TŁO SPOŁECZNO-POLITYZNE
Grudzień 1948 Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, zakończenie procesu budowy w Polsce demokracji ludowej, socjalizmu. Założenia ideowe oparte na wzorcu Związku Radzieckiego, na Kongresie określano zasady działania demokracji ludowej, plany gospodarki narodowej, ale i określano rolę i zasady literatury polskiej i jej miejsca w nowym ustroju
Styczeń 1949, Szczecin, Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich, ogłoszono REALIZM SOCJALISTYCZNY METODĄ TWÓRCZĄ obowiązującą w lit i sztuce.
ZAŁOŻENIA REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO:
Ścisły związek dzieła z rzeczywistością, którą ukazywano z uwzględnieniem dyrektyw:
partyjności (zgodności systemu wartości dzieła z linią partii)\
ideowości (wierność zasadom marksizmu - leninizmu
ludowości (przedstawianie świata z perspektywy ludu pracującego miast i wsi)
konieczność optymizmu, ma pokazywać budowę nowego, lepszego świata
dydaktyzm (podział na bohaterów pozytywnych, będących wzorami i negatywnych - postawy budzące odrazę)
typowość (typowy bohater w typowych sytuacjach), ale obraz artysty miał być uogólnieniem, miał ukazywać obraz świata, w którym działają obiektywne i uniwersalne socjologiczno0historyczne prawa rozwoju społecznego, naukowo rozpoznane przez marksizm-leninizm
rozwój literatury realizmu socjalistycznego w Polsce to lata 1949-55
1949 Most nad urwiskiem, Jan Olcha
1949 Numer 16 produkuje, Jan Wilczek
1950 Węgiel, Aleksander Ścibor-Rylski
1950 Na przykład Plewa, Bogdan Hamera
1950 Przy budowie, Tadeusz Konwicki
1951 Penicylina, Aleksander Jackiewicz
1942 Lewanty, Andrzej Braun
1953 Miasto nowych ludzi, Janina Dziarnikowska
1954 Nowe skiby, Tadeusz Papier
1955 Przednówek, Jerzy ŚladkowskI
założenia te prowadziły do SCHEMATYZMU a to z kolei powodowało, że proza okresu 1949-55 miały pewne specyficzne cechy:
problematyka zawężona do spraw zw. Z produkcją, heroicznym pokonywaniem przeszkód na drodze do budowy socjalizm
bohater stopniowo osiąga dojrzałość ideologiczną poprzez kolektywną pracę
demaskowanie wrogów klasowych i ustrojowych
motyw pracy i dominacja POWIEŚĆI PRODUKCYJNEJ(~powieść tendencyjna)
schematyczni dobrzy(robotnik, majster, pracownik spółdzielni, członek partii itp.) i źli bohaterowie (sanacyjny inteligent, obojętny lub wrogi przemianom dyrektor, pijak, bumelant, kułak, ksiądz), uproszczona psychologia, sens ich życia tylko w kolektywnym działaniu dla dobra Polski Ludowej
forma dzieła: dostosowana do adresata - robotnika, chłopa, człowieka pracy stąd przystępna forma, odrzucenie wszelkich eksperymentów, poetyckości, metafor, groteski, ujęć parabolicznych itp.
Język dzieła: stylizacja na mowę potoczną, żargon, gwara, ale w gruncie rzeczy to styl gazet i przemówień partyjnych
1953- śmierć Stalina i ODWILŻ (termin od tytułu powieści Ilji Erenburga)
1955 - narastanie głosów krytycznych wobec restrykcyjnej polityki kulturalnej pastwa i dominacji jednego kierunku - realizmu socjalistycznego - pojawiają się na łamach polskich pism nowe utwory o odmiennych założeniach artystycznych i krytyce ustroju: opowiadani Hłaski, wiersze Bursy, Poemat dla dorosłych - Ważyka, Złoty lis Andrzejewskigo, „Prapremiera pięciu poetów” w „Życiu Literackim”, czyli wiersze Białoszewskiego, Czycza, Harasymowicza, Drozdowskiego, Herberta
1956 - rok przełomy, XX Zjazd partii KPZR, Nikita Chruszczow referat,
- w Polsce - wypadki czerwcowe (Poznań?)
