[S•owo Opata] ............................................................................................................................... •
Wprowadzenie .............................................................................................................................. ••

I. O powstaniu, rozwoju, to•samo•ci i europejskim dziedzictwie zakonu ..................... !"

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w !redniowieczu ........ "#
Europa i cystersi. Wp•yw cystersów na rozwój europejskiej to$samo!ci kulturowej.

Szkic do problemu ................................................................................................................ •#

Zasady fundacji opactw cysterskich ......................................................................................... %•
Kto i jak d•ugo budowa• klasztory w !redniowieczu? Od mitu do rzeczywisto!ci

w !wietle dzia•alno!ci budowlanej cystersów .................................................................. •••

O stroju zakonnym cystersów w !wietle wybranych &róde• normatywnych i tradycji

zakonnej. Zarys problemu ................................................................................................... •'#

Alberyk z Trois-Fontaines o pocz(tkach chrze!cija)stwa w Prusach .................................. •#'
Biskup Chrystian i jego próba fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach......................... •*%

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce ............................................................................ !!"

Opactwo cysterskie w Altenbergu i charakter jego linii +liacyjnej w Europie ................... ""#
Motywy fundacji i osiedlania si, cystersów w Wielkopolsce ............................................... "/#
Proces fundacyjny i fundator klasztoru cysterskiego pw. Naj!wi,tszej Maryi Panny

i !wi,tego Piotra w 0eknie ................................................................................................... "•'

Translokacja opactwa cystersów z 0ekna do W(growca. Czas1 inicjator i przyczyny

translokacji w !wietle &róde• pisanych1 archeologicznych i poda). Próba
na!wietlenia problemu ......................................................................................................... '2•
Aneks. Dokumenty zwi(zane z trudno!ciami administracyjno-prawnymi
klasztoru cysterskiego w 0eknie-W(growcu w okresie translokacji opactwa
z 0ekna do W(growca z ko)ca XIV i pierwszej po•owy XV wieku .............................. ''•

Glosa do biogramu Adama z W(growca 3Margonina4 w !wietle zapisek

nekrologicznych .................................................................................................................... '5•

Spis tre!ci

Drewniany1 para+alny ko!ció• cystersów w Tarnowie Pa•uckim w !wietle

najnowszych bada) .............................................................................................................. '5%

Klasztory kolo)skie z linii altenberskiej w Wielkopolsce. Problem ekskluzywno!ci

narodowo!ciowej opactw cysterskich w 0eknie1 L(dzie i Obrze .................................. '%#

„Pocz(tki” klasztoru cysterskiego w Zemsku. Próba rekonstrukcji procesu fundacji ...... /"•
Ikonogra+a opactwa cysterskiego w Bledzewie jako &ród•o do rekonstrukcji wygl(du

klasztoru ................................................................................................................................. /'%

Hic est patientia et •des sanctorum

. O relikwiach Towarzyszek !wi,tej Urszuli

z opactwa cysterskiego w 0eknie-W(growcu i ich translacji w XVI wieku
do ko!cio•a Jezuitów w Poznaniu. Przyczynek do rozprzestrzeniania si, kultu
!wi,tej Urszuli ....................................................................................................................... /#•

6wi,ty Stefan Harding. Przyczynek do bada) nad jego kultem na ziemiach

polskich................................................................................................................................... /*'

Wykaz skrótów ............................................................................................................................. /%•
Indeks osobowo-geogra+czny ................................................................................................... #2•

%•

Zak•adanie ko!cio•ów1 klasztorów1 kaplic okre!lano w !redniowiecz-
nych dokumentach jako fundatio

•

. Rozumiano pod tym poj,ciem za-

k•adanie1 fundacj,1 erygowanie1 tworzenie podwalin 3„fundamen-
tów”4 pod nowy obiekt. Ma ono bezpo!redni zwi(zek z innym •a-
ci)skim okre!leniem1 to jest fundamentum1 oznaczaj(cym podstaw,1
grunt1 inaczej mówi(c w tym kontek!cie owo fundamentum to pod•o-
$e do funkcjonowania okre!lonej instytucji ko!cielnej1 które w Biblii
oznacza te$ symbol dobrego pocz(tku 3Hbr 51•41 podstawy i trwa•o!ci
dzie•a 3Prz •21"#41 zbudowanie podstaw

