[S•owo Opata] ............................................................................................................................... •
Wprowadzenie .............................................................................................................................. ••

I. O powstaniu, rozwoju, to•samo•ci i europejskim dziedzictwie zakonu ..................... !"

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w !redniowieczu ........ "#
Europa i cystersi. Wp•yw cystersów na rozwój europejskiej to$samo!ci kulturowej.

Szkic do problemu ................................................................................................................ •#

Zasady fundacji opactw cysterskich ......................................................................................... %•
Kto i jak d•ugo budowa• klasztory w !redniowieczu? Od mitu do rzeczywisto!ci

w !wietle dzia•alno!ci budowlanej cystersów .................................................................. •••

O stroju zakonnym cystersów w !wietle wybranych &róde• normatywnych i tradycji

zakonnej. Zarys problemu ................................................................................................... •'#

Alberyk z Trois-Fontaines o pocz(tkach chrze!cija)stwa w Prusach .................................. •#'
Biskup Chrystian i jego próba fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach......................... •*%

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce ............................................................................ !!"

Opactwo cysterskie w Altenbergu i charakter jego linii +liacyjnej w Europie ................... ""#
Motywy fundacji i osiedlania si, cystersów w Wielkopolsce ............................................... "/#
Proces fundacyjny i fundator klasztoru cysterskiego pw. Naj!wi,tszej Maryi Panny

i !wi,tego Piotra w 0eknie ................................................................................................... "•'

Translokacja opactwa cystersów z 0ekna do W(growca. Czas1 inicjator i przyczyny

translokacji w !wietle &róde• pisanych1 archeologicznych i poda). Próba
na!wietlenia problemu ......................................................................................................... '2•
Aneks. Dokumenty zwi(zane z trudno!ciami administracyjno-prawnymi
klasztoru cysterskiego w 0eknie-W(growcu w okresie translokacji opactwa
z 0ekna do W(growca z ko)ca XIV i pierwszej po•owy XV wieku .............................. ''•

Glosa do biogramu Adama z W(growca 3Margonina4 w !wietle zapisek

nekrologicznych .................................................................................................................... '5•

Spis tre!ci

Drewniany1 para+alny ko!ció• cystersów w Tarnowie Pa•uckim w !wietle

najnowszych bada) .............................................................................................................. '5%

Klasztory kolo)skie z linii altenberskiej w Wielkopolsce. Problem ekskluzywno!ci

narodowo!ciowej opactw cysterskich w 0eknie1 L(dzie i Obrze .................................. '%#

„Pocz(tki” klasztoru cysterskiego w Zemsku. Próba rekonstrukcji procesu fundacji ...... /"•
Ikonogra+a opactwa cysterskiego w Bledzewie jako &ród•o do rekonstrukcji wygl(du

klasztoru ................................................................................................................................. /'%

Hic est patientia et •des sanctorum

. O relikwiach Towarzyszek !wi,tej Urszuli

z opactwa cysterskiego w 0eknie-W(growcu i ich translacji w XVI wieku
do ko!cio•a Jezuitów w Poznaniu. Przyczynek do rozprzestrzeniania si, kultu
!wi,tej Urszuli ....................................................................................................................... /#•

6wi,ty Stefan Harding. Przyczynek do bada) nad jego kultem na ziemiach

polskich................................................................................................................................... /*'

Wykaz skrótów ............................................................................................................................. /%•
Indeks osobowo-geogra+czny ................................................................................................... #2•

•$(

Motywy fundacji i osiedlania si0

cystersów w Wielkopolsce

*

Voraussetzungen und Motive der Ansiedlung von Zisterzienser in Großpolen

,

w: Zisterzienser. Norm4 Kultur4 Reform — '(( Jahre Zisterzienser,

hrsg. von U. Knefelkamp, Berlin–Heidelberg ••••, s. ••–••(

Wielkopolska jako region historyczny kszta*towa*a si0 przez bardzo
d*ugi okres. Ze wzgl0du na delimitacj0 granic

•

, szczególnie na obsza-

rach nadgranicznych, gdzie lokowano cz0+4 klasztorów cysterskich,
w niniejszych rozwa'aniach za Antonim G/siorowskim i Jerzym To-
polskim przyjmujemy terytorium w miar0 ju' ukszta*towane, okre+-
lone podzia*ami z oko*o XIV w.

•

2ryc. *3. W oparciu o informacje 1ród-

*owe i g*osy w historiogra6i postaramy si0 tu w syntetyczny sposób
ukaza4 intencje=motywy, które sta*y lub mog*y sta4 u podstaw funda-
cji klasztorów cysterskich z linii m0skiej i 'e#skiej, w historycznych
granicach Poloniae Maioris — Wielkiej Polski, historycznego teryto-

5 Niniejszy artyku*, publikowany po raz pierwszy w j0zyku polskim, zosta*

uzupe*niony przez Autora na potrzeby tego wydania o nowsz/ literatur0
przedmiotu i cytaty z dokumentów— przyp. red.

•

O kszta*towaniu granic Wielkopolski zob. m.in. opracowania: KDW IV,

s. !(•–!••; S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski
Piastowskiej 6wiek XII–XIII8

, Kraków •••% 2mapa3; K.J. H*ady*owicz, Zmia-

ny krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku

, Lwów

••!•; A. G/siorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV–XVI wieku. Z zagadnie%
zarz!du terytorialnego i podzia&ów Polski pó+no/redniowiecznej

, Pozna# •••(;

ten'e, Granice Wielkopolski, w: Dzieje Wielkopolski do roku *5'?, red. J. To-
polski, Pozna# ••••, s. !•–!•; J. Topolski, Wielkopolska. Robocza wersja ha-
s&a do Encyklopedii Wielkopolski — materia&y do dyskusji

, Warszawa–Pozna#

••••, s. (-• i n.

•

A. G/siorowski, Granice Wielkopolski, ryc. •; J. Topolski, Wielkopolska,

mapa, s. %.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•$•

rium, na którym zacz0*y si0 kszta*towa4 historyczne pocz/tki nasze-
go pa#stwa, jego kultury i Ko+cio*a.

Czas i miejsce lokacji klasztorów cysterskich
w Wielkopolsce

W granicach historycznych Wielkopolski w okresie od po*owy XII do
ko#ca XIII w. podj0to fundacje sze+ciu klasztorów linii m0skiej. Jak wia-
domo jednak ze 1róde*, by*y te' czynione starania o za*o'enie dwóch
innych, to jest klasztoru w Przem0cie 2•••• r.3

!

i klasztoru w dobrach

Andrzeja Zaremby, prawdopodobnie rodowych, znajduj/cych si0 nad
Noteci/ na pograniczu wielkopolsko-pomorskim— 2oko*o •••• r.3

$

.

Fundowano te' dwa opactwa 'e#skie — O*obok i Owi#ska.

Proces fundacji, wed*ug zasad stosowanych w zakonie

(

i wed*ug

prawa kanonicznego, czyli okres od podj0cia my+li fundacyjnej do
o6cjalnego erygowania opactwa, dla wielkopolskich opactw cyster-
skich w linii m0skiej przebiega* w dwóch etapach:

•. w XII w. erygowano dwa opactwa:
— w )eknie 2••$!?–••(! r.; w )eknie od oko*o •!••–•!•• r.; od oko-

*o •$•! r. translokacja do W/growca3,

— w L/dzie 2oko*o ••%( lub po •••• do •••( r.3;
•. w XIII w. lokowano natomiast cztery opactwa:
— Parady'-Go+cikowo 2••!•–••!• r.3,
— Obra 2••!•–••!• r.3,
— Zemsko 2••••–••••=•••• r.; od •$•• lub •$•$ – oko*o •(•% r.

translokacja do Bledzewa3,

— [Ptowe] Wiele# 2przed ••%%–•••( r.; od •$••–•$•• r. translokacja

do Przem0tu3

•

.

!

Na ten temat zob.: J. Frieske, Pierwsza fundacja klasztoru w Przem"cie

z *7*( roku

, RH, •$, ••!•, s. ••–$%; K. Kaczmarek, Proces fundacyjny klasz-

toru cystersów w Wieleniu 6*755 – ok. *7,)8

, NP, •(, ••••, s. $•–%!.

$

Na ten temat zob.: Canivez III, s. ••(, nr %(; K. Kaczmarek, Proces funda-

cyjny

.

(

Na temat procesu fundacji zob.: J. Zawadzka, Proces fundowania opactw

cysterskich w XII i XIII wieku

, RHum., %, ••(•, s. •••–•(•; A.M. Wyrwa, Pro-

cesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej. >ekno4
L!d4 Obra

, Pozna# •••(, s. •%–•• i artyku* w niniejszym tomie.

•

Na temat historii i dzia*a# kulturowych wymienionych klasztorów

zob. syntetyczne omówienia w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I–II,

•$%

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

Klasztory linii 'e#skiej fundowano w pierwszej po*owie XIII w.

Proces fundacji klasztoru panien cysterek w O*oboku przebiega* w la-
tach ••••–•••!, a w Owi#skach w latach ••$•?–••(•

%

.

red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Pozna# •••• 2has*a w t. II
— tam obszerna literatura3 oraz najnowsze prace po ukazaniu si0 Mona-
sticonu

, m.in.: Nekrolog klasztoru cystersów w Parady2u, wyd. R. Witkowski,

w: Monastica Polonorum: Fontes et studia, t. I, red. A.M. Wyrwa, R. Wit-
kowski, Warszawa ••••, s. %%–••$; T. Jurek, Dokumenty fundacyjne opactwa
w L!dzie

, RH, ••, ••••, s. %–(!; M. Babicz, Stare druki biblioteki Wy2szego

Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezja%skiego w L!dzie nad Wart!

,

„Archiwa, Biblioteki i Muzea Ko+cielne”, ••, •••!, s. •%–•%; A.M. Wyrwa,
Zakon cystersów i jego klasztor w L!dzie. Wybrane problemy z dziejów

, w: L!d

nad Wart!. Dziedzictwo kultury s&owia%skiej i cysterskiej

, red. M. Brzostowicz,

H. Mizerska, J. Wrzesi#ski, Pozna#–L/d •••(, s. ••–••; B. Wi0cek, M. Po-
ksi#ska, A.M. Wyrwa, Thermovision Investigation of Fresco in Cistercian Mo-
nastery in L!d 6Poland8

, w: ^IRT 7((,. '

th

International Conference on ^uanti-

tative InfraRed Thermography4 July 7–)4 7((,4 Krakow–Poland

, ed. B. Wi0cek,

)ód1 ••••, s. •(!–•(%; A.M. Wyrwa, Opactwo cysterskie w L!dzie nad War-
t!. Wst"pne4 sonda2owe badania wykopaliskowe w 7((; roku

, „Architectus”,

• 2•!3, ••••, s. $•–(!; ten'e, Badania architektoniczne klasztoru w L!dzie,
w: Lenda medii aevi. $redniowieczne zabytki dawnego opactwa w L!dzie. Nowe
odkrycia4 najnowsze badania

, red. J. Nowi#ski, wspó*pr. P. Mrozowski,

L/d–Pozna#–Warszawa •••(, s. ••–!•; Opactwo cysterskie w Parady2u. Jego
rola w dziejach i kulturze pogranicza

, red. J. Karczewska, Zielona Góra •••$;

J. Sto+, Starodruki Parady2a. Katalog starodruków seminaryjnej biblioteki w Pa-
rady2u

, Warszawa ••••; B. Grabowska, Barokowy o&tarz g&ówny w ko/ ciele

pocysterskim w Go/cikowie-Parady2u

, „Biuletyn Historii Sztuki”, ($, •••$,

s. !••–!•• oraz literatura w artyku*ach w niniejszym tomie.

%

Zob. m.in.: Wizytacje klasztoru cysterek w Owi%skach z lat *)'*–*;*', wyd.

