RENATA RODAK

Uniwersytet Jagielloñski

Frazemy

jako emotywne operatory interakcyjne

Przedstawienie frazemów jako emotywnych operatorów interakcyjnych jest

prób¹ ukazania, w jaki sposób za pomoc¹ tych w³aœnie jednostek realizowane s¹

funkcje wyra¿ania emocji w jêzyku.

Proponowane w literaturze jêzykoznawczej klasyfikacje emocji, oparte na

opisach ich przejawów (np. natê¿enie, barwa, dr¿enie g³osu, tempo wypowiedzi,

intensywnoœæ gestów jej towarzysz¹cych itp.) czy te¿ na komunikowaniu o swo-

ich emocjach z wykorzystaniem nazw stanów uczuciowych, okazuj¹ siê niewy-

starczaj¹ce. Z powodu braku mo¿liwoœci weryfikacji rzeczywistych odczuæ

nadawcy, tworz¹cego dany akt mowy, analizie jêzykoznawczej mo¿e podlegaæ

tylko to, co za pomoc¹ œrodków jêzykowych zosta³o wyra¿one. Interpretacja

funkcji emotywnych nie jest ponadto mo¿liwa bez dok³adnej analizy sytuacji

pragmatycznej, w której funkcje te s¹ realizowane.

Emotywnoœæ rozpatrujemy wiêc za Aleksym Awdiejewem jako „odrêbn¹ ka-

tegoriê funkcji pragmatycznych, która wyra¿a ocenê intelektualn¹ wraz ze sto-

sunkiem uczuciowym nadawcy do przedstawionego stanu rzeczy”, a jak dalej pi-

sze: „dwukierunkowoœæ funkcji wyra¿enia emocji zwi¹zana jest z ogóln¹ zasad¹

wartoœciowania œwiata przez cz³owieka” (Awdiejew 1987: 117). Podobnie Stani-

s³aw Grabias zauwa¿a, ¿e „emocjonalnoœæ nie dotyczy realnoœci, lecz jest wyra-

zem tego, czy nadawca uczuciowo akceptuje treœæ komunikatu, czy te¿ nie, i wi¹-

¿e siê z wartoœciowaniem” (Grabias 1981: 31). Istotne jest tak¿e za³o¿enie A. Aw-

diejewa, ¿e ka¿de wypowiedzenie wyra¿aj¹ce treœæ emotywn¹ zawiera obligato-

ryjnie wartoœciowanie intelektualne, przy czym relacja ta nie jest przestawna,

gdy¿ istniej¹ takie wartoœciowania intelektualne, które nie realizuj¹ funkcji wy-

ra¿ania emocji (Awdiejew 1987: 117). Pozwala to za³o¿yæ, ¿e emocja stanowi

nadwy¿kê wartoœciowania, poniewa¿ wartoœciowanie mo¿na wyraziæ semantycz-

nie, emocjê zaœ tylko pragmatycznie.

Dla przejrzystoœci charakterystyki frazemów jako emotywnych operatorów

interakcyjnych konieczne s¹ pewne ustalenia terminologiczne. Wyjaœniaj¹c, jakie

jednostki okreœlamy mianem frazemów, proponujemy wykorzystaæ robocz¹ de-

finicjê wyjœciow¹, zaproponowan¹ przez Wojciecha Chlebdê w jego monografii.

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 14 • Wroc³aw 2000

S³usznie zrezygnowa³ on z za³o¿eñ frazeologii tradycyjnej, odrzucaj¹c kryterium

formalne dzielenia frazeologizmów na wyra¿enia, zwroty, frazy, a tak¿e kryte-

rium semantyczne podzia³u zwi¹zków frazeologicznych na sta³e, ³¹czliwe i luŸne

(Chlebda 1991: 8 i n.). Istotne jest odmienne spojrzenie W. Chlebdy na zjawiska

frazeologiczne i zwrócenie uwagi na wszelkie uwarunkowania wypowiedzi, nie-

znane frazeologii tradycyjnej, a stanowi¹ce przes³anki do ukonstytuowania siê

frazeologii pragmatycznej (por. Chlebda 1991: 23-26). Jako frazem okreœlamy

wiêc „ka¿dy – niezale¿nie od jego statusu semantycznego i struktury formalnej –

znak jêzykowy, stanowi¹cy nazwê potencja³u treœciowego (pojêcia), któr¹ w da-

nej sytuacji [...] mówi¹cy przywo³uje (odtwarza) w charakterze jego wzglêdnie

sta³ego symbolu” (Chlebda 1991: 27). Na mocy tej definicji frazemami nazywaæ

bêdziemy konstrukcje typu: na szczêœcie, niestety, o Bo¿e, na litoœæ bosk¹, jeszcze

czego, niech to licho, coœ podobnego, niech szlag trafi, no nie itp. W celu pe³niej-

szego opisu frazemów konieczne jest jednak wprowadzenie dodatkowych za³o-

¿eñ i kryteriów ich wyodrêbniania, o czym w dalszej czêœci artyku³u.