"

. Pod wzgl,dem formalno-

-prawnym poj,cie to by•o znane w prawie greckim i rzymskim i ozna-
cza•o „form, Œw. darowizny ze zleceniem1 wywodz(ce si, z o+ar
sk•adanych przez wiernych na cele kultu”

'

. W tym ostatnim uj,ciu

wszelkiego rodzaju fundacje nale$y widzie7 jako wieloaspektowe zja-
wiska i procesy religijno-kulturowe o zró$nicowanym pod•o$u1 które
opiera•y si, na aktualnym w danym czasie 3bo i w czasie by•y one
zmienne4 postrzeganiu i relacjach ludzi wierz(cych ze !wiatem meta-

‡ Niniejszy artyku• na potrzeby niniejszej edycji zosta• uzupe•niony przez

Autora i poszerzony o dodatkowe reYeksje — przyp. red.

•

A. Jugan1 S!ownik ko#cielny !aci&sko-polski1 Pozna)–Warszawa–Lublin •%#*1

s. "•/.

"

J. Szlaga1 Fundament1 w: Encyklopedia katolicka1 t. V1 red. F. Gryglewicz1

R. 0ukaszczyk1 Z. Su•owski1 •%*%1 kol. •5"–•5'.

'

Zob. m.in.: A. Stelmachowski1 Fundacja1 w: tam$e1 kol. •52–•5" 3tu obszer-

ne wskazówki bibliogra+czne4.

Zasady fundacji opactw cysterskich

*

Rozdzia• •. monogra+i Procesy fundacyjne wielkopolskich

klasztorów cysterskich linii altenberskiej. =ekno, L%d, Obra

1

Pozna) •%%#1 s. ••–"5

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

%*

+zycznym1 w którym widziano i któremu przypisywano wielk( moc
opieku)cz( i sprawcz( w ziemskich poczynaniach ludzi

/

1 a jednocze-

!nie „zabezpieczenie” ich miejsca w nim po !mierci.

Zgodnie z neoplato)skim schematem ka$dy byt bowiem pocho-

dzi• od &ród•a1 od Stwórcy1 i umieszczony zosta• w hierarchii wzgl,-
dem innych bytów

#

. W tym !wiecie oprócz codziennych potrzeb cz•o-

wieka1 bardzo wa$n( rol,1 wprowadzan( i adaptowan( stopniowo na
ró$nych obszarach naszego kontynentu1 odgrywa• „kr(g modlitew-
ny”. Obejmowa• on kler !wiecki z ca•( sw( hierarchi( oraz ró$ne za-
kony. Monastycyzm wpisywa• si, w $ycie spo•ecze)stw przez nowe1
dos•owne zastosowanie neoplato)skiej idei po!rednictwa1 ale tak$e
poprzez dos•owne odwzorowanie porz(dku duchowego w klaszto-
rach. By• on „jedynym miejscem odgrodzonym” od wojen i zniepra-
wienia1 które toczy•y !wiat zewn,trzny. Obydwa te „!wiaty” przyj,•y
rol, tworzenia Opisu i nadawania Sensu

5

w funkcjonowaniu ró$nych

grup spo•ecznych na ró$nych terytoriach.

Jan Marienau na synodzie elbl(skim w •/"• r.1 zwracaj(c uwag,

na potrzeb, pokoju we wspó•czesnej mu epoce1 stwierdzi• mi,dzy
innymi: „Kto mo$e da7 pokój wieczysty1 je!li nie Bóg? […] wypro!
[Go] nam chwalebna Bo$a Rodzicielko1 Dziewico Maryjo1 razem ze
wszystkimi !wi,tymi1 by!my po tym $yciu zas•u$yli na rado!7 $y-
cia wiecznego przez niesko)czone wieki wieków. Amen”

•

. Duch tej

/

Szerzej na ten temat zob. m.in.: M. Eliade1 Traktat o historii religii1 t•um.

J. Wierusz-Kowalski1 Warszawa •%55@ ten$e1 Sacrum, mit, historia. Wybór
esejów

1 t•um. A. Tatarkiewiecz1 Warszawa •%•2@ ten$e1 Historia wierze&

i idei religijnych

1 t. I: Od epoki kamiennej do misteriów eleuzy&skich1 t•um.