zmiana w PZPR I sekretarz W. Gomułka obietnice reform polit i gosp., demokratyzacji życia społecznego i zmiana polit. kulturalnej, ograniczenie cenzury
„rewolucja kulturalna” młode pokolenie zwane „PKOLENIEM 56” „GENERACJĄ PAŹDZIERNIKA”, dystansuje się od intelektualnego i ideowego dorobku, bunt przeciwko „okresowi błędów i wypaczeń”
ŚWIAT
Wystąpienia młodego pokolenia na Zachodzie
USA Beat Generation, termin Jacka Kerouaca (1922-69) [w analogi do wcześniejszego o 30 lat terminu Lost Generation,], określał pokolenie wchodzące w dojrzałość po II wojnie światowej, nieprzystosowane do kapitalistycznego społeczeństwa, gdzie rządzi pieniądz i technika, Beatnicy: Jacka Kerouac, Allen Ginsberg, William Burroughs- głosili odrzucenie burżuazyjnego stylu życia, konformizmu, materializmu, fałszu, konwenansu społecznego, opiewali anarchiczny indywidualizm, autentyczne uczucia, swobodę życia i twórczości
Kerouac, W drodze 1957, D. Salinger Buszujący w zbożu 1951
Wielka Brytania i Angry Young Men (młodzi gniewni), wywodzili się z niższej klasy średniej i ta pozycja ograniczała ich awans społeczny w brytyjskim społeczeństwie, stąd bunt młodych autorów wobec burżuazyjnego ładu i jego materializmu, konsumpcji i przywilejów klasowych.
Jim Szczęściarz Kingsley Amis1954, Miłość i gniew - John Osborn 1956, Z soboty na niedzielę 1958 i Samotność długodystansowca 1959 Alan Sillitoe
Filmowa kreacja Jamesa Deana w Na wschód od Edenu 1955, w Buntowniku bez powodu 1955
EUROPA
Egzystencjalizm (lata 50-te), wywodzi się od Kirkegaarda i Hedeggera, podjęta później u Sartre`a i Camusa
Rozważania nad indywidualnym istnieniem człowieka, jego miejscem w świecie, podkreślenie suwerenności wyborów jednostki pozbawionej nadziei na ingerencje i opiekę Boga, akcentowanie poczucia samotności, zagrożenia, zagubienia w świecie, absurdalności istnienia, lęku. Zdolność człowieka do buntu wobec rzeczywistości oraz podjęcia walki o ocalenie godności i sens własnego życia.
W Polsce uznany za „filozofię rozpaczy”, sprzeczną z optymizmem marksizmu-leninizmu i odrzucony radykalnie
Echa wydarzeń światowych docierały do Polski z trudem (żelazna kurtyna), ale polska „rewolucja” 56 przebiegała pod podobnymi hasłami i podobnej atmosferze pokolenia lat 50-tych, choć w zupełnie innych warunkach społeczno-politycznych.
MAREK HŁASKO 1934 - 1969
Data urodzenia: 14.01.1934, Warszawa (tu przebywał do 1944)
Po klęsce powstania wyjechał wraz z matka z Warszawy i przebywał w Częstochowie, Bytomiu, Białymstoku,
Od 1946 we Wrocławiu, szkoła podstawowa i Liceum Administracyjno-Handlowe
1949-50 - wyjazd do Warszawy do Państwowego Liceum Techniczno-Teatralnego
1950 - praca w Stoczni Rzecznej we Wrocławiu, kurs samochodowy i praca w Centrali Rybnej a później w Państwowej Centrali Drzewnej PAGED.