Z punktu widzenia gramatyki funkcjonalnej zak³ada siê istnienie trzech po-

ziomów w jêzyku:

I. P o z i o m i d e a c y j n y (przedstawieniowy) – stanowi trzon gramatyki,

na którym za pomoc¹ t e r m ó w, czyli jednostek przedstawiaj¹cych danego jêzy-

ka oraz regu³ ich ³¹czenia, tworzone s¹ jednostki komunikacyjne – w postaci wy-

powiedzeñ. Ich zasadnicz¹ funkcj¹ jest przedstawienie rozmaitych stanów rzeczy,

jakie powstaj¹ w rzeczywistoœci lub w wyobraŸni mówi¹cego.

II. P o z i o m i n t e r a k c y j n y – zapewnia funkcjonowanie jêzyka jako dia-

logu. Jest to poziom dzia³ania o p e r a t o r ó w interakcyjnych, które przeistacza-

j¹ wypowiedzenia w akty mowy. Funkcjê operatorów mog¹ pe³niæ pojedyncze

wyrazy, zwi¹zki wyrazowe, a nawet ca³e konstrukcje.

III. P o z i o m t e k s t o w y – dotyczy gatunkowej organizacji tekstu, jest to

poziom dzia³ania operatorów tekstowych. Obejmuje g³ównie œrodki stylistyczne,

których zastosowanie zmienia charakter przekazu informacyjnego, nie zmienia-

j¹c przy tym sensu samego wypowiedzenia.

Termy s¹ jednostkami jêzyka nios¹cymi dwa typy znaczeñ: znaczenie kate-

gorialne i znaczenie leksykalne. Z kolei jednostki funkcjonuj¹ce jako operatory

(które mog¹ ³¹czyæ i modyfikowaæ termy), przy zachowaniu kategorii formal-

nych, wnosz¹ tylko znaczenia kategorialne. Porównajmy na przyk³ad wypowie-

dzenia:

(1) W wypadku, na szczêœcie, nie by³o ofiar œmiertelnych.
(2) Zacz¹³ siê okres wytê¿onych prac polowych, na szczêœcie, aura sprzyja³a

rolnikom.

(3) Musia³am wracaæ taksówk¹, wziê³am, na szczêœcie, wiêcej pieniêdzy.

W przytoczonych wypowiedzeniach przywo³ywany jest frazem na szczêœcie. Od-

niesienie do leksemu szczêœcie jest pozorne, o znaczeniu leksykalnym bowiem

188

RENATA RODAK

mo¿na mówiæ tu tylko w sensie pochodzenia tej jednostki, a nie funkcji, jak¹

obecnie pe³ni w podanych wypowiedzeniach. Analiza wskazuje, i¿ zastosowanie

frazemu w postaci konstrukcji przyimkowej na szczêœcie przekszta³ca dane wy-

powiedzenia w oceniaj¹ce / ekspresywne akty mowy o kategorialnym znaczeniu

pozytywnej emocji. Jeszcze lepiej rozbie¿noœæ miêdzy znaczeniem leksykalnym

danej konstrukcji a jej znaczeniem jako operatora ilustruj¹ frazemy typu: chwa-

³a Bogu, dziêki Bogu, o Matko itp.

Bior¹c pod uwagê materia³ jêzykowy, jaki stanowi¹ frazemy, mo¿na przypu-

szczaæ, ¿e wystêpuj¹ one na wszystkich trzech poziomach funkcjonowania jêzy-

ka. W jaki sposób realizowane s¹ na poziomie ideacyjnym, pozostaje jednak je-

szcze pytaniem. Do ustalenia ich funkcji na poziomie przedstawieniowym ko-

nieczne jest zbadanie szerszego repertuaru frazemów. Na poziomie interakcyj-

nym, najbardziej nas interesuj¹cym, pe³ni¹ funkcjê rozmaitych operatorów,

realizuj¹cych ró¿ne typy funkcji pragmatycznych, co przedstawiamy dalej, ogra-

niczaj¹c siê do analizy funkcji wyra¿ania emocji. Jak wynika z poczynionych ob-

serwacji, na poziomie tekstowym frazemy pe³ni¹ funkcjê operatorów tekstowych,

odzwierciedlaj¹c zwyczajowy system organizacji tekstu. Stosowanie okreœlone-

go typu frazemów umo¿liwia kreowanie poszczególnych gatunków tekstu.