S. Tokarski1 Warszawa •%**@ Zarys dziejów religii1 red. J. Keller1 W. Ko-
ta)ski1 W. Tyloch1 B. Kupis1 Warszawa •%•5@ H. Ringgren1 Å.V. Ström1
Religie w przesz!o#ci i w dobie wspó!czesnej

1 Warszawa •%•#@ W. Szafra)ski1

Prahistoria religii na ziemiach polskich

1 Wroc•aw •%*•@ Socjologia religii. Wy-

bór tekstów

1 oprac. F. Adamski1 Kraków •%*/@ É. Durkheim1 Elementarne

formy 5ycia religijnego

1 Warszawa •%%2 — w wy$ej wymienionych pracach

dalsza literatura przedmiotu.

#

A. Bergandy1 W jaki sposób #wiat jest tekstem. Umberto Eco, Imi" ró5y1 w: Oj-

czyzna s!owa. Narracyjne wymiary kultury

1 red. W.J. Burszta1 W. Kuligow-

ski1 Pozna) "22"1 s. /2–5'1 tu s. /*.

5

Tam$e.

•

J. Wi!niewski1 0redniowieczne synody pomeza&skie. Dekanat sztumski 3+9*+–

–+3'+

41 Elbl(g •%%*1 s. 5%@ szerzej pisa•em na ten temat w: A.M. Wyrwa1

%%

Zasady fundacji opactw cysterskich

wypowiedzi widoczny jest praktycznie we wszystkich dokumentach
fundacyjnych od wczesnego !redniowiecza.

Niezale$nie od tego fundacje1 szczególnie fundacje ko!cio•ów1

klasztorów itp.1 w bardzo presti$owy sposób okre!la•y miejsce fun-
datora w!ród jemu wspó•czesnych1 a w rzeczywisto!ci zapewnia•y
pami,7 o nim na stulecia

*

.

Forma i czas realizacji poszczególnych fundacji by•y zró$nicowa-

ne. Wi(za•y si, one z zespo•em ró$nych czynników1 mi,dzy innymi
ze specy+k( miejsca lokacji1 zamo$no!ci( i stopniem zaanga$owania
fundatora1 wielko!ci( uposa$enia fundacji1 zaanga$owanych strzech
budowlanych itp. Prawie zawsze te$ obowi(zywa• okre!lony1 sta•y
rytm dzia•a) organizacyjno-prawnych1 zwi(zanych z za•o$eniem
danej instytucji@ inny w przypadku fundacji monarszych1 biskupich1
a inny1 gdy podejmowali j( fundatorzy o innej pozycji spo•ecznej.

Z dzia•alno!ci( tego typu zwi(zany by• te$ Zakon Cysterski1

w którym1 jak w niewielu innych wspólnotach1 mi,dzy innymi ze
wzgl,du na zasób i charakter zachowanych dokumentów mo$emy
!ledzi7 ogólne 3modelowe4 procedury zwi(zane z fundacj( jego no-

Pietas Ecclesiae et •des plebis. Szkice z dziejów religijno#ci i wierze& na ziemi
!ekne&skiej od #redniowiecza do czasów nowo5ytnych

1 Pozna) "225.

*

Po!ród bogatej historiogra+i na temat fundacji tego typu zob. m.in.: R. Mi-

cha•owski1 Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce
X–XIII wieku

1 Warszawa •%*% 3i nowsze wydania4@ ten$e1 Prüm i Urbs Caro-

li. Monarsze fundacje na tle kultury politycznej wczesnych czasów karoli&skich

1

w: Fundacje i fundatorzy w #redniowieczu i epoce nowo5ytnej1 red. E. Opali)-
ski1 T. Wi!licz1 Warszawa "2221 s. ••–'5@ H. Manikowska1 Princeps fundator
w przedkolacyjnym Wroc!awiu. Od Piotra W!ostowica do Henryka Brodatego

1

w: Fundacje i fundatorzy1 s. '•–#•@ J. Dobosz1 Dzia!alno#$ fundacyjna Kazimie-
rza Sprawiedliwego