R. Witkowski, w: Monastica Polonorum, s. •(–%(; K. Ratajczak, Proces fun-
dacyjny klasztoru cysterek w Owi%skach i zarys jego /redniowiecznych dziejów

,

w: Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich4 dawnej Rzeczypospolitej i Euro-
py $rodkowej. Materia&y z siódmej Mi"dzynarodowej Konferencji Cystersologów
odbytej z okazji ,(( rocznicy fundacji opactwa cysterek w Trzebnicy. Trzebnica
*,–7* wrze/nia 7((7 roku

, red. A.M. Wyrwa, A. Kie*basa, J. Swastek, Po-

zna# •••$, s. •!$–•$%; J. Dobosz, Fundacja opactwa cysterek w Owi%skach
w /wietle najstarszych +róde&

, w: Cognitioni gestorum. Studia z dziejów /red-

niowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi

, red. D.A. Sikorski,

A.M. Wyrwa, Pozna#–Warszawa ••••, s. !••–!••; D. Matyaszczyk, Ko/ció&
i klasztor Panien Cysterek w Owi%skach w /wietle +róde&

, w: Cysterki w dzie-

jach i kulturze ziem polskich

, s. •$•–•••; B. Stolpiak, Owi%ska4 gm. Czerwonak

— „siostrzany” klasztor cysterek z O&oboku

, w: Cysterki w O&oboku. Jubileusz

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•$•

Patrz/c na map0 +redniowiecznej Wielkopolski, z *atwo+ci/ za-

uwa'ymy, 'e dwunasto- i trzynastowieczne fundacje dla cystersów
2linia m0ska3 zosta*y rozlokowane wzd*u' granic historycznych tej
dzielnicy 2ryc. *–?3.

Na granicy wschodniej lokowano klasztory fundowane w XII w.,

to jest )ekno-W/growiec na terytorium Pa*uk, i L/d na obszarze
kasztelanii l/dzkiej. Wraz z klasztorem Benedyktynów w Mogilnie
i Norbertanek w Strzelnie tworzy*y one na tym obszarze zwart/ sie4
klasztorów mniszych i kanonickich 2ryc. 73.

Na granicy zachodniej natomiast powsta*y wszystkie klasztory

erygowane w XIII w. Rozlokowa*y si0 one wzd*u' koryta rzeki Obry,
która stanowi swoistego rodzaju granic0 topogra6czn/ ich rozmiesz-
czenia 2Zemsko-Bledzew, Parady', Obra, Wiele#-Przem0t, ryc. *–?3.

Klasztor cysterek w Owi#skach lokowano w niewielkiej odleg*o+ci

na pó*noc od Poznania, a klasztor w O*oboku na po*udnie od Kalisza
2ryc. *3.

Bior/c pod uwag0 administracj0 ko+cieln/, znalaz*y si0 one w ob-

r0bie diecezji pozna#skiej 2Zemsko-Bledzew, Parady'-Go+cikowo,
Obra, Wiele#-Przem0t i Owi#ska3 oraz w diecezji gnie1nie#skiej
2)ekno-W/growiec, L/d i O*obok, ryc. *–73.

,((-lecia lokacji klasztoru

, red. J. Spru9a, Sieroszewice •••$, s.•!–••; M. Po-

klewska-Kozie**, B. Stolpiak, Owi%ska4 gm. Czerwonak — w poszukiwaniu
/redniowiecznych pocz!tków klasztoru cysterek

, „Wielkopolskie Sprawozda-

nia Archeologiczne Pozna#”, ••, ••••, s. •!(–•(•; M. Poklewska-Kozie**,
Ka\e z bada% archeologicznych na terenie klasztoru cysterek w Owi%skach4
gm. Czerwonak4 pow. pozna%ski4 woj. wielkopolskie

, tam'e, •!, ••••, s. •••–

–•••. Zob. te': T. Sobolak, Czasy cysterek, w: Nadle/nictwo >opuchówko. Rys
historyczny

, red. T. Sobolak, B. Perz, )opuchówko ••••, s. •!–••. Na temat

klasztoru w O*oboku zob. m.in.: A. Andrzejewski, L. Kajzer, Klasztor cyste-
rek w O&oboku /wietle archeologicznych bada% terenowych

, w: Cysterki w dzie-

jach i kulturze ziem polskich

, s. ••%–•!!; G. Kucharski, Rozwój gospodarczy

maj!tków klasztoru cysterek w O&oboku w XIII wieku

, w: tam'e, s. (••–(•%;

E. Kot*owska-Rasik, J. Spru9a, O&obok na cysterskim szlaku, O*obok ••••.
Na temat cysterek szeroko zob. w opracowaniu zbiorowym: Cysterki
w dziejach i kulturze ziem polskich

; M. Borkowska, Leksykon zakonnic polskich

epoki przedrozbiorowej

, t. I: Polska Zachodnia i Pó&nocna, Warszawa •••$; t. II,

Polska Centralna i Po&udniowa

, Warszawa •••( — w wy'ej wymienionych

pracach dalsza literatura przedmiotu.

•$•

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

Wokó* ka'dego z opactw grupowa*y si0 te' g*ówne klucze ich po-

siad*o+ci 2ryc. ? — posiad*o+ci klasztorów m0skich3. W wyniku tego
zosta*a tu stworzona swoistego rodzaju enklawa dóbr cysterskich,
przeplatana dobrami mo'now*adczymi, ksi/'0cymi, duchownymi
lub innych zakonów.

Lokalizacja wszystkich klasztorów, tak m0skich, jak i 'e#skich

by*a bardzo +ci+le zwi/zana z warunkami topogra6cznymi, dobry-
mi warunkami hydrogra6cznymi, s*abej i +redniej klasy glebami oraz
zalesieniem. Generalnie klasztory wielkopolskie by*y lokowane na
terenach równinnych, na suchych niewielkich wzniesieniach przyle-
gaj/cych do obszarów moczarowato-bagiennych lub nad jeziorami,
rzekami czy innymi ciekami wodnymi 2ryc. )–53. Opactwa te by*y te'
wplecione w sie4 komunikacyjno-handlow/ pierwszo- i drugorz0d-
nych l/dowych szlaków komunikacyjnych, a w przypadku L/du
równie' wodnych 2rzeka Warta, ryc. 93. W wyniku takiego usytuowa-
nia mia*y one bardzo dobre po*/czenia ze wszystkimi klasztorami na
ziemiach polskich i z obszarami o+ciennymi oraz najwa'niejszymi
o+rodkami osadniczymi tego regionu 2miasta3. Sprzyja*o to ich bez-
po+redniemu udzia*owi w handlu zewn0trznym i wewn0trznym,
bezpo+redniej kontroli przep*ywu towarów, a jednocze+nie kontak-
tów z ko+cielnymi i +wieckimi o+rodkami decyzyjnymi.

Jak wynika z aktualnych bada#, wszystkie klasztory fundowane

w Wielkopolsce by*y budowane od podstaw

•

, na terenach niezabudo-

wanych i pozbawionych osadnictwa. Tylko w przypadku )ekna, jak
wykazano w trakcie bada# archeologicznych, cystersi zostali lokowa-
ni na miejscu opuszczonego wcze+niej grodu 2po ••!• r.3 o znaczeniu
pa#stwowym

•

.

•

Na ten temat zob. R.M. Kunkel, „Pars pro toto” czyli wschodnie skrzyd&a

klasztorów ma&opolskich jako samodzielne budowle

, NP, •!, •••$, s. !•!–$••.

•

Szerzej na ten temat zob.: A.M. Wyrwa Procesy fundacyjne; ten'e, Opactwo

cysterskie >ekno-W!growiec 6**)?–*,?)Y?;8. Zarys dziejów

, Pozna#–W/gro-

wiec ••••. Na temat bada# archeologicznych na klasztorze pocysterskim
w )eknie zob. SMDP, •–•, ••••–••••. Zob. te': A.M. Wyrwa, Rotunda
pw. /w. Piotra w >eknie na tle architektury wczesnopiastowskiej

, w: III Forum

Architecturae Poloniae Mediaevalis

, red. K. Stala, Kraków •••!, s. !$•–!%•;

ten'e, Pietas ecclesiae et =des plebis. Szkice z dziejów religijno/ci i wierze%
na ziemi &ekne%skiej od /redniowiecza do czasów nowo2ytnych

, Pozna# ••••;

ten'e, >ekno i jego dziedzictwo, „Kronika Wielkopolski”, ••••, nr • 2•!•3,
s. (–••; ten'e, Klasztory cysterskie w >eknie i W!growcu, Bydgoszcz ••••.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•(•

W literaturze problemu, szczególnie historiogra6i niemieckiej, cy-

stersów, których klasztory lokowano w Wielkopolsce lub na &l/sku,
bardzo cz0sto okre+lano jako „rekultywatorów pustkowi”, „koloni-
zatorów” itp. Wi/za*o si0 to mi0dzy innymi z mitem o osiedlaniu ich
w miejscach niezasiedlonych — na pustkowiach. Interpretowano to
na podstawie zawartych w Charta caritatis okre+le# dotycz/cych loka-
cji klasztorów „w oddaleniu od osad ludzkich”

••

.

Analizuj/c stosunki osadnicze wokó* poszczególnych klasztorów,

stawiano cystersom zarzut, 'e osiedlali si0 oni w miejscach zasiedlo-
nych od dawna, w punktach o g0stym osadnictwie, przy szlakach
pielgrzymkowych, w granicach miast, przy czynnych ko+cio*ach kate-
dralnych, para6alnych lub grodowych; przy szpitalach czy w klaszto-
rach innych regu* po opuszczeniu ich przez dawnych mieszka#ców

••

.

Na podstawie dotychczasowych bada# stwierdzi4 jednak mo'na, 'e
lokalizacj0 klasztorów cysterskich widzie4 nale'y jako wielow/tkowy
proces, uzale'niony od aktualnych w danym czasie potrzeb i trendów
zwi/zanych z ekspansj/ terytorialn/ zakonu. W przypadku klaszto-
rów wielkopolskich, jak ju' dzi+ wiemy, ich lokalizacja prawie nie
odbiega*a od zasad nakre+lonych przez zakon.

Przyk*adem tego mo'e by4 analiza stosunków osadniczych, mi0-

dzy innymi wokó* klasztorów w )eknie, L/dzie i Obrze 2ryc. ,–'3,
a tak'e innych opactw na ziemiach polskich. W oparciu o badania
archeologiczne i historyczne mo'na ju' jednoznacznie stwierdzi4, 'e
w momencie lokacji tereny wokó* przysz*ych ich siedzib by*y usy-
tuowane z dala od ró'nej wielko+ci osad i innych punktów osadni-
czych, a je+li sytuowano je w miejscach wcze+niej zasiedlonych, jak na
przyk*ad w )eknie — na grodzie, którego wa*y dla potrzeb budowy
pierwszego ko+cio*a i klasztoru zniwelowano, to wszystkie te obiek-

••

S. Epperlein, Mit fundacyjny niemieckich klasztorów cysterskich a relacja mni-

cha lubi!skiego z XIV w.

, PH, $•, •••%, s. (•%–••!; ten'e, Zur Wirtschaftspolitik

von Zisterzienserklöstern östlich und westlich der Elbe im *7. und *? Jahrhun-
dert

, w: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie zwi!zki,

red. J. Strzelczyk, Pozna# •••%, s. !!–(•.

••

Zob.: K. Bia*oskórska, Czy o wyborze miejsca na za&o2enie opactwa cyster-

skiego decydowa&y zawsze wskazania regu&yQ Mi"dzy teori! i rzeczywisto/ci!

,

w: Cystersi w kulturze /redniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Pozna#
••••, s. •$•–•%•; A.M. Wyrwa, Procesy fundacyjne, s. •%•–••• 2tam dalsze
wskazówki bibliogra6czne3.

•(•

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

ty ju' w momencie fundacji i erygowania opactwa by*y opuszczone
przez ich dawnych w*a+cicieli. Stwierdzono te', 'e najbli'sze osady
2z regu*y bardzo ma*e — jedno- lub kilkucha*upowe3 funkcjonowa*y
dopiero w promieniu oko*o •,•–• km od klasztoru. Stawianie wi0c za-
rzutów w stosunku do cystersów odno+nie do sytuowania ich opactw
na obszarach mniej lub lepiej zagospodarowanych 2osadniczo i rolni-
czo3 nie mo'e by4 wi0c zarzutem „odst/pienia od pierwotnych ide-
a*ów”, które, jak wynika z wielu zapisów 1ród*owych, w tym przede
wszystkim na przyk*ad Ksi"gi henrykowskiej, i tak bardziej wynikaj/
z mitu, który tworzyli sami mnisi, i braku pog*0bionej re>eksji histo-
ryków na ten temat ni' rzeczywisto+ci wynikaj/cej z naturalnych po-
trzeb funkcjonowania klasztoru — „tak, aby mo'na tam 'y4 i natych-
miast zachowywa4 regu*0”

••

.

