gdy si

ę

dowiedziałem,

ż

e moi rodzice nie

byli zł

ą

czeni miło

ś

ci

ą

, bez której w wyobra

ź

ni mojej nie mogło by

ć

nic stałego,

uczułem momentalnie ss

ą

c

ą

pustk

ę

i przez długie miesi

ą

ce nie opuszczała mnie

my

ś

l,

ż

e wła

ś

ciwie nie jestem nikomu potrzebny. Zdawało mi si

ę

,

ż

e ludzie tacy

jak ja — nie powinni

ż

y

ć

.

— Po co mi to mówisz, mamo? — rzekłem wtedy. — Mam osiemna

ś

cie lat i

gotów byłbym zabi

ć

za ka

ż

dy listek oderwany z drzewa moich marze

ń

...

— Uschnie szybko twoje drzewo, je

ś

li nie b

ę

dziesz wiedział,

ż

e zdarzaj

ą

si

ę

burze i grady...

Dzi

ś

nie mam ju

ż

osiemnastu lat; bardziej nad burze i grady pragn

ą

łbym

dr

ę

twej ciszy południa. Wtedy jednak ci

ęż

ko mi było dzie

ń

po dniu prze

ż

ywa

ć

z

człowiekiem, który nie był kochany; tym ci

ęż

ej,

ż

e człowiekiem tym była przecie

ż

moja matka. Goryczy dodawała mi my

ś

l,

ż

e matka moja nie pragnie ju

ż

cierpie

ń

,

miło

ś

ci ani walki; wielkiej goryczy dodawała mi my

ś

l,

ż

e jedynym pragnieniem jej

ż

ycia jest mały, własny, kolorowy domek na przedmie

ś

ciu.

— Mamo! — mówiłem. — Przecie

ż

to straszne dla mnie,

ż

e ty marzysz tylko

o własnym domku i o niczym ju

ż

wi

ę

cej. Jak

ż

e mam ci

ę

kocha

ć

? I dlaczego tylko

tyle? Jeste

ś

przecie

ż

dobrym człowiekiem i wiem,

ż

e potrafisz kocha

ć

; ja to wiem

najlepiej! Nie mog

ę

ci

ę

jednak wcale zrozumie

ć

... S

ą

kraje, w których miliony

ludzi znajduj

ą

si

ę

bez dachu nad głow

ą

i bez kawałka chleba, miliony głodnych i

nieszcz

ęś

liwych ludzi. Mało... Nie wiadomo, czy ci ludzie, którzy maj

ą

dzi

ś

dach

nad głow

ą

, jutro nie zostan

ą

bez niego. Jakich wymiarów wobec tych spraw

nabiera twoje marzenie? To

ż

ałosne, mamo... Czy naprawd

ę

widzisz teraz

uczciwe miejsce na twoje marzenie?

— Ka

ż

de marzenie — odpowiadała mi matka — jest uczciwe. Samo słowo

m a r z e n i e jest uczciwe. Nieuczciwe mog

ą

by

ć

my

ś

li, pragnienia, d

ąż

enia,

lecz marzenie pozostanie, czyste, nawet wtedy, kiedy inni wdepcz

ą

ci je w

błoto... Pomy

ś

l: b

ę

dziemy mie

ć

własny dom. B

ę

dzie ci

ź

le, b

ę

d

ą

ci

ę

zdradza

ć

i

wyszydza

ć

ludzie, wtedy wrócisz do naszego domu i powiesz tylko: “To jest nasz

dom”.

Ś

wiat wyda ci si

ę

inny, je

ż

eli spojrzysz na

ń

przez okno naszego domu.

3

— Nie chc

ę

mie

ć

takiego domu — mówiłem łykaj

ą

c gniew — w którym

musiałbym kry

ć

si

ę

przed

ś

wiatem i przed lud

ź

mi. To nie dom, to skorupa.

Brzydz

ę

si

ę

skorup

ą

.