1 Pozna) •%%#@ ten$e1 Monarchia i mo5ni wobec Ko#cio!a

w Polsce do pocz%tku XIII wieku

1 Pozna) "22"@ ten$e1 Kazimierz II Sprawiedli-

wy

1 Pozna) "2••@ M. Tomczaszek1 Klasztor i jego dobroczy&cy. 0redniowiecz-

na narracja o opactwie Brauweiler i rodzinie królowej Rychezy

1 Kraków "22•@

M. Przyby•1 Mieszko III Stary1 Pozna) "22"@ T. Ginter1 Dzia!alno#$ fundacyj-
na ksi"cia Mieszka III Starego

1 Kraków "22*@ M. Kaczmarek1 W s!u5bie Bogu

— w s!u5bie w!adzy. Historyczne uwarunkowania fundacji ksi%5"cych klaszto-
rów domowych na przyk!adzie dwunastowiecznych opactw cysterskich w Euro-
pie 0rodkowo-Wschodniej

1 w: Przysz!o#$ bada& nad histori% i kultur% cystersk%

w Polsce

1 red. E. 0u$yniecka1 A. Galar1 Wroc•aw "2••1 s. %–#•. Zob. te$

L. Wetesko1 Historyczne konteksty monarszych fundacji artystycznych w Wiel-
kopolsce do pocz%tku XIII wieku

1 Pozna) "22% — w wy$ej wymienionych

pracach dalsza literatura przedmiotu.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•22

wych opactw. W niniejszym opracowaniu postaramy si, spojrze7 na
nie przez pryzmat fundacji na ziemiach polskich.

Proces fundacji opactw cysterskich na ziemiach polskich1 podobnie

jak w Europie1 podlega• okre!lonym zasadom — procedurom

%

. Nasza

wiedza na ten temat uzale$niona jest jednak od stanu zachowania
informacji &ród•owych1 w tym dokumentów fundacyjnych1 zapisów
rocznikarskich1 wzmianek w kronikach1 zapisów z uchwa• Kapitu•y
Generalnej itd. Brak lub enigmatyczno!7 rodzimych &róde• oraz roz-
•o$enie fundacji w czasie1 przy tym nieznajomo!7 rz(dz(cych nimi
praw1 powodowa•y w historiogra+i wiele nie!cis•o!ci. Szczególnie1
gdy chodzi•o o ustalenie daty powstania danego opactwa. W takich
przypadkach bardzo cz,sto przyjmowano jedn( z pierwszych dat1
któr( podawa•y &ród•a1 niezale$nie od tego1 z którym etapem fundacji
by•a ona zwi(zana. Skutkowa•o to cz,sto znacznymi rozbie$no!ciami
w interpretacji faktów zwi(zanych z „pocz(tkami” danego klasztoru.
S•u$y•o równie$ do podwa$ania autentyczno!ci dokumentów zwi(-
zanych z tym procesem itp.

Mimo pewnych ogranicze) znajomo!7 zasad fundacji pozwala jed-

nak na !ci!lejsze uporz(dkowanie kolejnych etapów tworzenia opac-
twa. To z kolei daje mo$liwo!7 bli$szego sprecyzowania daty1 od któ-
rej dany klasztor mo$na uwa$a7 za jednostk, prawnie przynale$n( do
zakonu. Wa$ne1 aczkolwiek niedoceniane znaczenie dla rozpoznania
tego problemu ma opracowanie Józefy Zawadzkiej o procesie fundo-
wania opactw cysterskich w XII i XIII w.

•2

W wyniku analizy &róde•

zakonnych1 to jest Charta caritatis

••

1 Instituta

•"

1 czyli ustaw dorocznych

%

J. Zawadzka1 Proces fundowania opactw cysterskich w XII i XIII wieku1 RHum.1

•1 •%#*1 s. •"•–•#21 tu s. ••#1 przyp. • oraz s. •"#–•"51 •'*–•'%1 przyp. "51
/2@ ta$1 Fundacje cysterskie w Ma•opolsce w XII i XIII wieku1 Lublin
•%## 3maszynopis4 omówiony przez J. K•oczowskiego w: „Sprawozda-
nia z Czynno!ci Wydawniczej i Posiedze) Naukowych oraz Kronika To-
warzystwa Naukowego KUL”1 •%#*1 nr • 3• wrze!nia •%#' – '• grudnia
•%#541 s. •5'–•••.

•2

J. Zawadzka1 Proces fundowania1 passim.

••

Charta caritatis i Capitula w ••#• r. zredagowano pod wspólnym tytu•em

Instituta generalis capituli apud Cistercium

1 zob. Cîteaux. Documents Primitifs.