Charakterystyka

emotywnych operatorów interakcyjnych

Funkcja wyra¿ania emocji jest jedn¹ z trudniejszych do sklasyfikowania

funkcji pragmatycznych, czêsto bowiem nie³atwo okreœliæ granicê miêdzy war-

toœciowaniem bez emocji a faktyczn¹ emocj¹. Istniej¹ leksemy i konstrukcje ana-

lityczne nacechowane emocjonalnie, przy czym nacechowanie mo¿e byæ bezpo-

œrednio zakodowane w jêzyku, np.: g³upi, dureñ, g³upia gêœ lub te¿ wyra¿ane

poœrednio. Funkcjonuje ponadto specyficzna grupa okreœleñ predestynowanych

do wyra¿ania emocji. Nale¿¹ do nich miêdzy innymi: frazemy i operatory leksy-

kalne, jak: wykrzykniki, modulanty i niektóre partyku³y. Jakie konkretnie emo-

cje werbalizowane s¹ za pomoc¹ frazemów i operatorów leksykalnych, nie mo¿-

na stwierdziæ bez przeprowadzenia wnikliwej analizy sytuacji pragmatycznej. Za-

k³adaj¹c jednak¿e ich predyspozycje do pe³nienia tych w³aœnie funkcji, przyjrzyj-

my siê pewnemu ogólnemu schematowi ich dzia³ania jako operatorów bez

precyzowania typów funkcji emotywnych.

Przyjêt¹ wczeœniej definicjê uzupe³niaj¹ jeszcze dwa zasadnicze kryteria wy-

odrêbniania frazemów proponowane przez A. Awdiejewa (1999):

1) funkcjonowanie frazemu w bezpoœredniej interakcji lub w opisie interakcji,

2) autosytuacyjnoœæ frazemów.

Pierwsze kryterium formalne pozwala odró¿niaæ tzw. f r a z e m y w ³ a œ c i -

w e `funkcjonuj¹ce tylko w bezpoœredniej interakcji – oraz f r a z e m y f u n k -

Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne

189

c j o n a l n e `mog¹ce wystêpowaæ w opisie interakcji. Sposobem weryfikacji

mo¿e byæ tu próba transpozycji frazemów w zdaniu: X powiedzia³, ¿e ... Porów-

najmy np.:

* X powiedzia³, ¿e ale jaja
* X powiedzia³, ¿e no rzeczywiœcie

* X powiedzia³, ¿e o Bo¿e

lub akceptowalne:

X powiedzia³, ¿e robisz mnie w konia

X powiedzia³, ¿e szlag go trafia ...

Test transformacji wskazuje, ¿e tam, gdzie opis interakcji jest mo¿liwy, mamy do

czynienia z frazemami funkcjonalnymi, czyli z wyra¿eniami, które zawieraj¹

projekcjê typu interakcji. Uznanie danego wyra¿enia za frazem funkcjonalny

uwarunkowane jest jednak jego uwik³aniem sytuacyjnym. Do miana frazemu pre-

tenduj¹ ponadto tylko te wyra¿enia, które w wypowiedzeniu nie mog¹ byæ w ca-

³oœci zaszeregowane funkcjonalnie jako czêœæ mowy czy cz³on zdania. Dlatego

wyra¿enia w podanych dalej przyk³adach, chocia¿ pozornie reprodukowane, nie

s¹ wed³ug przyjêtych kryteriów frazemami:

(4) Ten projekt jest do niczego. (funkc. przymiotnik)
(5) Do niczego s¹ te twoje zarobki.
(6) Wiesz co, gówno mnie to obchodzi. (funkc. zaimek)
(7) Naharowa³em siê i gówno z tego mam.
Frazemy jako operatory dzia³aj¹ na empirycznie wyznaczanych fragmentach

wypowiedzenia, minimalnym zaœ odcinkiem dzia³ania operatora emotywnego

jest akt mowy. Operator specyfikuje ca³y akt mowy bez wzglêdu na zajmowane

miejsce w ci¹gu syntagmatycznym, nie odnosz¹c siê tylko do którejœ z jego czê-

œci sk³adowych – grupy predykatywnej czy nominalnej. Schemat funkcjonowa-

nia frazemów (zw³aszcza frazemów w³aœciwych) przedstawia siê nastêpuj¹co:

wprowadzaj¹c do jakiegoœ wypowiedzenia pocz¹tkowego (W I) operator interak-

cyjny w postaci frazemu (Of), otrzymamy zupe³nie nowe na poziomie interakcyj-

nym wypowiedzenie (W II). Wprowadzenie frazemu – operatora do wypowiedze-

nia W I lub, w relacji odwrotnej, usuniêcie operatora z wypowiedzenia koñcowe-

go W II, nie spowoduje zmian tylko na poziomie ideacyjnym (IDC), natomiast

na poziomie interakcyjnym (INTR) wypowiedzenia W I i W II bêd¹ ca³kowicie

ró¿ne pod wzglêdem komunikacyjnym, co mo¿na zobrazowaæ w postaci formu-

³y:

INTR

W I + Of = W II W I # W II

Znaczenie operatora interakcyjnego jest w tej sytuacji ró¿nic¹ sensów wypowie-

190

RENATA RODAK

dzenia koñcowego W II i wypowiedzenia pocz¹tkowego W I:

INTR

W II – W I = F (Of),

gdzie F (Of ) oznacza funkcjê operatora – frazemu.
Wywód ilustruj¹ przyk³ady wyra¿eñ z frazemami: chwa³a Bogu, jeszcze czego, na

litoœæ bosk¹:

(8) a) Chwa³a Bogu, ¿e ju¿ wróciliœcie.

b) Wróciliœcie ju¿, chwa³a Bogu.