O, nie było doprawdy argumentu, którego bym nie u

ż

ył. Mówiłem o trudzie

tych, którzy buduj

ą

od podstaw nowe

ż

ycie, o tysi

ą

cach nowych domów;

przynosiłem dziesi

ą

tki gazet, moje radio znienawidzili s

ą

siedzi, staruszka

mieszkaj

ą

ca przez

ś

cian

ę

nie odpowiadała na moje ukłony; przestałem mówi

ć

zwykłym ludzkim głosem, tylko ryczałem, przybierałem teatralne pozy: to

wszystko było przecie

ż

moj

ą

prawd

ą

i robiłem wszystko, co mogłem, aby

zrozumiała j

ą

tak

ż

e moja matka. Lecz wszystko na pró

ż

no — ten przekl

ę

ty,

kolorowy domek na przedmie

ś

ciu był wbity jak dziesi

ę

ciocalowy gwó

ź

d

ź

w

drzewo marze

ń

mojej matki.

Swoje słowa czułem niby odbijaj

ą

ce si

ę

piłeczki i w sercu moim coraz

bardziej rozlewała si

ę

gorycz. Bywałem niedobry i niesprawiedliwy dla matki;

potem oczywi

ś

cie czyniłem wszystko, by to odrobi

ć

, dzi

ę

ki czemu nasze ciche

dot

ą

d

ż

ycie we dwójk

ę

stało si

ę

łodzi

ą

ż

egluj

ą

c

ą

po niespokojnej wodzie. Lecz

aby płyn

ąć

, musieli

ś

my wiosłowa

ć

we dwójk

ę

.

Chodziłem czasem na przedmie

ś

cie i wał

ę

sałem si

ę

godzinami po

piaszczystych i krzywych uliczkach, gdzie przycupn

ę

ły małe domki. Doszedłem

do tego,

ż

e patrzyłem na nie z nienawi

ś

ci

ą

i z nienawi

ś

ci

ą

tak

ż

e my

ś

lałem o

sobie,

ż

e mały ten domek w jakim

ś

sensie przesłania mi widok na ogromny mój

ś

wiat. Lecz nie mogłem go zburzy

ć

. Ohydne były dla mnie słoneczniki i zielone

sztachetki, klomby i spaceruj

ą

ce po nich kury, rado

ś

nie umorusane dzieci i koty

le

żą

ce w sło

ń

cu. Pogardzałem ka

ż

dym z tych ludzi mieszkaj

ą

cych w kolorowych

domkach na peryferiach naszego miasta. Gdyby to zale

ż

ało ode mnie,

zabroniłbym budowa

ć

takie domki. My

ś

lałem wtedy o strasznej sile, jak

ą

jest

ludzkie przyzwyczajenie. Zabroniłbym budowa

ć

takie domki, gdy

ż

zdawało mi

si

ę

,

ż

e ci, którzy w nich mieszkaj

ą

, nie wiedz

ą

c o tym, sami pozbawiaj

ą

si

ę

rzeczy o wiele wi

ę

kszych.

“O, mamo — my

ś

lałem — łatwiej chyba zbudowa

ć

sobie nie

ś

miertelno

ść

ni

ż

porozumie

ć

si

ę

z drugim człowiekiem”.

4

Kiedy przebywałem na przedmie

ś

ciu — a przebywałem do

ść

cz

ę

sto, gdy

ż

jestem z natury łaz

ę

g

ą

— dra

ż

niło mnie nawet powietrze ci

ą

gn

ą

ce od wilgotnych

pól zza rzeki. Czyste poranki i łagodne, pełne mgieł zachody sło

ń

ca budziły we

mnie pogard

ę

, jak

ą

mam dla kiczu.