Texte latin et traduction française

1 éd. F. de Place1 G. Ghislain1 J.-Ch. Christo-

phe1 Cîteaux •%** 3Cîteaux1 •41 s. "•–#' oraz literatura zebrana w przyp. '#
w artykule: Powstanie zakonu cystersów … w niniejszym tomie.

•"

Na ten temat zob. m.in.: J.A. Lefèvre1 A propos de la composition des In-

stituta Generalis Capituli apud Cistercium

1 Collectanea1 •51 •%#/1 s. •#•-•*"@

•2•

Zasady fundacji opactw cysterskich

Kapitu•y Generalnej1 oraz analizy bie$(cych uchwa• tej instytucji

•'

au-

torka wyodr,bni•a kilka elementów 3w czasie i przestrzeni41 charak-
teryzuj(cych prawny i organizacyjny przebieg fundacji. Na tej pod-
stawie opracowa•a model 3przybli$ony schemat4 obrazuj(cy kolejne
dzia•ania zmierzaj(ce do powo•ania nowej placówki zakonnej.

Od og•oszenia tych bada) do chwili obecnej min,•o blisko 52 lat1

jednak niewielu autorów podj,•o prób, potwierdzenia lub wery+-
kacji stworzonego przez Zawadzk( schematu i wykorzystania go
w analizach fundacji opactw cysterskich. Tylko niewielka cz,!7 ba-
daczy po!rednio lub bezpo!rednio posi•kowa•a si, jej ustaleniami.
W wi,kszo!ci przypadków nie by•y to jednak prace1 które odzwier-
ciedla•yby g•ówne zasady tego procesu. Prekursorami takich bada)1
jeszcze przed opublikowaniem pracy Józefy Zawadzkiej1 byli mi,dzy
innymi Józef Mitkowski

•/

i Zbigniew Wielgosz

•#

. Pog•,bione analizy

fundacji opactw oparte na tym schemacie wykorzystali nast,pnie
w swoich rozwa$aniach Tadeusz Przybysz

•5

1 Stanis•aw Rybandt

••

1

J.B. van Damme1 Genèse des Instituta generalis Capituli1 Cîteaux1 •"1 •%5•1
s. "*–52.

•'

Canivez. O Kapitule Generalnej zob. m.in. J.B. Mahn1 L’Ordre cistercien

et son gouvernement des origines des millieu du XII

e

siècle 4+*/3–+'916

1 Paris

•%/#.

•/

J. Mitkowski1 Pocz%tki klasztoru cystersów w Sulejowie. Studia nad dokumen-

tami, fundacj% i rozwojem uposa5enia do ko&ca XIII wieku

1 Pozna) •%/%.

•#

Z. Wielgosz1 Pocz%tki wielkiej w!asno#ci klasztornej cystersów w Lubi%5u1 RH1

""1 •%#51 s. 5•–•"/1 zw•. •'–•2' i n. 3autor ten co prawda nie móg• ko-
rzysta7 jeszcze z ustale) Zawadzkiej1 zaprezentowa• jednak bardzo no-
woczesny1 zbli$ony do niej tok post,powania przy rekonstrukcji procesu
fundacji4.

•5

T. Przybysz1 Fundacja i pierwotne uposa5enie klasztoru cystersów w =eknie1

RN1 •1 •%•51 s. #5–••.

••

S. Rybandt1 0redniowieczne opactwo cystersów w Rudach1 Wroc•aw •%••1

zw•. s. ••–'". Zob. te$ A. Kie•basa1 Konwent rudzkich cystersów1 w: Cystersi
w Rudach. Materia!y z konferencji zorganizowanej w dniach 1 i 9 czerwca '**/ r.
w Opolu i Rudach przez Wydzia! Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego i diece-
zj" gliwick% z okazji (1* rocznicy fundacji opactwa cysterskiego w Rudach

1 red.