Wielkopolskie opactwa linii m0skiej s/ po+rednimi 6liami Mori-

mondu. )ekno zosta*o za*o'one przez klasztor w Altenbergu. Zemsko
2Bledzew3 by*o 6li/ Dobry*ugu, Parady' 6li/ Lehnina. Niezrealizo-
wana fundacja Przem0tu z •••• r. mia*a by4 obsadzona zakonnikami
z Pforty. Pozosta*e klasztory by*y 6liacjami opactw rodzimych. )ekno
da*o grup0 pocz/tkow/ zakonników klasztorowi w L/dzie i w Obrze.
Te trzy klasztory w historiogra6i nazywa si0 tak zwanymi „klaszto-
rami kolo#skimi”

•!

2ryc. *(3. Parady' da* natomiast pocz/tek opac-

twu w Wieleniu 2Przem0cie3. Oprócz tego )ekno mia*o by4 macierz/
dla fundacji biskupa Chrystiana w Prusach, ostatecznie niezrealizo-
wanej

•$

.

••

Canivez I, s. •(; J. Zawadzka, Proces fundowania, s. •••, przyp. •; A.M. Wyr-

wa, Rozprzestrzenianie si" cystersów, s. •% i n.

•!

Na temat kwestii kolo#skiej zob. m.in. A.M. Wyrwa, Opactwo cysterskie

>ekno-W!growiec

; ten'e, Klasztory kolo%skie z linii altenberskiej w Wielkopol-

sce

, w: Nihil super\uum esse. Prace z dziejów /redniowiecza o=arowane Pro-

fesor Jadwidze Krzy2aniakowej

, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Pozna# ••••,

s. (••–($!.

•$

Ten'e, Procesy fundacyjne, s. •((–••(; ten'e, Biskup Chrystian i jego próba

fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach

, w: Pelplin — 57). rocznica powsta-

nia opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Materia&y
z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 7*–7? wrze/nia 7((* r.
przez Starostwo Powiatowe w Tczewie4 Instytut Historii Uniwersytetu Gda%-
skiego oraz Zespó& do Bada% nad Histori! i Kultur! Cystersów w Polsce

Uni-

wersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu

, red. D.A. Deka#ski, B.A. Grenz,

A. S*yszewska, A.M. Wyrwa, Pelplin–Tczew ••••, s. !•!–!!•; ten'e, Bi-

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•(•

Obydwa klasztory cysterek — O*obok i Owi#ska — to 6lie +l/skiej

Trzebnicy, wywodz/cej swój rodowód z Bambergu 2ryc. **3.

W XIII i XVI w. w przypadku kilku wielkopolskich klasztorów cy-

sterskich dosz*o do translokacji. Na prze*omie XIV i XV w. cystersi
z )ekna przenie+li si0 do oddalonego o oko*o • km W/growca, gdzie
od oko*o •!•• do oko*o •$•! r. stworzyli nowe opactwo. Natomiast
w latach •$••–•$•• przeniesiono opactwo z Zemska do Bledzewa
2odleg*o+4 oko*o ( km3, a w latach •$••–•$•• z Wielenia do Przem0tu
2odleg*o+4 oko*o •• km3

•(

.

Przyczyny tych translokacji w wi0kszo+ci przypadków wyp*ywa-

*y z niedogodno+ci pierwotnego miejsca lokacji, to jest czynników
natury topogra6czno-hydrogra6cznej, gospodarczej, organizacyjnej,
politycznej czy przyczyn techniczno-budowlanych 2)ekno3.

Fundatorzy i motywy osiedlania si! cystersów
w Wielkopolsce

••

Osobami, na których spoczywa*y najwi0ksze ci0'ary przy fundowa-
niu opactwa, byli fundatorzy i kr/g osób z nimi zwi/zanych. W naj-
wcze+niejszym okresie funkcjonowania zakonu cystersów rol0 inicja-
tora fundacji spe*niali najcz0+ciej opaci istniej/cych ju' klasztorów
wspierani materialnie przez osoby +wieckie. Bardzo szybko jednak
tak inicjatywa, jak i uposa'enie dla erygowania wi0kszo+ci nowych
opactw, spocz0*y na fundatorach +wieckich lub duchownych. Rzad-
sze by*y fundacje */czone +wieckie i duchowne

•%

. Prócz tego fundator

cz0sto by* bezpo+rednio odpowiedzialny za w*a+ciwy przebieg reali-
zacji budowy nowego opactwa.

schof Chrystian und seine nicht verwirklichte Stiftung in Preußen

, ACist., ($,

••••, s. •$(–•••oraz ten sam tekst w: AB, •(, ••••, s. $•–••.

•(

Szerzej zob. artyku* Translokacja opactwa cystersów z >ekna do W!growca

w niniejszym tomie.

••

Niniejszy podrozdzia* stanowi cz0+4 rozwa'a# przedstawionych

w: A.M. Wyrwa, Procesy fundacyjne, s. •••–•%• 2tu poszerzony i uaktual-
niony3.

•%

J. Zawadzka, Proces fundowania, s. •!•–•$! i n. Zob. te' A.M. Wyrwa,

Rozprzestrzenianie si" cystersów w Europie Zachodniej i na ziemiach polskich

,

w: Cystersi w kulturze /redniowiecznej Europy, s. •(–($.

•(!

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

Fundacja klasztoru wymaga*a sprawnej organizacji i du'ych na-

k*adów materialnych. Mogli wi0c sobie na to pozwoli4 tylko ksi/'0ta,
bogatsze rycerstwo, biskupi lub wy'sze w hierarchii ko+cielnej du-
chowie#stwo. Od ich zamo'no+ci i o6arno+ci zale'a* w du'ej mierze
czas powstania opactwa i jego potencja* ekonomiczny w okresie fun-
dacji i pierwszych latach funkcjonowania. Wa'nym elementem zwi/-
zanym z prawid*owym przebiegiem i d*ugo+ci/ procesu fundacji
by*a stabilizacja polityczna terytorium, na którym powstawa* klasz-
tor

••

. Wszystkie te dzia*ania by*y roz*o'one w czasie i wzajemnie si0

warunkowa*y.

Po zako#czeniu fundacji fundator pozostawa* z opactwem w bar-

dzo +cis*ych zwi/zkach. Nale'a* do rodziny zakonnej. Klasztor nato-
miast by* zobowi/zany, tak za 'ycia fundatora, jak i po jego +mierci,
do wiecznej pami0ci i modlitwy za niego. Klasztory mog*y by4 te'
nekropoliami dla rodziny fundatorów 2mi0dzy innymi klasztory +l/-
skie, na przyk*ad Krzeszów3. W przypadku Wielkopolski nie mamy
jednak bezpo+rednich danych +wiadcz/cych o takim dzia*aniu. Naj-
prawdopodobniej jednak tak by*o i tutaj.

Fundatorami klasztorów cysterskich 2linia m0ska3 w Wielkopolsce

byli:

•.Yksi/'0ta — ksi/'0 Mieszko III Stary dla L/du,
•.Ymo'ni — komes Zbylut dla )ekna; wojewoda pozna#ski Be-

niamin z rodu Zarembów dla Wielenia 2Przem0tu3; komesowie
Eustachy i Wojcieszek dla Zemska 2Bledzewa3,

!.Ymo'ni i duchowni — wojewoda pozna#ski Bronisz przy wspó*-

udziale biskupa pozna#skiego Paw*a dla Parady'a,

$.Yduchowni — kantor gnie1nie#ski S0dziwój dla Obry.
Fundatorami klasztorów cysterek byli:
•.YO*obok fundowa* ksi/'0 W*adys*aw Odonic,
•.YOwi#ska ksi/'0 Przemys* I przy wspó*udziale swego brata

ksi0cia Boles*awa Pobo'nego.

Motywy fundacji zwi/zane s/ bezpo+rednio z psychiczn/ sfer/

dzia*a# ludzkich. Stanowi/ zespó* czynników uruchamiaj/cych ce-
low/ aktywno+4 cz*owieka prowadz/c/ do urzeczywistnienia okre+-

••

Znaczenie tego czynnika mo'na obserwowa4 m.in. na przyk*adzie

klasztorów w Obrze, L/dzie, Parady'u czy pierwszej fundacji Przem0tu
z •••• r. Na temat Przem0tu zob. m.in. J. Frieske, Pierwsza fundacja klasz-
toru w Przem"cie

, s. ••–$%.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•($

lonego zamiaru

••

. Maj/ one swoje pod*o'e w zjawiskach zarówno

zewn0trznych, to jest w +rodowisku, w którym dzia* dany cz*owiek,
jak i wewn0trznych, to jest w jego stosunku do otaczaj/cej rzeczy-
wisto+ci. Nale'y je wi0c rozpatrywa4 mi0dzy innymi od strony in-
stytucji 2to jest zakonu i Ko+cio*a3 lub od strony fundatorów, w tym
ca*ego zespo*u czynników, z którymi byli oni zwi/zani. Jednak ju' na
samym wst0pnie poni'szych rozwa'a# zaznaczy4 nale'y, 'e bada-
nia takie maj/ bardzo wiele zagro'e#, albowiem si0gamy psychicznej
i psychologicznej sfery dzia*a# ludzkich, do których nie mamy bezpo-
+redniego „dost0pu”, a zapisy w dokumentach, na podstawie których
staramy si0 to zg*0bi4, najcz0+ciej by*y spisywane w oparciu o mniej
lub bardziej „kwieciste” kanony dyplomatyki kancelaryjnej.

Niezale'nie od wielu ró'nych de6nicji i omówie# poj0cia motywu

i motywacji, w kontek+cie naszych rozwa'a# z jednej strony nale'y
widzie4 wspomniany aspekt psychologiczny, a z drugiej spo*eczno-
-religijny

••

. Jak si0 nam wydaje, przy podejmowaniu decyzji o okre+-

lonej fundacji klasztornej 2i innych fundacji na rzecz Ko+cio*a3, czyn-
nik religijny odgrywa* tu decyduj/c/ rol0. Wi/za* si0 on z wiar/ i id/-
cymi za tym dzia*aniami religijnymi ukierunkowuj/cymi wierz/cego
ku Bogu, szczególnie w okresie neo6ckim, którym by* jeszcze okres
pierwszych fundacji cysterskich na ziemiach polskich. Od drugiej po-
*owy XIII w. motywy fundacji s/ ju' bardziej z*o'one i wielow/tko-
we. Bardzo cz0sto obok wiary wi/'e si0 z nimi okre+lony racjonalizm
przejawiaj/cy si0 w transakcji kupna-sprzeda'y itp.

Dawca — fundator, bezpo+rednio lub w skryto+ci serca, co w ró'-

nym stopniu mo'na odczyta4 z dokumentów, zawsze jednak liczy*
2czy wierzy*3, 'e jego dar znajdzie pos*uchanie i wyjedna mu *aski na
ziemi i w wieczno+ci. By*a to wi0c szczególna modlitwa przez uczy-
nek, po*/czona najprawdopodobniej z modlitw/ duchow/ i oczeki-
waniem daru

••

.

••

S&ownik psychologiczny, red. W. Szewczuk, Warszawa ••%•, s. •(•.

••

Syntetyczne omówienie tych problemów zob.: J. )ukasiewicz, T. O'óg,

Motywacja. I. Aspekt psychologiczny

, w: Encyklopedia katolicka, t. XIII, Lublin

••••, kol. !(•–!••; J. Maria#ski, II. Aspekt spo&eczno-religijny, w: tam'e,
kol. !••–!•$ 2tam obszerne wskazówki bibliogra6czne3.

••

Pog*0bione rozwa'ania na ten temat zob. m.in. J. Pascher, Struktura oso-

bowo/ci chrze/cija%skiej w zjednoczeniu z Bogiem

, w: M. Dybowski, O typach

motywacji. W nawi!zaniu do nauki /w. Tomasza z Akwinu 6badania ekspery-
mentalne8

, Pozna# •••(, aneks, s. ••(–!!•.