(9) a) Jeszcze czego, mam tu sam sprz¹taæ.

b) Mam tu sam sprz¹taæ, jeszcze czego.

(10) a) Przestañ, na litoœæ bosk¹, tak krzyczeæ.

b) Na litoœæ bosk¹, przestañ tak krzyczeæ.

Dokonuj¹c mo¿liwych zmian w szyku komponentów przedstawionych wyra¿eñ,

otrzymujemy nie zmienione pod wzglêdem wyra¿anych funkcji komunikaty.

Z kolei operacja polegaj¹ca na porównaniu sensów tych wyra¿eñ z operatorem –

frazemem i odpowiednich komunikatów, otrzymanych w wyniku usuniêcia

frazemu, w podanych wypowiedzeniach, takich jak:

(11) Ju¿ wróciliœcie.
(12) Mam tu sam sprz¹taæ.
(13) Przestañ tak krzyczeæ.

– pozwala wykryæ funkcjê operatorów interakcyjnych, w tym wypadku ich wy-

raŸn¹ funkcjê emotywn¹. Interpretacja tych wypowiedzeñ oraz analiza innych

kontekstów z cytowanymi frazemami umo¿liwia hipotetycznie okreœlenie nastê-

puj¹cych typów emocji wprowadzanych przez wskazane frazemy: 1) uczucie ulgi

i zadowolenia z zaistnia³ego stanu rzeczy, 2) uczucie niezadowolenia, a nawet

oburzenia z powodu zaistnia³ego stanu rzeczy, 3) uczucie zniecierpliwienia

zaistnia³ym stanem rzeczy.

Zgodnie z drugim kryterium wyodrêbniania frazemów nale¿y przyj¹æ, i¿

specyfik¹ tego typu operatorów interakcyjnych jest ich uwik³anie sytuacyjne.

Inaczej mówi¹c, ka¿dy operator – frazem jest autosytuacyjny, tzn. nak³ada siê na

okreœlon¹ sytuacjê spo³eczn¹, zale¿y od naszej wiedzy o interlokutorze, od

naszego stosunku do niego itp. Tak wiêc bodŸcem u¿ycia frazemu jest zaistnie-

nie odpowiedniej sytuacji. Wiêkszoœæ operatorów charakteryzuje ponadto

nieizomorficznoœæ miêdzy ich semantyk¹ a sensem realizowanych za ich

pomoc¹ funkcji pragmatycznych werbalizowanych przez nadawcê. Obrazuje to

analiza funkcji frazemów: coœ podobnego i o Bo¿e w nastêpuj¹cych u¿yciach:

(14) Coœ podobnego, jednak ci pozwolili jechaæ!

Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne

191

(15) Jeszcze œmie zaprzeczaæ, coœ podobnego!

(16) O Bo¿e, jak tu jest ³adnie!
(17) Jaki on mizerny, o Bo¿e!
(18) O Bo¿e, co ja narobi³em!
(19) O Bo¿e, ty wiecznie to samo!

Frazem coœ podobnego jest aksjologicznie neutralny, trudno okreœliæ jego wartoœæ

oceniaj¹c¹ bez kontekstu i konsytuacji. W ka¿dym z przyk³adów, w ró¿nych sytu-

acjach zaistnia³ych aktów komunikacji, realizuje (lub wzmacnia) inn¹ pod wzglê-

dem wartoœci funkcjê ekspresywn¹. Przyk³ady (16)-(19) równie¿ pokazuj¹

mo¿liwoœæ wyra¿enia ró¿nych typów funkcji emotywnych przy u¿yciu tego

samego operatora. Przyk³ad (16) wskazuje na typ funkcji o wartoœci oceniaj¹cej

dodatniej, przyk³ady (17), 18) wyra¿aj¹ emocje, których wartoœæ pozytywn¹ czy

negatywn¹ trudno sprecyzowaæ. Przyk³ad (19) zaœ ilustruje typ funkcji emoty-

wnej negatywnie oceniaj¹cej. Przyczyn¹ polifunkcjonalnoœci frazemu o Bo¿e jest

jego ambiwalentnoœæ, czyli brak systemowo okreœlonego profilu dzia³ania (pozy-

tywnego/negatywnego), stwarzaj¹ca mo¿liwoœæ zastosowania go w ró¿nych

sytuacjach komunikacji, i „sytuacyjne” wyra¿anie funkcji emotywnych.

Kryterium autosytuacyjnoœci umo¿liwia tak¿e odró¿nienie frazemów w³aœci-

wych od innych wyra¿eñ, czêsto schematycznie powielanych w ró¿nych typach

tekstów o swoistej stylistyce, takich jak: og³oszenia, prognozy pogody, klepsydry

itp. Wystêpuj¹ce w tego rodzaju tekstach – tak pisanych, jak i mówionych – rytu-

alizmy czy tzw. trwa³e klisze, nie spe³niaj¹ce warunku autosytuacyjnoœci,

funkcjonuj¹ jedynie jako elementy organizacji interakcji.