F. Wolnik1 Opole "22% 3Z Dziejów Kultury Chrze!cija)skiej na 6l(sku1 #%41
s. '•–/5 3tu syntetyczne omówienie procesu fundacji4@ A. Barciak1 Fun-
dacja rudzkiego opactwa

1 w: Cystersi w Rudach1 s. /•–##@ Opactwo cysterskie

w Rudach na Górnym 0l%sku w #wietle bada& terenowych w latach +//'–+//1

1

red. L. Kajzer1 Katowice "22• — w wy$ej wymienionych pracach dalsza
literatura przedmiotu.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•2"

a przede wszystkim Józef Dobosz

•*

1 Krzysztof Kaczmarek

•%

1 Andrzej

Marek Wyrwa

"2

i inni.

Proces fundacji1 tak jak bardzo wiele innych dzia•a) ludzkich1 jak

ustali•a Józefa Zawadzka1 mia• charakter dynamiczny1 rozci(gni,ty

•*

J. Dobosz1 Dokument fundacyjny klasztoru cystersów w =eknie1 SMDP1 •1 •%*%1

s. #'–*'@ ten$e1 Uwagi o fundacji opactwa cystersów w Sulejowie1 „Sprawozda-
nia Pozna)skiego Towarzystwa Przyjació• Nauk. Wydzia• Nauk o Sztu-
ce”1 nr •2•1 •%*" 3druk: •%*%41 s. ••–%•@ ten$e1 Proces fundacyjny i pierwotne
uposa5enie opactwa cystersów w J"drzejowie

1 w: Cystersi w Polsce w 31*-lecie

fundacji opactwa j"drzejowskiego

1 red. D. Olszewski1 Kielce •%%21 s. /2–•%@

ten$e1 Okoliczno#ci i motywy fundacji klasztoru cystersów w Sulejowie1 NP1
*'1 •%%/1 s. •••–•*•@ ten$e1 Dzia!alno#$ fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwe-
go

@ ten$e1 Za!o5enie klasztoru w =eknie na tle dwunastowiecznych fundacji cy-

sterskich na ziemiach polskich

1 w: Cystersi !ekne&scy w krajobrazie kulturowym

ziem polskich w 31*-lecie fundacji opactwa cysterskiego w =eknie ++1)–'**).
Materia!y z sesji naukowej odbytej w W%growcu, w dniu 8 lipca '**) roku z oka-
zji jubileuszu fundacji Opactwa Cysterskiego w =eknie

1 red. A.M. Wyrwa1 0ek-

no–W(growiec–Pozna) "22/1 s. 5%–*•.

•%

K. Kaczmarek1 Proces fundacyjny klasztoru cystersów w Wieleniu 4+'(( –

ok. +'316

1 NP1 *#1 •%%51 s. /%–•'.

"2

Zob. m.in.: A.M. Wyrwa1 Cystersi. Duchowo#$ i organizacja 5ycia w zako-

nie 4do XV wieku6 i pocz%tki fundacji na ziemiach polskich. Zarys

1 w: Cystersi

w Polsce

1 s. ••–'%1 zw•. ••–"/@ ten$e1 Rozprzestrzenianie si" cystersów w Eu-

ropie Zachodniej i na ziemiach polskich

1 w: Cystersi w kulturze #redniowiecz-

nej Europy

1 red. J. Strzelczyk1 Pozna) •%%"1 s. "#–#/1 zw•. "%–'2@ ten$e1

Cis tercian Monasteries in Wielkopolska. Historical Background and State of Re-
search

1 Cîteaux1 /'1 •%%"1 s. '/'–/25@ ten$e1 Etappen der Ortsveränderung

der Zisterzienserklöster in Europa ab ++. bis +8. Jahrhundert. Die Zisterzien-
ser — Filiationen auf dem polnischen Boden im +'. Jahrhundert

1 w: Naissance

et fonctionnement des réseaux monastiques et canoniaux. Actes du +

er

Colloque

International du C.E.R.C.O.M. Saint Etienne, +9–+3 septembre +/31

1 Saint-

-Étienne •%%•1 s. '"•–'''1 ten$e1 Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów
cysterskich linii altenberskiej. =ekno, L%d, Obra

1 Pozna) •%%#@ ten$e1 Pocz%tki

klasztoru cysterskiego w Zemsku. Próba rekonstrukcji procesu fundacji

1 w: Kra-

je s!owia&skie w wiekach #rednich. Profanum i sacrum

1 red. H. Kó•ka-Krenz1

W. 0ozi)ski1 Pozna) •%%*1 s. 522–5•"@ ten$e1 Kto i jak d!ugo budowa! klasz-
tory w #redniowieczu? Od mitu do rzeczywisto#ci w #wietle dzia!alno#ci budow-
lanej cyster

sów1 „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”1 •1 "22#1

s. •2#–•"/@ syntetyczne omówienie fundacji klasztoru w 0eknie zob.: Do-
kument fundacyjny Zbyluta dla klasztoru cysterskiego w =eknie z ++1) roku

1

red. A.M. Wyrwa1 t•um. A. Strzelecka1 Pozna)–Gniezno "2•5 i inne prace
tego autora.