•((

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

Dla zobrazowania tego problemu postaramy si0 najpierw prze-

analizowa4 dokumenty fundacyjne omawianych w niniejszej rozwa-
'aniach klasztorów wielkopolskich, a nast0pnie czynniki, które mia*y
lub mog*y decydowa4 o takich, a nie innych pobudkach przy ich fun-
dacjach.

W dokumencie fundacyjnym klasztoru pw. Naj+wi0tszej Maryi

Panny i +w. Piotra w )eknie, komes Zbylut, okre+laj/c intencje swoich
dzia*a#, poda* do wiadomo+ci „wszystkich katolików tak przysz*ego
i jak i obecnego czasu […], 'e +wi0ta i godna pochwa*y [jest] zamia-
na [przez] darowanie swoich dóbr doczesnych w zamian za dobra
wieczne, porzucenie bogatych ziemskich i przyj0cie za nie dóbr nie-
bieskich. Przeto […] [on] Zbylut obywatel Polski, przej0ty +wi0to+ci/
tego czcigodnego przedsi0wzi0cia, z p*on/cym sercem, nape*niony
Bo'/ *ask/, gwoli troski o pomno'enie chwa*y domu Bo'ego […], dla
przysporzenia sobie zas*ug, kierowany pragnieniem, aby by4 zapisa-
nym w ksi0dze 'ycia wespó* ze sprawiedliwymi [oddaje cystersom]
cz0+4 swojej wolnej ojcowizny […] na chwa*0 Boga, Szafarza wszel-
kich dóbr i ku chwale jego Rodzicielki oraz ku czci +w. Piotra”

••

.

Podobnie uczyni* arcybiskup Jan, potwierdzaj/c fundacj0 J0drze-

jowa, która by*a prowadzona równolegle do fundacji )ekna, oznaj-
miaj/c, 'e: „powodowany mi*o+ci/ tej +wi0tej transakcji [to jest zamia-
ny dóbr ziemskich na niebieskie — A.M.W.] […], z natchnienia *aski
Bo'ej i wewn0trznego przekonania, kochaj/c pi0kno+4 domu Bo'ego
i miejsce Jego chwalebnego zamieszkania […], dawcy wszelkiego do-
bra, Bogu na chwa*0 i cze+4 Matki Jego […] [oraz] […] +w. Wojciecho-
wi na chwa*0, z pokor/ i wewn0trzn/ pobo'no+ci/ darowa* swe dobra
dla cystersów”

•!

.

W podrobionym dokumencie fundacyjnym dla L/du zapisano na-

tomiast mi0dzy innymi: „Gdy szybko ubiegaj/ dni 'ywota naszego,
jak cienie s*o#ca i jak dym gin/, my wi0c Mieczys*aw z Bo'ej *aski
ksi/'0 Polski, wszystkim wiernym w Chrystusie, tak obecnie 'yj/-
cym, jak te' przysz*ym pokoleniom pragniemy, aby wiadomym by*o,
'e dla mi*o+ci Pana naszego Jezusa Chrystusa, [dla] odkupienia dusz
ludzkich i dla uwielbienia Naj+wi0tszej Rodzicielki Jego, zawsze Dzie-

••

KDW I, nr ••. Szeroko na ten temat zob.: Dokument fundacyjny Zbyluta dla

klasztoru cysterskiego w >eknie z **)? roku

, red. A.M. Wyr wa, t*um. A. Strze-

lecka, Pozna#–Gniezno ••••.

•!

KDM II, nr !%•.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•(•

wicy, oraz na chwa*0 wszystkich +wi0tych, zakonników ze zgroma-
dzenia Cystersów […] osadzili+my w miejscu nazwanym Landa nad
rzek/ Wart/, dla pomocy dusz w*asnych i naszych nast0pców”

•$

.

W dokumentach fundacyjnych dla Obry mówi si0 na ten temat na-

st0puj/co. W dyplomie pierwszym zapisano: „Ja W*adys*aw z Bo'ej
*aski ksi/'0 Polski czyni0 wiadomym tak obecnym, jak i przysz*ym
pokoleniom, 'e S0dziwój kantor ko+cio*a gnie1nie#skiego zgodnie
z prawem odda* w wieczne posiadanie mnichom cysterskim z )ek-
na [wsie] w celu budowy opactwa i sprawowania w nim pobo'nej
s*u'by wedle regu*y +w. Benedykta Bogu i +w. Matce Jego”

•(

. Z kolei

w dyplomie drugim stwierdza si0, 'e „rzeczy, które dziej/ si0 w cza-
sie zwyk*y te' z czasem ulatywa4 b0d/ z pami0ci ludzkiej, je+li nie
zostan/ potwierdzone pisemnym +wiadectwem. To jest powodem, 'e
my W*adys*aw z Bo'ej *aski ksi/'0 Polski, syn ksi0cia Mieszka, pra-
gniemy poda4 do wiadomo+ci […], 'e w naszej obecno+ci pan S0dzi-
wój kantor czcigodnego ko+cio*a gnie1nie#skiego za zbawienie duszy
swojej i swoich rodziców Bogu i b*ogos*awionej Maryi w )eknie prze-
kaza* na budow0 klasztoru dobrowolnie za nasz/ zgod/ wszystkie
swe posiad*o+ci”

••

.

W dokumencie z ••!• r. S0dziwój, potwierdzaj/c przekazane przez

siebie dobra, napisa* mi0dzy innymi, 'e wystawi* „klasztor w Obrze
ku czci Boga i +wi0tej Jego Rodzicielki Maryi”

•%

.

W dokumencie immunitetowym dla Obry z ••!• r. „W*adys*aw

z Bo'ej *aski ksi/'0 Polski”, nadaj/c immunitet mieszka#com Obry,
stwierdzi* mi0dzy innymi, 'e obejmuje cystersów ojcowsk/ mi*o+ci/
i poddaje ich opiece swojej w*adzy, ufaj/c, 'e wespr/ oni szlachetnie
koron0 jego chwa*y; czyni to dla zbawienia swego i swoich bliskich

••

.

Bardzo pi0kny zapis odzwierciedlaj/cy dewocyjny aspekt fundacji

zawarty jest równie' w dokumencie dla opactwa w Parady'u, w któ-
rym zapisano mi0dzy innymi: „nic szybciej nie znajduje upodobania
i nie wzbudza *aski pe*nego mi*o+ci s0dziego ni' dzie*o pobo'no-
+ci zawieraj/ce obietnic0 'ycia doczesnego i przysz*ego […], [dlate-

•$

KDW I, nr ••; Wiadomo/# historyczna o opactwie i ko/ciele w L!dzie, Warsza-

wa ••(•, s. •%–••.

•(

KDW I, nr •!•.

••

Tam'e, nr •!•.

•%

Tam'e, nr ••(.

••

Tam'e, nr •!!.

•(%

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

go o6aruje swe dobra ziemskie na budow0 klasztoru ku czci] Boga
i chwalebnej Jego Rodzicielki Maryi zawsze dziewicy oraz +w. Marci-
na wyznawcy Chrystusa”

••

.

Podobne motywy dzia*ania przebijaj/ z dokumentów donacyj-

nych dla klasztorów w Wieleniu i Zemsku oraz innych klasztorów
w Wielkopolsce, w Ma*opolsce, na &l/sku i na Pomorzu

!•

.

Z analizy dokumentów fundacyjnych omawianych klasztorów

wynika wi0c, 'e g*ównym motywem, jakim kierowali si0 fundatorzy
+redniowiecznych opactw cysterskich, by* czynnik religijny.

W dotychczasowej historiogra6i bardzo cz0sto okre+lano go mia-

nem motywu dewocyjnego, b0d/cego zewn0trznym przejawem
praktyk religijnych, wyra'aj/cych pobo'no+4 i najwy'sz/ form0 ja*-
mu'ny uczynionej przez fundatora

!•

, wi/'/cej si0 z mentalno+ci/

religijn/ i wzorcami osobowymi kreowanymi przez Ko+ció* w ów-
czesnym +wiecie chrze+cija#skim. Z dokumentów wynika jednak,
'e obok czynnika dewocyjnego okre+laj/cego pobo'no+4 fundatora
prawie zawsze wyst0powa* czynnik eschatologiczny, który wi/za* si0
z grzechem, pokut/ i zado+4uczynieniem

!•

. &mier4, wed*ug niektó-

••

Tam'e, nr •••.

!•

Por. te' inne dokumenty: )ekno 2tam'e, nr ••3, J0drzejów 2KDM II, nr !%•3,

Zemsko 2KDW I, nr !•(3. Nie tak „kwieciste” formu*y jak cytowane w tek-
+cie i dokumentach wymienionych powy'ej wyst0puj/ i w innych, w formie:
„za zbawienie duszy swojej i swoich rodziców” czy „rodziny”, „'ony, dzie-
ci i rodziców”, „krewnych”, por. tam'r, nr •!•, $%! i n. W literaturze najob-
szerniej problem ten dotychczas skomentowa*a B. Kürbis, O 2yciu religijnym
w Polsce X–XII wieku

, w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego /redniowiecza,

red. T. Micha*owska, Wroc*aw ••••, s. %–((. Zob. te': S. Kujot, Opactwo pelpli%-
skie

, Pelplin ••%(; M. Kaczmarek, W trosce o najs&abszych. Dzia&alno/# chary-

tatywna /l!skich klasztorów cysterskich rodziny lubi!skiej

, w: Historia i kultura

cystersów

, s. $•!–$!•, zw*. s. $•• i n.; A.M. Wyrwa, Cystersi. Geneza4 ducho-

wo/#4 organizacja 2ycia w zakonie 6do XV wieku8 i pocz!tki fundacji na ziemiach
polskich

, w: Cystersi w Polsce w ,)(-lecie fundacji opactwa j"drzejowskiego,

red. D. Olszewski, Kielce ••••, s. !•–!$.

!•

C. Deptu*a, A. Witkowska, Wzorce ideowe zachowa% ludzkich w XII i XIII wie-

ku

, w: Polska dzielnicowa i zjednoczona. Pa%stwo — spo&ecze%stwo — kultura,

red. A. Gieysztor, Warszawa ••%•, s. •••–•(•. Inny pogl/d na ten temat
zob. A. Waligórski, Antropologiczna koncepcja cz&owieka, Warszawa ••%(,
s. $•–(%.

!•

Zob. m.in. M. Rode, Ma&a encyklopedia teologiczna, t. I, Warszawa ••••,

s. $•$; K. Rahner, H. Vorgrimler, Ma&y s&ownik teologiczny, t*um. T. Miesz-

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•(•

rych badaczy, mia*a by4 jednak s*abym dowodem na dewocyjne po-
budki fundatorów. Tak uwa'a*a mi0dzy innymi Helena Ch*opocka,
analizuj/c fundacj0 opactwa w Obrze i zawarte w tym dokumencie
wskazania, mówi/ce, 'e S0dziwój mia* zamiar przekaza4 swój ma-
j/tek na potrzeby fundacji dopiero po +mierci

!!

. Jednoznacznie jed-

nak zauwa'y4 nale'y, 'e jest tam wyra1nie zaakcentowany czynnik
eschatologiczny wi/'/cy si0 bezpo+rednio z dewocj/, o którym autor-
ka nic nie mówi.

Czynniki eschatologiczne, jak wynika z przegl/du tre+ci doku-

mentów, nie tylko fundacyjnych, prawie zawsze, bezpo+rednio lub
po+rednio, s/ bardzo silnie w nich akcentowane. W specy6czny, po-
+redni sposób jawi si0 to na przyk*ad w przypadku klasztoru w )ek-
nie. Jak bowiem wynika z nekrologu *ekne#sko-w/growieckiego,
Zbylut, fundator tego opactwa, mia* umrze4 — je+li zapis tam zawar-
ty jest wiarygodny — • maja ••(! r.

!$

, a jego fundacja potwierdzona

dokumentem wystawionym w ••(! r. — najprawdopodobniej mi0-
dzy •( marca ••(• a •$ marca ••(! r.

!(

— w pewien sposób mo'e

wskazywa4 równie' ju' bezpo+rednio na czynnik eschatologiczny.
Na temat tej bezpo+rednio+ci nic jednak nie wiemy; mo'emy si0 jej
tylko domy+la4.