Przed dokonaniem klasyfikacji frazemów nale¿y zwróciæ uwagê na ekspre-

sywn¹ funkcjê operatorów leksykalnych, jakimi s¹ wykrzykniki i modulanty.

W rozwa¿aniach nad emocjonalnoœci¹ w jêzyku nie sposób unikn¹æ pytania: czy

istnieje zjawisko wyra¿ania emocji czystej? Anna Wierzbicka w³aœnie wykrzyk-

niki uwa¿a za przejawy czystej ekspresji emocji (Wierzbicka 1969: 40). El¿bieta

Laskowska przejmuje ten pogl¹d, uwa¿aj¹c, ¿e w odró¿nieniu od innych elemen-

tów jêzyka, które poza wyra¿aniem emocji coœ komunikuj¹, w wykrzyknikach ma-

my do czynienia tylko z emocj¹ (Laskowska 1993: 51). Ponadto wprowadza

podzia³ wykrzykników na pierwotne, wystêpuj¹ce w wyra¿eniach typu: Ach, co za

radoœæ!; Oj, nie³adnie...!; Ooo, no nie! itp., a tak¿e wykrzykniki wtórne, przez

które rozumie leksemy lub frazemy typu: Mój Bo¿e!; Matko Boska!; Bo¿e ucho-

waj!

Czêstym ich wyznacznikiem s¹ – wed³ug Laskowskiej – œrodki prozodycz-

ne (1993: 55-56). Stosuj¹c podobne kryterium, wprowadza ona pojêcie m o d u -

l a n t ó w, które „wyra¿aj¹c stosunek nadawcy do wyra¿anej rzeczywistoœci – nie

s¹ ani nazwami cech, ani nacechowanymi nazwami obiektów, a jednak wartoœciu-

j¹ [...] Modulanty stanowi¹ obudowê treœci przedstawionej, informuj¹ o subiek-

tywnym stosunku mówi¹cego do nazywanej rzeczywistoœci, samej rzeczywisto-

192

RENATA RODAK

œci nie nazywaj¹c”. Zaliczenie modulantów do œrodków wyra¿aj¹cych emocje

u

w

a

¿

a

E. Laskowska za pewn¹ przesadê, chocia¿, jak twierdzi, w wielu z nich œlad emo-

cjonalnoœci mo¿na odnaleŸæ (1993: 51). Wed³ug tej interpretacji wykrzykniki

i modulanty nie maj¹ zdolnoœci przedstawiania rzeczywistoœci, pozbawione s¹

charakteru ideacyjnego. Ten w³aœnie warunek pozwala sklasyfikowaæ je jako czy-

ste operatory interakcyjne. Jako operatory powoduj¹ wprowadzenie do wypowie-

dzenia treœci dodatkowej (naddanej) w stosunku do treœci przedstawionej. Treœci

naddane mog¹ byæ ró¿ne w zale¿noœci od dzia³aj¹cego operatora. Zarówno wy-

krzykniki, jak i modulanty s¹, oprócz frazemów, jednostkami jêzyka szczególnie

predysponowanymi do wyra¿ania funkcji emocji. S³usznie te¿ podkreœla E. La-

skowska, ¿e wykrzykniki nie s¹ „wyspecjalizowane” w wyra¿aniu emocji o okre-

œlonym znaku – pozytywnym czy negatywnym (1993: 56), co potwierdzaj¹ przy-

k³ady:

(20) – Na pewno bêd¹ ciê szukaæ.

– Eee...

(21) Ach tak! Naturalnie, wszystko za³atwimy.
(22) Oj, nie³adnie tak pods³uchiwaæ!
(23) A³a! To boli.
(24) Aja jaj! Ale siê narobi³o.
(25) Ech, z nimi to tak zawsze!

Dotyczy to w równym stopniu modulantów, gdy¿ obecnoœæ takich operatorów

w wyra¿eniu jest jedynie sygna³em, ¿e nadawca ustosunkowuje siê emocjonalnie

do przedstawianej rzeczywistoœci, a jakie to emocje, to ju¿ kwestia analizy prag-

matycznej. A oto przyk³ady wyra¿eñ z modulantami:

(26) Niestety, nie mog³em tego zrobiæ.
(27) Dodzwoni³am siê, nareszcie, do Nowaków.
(28) Zdaj¹ sobie w koñcu sprawê z powagi sytuacji.
(29) Kto w koñcu mi pomo¿e?
(30) Ty to te¿ jesteœ, zawsze powiesz za du¿o.
(31) – Nie mogê pójœæ, jutro mam egzamin.

– A tam egzamin, na pewno zdasz.

(32) Jeszcze do mnie przyjdziesz ...
(33) Jeszcze siê pogniewaj¹ i co wtedy?

Jak widaæ, niektóre operatory mocniej akcentuj¹ stosunek nadawcy do treœci

komunikatu (np. operatory: jeszcze/te¿ ), inne nieco s³abiej, jednak¿e w ka¿dym

Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne

193

z wypowiedzeñ œlad emocji jest uchwytny.