1951 - powrót z matką i ojczymem do Warszawy, praca w: Zjednoczeniu Budownictwa Miejskiego, Zarządzie Gospodarki i Eksploatacji Sprzętu i Transportu „Metrobudowa” (kierowca), Przedsiębiorstwie Transportowych MHD ta fizyczna praca znalazła odzwierciedlenie w twórczości; był także korespondentem robotniczym dla „Trybuny Ludu”
1952 - pierwsze teksy literackie, I wersja Sonaty Marymonckiej (książkowe wydanie w 1982r.), Baza Sokołowska `53
1953 - odchodzi z MHD i otrzymuje od ZLP kilkumiesięczne stypendium twórcze, wyjazd do Wrocławia
1954 - Baza... ukazuje się w odcinkach w „Sztandarze Młodych”
współpraca z tygodnikiem „Po prostu”, w ciągu kilku miesięcy staje się ich regularnym felietonistą a od 1956 redaktorem działu prozy. Zarzuty Hłaski: polska prasa, literatura i film utrwalają nieprawdziwy obraz świata, mitologizują rzeczywistość, uciekają od problemów współczesnego człowieka, dwa autorytety - Hemingway (pisarz prawdy o ludzkiej pracy) i Dostojewski (piewca prawdy o człowieku i prawdach ostatecznych). Postulaty prawdy w sztuce, choćby brutalnej i odrażającej
1955 - właściwy debiut Hłaski, opowiadanie Robotnicy wygrywa konkurs literacki na V Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów; na łamach kilku czasopism ukazują się opowiadania, które rok później składają się na debiutancki tom
Pierwszy krok w chmurach (maj 1956)
Wielka popularność opowiadań, wznawiane w 1957 i 58r. Nagroda Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek.
1957 - miesięczne stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki
1958 - wyjazd do Paryża, kontakty z „Kulturą”, gdzie mówił o sytuacji w Polsce, wydał „Cmentarze” i „Następnego do raju”, to zamknęło mi droge powrotu do kraju
azyl polityczny w Berlinie Zach.
EMIGRACJA
1959-61 - pobyt w Izraelu, pisze felietony, pracuje fizycznie, twórczość literacka
1961-66 - podruże po Europie,
1963 - ukazują się „opowiadania izraelskie” pt. „W dzień śmierci jego”
1964 - ukazują się dwie opowieści izraelskie: „Wszyscy byli odwróceni” i „Brudne czyny”
1965- ukazuje się kolejna opowieść izraelska - „Drugie zabicie psa”, fragmenty „Pięknych dwudziestoletnich”
1966 - kolejny tom opowiadań izraelskich: „Nawrócony w Jaffie. Opowiem wam o Esther” oraz książkowa wersja „Pięknych dwudziestoletnich” - rodzaj autobiografii, spowiedzi autora
1966-69 pobyt w USA, próbuje siły w Hollywood, kurs pilotażu w szkole lotnictwa w Santa Monica
1968 - ost. wydrukowane za życia dzieło Hłaski, powieść „Sowa, córka piekarza”
1969 - podróż do Izraela, 28 maja pojechał na krótką wizytę do Niemiec Zach. gdzie umarł w niewyjaśnionych okolicznościach.
1975 - sprowadzenie prochów pisarza, pochowany na Powązkach, napis na grobie: „Żył krótko. A wszyscy było odwróceni”.
1983 - ukazuje się amerykańska powieść, nad którą Hłasko pracował aż do śmierci „Palcie ryż każdego dnia”
TWÓRCZOŚĆ
Jan BłońskiHłasko jako współautor mitologii pokolenia październikowego przełomu:
mit odrębności (przekonanie o istnieniu odrębnej generacji: dzieciństwo w czasie wojny, młodość w czasach stalinizmu, i utrata złudzeń młodości w czasie odwilży)
mit nieszczęścia (poczucie klęski młodych ludzi, których wrażliwość i niewinność i maksymalizm etyczny zostały zweryfikowane w zetknięciu z brutalnym światem dorosłych)
mit erotyczny (brak możliwości przeżywania własnego szczęścia w świecie porażającym brzydotą i brakiem wartości)
mit lumpa (fascynacja ludźmi z marginesu)
zasadniczy kształt już w Pierwszym kroku... a potem w „mikropowieściach” ( Ósmy dzień tygodnia, Cmentarze, Następny do raju). A następcy Hłaski - Monika Kotowska, Magda Leja, Eugeniusz Katc, Aleksander Minkowski, nieco ją zmodyfikowali
KONSTRUKCJA BOHATERÓW HŁASKOWSKICH:
bohater = opozycja do herosów literatury socrealistycznej: u Hłaski to indywidualny człowiek i jego uczucia i przeżycia, słabości i zwątpienia, zgłodniały wartości moralnych
sentymentalni i romantyczni [ Stabro: w opowiadaniach Hłaski umarł Konrad narodził się Gustaw], podporządkowują swe działanie i myślenie emocjom, dramatom nieszczęśliwej miłości, samotności, dysharmonii ze światem zewnętrznym, skrywają swe emocje pod maską cynizmu i dystansu do świata