Kiedy

ś

— była to niedziela — zobaczyłem dziada siedz

ą

cego w kalesonach

na progu. Mru

ż

ył oczy od sło

ń

ca i leniwie przebierał palcami po klawiszach, gdy

ż

trzymał na kolanach harmoni

ę

. “Oto — pomy

ś

lałem dygoc

ą

c ze w

ś

ciekło

ś

ci —

prze

ż

ytek”. Zwróciłem mu uwag

ę

; grzecznie powiedziałem,

ż

e nasze miasto jest

wielkim miastem i on jako jego mieszkaniec... i tak dalej. Dziad spojrzał na mnie

sennie, potem zawołał swoich trzech synów wygl

ą

daj

ą

cych bardzo po junacku, a

ci obeszli si

ę

ze mn

ą

brutalnie. Kiedy na czworakach wycofywałem si

ę

z placu

boju, dziad otworzył jedno oko i rzekł:

— Mocnych demokracja zamkn

ę

ła...

To zraziło mnie na jakie

ś

dwa tygodnie, lecz potem znów wał

ę

sałem si

ę

po

przedmie

ś

ciu. Wydawało mi si

ę

,

ż

e gdzie

ś

tam wła

ś

nie tkwi jaka

ś

siła

magnetyczna, któr

ą

znaj

ą

wszyscy ludzie prócz mnie.

— Czy nie widzisz — mówiłem do matki — tych wszystkich pi

ę

knych białych

domów? Nie widzisz tych ulic? Masz oczy, lecz nie masz serca i dlatego twoje

oczy s

ą

ś

lepe.

— Oczy moje s

ą

ś

lepe dlatego — mówiła matka —

ż

e nie widz

ę

mojego

małego, własnego domu. To wszystko.

— Czy jest ci

ź

le

ż

y

ć

? Nie wierzysz ludziom? Nie wierzysz nam?

— W có

ż

mogłabym wierzy

ć

, je

ś

li nie w czyste r

ę

ce swego dziecka?

— Wi

ę

c dlaczego? Dlaczego si

ę

nie cieszysz? Nie jeste

ś

głodna i nie jestem

dla ciebie złym dzieckiem; sama to przyznajesz, nawet wtedy, gdy milczysz,

wiem o tym... Ale chocia

ż

jestem twoim synem, nie mo

ż

e mnie wzrusza

ć

twój

smutek,

ż

e nie masz własnego, małego domku na przedmie

ś

ciu, kiedy widz

ę

rado

ść

innych ludzi, wprowadzaj

ą

cych si

ę

do wielkich, wspólnych domów.

Mamo, przesta

ń

...

Matka moja umarła. Umarła nie dlatego,

ż

e nie spełniła swych pragnie

ń

, lecz

dlatego,

ż

e była star

ą

i schorowan

ą

kobiet

ą

. Jej ostatnie słowa nie były skarg

ą

,

ż

e nie doczekała małego, własnego domku, lecz

ż

yczeniem szcz

ęś

cia dla mnie.

5

Ja pozostałem.

ś

yj

ę

i dalej cieszy mnie widok jasnych, wielkich domów.

Wiem,

ż

e mieszcz

ą

one w sobie równie

ż

wiele pragnie

ń

, cierpie

ń

, na pewno o

wiele wi

ę

kszych i słuszniejszych od tych, które miała moja matka.

Lecz czasem ci

ęż

ko mi

ż

y

ć

: wła

ś

nie wtedy, kiedy przechodz

ę

obok takich

wielkich, jasnych domów, a tak

ż

e kiedy nocami wał

ę

sam si

ę

po krzywych i

piaszczystych uliczkach przedmie

ś

cia, gdy

ż

z natury swej jestem włócz

ę

g

ą

.

Pogodziłem si

ę

ju

ż

z owym dziadem, opowiada mi on czasem o wszystkich

najwspanialszych rzezimieszkach, jacy deptali te ulice, i oczy jego s

ą

pełne

marzenia.

Tak, jest mi ci

ęż

ko, gdy patrz

ę

, w o

ś

wietlone lub

ś

lepe — noc

ą

— okna

ka

ż

dego domu. Lecz najbardziej smutno mi, gdy id

ę

wieczorem nad Wisł

ą

i

widz

ę

odbijaj

ą

ce si

ę

w wodzie

ś

wiatła: ulic, domów i gwiazd.

Bo pami

ę

tam,

ż

e matka moja chciała, aby jej mały, własny, kolorowy dom —

stał nad rzek

ą

.

1954