Dba*o+4 o zbawienie duszy w mentalno+ci chrze+cija#skiej +red-

niowiecza by*a jednym z wa'niejszych elementów 'ycia doczesne-
go. Chrze+cijanin, przy*/czaj/c si0 do wspólnoty, jak napisa* Walter
Ull mann, zmienia* swój status, poddawa* si0 normom, których prze-
strzega* Ko+ció*. W powstaniu tych norm nie mia* 'adnego udzia*u,
poniewa' dane by*y od Boga, „od Boga równie' pochodzi* cel, do
którego d/'yli wierni: zbawienie i 'ycie wieczne. Wszyscy chrze+ci-

kowski, P. Pachciarek, Warszawa •••% 2has*a: dewocja, eschatologia, mo-
tyw, wiara, zado+4uczynienie, akt3. Dla czasów nowo'ytnych zob. te'
A. Derdziuk, Grzech w XVIII wieku. Nurty polskiej teologii moralnej, Lublin
••••.

!!

H. Ch*opocka, [rec.] J. Kraso%4 Uposa2enie klasztoru cystersów w Obrze w wie-

kach /rednich4 Pozna% *')(

, RH, ••, ••((, s. •••–•••.

!$

AAP, sygn. AZ $=•$, k. •••v. Szerzej zob. artyku*: Proces fundacyjny i fun-

dator klasztoru cysterskiego

… w niniejszym tomie.

!(

Zob. Z. Koz*owska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby pia-

stowskiej

, z. •: Do ko%ca XII wieku, wyd. •, Kraków ••••, nr (!, s. ••$–••%.

Szeroko na ten temat: Dokument fundacyjny Zbyluta.

•(•

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

janie, bez wzgl0du na sw/ pozycj0 na ziemi, zmierzali do szcz0+cia
pozaziemskiego […]. Jak mówi +w. Augustyn, chrze+cijanin wie, 'e
jego cel istnieje w 'yciu przysz*ym. 8ycie na ziemi nie stanowi*o wi0c
celu, przygotowywa*o jedynie do 'ycia w innym +wiecie”

!•

.

Ka'dy fundator, staj/c si0 przez chrzest cz*onkiem wspólnoty

chrze+cija#skiej, w wystawianym przez siebie dokumencie najpierw
okre+la* sw/ przynale'no+4 religijn/, nast0pnie mówi* o przekaza-
nych dobrach, a na koniec wyra'a* pro+b0 o nagrod0. Ten ostatni
element mia* z regu*y charakter eschatologiczny. Wyznanie wiary
fundatora przejawia*o si0 najcz0+ciej poprzez oddanie czci Najwy'-
szemu Bogu lub jego Synowi Jezusowi Chrystusowi, Naj+wi0tszej
Maryi Pannie oraz +wi0tym patronuj/cym zakonowi 2mi0dzy innymi
+w. Benedyktowi3 i +wi0tym, których kult by* rozwini0ty w ich do-
brach lub w miejscu fundacji. W cz0+ci dokumentów wyst0puje dodat-
kowo sformu*owanie mówi/ce, 'e wszystko, co dany fundator posia-
da, pochodzi z *aski Bo'ej, tak w*adza, jak i dobra, dlatego nadane im
przez Boga przywileje zobowi/zuj/ ich do „dba*o+ci o dom Bo'y”.

Ten stan rzeczy zosta* dobitnie okre+lony mi0dzy innymi w doku-

mencie fundacyjnym dla klasztoru w J0drzejowie, w którym zapisa-
no: „Poniewa' my, którzy jeste+my rz/dcami 2szafarzami3 ko+cio*a [tu
arcybiskup gnie1nie#ski Jan — A.M.W.] bardziej ani'eli inni ludzie
jeste+my d*u'nikami Boga, a im wi0cej z jego szczodrobliwo+ci otrzy-
mali+my darów, tym zaiste gorliwiej winni+my stara4 si0 o sprawy,
które naszej powierzono pieczy, usilnie si0 troszczy4, tak, 'e kiedy
przybli'y si0 czas 'niwa, by+my okazali si0 godnymi tego, by otrzy-
ma4 owoc naszego trudu”

!%

.

&wiadomo+4 przemijania 'ycia ludzkiego zwerbalizowana w wie-

lu dokumentach wi/za*a si0 prawie zawsze z pow+ci/gliwo+ci/, a jed-
nocze+nie ze szlachetn/ pro+b/. Przez spe*nienie obowi/zku wobec
Boga fundatorzy oczekiwali daru uzale'nionego od jego 'yczliwo+ci.
Ka'da bowiem pro+ba, zak*adaj/c mi*o+4 dawcy do Boga, opiera*a si0
na zaufaniu i wierze w nagrod0

!•

. Pro+ba ta najcz0+ciej sprowadza*a

si0 do uzyskania zbawienia wiecznego.

!•

W. Ullmann, $redniowieczne korzenie renesansowego humanizmu, t*um.

J. Mach, )ód1 •••(, s. !•–!$ i n.

!%

KDM II, nr !%•.

!•

Na ten temat zob. J. Pascher, Struktura osobowo/ci chrze/cija%skiej, s. •%! i n.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•••

Szczególnie plastycznie zosta*o to wyra'one mi0dzy innymi w do-

kumencie komesa Bronisza funduj/cego klasztor w Parady'u, w któ-
rym napisano, 'e „nie bez bólu serca pami04 przywodzi nam my+l
o naszym losie, zw*aszcza 'e 'ycie okazuje si0 raz jeszcze by4 dy-
mem ukazuj/cym si0 na czas krótki i unoszonym znad komina […]
[dlatego] postanowi*em zgotowa4 dla siebie i swoich bliskich z dzie-
dziczno+ci mojej doczesnej i przemijaj/cej skarb w niebiosach trwa*y,
gdzie ani robak, ani mól go nie zniszcz/, ani z*odzieje nie wykopi/
i nie ukradn/ […] dla odpuszczenia grzechów moich, ma*'onki mojej
i przodków oraz pozyskanie 'ycia wiecznego”

!•

.

Podobnie wyrazi+cie ten aspekt wida4 w s*owach ksi0cia Prze-

mys*a I zawartych w dokumencie z •$ kwietnia ••(• r., moc/ któ-
rego, po wcze+niejszych zabiegach, fundowa* on klasztor cysterek
w Owi#skach. Zapisano tam: „Poniewa' d*ugie 'ycie ludzkie rodzi
przesz*o+4, przesz*o+4 za+ rodzi zapomnienie a zapomnienie powo-
duje zniweczenie przemijaj/cych dokona#, koniecznym staje si0, by
czyny godne pami0ci by*y uwiecznione poprzez spisanie, 'eby jasno
jawi*y si0 przed oczyma czytaj/cych. Przeto my Przemys*aw z Bo'ej
*aski ksi/'0 Polski z troski o chwal0 &wi0tej Matki Ko+cio*a za na-
szych czasów pod*ug tego co Pan nam darowa*, bacz/c na zbawienie
nasze i bliskich niniejszym oznajmiamy i pragniemy poda4 do wiado-
mo+ci potomnych, 'e przez cze+4 dla Boga i +wi0tej Maryi Dziewicy
oraz za odkupienie dusz rodziców naszych i odpuszczenie naszych
grzechów nadali+my, dali+my i darowali+my Zakonowi Cysterskie-
mu i mniszkom tego Zakonu, to znaczy Jadwidze, opatce w Owi#-
skach, oraz ca*emu zgromadzeniu trwaj/cemu tam na S*u'bie Bo'ej
wedle regu*y wspomnianego Zakonu, […] nale'/ce do nas dobra na
potrzeby owych niewiast”

$•

.

W kolejnym dokumencie 2z ••(• r.3 potwierdzaj/cym wcze+niejsze

nadania 2z ••(• r.3 oznajmi* on, 'e: „gorliwie dbaj/c o chwa*0 Ko+cio*a
&wi0tego za naszych czasów i troszcz/c si0 o zbawienie nasze pod*ug
tego co Pan nam darowa*”, czyni on wiadomym, 'e ze swoim bratem
Boles*awem, „na cze+4 Boga i b*ogos*awionej Dziewicy oraz odku-
pienie dusz ojca naszego i matki a tak'e za odpuszczenie grzechów
naszych, za po+rednictwem pani Gertrudy […] wie+ zwan/ Owi#ska

!•

KDW I, nr •••.

$•

Tam'e, nr •••.

•••

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

[i inne]” przekaza* „na wieczn/ w*asno+4 dla tych +wi/tobliwych
dziewic”

$•

. Podobne tre+ci zawarte s/ te' w innych dokumentach

z tego czasu. Dba*o+4 o zmar*ych by*a bardzo g*0boko zakorzeniona
w kulturze polskiej ju' w okresie przedchrze+ cija#skim, a wprowa-
dzenie chrze+cija#stwa nada*o jej nowe ramy. Zbawienia nie osi/-
ga*o si0 w osamotnieniu, lecz pielgrzymuj/c z ca*ym ludem Bo'ym
zjednoczonym w Ko+ciele powszechnym

$•

. Przejawia*o si0 to mi0dzy

innymi w sta*ych modlitwach cz*onków Ko+ cio*a za wszystkich 'yj/-
cych i zmar*ych. Przyk*adem tego mo'e by4 modlitewnik Gertrudy,
córki Mieszka II, w którym wyst0puj/ liczne modlitwy za ró'ne stany
Ko+cio*a, „za ca*y lud chrze+cija#ski” oraz za zmar*ych

$!

.

Liturgia memoratywna u cystersów, jak wykaza* Micha* Kaczma-

rek, mia*a dwojaki charakter

$$

. Analizuj/c nekrologi +l/skich klaszto-

rów cysterskich, stwierdzi*, 'e „szeregowym cz*onkom” wspólnoty
po +mierci przys*ugiwa*a „kommemoracja zrycza*towana”, natomiast
osobom szczególnie zas*u'onym dla danego opactwa zagwarantowa-
ne by*y wypominki indywidualne. Oprócz tego cystersi prowadzili
„rejestr” 'ywych cz*onków bractwa klasztornego, zapewniaj/c im
w ten sposób udzia* w dobrach duchowych, jakie w wyniku sta*ej
s*u'by Bo'ej „wypracowywali”

$(

. Z dba*o+ci/ o „lud chrze+cija#ski”

wi/za*a si0 równie' opieka nad ubogimi, chorymi i pielgrzymami.
U cystersów jednak ta forma dzia*alno+ci religijnej nie by*a w +red-
niowieczu tak szeroko rozwini0ta jak na przyk*ad u benedyktynów
czy w zakonach mendykanckich.

$•

Tam'e, nr !•!. Zob. te' podobne intencje darowizn dla tego klasztoru:

tam'e, nr !••, $•• i in.

$•

Zob. M. Kaczmarek, W trosce o najs&abszych, s. $•$, przyp. •.

$!

Zob. m.in. J. Misiurek, Zarys historii duchowo/ci chrze/cija%skiej, Lublin

••••; K. Górski, Zarys dziejów duchowo/ci w Polsce, Kraków ••••, s. •!–!%,
zw*. s. !• i n.; Modlitwy ksi"2nej Gertrudy z Psa&terza Egberta w Cividale,
oprac. B. Kürbis, Kraków ••••.

$$

M. Kaczmarek, W trosce o najs&abszych; ten'e, Rozwój liturgii memoratywnej

u cystersów od form prostych do w pe&ni wykszta&conego nekrologu

, NP, •!,

•••$, s. •••–••!.

$(

M. Kaczmarek, Rozwój liturgii memoratywnej. Na temat liturgii i cere-

monia*ów pogrzebowych zob. te': F. Wolnik, Liturgia /mierci i pogrzebu
w klasztorze wroc&awskich premonstratensów w /redniowieczu

, „Studia Teolo-

giczno-Historyczne &l/ska Opolskiego”, ••, ••••, s. !(•–!••; E. D/brow-
ska, Groby4 relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalno/ci /redniowiecznej,
Warszawa ••••.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•••

Z dokumentów fundacyjnych przebija te' cz0sto troska o dobro

Ko+cio*a i krzewienie wiary chrze+cija#skiej, a tym samym d/'enie
do zapewnienia zbawienia dla szerokich rzesz spo*ecznych. Szcze-
gólnym tego przyk*adem jest mi0dzy innymi dokument biskupa Mi-
ko*aja dla Zemska, w którym wspomniany biskup wraz z kapitu*/
ko+cio*a pozna#skiego chce przez poczynione nadania przyczyni4
si0 do rozwini0cia i rozkrzewienia kultu Bo'ego w diecezji pozna#-
skiej oraz wszelkimi sposobami wspiera4 i rozszerza4 +wi0t/ religi0

$•

.