maksymaliści: „żyją ponad normę, kochają ponad normę, pracują, piją, rozpaczają i radują się ponad normę”
tragiczni tragizm wynika z kontrastu między indywidualną wrażliwością, czystością i potrzebą oparcia o hierarchie wartości a pełnym zła, cynizmu i kłamstwa światem, w który dojrzewając wchodzą. Moralnie bezkompromisowi, odwołują się do uniwersalnych imperatyw etycznych. Głęboko i nieuleczalnie dojrzali wyciągają pesymistyczne wnioski z każdej życiowej klęski, trąca złudzenia wobec świata przy pierwszych młodzieńczych niepowodzeniach. Ich marzenia choćby najskromniejsze nigdy się nie spełniają, przyjaźń ulega degradacji, zawodzą się w miłości
miłość zawsze i wszędzie ponosi klęskę, świat oferuje zakochanym bezdomność i beznadzieję
bohaterowie pozbawieni nadziei, odczuwają dotkliwie własną bezdomność (akcja w większości opowiadań na ulicy), brak możliwości odsłonięcia swych przeżyć przed innymi ludźmi
Degradacja kobiecych bohaterów do roli przedmiotów erotycznych, kobieta obiekt najwyższych pożądań mężczyzny, ale i siła niszcząca, pułapka biologii, bywa Dziwką i Madonną [Dębicka]; piękna, ale kłamie i zawodzi, źródło podłości, wyrachowania i cynizmu
Degradacja miejsc, które są symbolem azylu - domu, własnego mieszkania, stają się więzieniem
Każdy bohater naznaczony cierpieniem (niezależnie od pokolenia) i goryczą
bohaterowie ponoszą porażkę - dwa jej źródła:
inni ludzie;
obiektywna rzeczywistość Polski Ludowej (połowy lat 50-tych), w tym świecie nie jest możliwa ani wiara, ani nadzieja, ani miłość, młodość, wrażliwość i niewinność czynią człowieka bardziej bezbronnym wobec brutalnego świata, poszukiwania wartości są bezskuteczne, a rozczarowania i życiowe klęski nie rodzą zrozumienia, współczucia i chęci pomocy, lecz cynizm, okrucieństwo i egoizm. Zło rodzi zło. Każdy sam musi z tym sobie radzić. Różne antidota: wódka, bezpieczny dystans wobec stosunków międzyludzkich człowiek jako zagrożenie świadome lub nieświadome, dlatego lepiej zniszczyć w sobie dobre emocje zanim staną się przyczyną goryczy i zawodu (gest autodestrukcji), w obliczu nieuchronnej katastrofy bohaterowie sami przywołują klęskę, ale na własnych warunkach, co ocala ich godność
autor tworzy bohaterów budując literacki autoportret pokolenia `56 „generacyjny autoportret”
PRZESTRZEŃ
Osadzenie akcji i przeżyć bohaterów w rzeczywistości społeczno-politycznej pierwszej powojennej dekady, nagromadzenie faktów z życia codziennego, miejsc, ulic. Ale o zabarwieniu mrocznym, pesymistycznym, ciemnym. Nieco później sam autor nazwał tę technikę „prawdziwym zmyśleniem” - konstruowaniem z odpowiednio skomponowanych elementów rzeczywistości, przy użyciu symboli oraz sytuacji umownych, pewnego modelu świata, który - pozostając czystą kreacją artystyczną - swoje prawdopodobieństwo opiera na zgodności z odczuciami, przekonaniami i wewnętrzna prawdę wspólnymi autorowi i czytelnikom. Krytycy i czytelnicy przyznawali opowiadaniom Hłaski walor autentyczności z dwóch powodów odnajdywali w utworach szczegóły i realia codziennej egzystencji zwykłych ludzi, lekceważonych przez socrealistyczną literaturę; dostrzegali szczerość i spontaniczność pisarskich sądów o świecie
Przestrzeń akcji jest szpetna i nędzna, niezależnie od pory roku i pogody, kształtuje psychikę bohaterów, ale tez jest kształtowana przez ich psychikę
Teren działań bohaterów - wielkie miasto (najczęściej Warszawa), przedmieścia, rzadziej małe miasteczka (tu najczęściej pada deszcz i panuje błoto), rytm życia wyznacza wódka
Pogoda (najczęściej pada deszcz, jeśli świeci słońce to podkreśla i wyjaskrawia brzydotę świata), pory roku- wróg człowieka
Świat wstrętny i brzydki, zamieszkany przez wstrętnych brzydkich ludzi (animalizacja ludzi)
„Pierwszy krok w chmurach” polemika z socrealizmem
Wszystkie z wyjątkiem Bazy Sokołowskiej (w dużej mierze autobiograficzny utwór) opowiadania są polemiką z zasadami socrealizmu.