Podobn¹ jak modulanty funkcjê operatorów emotywnych pe³ni¹ partyku³y

wzmacniaj¹ce no i -¿e w wyra¿eniach typu:

(34) Zrób no to szybciej!
(35) Powiedz no prawdê.
(36) ChodŸ¿e ju¿, s³yszysz?
(37) Wy³¹cz¿e to radio!
Obecnoœæ partyku³ w wypowiedzeniach wyraŸnie wzmacnia ich funkcjê per-

swazyjn¹, wskazuj¹c jednoczeœnie na intencjonalny stosunek uczuciowy nadaw-

cy do przedstawianej treœci. Funkcjê wyra¿on¹ w tych wypowiedzeniach mo¿na

okreœliæ jako modalno-emotywn¹.

Przyjêta na wstêpie definicja frazemu pozwala odnosiæ to pojêcie tak¿e do

u¿yæ niektórych wulgaryzmów. W odró¿nieniu jednak od omawianych wczeœniej

operatorów domen¹ przekleñstw jest realizowanie funkcji emocji z wartoœ-

ciowaniem ujemnym. Podobnie funkcjonuj¹ eufemizmy wulgaryzmów, np.:

(38) Znów nie zd¹¿ê, kurde, na autobus.
(39) Kurcze blade, zawsze jakiœ problem z tym cz³owiekiem.
(40) O kurka wodna, to mnie za³atwi³.

Interpretacja oparta na konfrontacji sensów obu typów wypowiedzeñ, tych z ope-

ratorem oraz po jego usuniêciu, odkrywa funkcjê zastosowanego frazemu. Wy-

ra¿enia pozbawione operatora co najwy¿ej wartoœciuj¹ treœæ komunikatu, nato-

miast wypowiedzenia z operatorem wyraŸnie akcentuj¹ ujemny stosunek emocjo-

nalny nadawcy do treœci wyra¿anej. Do tej grupy operatorów trzeba zaliczyæ tak-

¿e przezwiska, poprzez które ujawniany jest w aktach komunikacji ró¿nie

wartoœciuj¹cy stosunek uczuciowy nadawcy do osoby ocenianej. Operatory –

wulgaryzmy wyra¿aj¹ emocje o ró¿nym stopniu natê¿enia, w zale¿noœci od tego,

jak „mocny” operator zosta³ zastosowany. Nale¿y dodaæ, ¿e funkcjê frazemów

mog¹ pe³niæ tylko standardowo pojmowane i odtwarzane w konkretnej sytuacji

pragmatycznej wulgaryzmy, a nie te, które stosowane s¹ wtórnie w charakterze

tzw. przerywników jednostki, co ma miejsce np. w ¿argonie pewnych œrodowisk.

Klasyfikacja frazemów

jako emotywnych operatorów interakcyjnych

Proponowana tu klasyfikacja frazemów pe³ni¹cych funkcjê emotywnych

operatorów interakcyjnych uwzglêdnia nastêpuj¹ce kryteria:

I. wkomponowanie frazemu w strukturê wypowiedzenia,

II. systemowy profil dzia³ania frazemów,

III. sekwencjê frazemu w akcie komunikacji.

194

RENATA RODAK

Ad I. Wszystkie frazemy mo¿na podzieliæ na dwie podstawowe grupy: fraze-

my funkcjonuj¹ce samodzielnie – jako repliki, oraz frazemy dzia³aj¹ce wewn¹trz

wypowiedzeñ – tzw. frazemy wtr¹cone. Na mocy pierwszego kryterium – wkom-

ponowania frazemów w strukturê wypowiedzenia – wyró¿niamy:

a) konstrukcje swobodne,

b) konstrukcje uwik³ane.

W wypadku konstrukcji swobodnych (izolowanych) nie obserwuje siê formalnych

wskaŸników zespolenia ze struktur¹ wypowiedzenia, w którym wystêpuj¹. Miêdzy

frazemem a pozosta³ymi komponentami wypowiedzenia nie ma nawi¹zañ

sk³adniowych. P³aszczyzna sensu równa jest w nich p³aszczyŸnie struktury.

Dopuszczalna zmiana pozycji frazemu w szyku wypowiedzenia pozostaje bez

wp³ywu na strukturê semantyczn¹ i formaln¹ wyra¿enia. Wiêkszoœæ konstrukcji

swobodnych stanowi¹ frazemy w³aœciwe. Wœród tych konstrukcji doœæ liczn¹ grupê

stanowi¹ konstrukcje przyimkowe. Frazemy swobodne zajmuj¹ nieimplikowane

pozycje w zdaniu, np.:

(41) Na Boga, co ty robisz?
(42) Ile razy, na litoœæ Bosk¹, muszê to powtarzaæ?
(43) O Matko, co ja z wami mam!
(44) Nic im siê, na szczêœcie, nie sta³o.
(45) £adne podziêkowanie, nie ma co.
(46) Ty nic o tym nie wiesz, dobre sobie.
(47) Masz ci los, a tak dobrze siê zapowiada³o.
(48) Kiedy oni, do cholery, wróc¹?