Oprócz tego z kontekstu niektórych dokumentów, przede wszystkim
dla klasztorów zachodniej Wielkopolski, wy*ania si0 nadzieja funda-
torów i darczy#ców, 'e dzi0ki osadzeniu na danym terytorium cy-
stersów oraz ich pracy, a tak'e pracy tych których oni w tych dobrach
osadz/, nadane im ziemie b0d/ lepiej zagospodarowane

$%

.

Fundacja czy donacja by*a wi0c form/ „sp*aty d*ugu” zaci/gni0te-

go u Boga. Przekazuj/c dobra ziemskie na rzecz konwentu, darczy#ca
uzyskiwa* najlepsze z mo'liwych zabezpieczenie dla 'ycia pozaziem-
skiego przez zapewnienie sobie sta*ych mod*ów zakonników za jego
pomy+lno+4 ziemsk/, a tak'e po +mierci.

Mówi o tym mi0dzy innymi dokument fundacyjny dla klaszto-

ru w Wieleniu, w którym stwierdzono, 'e cystersi „z czystego serca
w […] wytrwa*ych modlitwach podnosz/ r0ce ku niebu, ustawicznie
wstawiaj/c si0 za nasze grzechy u surowego S0dziego”

$•

.

Jak pisa* Jerzy K*oczowski „we wszystkich spo*ecze#stwach […]

specjalnym autorytetem cieszyli si0 [zawsze] ci, którzy byli po+redni-
kami mi0dzy ziemi/ a +wiatem niewidzialnym”

$•

. Cystersi tak/ rol0

wówczas spe*niali. Tym bardziej, 'e prawie powszechnie postrzega-
no ich jeszcze wówczas 2szczególnie w XII w.3 jako najgodniejszych
tego zadania

(•

.

Pami0ta4 jednak nale'y, 'e dokumenty fundacyjne, tak jak wspo-

mnieli+my wy'ej, podlega*y okre+lonym kanonom 2zasadom3 kance-
laryjnym, dlatego nale'y zdawa4 sobie spraw0, 'e najprawdopodob-

$•

KDW I, nr $!•.

$%

Tam'e.

$•

Tam'e, nr $%!. Zob. te' tam'e, nr ••.

$•

J. K*oczowski, Wspólnoty chrze/cija%skie, s. •%•.

(•

B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego /redniowiecza. Trzy /wiadectwa

z XII wieku

, w: Historia i kultura cystersów, s. !•%–!$!, cyt. s. !!• i n.; A. Cie-

sielski, J0drzejów na tle cystersów w Polsce, Mogi*a ••(• 2mps3, s. ••%.

••!

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

niej oddaj/ one tylko niektóre aspekty tego problemu. Z ka'd/ fun-
dacj/ obok motywów religijnych, które uwa'amy bezwzgl0dnie za
priorytetowe, mog*y si0 wi/za4 i inne, jak si0 wydaje najcz0+ciej by*y
one jednak wypadkow/ aktu pierwotnego. Dzi0ki podj0tej i zrea-
lizowanej fundacji fundator otrzymywa* korzy+ci wewn0trzne i ze-
wn0trzne. Stworzenie podstaw materialnych dla zakonu cystersów
nios*o za sob/ podniesienie presti'u fundatora i stawia*o go w gronie
nobilitowanych. Ten w*a+nie element jest dosy4 jasno sprecyzowany
w dokumencie immunitetowym dla Obry z ••!• r., w którym ksi/'0
W*adys*aw wyra'a ufno+4, 'e przywileje nadane dla cystersów we-
spr/ szlachetnie chwa*0 korony jego w*adzy. W niewielu dokumen-
tach jest to jednak sformu*owane w podobny sposób.

Gdy we1miemy pod uwag0 ogóln/ liczb0 dwunasto- i trzynasto-

wiecznych fundacji w Wielkopolsce i w Polsce, zauwa'ymy, 'e grono
fundatorów by*o bardzo w/skie. Ogranicza*o si0 przede wszystkim
do ksi/'/t i mo'nych. Duchowni odgrywali mniejsz/ rol0. Erygo-
wanie instytucji ko+cielnych i zakonnych spoczywa*o wi0c przede
wszystkim na fundatorach +wieckich

(•

. Mimo olbrzymich wydatków,

które wi/za*y si0 z powo*aniem do 'ycia nowej placówki zakonnej,
wszelkie zabiegi fundatora by*y w pewien sposób rekompensowane.
Obok pobudek eschatologicznych, tu na ziemi fundacje ukazywa*y
mi0dzy innymi pot0g0 jego w*adzy, nadawa*y charyzmat sprawowa-
nym przez niego rz/dom, mog*y te' stanowi4 przedmiot konkurencji,
a cz0sto wi/za*y si0 te' z ch0ci/ ugruntowania lub pozyskania przy-
chylno+ci Ko+cio*a dla prowadzonej polityki. Ten ostatni czynnik mia*
swoje odbicie przede wszystkim w fundacjach ksi/'0cych. W mniej-
szym proporcjonalnie stopniu mo'emy si0 go dopatrywa4 w funda-
cjach prowadzonych przez mo'nych.

Jak zauwa'y* Roman Micha*owski: „Ko+ció*, aby pe*ni4 sw/ dusz-

pastersk/ misj0, potrzebowa* bazy materialnej i opieki prawnej. Fun-
dacja w oczach ówczesnych ludzi by*a instrumentem panowania”

(•

.

(•

A.M. Wyrwa, $redniowieczna sie# klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach.

Stan4 potrzeby bada% i wst"pna analiza problemu

, w: Zakony i klasztory w Europie

$rodkowo-Wschodniej X–XX wieku. Materia&y z mi"dzynarodowego seminarium
pt.: Atlas ruchu zakonnego w Europie $rodkowo-Wschodniej X–XX wiek4 Lublin4
7)–75 listopada *''?

, red. H. Gapski, J. K*oczowski, Lublin ••••, s. %•–•$•.

(•

R. Micha*owski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej

w Polsce X–XIII wiek

, Warszawa ••••, s. •!.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

••$

Jest to charakterystyczne nie tylko dla pierwszych fundacji, ale rów-
nie' dla pó1nego +redniowiecza, czego bardzo dobrym przyk*adem
mo'e by4 mi0dzy innymi postawa króla W*adys*awa Jagie**y wobec
zakonów. Dzia*ania tego w*adcy na rzecz Ko+cio*a, w tym przede
wszystkim cystersów, jak wykaza*a Jadwiga Krzy'aniakowa, nie maj/
porównania z innymi

(!

. Nale'y przypuszcza4, 'e obok elementów re-

ligijnych w tym przypadku wa'n/ rol0 odgrywa*y czynniki spo*ecz-
no-polityczne b0d/ce wspomnianym przez Romana Micha*owskiego
instrumentem panowania.

Przejawy tego bardzo *atwo dostrzec, +ledz/c genez0 powsta-

nia klasztoru w L/dzie, fundowanego przez Mieszka III, i klasztoru
w Obrze, którego fundacj0 zatwierdzi* z jednej strony W*adys*aw
Odonic, a z drugiej W*adys*aw Laskonogi.

Znaczenie, jakie przywi/zywano do fundacji i zwi/zanego z tym

presti'u, najjaskrawiej zosta*o zarysowane w przypadku Henryko-
wa; tam zgoda na fundacj0 mia*a przynie+4 Henrykowi Brodatemu
„w tym 'yciu […] pomno'enie chwa*y i [zwi0kszy4] nadziej0 zbawie-
nia duszy w przysz*ym 'yciu”

($

.

Przyk*ady takie mo'na mno'y4. Zawsze jednak wspó*graj/ tu ze

sob/ dwa elementy: „ziemski”, zwi/zany z pomno'eniem dóbr Ko+-
cio*a i podnoszeniem w*asnego presti'u, oraz „niebia#ski”, zwi/za-
ny ze zbawieniem duszy w*asnej i bliskich, a tak'e umo'liwieniem
zbawienia szerokich rzesz wiernych. Ten ostatni element przysparza*
fundatorowi, wed*ug zasad chrze+cija#skich, najwi0kszych zas*ug.

W dotychczasowej historiogra6i wielokrotnie poruszano problem

przyczyn fundacji, tak klasztorów cysterskich, jak ko+cio*ów i innych
instytucji ko+cielnych. Kazimierz Kola#czyk twierdzi* mi0dzy inny-
mi, 'e fundacja by*a dla mo'now*adcy dobr/ inwestycj/ we w*asne
dobra. Ko+cio*y i klasztory stanowi*y bowiem w razie potrzeby do-
godne miejsca obronne, za+ w czasie pokoju centra o'ywienia go-
spodarki. Dzi0ki zakonnikom fundator zyskiwa* doradców, pisarzy,
skrybów, nauczycieli dla synów, sam za+, wraz z rodzin/, w ko+ciele

(!

J. Krzy'aniakowa, W&adys&aw II Jagie&&o wobec klasztorów cysterskich w Kró-

lestwie Polskim

, NP, •!, •••$, s. •!–••$. Zob. te' P. Pokora, O dewocyjnych

motywach donacji króla W&adys&awa Jagie&&y dla klasztorów wielkopolskich
w /wietle dokumentów

, w: Nihil super\uum esse, s. $••–$•$.

($

Ksi"ga henrykowska. Liber fundationis claustri Sancte Marie Virginis in Heinri-

chow

, t*um. R. Grodecki, Wroc*aw ••••, s. $.

••(

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

klasztornym znajdowa* miejsce wiecznego spoczynku. Ponadto autor
ten wymieni* klasztory jako o+rodki kredytowe, kolonizacyjne itp.

((

Rol0 czynnika ekonomicznego podkre+la* te' Jacques Le Go".

Ujmowa* on jednak problem bardziej w sferach psychicznych ni'
czysto materialnych korzy+ci fundatora

(•

. George Duby zwróci* nato-

miast uwag0 na problem pobo'nych fundacji, dzi0ki którym fundator
móg* zjedna4 przyja1# Boga i przychylno+4 +wi0tych, zbawienie w*a-
sne oraz przesz*ych, obecnych i przysz*ych bliskich

(%

.

Józef Mitkowski, omawiaj/c „pocz/tki” fundacji w Sulejowie, by*

zdania, 'e fundatorowi tego klasztoru przy+wieca* w pierwszym rz0-
dzie cel dewocyjny, ale niew/tpliwie swoje znaczenie mia*y przyczy-
ny natury kulturalnej, to jest ch04 +ci/gni0cia do swej dzielnicy „wy-
soko stoj/cego” elementu cywilizacyjnego, zamierzenia gospodarcze,
cele polityczne oraz ch04 wzmocnienia warstwy duchowie#stwa, b0-
d/cego sta*ym sprzymierze#cem politycznym ksi0cia

(•

.

Helena Ch*opocka, analizuj/c losy fundacji w Ko*baczu i wcze+-

niejsze g*osy na ten temat, stwierdzi*a mi0dzy innymi, 'e „motywów
zak*adania opactw nale'y szuka4, uwzgl0dniaj/c ró'ne okoliczno+ci
poprzedzaj/ce moment fundacji. Koncentruj/c uwag0 na osobie wy-
posa'aj/cej dany klasztor, nale'a*oby wi/za4 czyn fundatora równie'
z konkretnym t*em spo*eczno-gospodarczym terenu, na którym ist-
nia*a jego wielka w*asno+4, nale'a*oby zwróci4 uwag0 na jego pozycj0
spo*eczn/ i +rodowisko, w którym fundator si0 znajdowa*”. Zwróci*a
te' uwag0 na to, 'e bod1cem fundacji rodowych, rycerskich by*y am-
bicje i rywalizacja cz*onków konkuruj/cych ze sob/ rodów. Id/c za
g*osami Kazimierza Kola#czyka i Zdzis*awa Kaczmarczyka, opowie-
dzia*a si0 za tez/ o planach kolonizacyjnych, jakie fundatorzy wi/zali
z cystersami

(•

.