•2'

Zasady fundacji opactw cysterskich

w czasie. Jak wynika z analizowanych przez ni( &róde• normatywnych
zakonu cystersów i innych1 przebiega• on w nast,puj(cych etapach

"•

.

Pierwszy etap zwi(zany by• ze wst,pnym przygotowaniem fun-

dacji. W jego ramach fundator:

•. powzi(• my!l o ufundowaniu opactwa1
". stara• si, o uzyskanie aprobaty biskupa lub arcybiskupa [czy

ksi,cia —A.M.W.] na jej realizacj,1

'. podejmowa• w jakim! opactwie lub na Kapitule Generalnej sta-

rania o konwent celem zasiedlenia nowego klasztoru przez zakonni-
ków@ okre!la• warunki materialne1 jakie mia•y stanowi7 podstaw, do
budowy i prawid•owego funkcjonowania przysz•ego klasztoru 3we-
d•ug Zawadzkiej punkty ". i '. mog( wyst,powa7 w ró$nym nast,p-
stwie chronologicznym4.

Etap drugi odnosi• si, do dzia•a) prawnych zmierzaj(cych do za-

twierdzenia fundacji.

Realizowano go mi,dzy innymi przez:
•. wniesienie do Kapitu•y Generalnej wniosku o zezwolenie na do-

konanie fundacji1

". wydanie przez Kapitu•, Generaln( polecenia na przeprowadze-

nie wizytacji miejsca przysz•ej lokacji klasztoru i wyznaczenie wizy-
tatorów 3to jest opatów z istniej(cych opactw@ polecenia te mog•y by7
wydane bezpo!rednio opatom zgromadzonym na Kapitule@ je$eli na-
tomiast dany opat nie by• obecny na posiedzeniu1 to do przekazania
mu tego zlecenia by• zobowi(zany najcz,!ciej opat klasztoru z dane-
go terytorium4.

Obowi(zki i uprawnienia wizytatorów by•y !ci!le okre!lone. Spro-

wadza•y si, do:

a4 ustalenia1 czy przysz•e opactwo b,dzie dostatecznie wyposa$o-

ne w ziemi,1

b4 zaopiniowania czy miejsce wskazane na fundacj, nadaje si, do

wzniesienia klasztoru 3zgodnie z zasadami obowi(zuj(cymi w za-
konie4 oraz czy fundator b,dzie partycypowa• przy jego budowie
3por. Instituta1 p. •"1 II41

c4 przeanalizowania przysz•ych dochodów opactwa1
d4 sprawdzenia odleg•o!ci danego opactwa od innych1

"•

Schemat podajemy za J. Zawadzk(1 Proces fundowania.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•2/

e4 zorientowania si,1 czy dobra ziemskie nie b,d( w przysz•o-

!ci przysparza•y k•opotów wynikaj(cych z ewentualnych roszcze)
prawnych rodziny fundatora1

f4 rozeznania si, w stosunku fundatora do przysz•ego opactwa

""

.

Po z•o$eniu sprawozdania przez wizytatorów na kolejnej Kapitule

3przewa$nie w nast,pnym roku4 mia•o miejsce:

'. przyj,cie i rozpatrzenie wniosków wizytatorów i wydanie od-

powiedniej decyzji.

Je!li decyzja Kapitu•y by•a pozytywna1 nast,powa•a wówczas re-

alizacja dalszych etapów fundacji1 to jest wyznaczenie macierzy dla
nowego klasztoru lub akceptacja z•o$onej wcze!niej propozycji.