Praca=cięzka mordęga w nieludzkich warunkach (Robotnicy), ogłupiający jednostajny wysiłek niezapewniający godziwego bytu (Odlatujemy w niebo), trudną do zdobycia podstawą egzystencji (Dwóch mężczyzn na drodze)
Robotnicy (socrealistyczny kolektyw) nienawidzą swego zajęcia i siebie nawzajem (Robotnicy), okrutni kumple (Najświętsze słowa naszego życia), przyjaciele, których źle pojęta troska doprowadza do tragedii (Pętla), lupy z przedmieścia, którzy rozgoryczeni własnym życiem niszczą życie młodych (Pierwszy krok...), Zgorzkniali samotnicy (Okno, List)
Piękniejąca przestrzeń Polski u Hłaski to infernalna (straszna, brzydka) przestrzeń miasta, przedmieścia, ulicy, łąki za fabryką, gdzie pełno pijaków, wykolejeńców, frustratów i nieszczęśliwych
Brak dydaktycznych, krzepiących opowieści i pięknych i dzielnych ludziach, ale obecność opowieści o Polakach, nigdy nieodnadujących swego miejsca w kraju, o którego wolność i sprawiedliwy ustrój walczyli w czasie wojny (Pijany o dwunastej w południe, Fenis perfectus, Pętla)
JĘZYK;
ZWROT KU POTOCZNOŚĆI: odejście od pompatycznego, sztucznego i zideologizowanego języka socrealizmu, języka propagandy i fałszu na rzecz mowy ulicy, prostych ludzi, nieoficjalnych sytuacji komunikacyjnych, potoczność i aforystyczność mowy, rejestracja wielo- i różnojęzyczności; indywidualizacja języka bohaterów, pozycja słów niskich i wysokich, należących na przemian do sacrum i profanum, wykorzystanie gwary, głównie środowiskowej (język kierowców), ale i warszawskiej, mowy proletariackiej, gwary przestępczej, słownictwo pijackie, wulgaryzmy. Zapożyczenia mowy potocznej zbliżają mowę bohaterów do rzeczywistości, ale i kompromitują socrealistyczne konwencje językowe, pokazują kłamstwo i sztuczność propagandy
ZWROT KU LITERACKOŚĆI:[J. Jarzębski] stylizacje, aluzje, skojarzenia i nawiązania literackie wielcy romantycy i pozytywiści; Biblia; arcydzieła klasyków (Szekspir, Dostojewski); twórczość amerykańskiego „straconego pokolenia” (Hemingway, Steinbeck, Caldwell, Faulkner); brukowe powieści sensacyjne, (których bohaterowie - Mike Hammer, Ken Maynard, Lord Lister - fascynowali w młodości Hłaskę); filmy z „Czarnej serii” (zwłaszcza z Humphreyem Bogartem); powieści socrealistyczne
stylizacja biblijna (paralelizmy składniowe, sentencjonalność, litanijno-moditewny język) - Najświętsze słowa..., Dwaj mężczyźni na drodze, Żołnierz,
cytaty z konkretnych utworów literackich: w Pętli dialog Kuby z kolegą zawiera fragment wiersza Bełzy, „Kto ty jesteś? Polak mały”; wyznanie dziennikarza z Kancika: „w dupie mam małe miasteczka” cytat z Bursy Sobota.