Przytoczone przyk³ady dopuszczaj¹ zmianê lokalizacji operatora w szyku

wypowiedzenia, przy czym w niektórych sytuacjach jedyn¹ mo¿liw¹ zmian¹ jest

przejœcie z pozycji inicjalnej na koniec wyra¿enia lub odwrotnie (przyk³ady

45-47). W innych obserwuje siê wiêcej wariantów lokalizacyjnych. Konstrukcje

swobodne nie dopuszczaj¹ jedynie formalnego „rozbijania” ich samych, gdy¿

frazemy, bêd¹ce jednostkami reprodukowanymi, funkcjonuj¹ jako niepodzielna

ca³oœæ. Podkreœliæ nale¿y wiêc fakt, ¿e np. frazem do jasnej cholery nie jest

rozbudowanym wariantem frazemu do cholery, lecz s¹ to dwa odrêbne frazemy.

Konstrukcje uwik³ane to frazemy wbudowane w strukturê wypowiedzenia,

czyli wchodz¹ce w relacje wi¹¿¹ce wyra¿enia w ci¹gach syntagmatycznych.

Do tych konstrukcji nale¿eæ bêd¹ w wiêkszoœci frazemy funkcjonalne, czyli jed-

nostki ulegaj¹ce transformacji w opisie interakcji, a tym samym wchodz¹ce

w pewne relacje morfologiczne lub syntaktyczne, por. np.: Niech to szlag tra-

fi/Niech ciê szlag trafi/Szlag mnie trafia/Szlag go trafia lub te¿ predykatywne

konstrukcje, mog¹ce w danej sytuacji funkcjonowaæ jak frazemy, np.: robiæ kogoœ

w konia.

Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne

195

Ad II. Systemowy profil dzia³ania operatorów emotywnych – frazemów, czyli

okreœlony przez system jêzyka pewien kierunek ich dzia³ania, pozwala wyodrêbniæ

operatory:

a) wyra¿ania emocji o wartoœci pozytywnej,

b) wyra¿ania emocji o wartoœci negatywnej,

c) ambiwalentne – wyra¿aj¹ce emocje bez okreœlonego profilu dodatniego

lub ujemnego.

Do grupy pierwszej nale¿¹ frazemy typu: na szczêœcie, chwa³a Bogu, dziêki

Bogu, np.:

(49) Wrócili, na szczêœcie, cali i zdrowi.
(50) Podczas przeprowadzki, chwa³a Bogu, nic nie zginê³o.
(51) Dziêki Bogu, karetka przyjecha³a w ci¹gu kilku minut.

Pozytywny profil ich dzia³ania wyznaczony jest przez system. Ich zastosowa-

nie zawsze powoduje kreowanie aktów komunikacji o funkcji ekspresywnej po-

zytywnie oceniaj¹cej. Okreœlamy je wiêc jako operatory z dodatni¹ funkcj¹ emo-

tywn¹ w postaci dominuj¹cej. Przytoczone frazemy mo¿na, jak widaæ, stosowaæ

zamiennie, bez zmiany wartoœci funkcji.

Reprezentatywne dla grupy drugiej s¹ z kolei frazemy: do cholery; na Boga;

uchowaj Bo¿e; jeszcze czego; kpisz, czy o drogê pytasz itp., których systemowy

profil dzia³ania ukierunkowany jest na akty komunikacji o funkcji emotywnej

negatywnie wartoœciuj¹cej. Analogicznie do poprzednich nazywamy je opera-

torami z ujemn¹ funkcj¹ emotywn¹ w postaci dominuj¹cej. Generalnie nieak-

ceptowalne s¹ wyra¿enia typu:

* Na szczêœcie, dziadek umar³ przedwczoraj.

* Niestety, wygra³em piêæ miliardów w Totolotka.

S¹ one przyk³adami standardowej dysproporcji wartoœciowania, gdy¿ w takich

wypowiedzeniach systemowy profil dzia³ania operatora k³óci siê z ogóln¹ zasa-

d¹ wartoœciowania œwiata przez cz³owieka.

Grupê trzeci¹ stanowi¹ operatory ambiwalentne, czyli operatory bez œciœle

okreœlonego profilu dzia³ania. W aktach komunikacji mog¹ one realizowaæ funk-

cje emotywne o wartoœci zarówno pozytywnej, jak i negatywnej. Przyk³adami

operatorów ambiwalentnych s¹ analizowane ju¿ wczeœniej frazemy: o Bo¿e, coœ

podobnego.

Ad III. Na podstawie ostatniego z przyjêtych kryteriów klasyfikacji fraze-

mów, uwzglêdniaj¹cego sekwencjê operatorów w akcie komunikacji, dzielimy

je na:

a) operatory inicjuj¹ce,

b) operatory reaktywne.