((

K. Kola#czyk, Studium nad reliktami wspólnej w&asno/ci ziemi w najdawniej-

szej Polsce

, Pozna# ••(•, s. •••–••!, •!•–•!•.

(•

J. Le Go", Kultura /redniowiecznej Europy, t*um. H. Szuma#ska-Grossowa,

Warszawa ••%•, s. •!•.

(%

G. Duby, Czasy katedr. Sztuka i spo&ecze%stwo ',(–*97(, t*um. K. Dolatow-

ska, Warszawa ••••, s. ••–•! i n.

(•

J. Mitkowski, Pocz!tki klasztoru cystersów w Sulejowie. Studia nad doku-

mentami4 fundacj! i rozwojem uposa2enia do ko%ca XIII wieku

, Pozna# ••$•,

s. •$•–•(•.

(•

H. Ch*opocka, Powstanie i rozwój wielkiej w&asno/ci ziemskiej opactwa cyster-

sów w Ko&baczu w XII–XIV wieku

, Pozna# ••(!, s. !%–$•.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•••

Zupe*nie nowe uj0cie problemu zaproponowa* Tadeusz Manteuf-

fel, twierdz/c mi0dzy innymi, 'e klasztory cysterskie w Ma*opolsce
2J0drzejów-Brze1nica, Sulejów, W/chock, Koprzywnica3, oboj0tnie,
czy fundator wywodzi* si0 z kó* duchownych czy +wieckich, zak*a-
dano z wyra1nym celem powierzenia im zadania zorganizowania mi-
sji zewn0trznej na Ru+, fundacjom pomorskim przy+wieca* program
misji wewn0trznej, to jest utrwalenia chrze+cija#stwa na Pomorzu,
a o powstaniu klasztorów wielkopolskich 2)ekno, L/d3 oraz +l/skiego
Lubi/'a zadecydowa*y motywy dewocyjne

••

. Stanis*aw Trawkowski,

omawiaj/c w Encyklopedii historii gospodarczej dzieje zakonu cystersów,
stwierdzi*, 'e „fundacje pierwszych klasztorów cysterskich w Polsce
2J0drzejów, )ekno, L/d, Sulejów, W/chock, Koprzywnica3 rozpatry-
wane s/ jako rezultat ofensywy obozu reformy papieskiej w Europie
+rodkowo-wschodniej lub zada# misyjnych cystersów ma*opolskich
na Rusi, za+ wielkopolskich w Prusach 2wed*ug Tadeusza Manteu@a3.
Prawdopodobny jest udzia* cystersów pomorskich 2Ko*bacz, Oliwa3
w misji wewn0trznej. Natomiast dewocyjne wzgl0dy zadecydowa-
*y o fundacjach w Lubi/'u, Mogile, Henrykowie i innych, wbrew
dawniejszym domys*om o d/'eniu do wyzyskania cystersów jako
pionierów gospodarki”

••

. G*osy zwi/zane z misyjnym charakterem

fundacji niektórych polskich klasztorów cysterskich na Rusi zebra*a
ostatnio Teresa Dunin-W/sowicz. Jednoznacznie opowiedzia*a si0 za
mo'liwo+ci/ prowadzenia tam dzia*alno+ci misyjnej przez cystersów
ma*opolskich

••

. Odmienny pogl/d na ten temat przedstawili mi0dzy

innymi Jerzy K*oczowski i Józef Dobosz

•!

.

••

T. Manteu"el, Rola cystersów w Polsce wieku XIII, PH, $•, ••(•, s. •••–•••.

Zob. te' T. Dunin-W/sowicz, Kilka uwag w sprawie dzia&alno/ci misyjnej cy-
stersów na Rusi w XII–XIII wieku

, w: ta', Drogami /redniowiecznej Polski.

Studia z dziejów osadnictwa i kultury

, oprac. A. Janeczek, Warszawa ••••,

s. !(!–!•!.

••

S. Trawkowski, Cystersi, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do

*'9) roku

, t. I, red. A. M/czak, Warszawa ••••, s. ••! i n.

••

T. Dunin-W/sowicz, Kilka uwag w sprawie dzia&alno/ci misyjnej na Rusi

w XII–XIII wieku

, w: Spo&ecze%stwo Polski /redniowiecznej, t. V, red. S.K. Ku-

czy#ski, Warszawa ••••, s. •••–•%! [przedruk w: Drogami /redniowiecznej
Polski

, s. !(!–!•!]; ta', Projets missionnaires cisterciens dans la Rus du sud-

ouest aux XII

e

–XIII

e

siécles

, „Harvard Ukrainian Studies”, ••–•!, ••••–••••,

s. (!•–((•.

•!

J. K*oczowski, Die Zisterzienser in Klei-Polen und das Problem ihrer Tätigkeit

als Missionare und Seelsorger

, w: Die Zisterzienser. Ordensleben zwischen Ideal

••%

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

Obok wy'ej wymienionych pobudek w historiogra6i zwracano te'

uwag0 na to, 'e niektóre opactwa erygowano jako akt zado+4uczynie-
nia 2ekspiacji3 za nieprawo+ci wyrz/dzone innym, w tym tak'e klasz-
torom, lub jako podzi0kowanie za odniesione sukcesy.

Józef Umi#ski twierdzi* na przyk*ad, 'e fundacja Obry by*a aktem

ekspiacji rodowej 2rodu S0dziwoja3 podj0tym w okresie ci0'kiej cho-
roby jego starszego brata, arcybiskupa gnie1nie#skiego Wincentego
za krzywdy wyrz/dzone Henrykowi Kietliczowi i jego dzie*u

•$

.

Do wyci/gni0cia podobnych wniosków sk*ania*aby te' wypowied1

D*ugosza, który twierdzi*, 'e fundacja L/du przez ksi0cia Mieszka III
stanowi*a fundacj0 dzi0kczynn/ za zwyci0stwo nad swym bratem
W*adys*awem i ksi/'0tami ruskimi

•(

. T0 uwag0 D*ugosza nale'y

jednak uwa'a4 za swobodn/ interpretacj0 tego faktu wyp*ywaj/c/
z podrobionego dokumentu fundacyjnego.

Edward Rymar, analizuj/c dokumenty zwi/zane z fundacj/ Bierz-

wnika 2Marienwalde w Nowej Marchii3, stwierdzi* mi0dzy innymi, 'e
fundacja tego klasztoru zosta*a uczyniona przez O9ona IV ze Strza*/
i Konrada z synem Janem IV jako zado+4uczynienie za szkody wo-
jenne wyrz/dzone klasztorowi ko*backiemu. Tre+4 dokumentu fun-
dacyjnego ma jednak wyd1wi0k zupe*nie podobny do dokumentów
cytowanych wy'ej. Mówi si0 w nim bowiem, 'e wspomniana darowi-
zna zosta*a uczyniona w intencji zbawienia dusz w*asnych, rodziców
i 'ony Konstancji 2Konstancji wielkopolskiej3

••

, a jaki by* dodatkowy

podtekst tej fundacji, dok*adnie nie wiemy.

und Wirklichkeit. Ergänzugsband

, hrsg. von K. Elm, P. Joerissen, H.J. Roth,

Bd. II, Köln ••••, s. %•–%•; J. Dobosz, Dzia&alno/# fundacyjna Kazimierza
Sprawiedliwego

, Pozna# •••(, s. ••%–•(%; A.M. Wyrwa, Pocz!tek4 /wietno/#

i upadek Ordo Cisterciensium

, [rec.] Die Ziesterzienser. Ordensleben zwischen

Ideal und Wirklichkeit4 Köln *',(

, RH, (•, •••(, s. •••–•••, zw*. s. •••–••%.

•$

Za J. Kraso#, Uposa2enie klasztoru cystersów w Obrze, s. $•.

•(

Jana D&ugosza Roczniki czyli kroniki s&awnego Królestwa Polskiego, ks. V, War-

szawa ••%•, s. $•.

••

PrUB II, s. ••$–••(. Szerzej na ten temat: E. Rymar, Opactwo cysterskie

w Bierzwniku 6Rozwój uposa2enia i osadnictwo8

, „Przegl/d Zachodniopomor-

ski”, •(, ••%•, s. !%–••; ten'e, Opactwo cystersów bierzwnickich, „Zeszyty
Bierzwnickie”, ••••–•••!, s. %–••; B. Stolpiak, T. &wiercz, Badania archeolo-
giczne opactwa pocysterskiego w Bierzwniku4 woj. gorzowskie4 stan. * w latach
*''7–*''?

, tam'e, s. •%–(•.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•••

Mimo wielu pogl/dów na temat pozadewocyjno i pozaeschatolo-

gicznych pobudek kieruj/cych poczynaniami fundatorów przy ery-
gowaniu opactw nie mamy jednak do ko#ca pewno+ci, które z nich
odgrywa*y decyduj/c/ rol0. Jerzy K*oczowski, analizuj/c losy funda-
cji cysterskich w Polsce, zauwa'y*, 'e z regu*y rzeczywiste motywacje
fundatorów wymykaj/ si0 naszej obserwacji. Zwróci* uwag0 na dwa
aspekty, to jest na intencje indywidualne i na zewn0trzne. W+ród in-
tencji indywidualnych na pierwszym miejscu umie+ci* czynniki reli-
gijno-presti'owe wynikaj/ce ze +redniowiecznej religijno+ci i wr0cz
neo6ckiego zapa*u ksi/'/t i arystokracji polskiej tego okresu 2to jest
XII i XIII w.3 do zak*adania klasztorów i bogatego ich uposa'ania
dziesi/tkami wsi. Obok tych'e wa'n/ rol0 mog*y te' odgrywa4 wie-
lorakie korzy+ci wewn0trzne i zewn0trzne zwi/zane z powstaniem
i funkcjonowaniem o+rodka kultury monastycznej po+rednicz/cego
cz0sto w ró'nych sprawach ekonomicznych, kulturalnych, tak'e poli-
tycznych

•%

. Roman Micha*owski, a za nim Józef Dobosz, obok czynni-

ków religijnych szczególnie mocno akcentowali znaczenie czynników
spo*ecznych, politycznych i cywilizacyjnych

••

.

Je+li chodzi o czynniki cywilizacyjne i kulturowe, to moim zda-

niem by*y one ju' konsekwencj/ poszczególnych fundacji i bezpo-
+rednich dzia*a# zakonników w danym +rodowisku, ich szerokich
kontaktów, mi0dzy innymi przez powi/zania 6liacyjne, i ich postrze-
ganie przez spo*ecze#stwo, przynajmniej do pocz/tku XIII w., co od-
bija si0 w dokumentach okre+leniem cystersów mi0dzy innymi jako
„rycerzy Chrystusa”.

Inn/ kwesti/ zwi/zan/ z osadzaniem cystersów na omawianym

przez nas terytorium jest problem przypisywania im pionierskiej roli
w wielu dziedzinach 'ycia, w gospodarce, architekturze itp. Jak wy-
nika z najnowszych bada#, problem ten jest bardziej z*o'ony i dlate-
go nie mo'na do niego podchodzi4 tak jednoznacznie, jak czyniono

•%

J. K*oczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach /rednich, w: Ko/ció&

w Polsce

, t. I, red. ten'e, Kraków ••••, s. $•%–$•• i n. Zob. te' S. Kwiat-

kowski, Powstanie i kszta&towanie si" chrze/cija%skiej mentalno/ci religijnej
w Polsce XII wieku

, Warszawa–Pozna#–Toru# ••••; ten'e, Moralne i spo-

&eczne innowacje etosu mendykanckiego w trzynastowiecznej Polsce. Etos cyster-
sów a etos mendykancki

, w: Zakony franciszka%skie w Polsce, t. I, cz. •, Lublin

•••!, s. ••(–••$.

••

R. Micha*owski, Princeps fundator; J. Dobosz, Dzia&alno/# fundacyjna.

•••

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

to w dotychczasowej literaturze, która w ró'nych okresach by*a pod
przemo'nym wp*ywem koniunkturalnych „potrzeb politycznych”.