wpływy Amerykanów
Dwaj mężczyźni na drodze, motto z Myszy i ludzi Steinbecka, jest trawestacją motywu tej powieści
Dialogi w Pijany o ..., Kanciku, Pętli ~ język postaci granych przez Bogarta (Casablanca), cytaty z Casablaki w Pętli: „Śliczna historia[...]. mnóstwo takich słyszałem w życiu”; w Pierwszym kroku... „tu jest bardzo miły cmentarz”
Wpływ amerykańskiej strategii narracyjnej behawioryzm\
W opowiadaniach Hłaski przemieszanie języka potocznego z literackimi stylizacjami, gwary środowiskowej z aforyzmami, cytatów z Biblii z cytatami z Casablanki, publicystycznych sloganów z przekleństwami, wyrazów nieprzyzwoitych z wyrazami sakralnymi.
Często język bohaterów wydaje się sztuczny, niezgodny z życiowa prawdą, choć po 1956 roku wydawał się autentyczny.
RECEPCJA WCZESNYCH OPOWIADAŃ
bardzo dobry i entuzjastyczny odbiór, okrzyknięto Hłaski „wielkim talentem”, „reprezentantem młodszych braci kolumbów”
Pierwszy krok... - jeden z najciekawszych i najwybitniejszych debiutów powojennej prozy, jako rozrachunek z literaturą lat 50-tych
Do najcenniejszych wartości zaliczano prawdziwy, choć pesymistyczny obraz świata, zgodny z powszechnym odczuciem
Doceniono bohatera- pojedynczego człowieka
Przekład opowiadań na wiele języków, a w XII 1956r. Hłasko został członkiem ZLP
Niewiele głosów niechętnych: oskarżenie o skłonność do totalnej negacji, epatowanie wulgaryzmem, infantylizm buntu
Dominowało przekonanie, że pojawił się twórca o ogromnych możliwościach i świetnej przyszłości, ale kolejne utwory nie potwierdzały tego
W 1956 i 57r. Zaczęły ukazywać się nowe opowiadania:
Amor nie przyszedł dziś wieczorem, Głód, Zbieg, Wilk, Namiętności, Planktony doktora X,
Pogłębiał się pesymizm, mroczna tonacja, coraz więcej niechętnych temu pisarstwu publikacji, zarzucano Hłasce jednostronność, czarnowidztwo, cynizm, powtarzanie tych samych motywów, bohaterów, sztucznych chwytów.
Niechęć krytyków spotęgowana w listopadzie 1957r. Opublikowaniem w „Twórczości” Ósmego dnia tygodnia, a potem ekranizacja powieści, (ale film nie wszedł do kina po interwencji Gomułki, zgorszonego „nieobyczajnością” niektórych scen)
Początek 1957r. Katowicka „Panorama” rozpoczęła kolejny druk mikropowieści Głupcy wierzą w poranek, której wydanie książkowe pod zmienionym tytułem Następny do raju, zostało skonfiskowane. W listopadzie w „Kulisach” opublikowano fragment Cmentarzy.
W tych trzech mikropowieściach ulegają wyostrzeniu wszystkie cechy prozy pierwszego zbioru opowiadań. Jednak o nieuchronnej katastrofie życiowej bohaterów w coraz większym stopniu decyduję mechanizmy życia zbiorowego z ustrojem politycznym Polski Ludowej
Ósmy dzień tygodnia
Opowiadanie, rozwija historię dwojga młodych bohaterów z opowiadania pt. "Pierwszy krok w chmurach”.
Odebrane jako manifest goryczy i zawodu młodego pokolenia , dotkliwie odczuwającego swoją bezdomność w kraju, w którym „można być tylko pijakiem albo bohaterem. Normalni ludzie nie maja tu nic do roboty”.
Następny do raju
W gruncie rzeczy II wersja Bazy Sokołowskiej (nazwanej przez autora w zakończeniu mikropowieści „hańbą życia”). Zmiana kształtu opowiadania, odwrócenie konstrukcji o 180 stopni, niezmienny tylko zawód bohaterów - kierowcy- i ich miłość do samochodów.