Jako operatory inicjuj¹ce nale¿y rozumieæ wszystkie te, które w danej sytuacji

komunikacji kszta³tuj¹ akty mowy o charakterze wprowadzaj¹cym/rozpoczy-

196

RENATA RODAK

naj¹cym. Operatory reaktywne zaœ to specyficzne operatory o charakterze syn-

tagmatycznym, tworz¹ce akty mowy, bêd¹ce reakcj¹ (replik¹) na pewien akt idea-

cyjny. Oto typowe przyk³ady:

(52) Co ty powiesz!
(53) Co ty nie powiesz?!
(54) Mów do mnie jeszcze.
Podjêta próba krótkiej charakterystyki frazemów pozwala, jak siê wydaje,

odró¿niæ tê grupê œrodków jêzykowych od tradycyjnie rozumianych frazeologi-

zmów i zdefiniowaæ frazemy emotywne jako reprodukowane jednostki autosytu-

acyjne, czyli odtwarzane z pamiêci zgodnie z zaistnia³¹ sytuacj¹ operatory prze-

kszta³caj¹ce wypowiedzenia w akty mowy o funkcji oceniaj¹cej/ekspresywnej.

Poczynione uwagi, zapewne nie wyczerpuj¹ce, mog¹ byæ jednak bodŸcem do dal-

szych badañ nad funkcj¹ frazemów w jêzyku.

Bibliografia

Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” IX, s. 53-88.

– (1986), Ukryte akty mowy a analiza pragmatyczna, [w:] Badania jêzyka mówionego w Polsce

i w Niemczech, pod red. B. Dunaja i in., „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Jêzykoznawcze”, z. 84,

s. 13-21.

– (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeñ, Kraków.

– (1999), Gramatyka interakcyjna, Kraków [maszynopis].

Chlebda W. (1991), Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole.

Grabias S. (1981), O ekspresywnoœci jêzyka, Lublin.

Laskowska E. (1993), Wartoœciowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz.

Nowakowska-Kempna I. (1995), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Prolegomena,

Warszawa.

Wierzbicka A. (1969), Dociekania semantyczne, Wroc³aw.

Phrasemes as Emotive Interactional Operators

Summary

This paper is an attempt to characterise a specific group of language signs called phrasemes,

which are supposed to fulfil emotive functions in language. The starting point of the analysis is the

assumption that an emotion constitutes some kind of a surplus of evaluation: while intellectual eval-

uation can be expressed semantically, emotion can be expressed only on the pragmatic plane. The

selection of the examined material is partly based on W. Chlebda’s definition of phraseme, which

departs from the assumptions of traditional phraseology and leads in the direction of a new prag-

matic phraseology. By applying a formal criterion for distinguishing phrasemes, two types of

phrasemes have been identified, i.e. proper phrasemes, which occur in direct interaction, and so-

called functional phrasemes, which can occur in the description of interaction. Thus, phrasemes are

Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne

197

understood as reproduced autosituational entities, i.e. reproduced from memory according to a given

interactional situation. As interactional operators with categorial meaning, phrasemes are function-

ally independent; they operate on whole utterances and convert them into speech acts with emo-

tive/evaluative function. The function of expressing emotion in language is also performed by other

lexical operators, such as interjections, modulants and certain intensifying particles with persuasive

function. The classification of phrasemes, which accompanies the characterization, is based on the

following criteria:

1) phraseme insertion into the structure of the utterance;

2) systemic profile of phraseme operation;

3) phraseme sequence in the act of communication.

Phrasèmes en tant qu’opérateurs
émotifs interactionnels

Résumé

L’auteur essaie de caractériser un groupe spécifique de signes linguistiques, nommés

phrasèmes et prédisposés à exercer une fonction émotive dans la langue. On part de l’hy-
pothèse que l’émotion est un surplus de valorisation. Autant la valorisation intellectuelle peut
Ãtre exprimée sémantiquement, autant l’émotion ne peut l’Ãtre que sur le plan pragmatique.

On a recueilli les matériaux enbassant partiellement sur la définition du phrasème de la

phraséologie traditionnelle, semble

Ãtre plus proche de la phraséologie pragmatique.

L’application des critères formels a permis de distinguer des phrasèmes en interaction directe
et des phrasèmes fonctionnelles qui peuvent apparaître dans la description des interactions.
Les phrasèmes sont donc considérés unités autosituationnelles, reproductibles, donc repro-
duits de mémoire conformément à la situation interactive. En tant qu’opérateurs interac-
tionnels au sens catégoriel, les phrasèmes restent fonctionnellement indépendants, ils agissent
sur tous les éconcés, en les transformant en actes de parole à fonction émotive/valorisante. La
fonction d’expression des émotions est réalisée dans la langue par les phrasèmes décrits ainsi
que par d’autres opérateurs, modulants ou accompagne leur définition, tient compte des
critères suivants:

1) insertion du phrasème dans la structure de l’énoncé;
2) profil systémique du fonctionnement des phrasèmes;
3) séquence du phrasème dans l’acte de communication.

198

RENATA RODAK