Dzia*ania kulturowe cystersów wyp*ywa*y przede wszystkim, jak

to okre+li* Augustyn Ciesielski OCist, z ich duchowo+ci i potrzeb z ni/
zwi/zanych. Pisa* on, 'e „cystersi nie my+leli o stworzeniu programu
spo*ecznego, ani o reformie gospodarczej, ale o zabezpieczeniu ich
idea*u anachoreckiego odosobnienia od +wiata, by sta4 si0 veri mo-
nachi

”

••

.

Zas*ugi cystersów dla kultury materialnej by*y wypadkow/ ich

programu duchowego. Ograniczenie kontaktów ze +wiatem zmusza-
*o ich bowiem do rozwijania wszelkiego rodzaju dzia*alno+ci, by sta4
si0 jednostk/ samodzieln/ i samowystarczaln/. Z kolei ich samowy-
starczalno+4 by*a bardzo cz0sto uzale'niona w*a+nie od fundatorów
i darczy#ców. G*ówne pos*annictwo cystersów by*o zwi/zane z po-
trzebami Ko+cio*a, fundatorzy natomiast stanowili swoistego rodzaju
przed*u'one rami0 tych d/'e#, osi/gaj/c przy tym tak cele religijne,
jak i doczesne +wieckie. Podobny wyd1wi0k mia*o to równie' przy
pierwszych fundacjach na ziemiach polskich.

Jak *atwo mo'na zauwa'y4, tezy i hipotezy naukowców zwi/za-

ne z okre+leniem motywów fundacji uzale'nione by*y w wi0kszo+ci
przypadków od opcji i perspektywy badawczej. W formu*owanych
dotychczas wnioskach zawarte s/ jednak elementy, które w pewien
sposób mog*y okre+la4 przyczyny fundacji klasztoru i jego uposa-
'anie. Zasoby 1ród*owe s/ jednak tak lakoniczne, 'e bardzo trudno
sprecyzowa4 te intencje. Problem ten moim zdaniem nale'y ocenia4
przynajmniej z dwóch perspektyw, to jest przez pryzmat dokumen-
tów fundacyjnych, a nast0pnie czynników zewn0trznych.

W dokumentach fundacyjnych dzia*ania fundatora, jak wynika

z przedstawionej analizy, ca*kowicie podporz/dkowane s/ zasadom
okre+lonym przez religi0. Wi/'e si0 to mi0dzy innymi z mentalno+ci/
i religijno+ci/ ludzi dwunasto- i trzynastowiecznej Polski. Jak bowiem
zauwa'y* Jerzy K*oczowski, tylko w tym okresie mamy do czynienia
z tak wielkimi nadaniami. W wiekach nast0pnych zjawisko to znacz-
nie os*ab*o i przybra*o inne formy

%•

. Bardzo wa'n/ rol0, obok pobu-

••

A. Ciesielski, J0drzejów, s. ••%–•••.

%•

J. K*oczowski, Zakony na ziemiach polskich, s. $•%–$••. Zob. te': S. Traw-

kowski, Cystersi, s. ••% i n.; A.M. Wyrwa, Cystersi. Geneza4 duchowo/#,
s. !!–!$ i n.

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce

•%•

dek religijnych, odgrywa*y równie' czynniki presti'owe, z którymi
z kolei mog*y si0 wi/za4 pozosta*e elementy wymieniane przez bada-
czy. Trudno jednak zgodzi4 si0 z pogl/dami tych, którzy w cystersach
upatrywali pionierów i nosicieli nowych pr/dów gospodarczych czy
architektonicznych. Jak wykazano w dotychczasowych badaniach,
bez pomocy ksi/'/t i ich nada# cystersi niewiele zdo*aliby osi/gn/4
w tych dziedzinach

%•

.

Fundacja opactwa nie dawa*a fundatorowi bezpo+rednich korzy-

+ci materialnych. Przekazuj/c bowiem cystersom swe dobra, traci* do
nich wszelkie prawo, nie móg* wi0c liczy4 na bezpo+rednie korzy-
+ci. Wszelkie dochody st/d p*yn/ce sz*y bowiem na rzecz klasztoru.
Fundator jako familiaris móg* tylko korzysta4 z go+cinno+ci za*o'one-
go przeze# domu. Liczne kon>ikty mi0dzy donatorami a klasztora-
mi jednoznacznie ukazuj/ nieco inny i nie tak wyidealizowany, jak
w starszej literaturze, obraz zakonników cysterskich. Przesadnie te'
by*a eksponowana rola cystersów w akcji kolonizacyjnej na tak zwa-
nym prawie niemieckim. Ich udzia* w tym procesie w stosunku do
innych instytucji ko+cielnych, jak i +wieckich wcale nie jest tak du'y,
jak si0 o tym mówi*o w literaturze tego problemu. Dok*adnie po-
kazuj/ to „suche” dane statystyczne dla klasztorów wielkopolskich
zwi/zanych z wprowadzaniem prawa niemieckiego. A mianowicie,
jak wynika z analizy tego procesu, w okresie ••••–•!%• r. na obszarze
Wielkopolski wystawionych by*o oko*o !•• przywilejów 2zezwole#
i kontraktów3

%•

. Z tego ••_ dotyczy*o osad zlokalizowanych w do-

%•

Na temat dyskusji o znaczeniu cystersów dla upowszechniania archi-

tektury gotyckiej zob. m.in.: M. Ku<ner, Czy cystersi spe&niali w Europie
$rodkowej rol" pionierów sztuki gotyckiejQ

, w: Historia i kultura cystersów,

s. !•%–$••; Z. &wiechowski, Architektura polskich cystersów w kontek/cie eu-
ropejskim

, w: Cystersi w kulturze /redniowiecznej Europy, s. •!%–•$%; L. We-

tesko, $redniowieczna architektura i sztuka w kr"gu zakonu cystersów w Pol-
sce

, w: Monasticon I, s. ••!–•$•. Szerzej na temat gospodarki cystersów

zob. J. Dobosz, A.M. Wyrwa, Dzia&alno/# gospodarcza cystersów na ziemiach
polskich — zarys problemu

, w: Monasticon I, s. •••–•••.

%•

T. Tyc, Pocz!tki kolonizacji wiejskiej na prawie niemieckim w Wielkopolsce

6*7((–*???8

, Pozna# •••$; K. Stefa#ski, Wsie na prawie niemieckim w Wiel-

kopolsce w latach *???–*?5(

, RH, !%, ••%•, s. •–!•. Zob. te' J. T0gowski,

Landwójtowie i so&tysi Wielkopolscy w XIII wieku

, w: Spo&ecze%stwo Polski

/redniowiecznej

, t. VII, red. S.K. Kuczy#ski, Warszawa ••••, s. •••–•!$;

S.Z. Zaj/czkowski, Lokacje osad na prawie niemieckim w obszarze przedrozbio-

•%•

Motywy fundacji i osiedlania si0 cystersów w Wielkopolsce

brach duchowie#stwa +wieckiego, ••_ osad duchowie#stwa klasz-
tornego, przy czym udzia* cystersów wynosi* tylko oko*o ••_. W do-
brach w*a+cicieli +wieckich wynosi*o to oko*o !•_, z czego ksi/'0ta
przenie+li na to prawo oko*o %_ osad; •_ stanowi*y miasta, w (_ za+
w*a+ciciele dóbr s/ niepewni. Przedstawione proporcje ukazuj/ wi0c
pewnego rodzaju nadinterpretacj0 przy okre+laniu roli cystersów
w tym procesie

%!

.

Oprócz tego nie tak jednoznacznie nale'y podchodzi4 do kwe-

stii misji chrystianizacyjnej, tak w Prusach, jak i na Rusi. Nie mamy,
jak dotychczas, 'adnych bezpo+rednich przes*anek +wiadcz/cych
o tym, 'e pierwsze klasztory powsta*y jako o+rodki dzia*a# misyj-
nych. W odniesieniu do klasztorów wielkopolskich problem ten jest
znacznie pó1niejszy ni' okres fundacji 2to jest dopiero od oko*o •••(–
–•••% r., czyli po oko*o (• latach3. Po+rednio mo'emy tylko wnosi4,
'e na przyk*ad w przypadku )ekna fundacja tego klasztoru mog*a
mie4 pewne zwi/zki z dzia*aniami +w. Bernarda z Clairvaux

%$

, który

nawo*ywa* wówczas do drugiej krucjaty. Brak 1róde* uniemo'liwia
jednak pe*ne prze+ledzenie wiarygodno+ci tej hipotezy.

Rozpatruj/c motywy fundacji pod wzgl0dem instytucjonalnym,

sk*onny jestem przychyli4 si0 do tych g*osów, wed*ug których pierw-
sze klasztory fundowane w Wielkopolsce i na ziemiach polskich
by*y zwi/zane z „ofensyw/ obozu reformy papieskiej w Europie”,
zw*aszcza klasztor w )eknie. Fundacja L/du, jak przypuszczam, mia-
*a charakter religijno-presti'owy. Prawdopodobnie stanowi*a ona dla
Mieszka III form0 ugruntowania w*adzy na nowo odzyskanym tery-
torium. Natomiast przy fundacji Obry cele natury instytucjonalnej s/
bardzo trudno uchwytne, cho4 wydaje si0, 'e mia*a ona podobny cha-
rakter jak fundacja L/du. Oprócz tego zauwa'y4 nale'y, 'e fundacja
Obry prawdopodobnie wi/za*a si0 z modelem klasztoru prywatnego,
którego maj/tek tworzy* niejako sk*adnik ogólnej masy maj/tkowej
patrona-fundatora, o czym w po+redni sposób wydaje si0 +wiadczy4

rowego powiatu &"czyckiego do lat siedemdziesi!tych XVI wieku

, )ód1 •••!;

J.M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego, Pozna# •••(;
K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza pa%stwa piastowskiego, Pozna#
••••.

%!

Na ten temat zob. A.M. Wyrwa, Procesy fundacyjne, s. ••• i n. oraz tab. $-A.

%$

B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego /redniowiecza; na temat chrystianiza-

cji Prusów zob. opracowania w niniejszym tomie.

zastrze'enie postawione w dokumencie fundacyjnym S0dziwoja,
w którym zastrzega on sobie do'ywotnie korzystanie z dóbr daro-
wanych cystersom. Podobnie sprawa ma si0 w przypadku Zemska,
Parady'a, Wielenia czy Owi#sk.

Reasumuj/c, klasztory cysterskie lokowane w Wielkopolsce w dru-

giej po*owie XII i w XIII w. stanowi/ oko*o •=$ fundacji na ziemiach
polskich 2w granicach po ••$( r.3. Przez d*ugi czas 2do ko#ca XIV w.3
by*y one wa'nymi centrami religijnymi i kulturowymi. Pó1niej ich
znaczenie zmala*o, mi0dzy innymi na rzecz rozwijaj/cych si0 pr0'nie
zakonów mendykanckich. Ostatecznie w wyniku kasaty i sekulary-
zacji dokonanej w XIX w. przesta*y one istnie4. Cz0+4 z nich, jak na
przyk*ad Bledzew, rozebrano do fundamentów, inne przebudowano,
a po klasztorze w )eknie, w wyniku destrukcji, ju' w XVIII w. nie
by*o znaczniejszych +ladów na powierzchni. Te obiekty, które prze-
trwa*y do dzi+, s/ +wiadectwem dawnej +wietno+ci tego zakonu na
ziemiach polskich. W oparciu o nie zosta* stworzony szlak cysterki,
dzi0ki któremu mo'na dzi+ w0drowa4 drogami, które przed wiekami
przebywali „szarzy mnisi”

%(

.

%(

Na ten temat zob. A.M. Wyrwa, B. Kucharski, Szlak cysterski w Wielkopolsce,

Pozna# ••••; A.M. Wyrwa, Podró2e cystersów oraz idea4 organizacja i promo-
cja szlaku cysterskiego w Polsce

, „Studia Periegetica. Podró'e, drogi i szlaki

kulturowe”, •, ••••, s. •%–•••; tem'e, Szlak cysterski4 jego idea i przebieg
na ziemiach polskich

, CMN, red. Marcin Starzy#ski, t. II=•, Kraków ••••,

s. •%%–••$.