Praca=słaboopłacalna, niebezpieczna harówka, zmusza do nielegalnych manipulacji (sprzedaż drzewa „na boku”), zabija wszelkie głębsze uczucia,
Miejsce pracy - niedostępne dla normalnego człowieka lasy, oddalone od jakiejkolwiek osady kilka kilometrów, baza staje się miejscem ucieczki życiowych rozbitków,
Bohaterowie - renegaci, ukrywający się w lesie przed mroczną przeszłością, starsi „bracia” bohaterów z Bazy... , bogatsi o negatywne uczucia, mają zminimalizowane pragnienia (jedynym marzeniem Orsaczka jest własna taksówka), chcą „Wytargować” od losu tylko podstawowe rzeczy- powrót do normalnego życia i domu (Wanda).
Cmentarze (wyd. 1958r)
Utwór polityczny, zawiera wizję Polski okresu stalinizmu, odsłania mechanizmy totalitarnej władzy.
Bohater - Franciszek Kowalski polski Everyman, reprezentant Polaków, były partyzant pretendujący do roli komunisty. Przypadkowo aresztowany za pijackie ekscesy, po opuszczeniu aresztu próbuje oczyścić się z winy wobec partii, która stanowi dla niego najwyższą instancję moralną i autorytet. Rozpoczyna wędrówkę po polskich kręgach piekła, odrywa strach, zakłamanie i cynizm ludzi władzy., degradująca biedę rodaków i ich spustoszenie psychiczne.
Polska 1952 roku ukazana jako CMENTARZ - wartości, ideałów, nadziei.
Powieść o hipokryzji- przepaści między oficjalną ideologią i propagandą a prawdziwym życiem zwykłych obywateli.
Reakcje krytyki
Kolejne utwory Hłaski zaczęły wywoływać niechęć i zastrzeżenia krytyki. Oskarżono pisarza o wulgaryzm, przesadę i subiektywizm, a także monotematyzm.
Lata 1960-68 prasa milczy o twórczości Hłaski, czas kampanii przeciwko paryskiej „Kulturze”, dopiero w 1968 roku zaczęły pojawiać się uwagi o Hłasce, jako o pisarzu-rengacie
Lata 70-te zmiana stanowiska dotyczącego Hłaski szkic Michała Komara („Twórczość” nr 11`72r.)- próba syntetycznego ujęcia twórczości Hłaski; w 1976 wznowienie niektórych opowiadań Hłaski , ale do 1980 roku utwory Hłaski nie ukazują się w żadnym z niezależnych wydawnictw
Lata 80-te, coraz więcej tekstów dot. twórczośći M.H, obraz pisarza-buntownika
Emigracyjna twórczość Hłaski nie doczekała się gruntownego opracowania.
Opracowania:
Jan Błoński, Zmiana wart, Warszawa 1961
M. Głowiński, Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Warszawa 1992
J. Jarzębski, Hłasko - retoryka grzechu i nawrócenia, w: Powieść jako autokracja, Kraków 1984
J. Pyszny, Nie wszyscy byli odwróceni. Wizerunek M. Hłaski w prasie PRL, Wrocław 1992
B. Rudnicki, Marek Hłasko, Warszawa 1983
S. Stabro, W bursztynowej kuli (O twórczości i legendzie M. Hłaski) w: Kaskaderzy literatury, pod red. E. Kolbus, Łódź 1986
W. Tomasik, Słowo o socrealizmie: szkice, Bydgoszcz 1991
Polska powieść tendencyjna 1949-55. Problemy perswazji literackiej, Wrocław 1988
P. Wasilewski, Śladami M. Hłaski, Kraków 1994
W. Wielopolski, Młoda proza polska przełomu 1956, Wrocław 1987
Artykuły:
P. Bratkowski, O twórczości M. Hłaski, „Nowy Wyraz” 1978 nr5
P. Hostowiec (J. Stempowski), Drugi krok w chmurach M. Hłaski, „Kultura” 1958, nr 5, Paryż
J. Jarzębski, Recepcja M. Hłaski w krytyce literackiej i publicystycznej lat 1956-58, „Odra” 1980, nr 12