W dalszej kolejno!ci nast,powa• etap trzeci zwi(zany z organiza-

cj( opactwa w miejscu lokacji1 to jest mi,dzy innymi:

•. sprowadzenie konwentu 3cz,sto jednak przybycie pe•nego kon-

wentu poprzedza•o pojawienie si, najpierw niewielkiej kolonii z•o$o-
nej ze specjalistów i s•u$by budowlanej4

"'

1

". rozpocz,cie budowy ko!cio•a i podstawowych zabudowa)

klasztornych1 które przewidywa•a Charta caritatis.

Proces ten ko)czy•o:
'. wystawienie dyplomu kon+rmacyjnego 3nie zawsze musia• to

by7 dokument1 cz,sto by•a to tylko zapiska o fundacji4

"/

1

/. konsekracja ko!cio•a klasztornego

"#

.

Spe•nienie dwóch ostatnich punktów by•o jednoznaczne z uzna-

niem przez zakon nowego klasztoru za samodzieln( placówk, pod-
porz(dkowan( macierzy i Kapitule Generalnej

"5

.

""

Tam$e1 s. •/"–•//@ A.M. Wyrwa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów1 s. "•–"*1

XII i LXXI.

"'

S. Rybandt1 0redniowieczne opactwo1 s. ••.

"/

J. Dobosz1 Uwagi o fundacji1 s. •• i n.

"#

Zob. J. Zawadzka1 Proces fundowania1 s. •'*–•'%1 przyp. "5@ A.M. Wyrwa1

Rozprzestrzenianie si" cystersów

1 s. "%–'2 i n.

"5

Do ko)ca XIV w. u cystersów obowi(zywa•a zasada silnej centralizacji

wewn,trznej. Po tym okresie nast,puje rozlu&nienie wi,zów +liacyjnych1
na ten temat zob. m.in.: J. K•oczowski1 Prowincja polska cystersów w #wietle
akt kapitu!y generalnej tego zakonu z XV wieku

1 w: Polska w #wiecie. Szkice

z dziejów kultury polskiej

1 red. J. Dowiat et al.1 Warszawa •%•"1 s. ••%–•%*.

Wspominaj( o tym Statuty Kapitu•y Generalnej1 na przyk•ad pod •/*• r.
podaj( 3Canivez V1 s. 52"–52'1 przyp. 5"41 $e w wypadku niewype•niania
obowi(zków wizytowania podleg•ych klasztorów nast,powa•a zmiana

•2#

Zasady fundacji opactw cysterskich

Uchwa•y zakonne dosy7 jednoznacznie okre!la•y ten moment

w punkcie drugim Instituta. Stwierdzono tam bowiem1 $e: „dwuna-
stu mnichów z trzynastym opatem 3mo$e4 przej!7 do nowego klasz-
toru1 nie mog( tam jednak zosta7 zatwierdzeni1 dopóki nie b,d( przy-
gotowane miejsca dla: [•] ksi(g1 ["] do zamieszkania i niezb,dnych
rzeczy1 ['] przynajmniej do ksi(g mszalnych1 regu•y1 ksi,gi 7wicze)1
psa•terza1 hymnarza1 kolekcjonarza1 [/] dormitorium1 [#] celi go!cin-
nej i furtiana oraz [5] rzeczy niezb,dnych do $ycia doczesnego1 tak
aby mo$na tam $y7 i natychmiast zachowywa7 regu•,”

"•

.

Szczególnie wa$ne w tym zapisie jest sformu•owanie: „aby tam

$y7 i natychmiast zachowywa7 regu•,”. Czyli obok dormitorium mu-
sia• bezwzgl,dnie istnie7 konsekrowany 3lub po!wi,cony4 obiekt sa-
kralny — cz,sto oratorium1 niekiedy tylko pe•noplanowy ko!ció•.

W normatywnych &ród•ach zakonnych proces ten z wielk( precy-

zj( mo$liwy jest do wychwycenia od lat dziewi,7dziesi(tych XII w.
Od tego czasu Kapitu•a Generalna by•a bezpo!rednim organem kon-
troluj(cym zak•adanie nowych fundacji w Europie. Cho71 jak wiemy1
wspólnota cysterska powsta•a w •2%* r.1 a mi,dzy t( dat( a latami
dziewi,7dziesi(tymi XII w. nie mamy dok•adnych &róde• na ten te-
mat1 to mimo wszystko1 jak napisa•a Anna Galar1 „nie mamy pod-
staw1 aby w(tpi71 $e wcze!niej by•o inaczej”

"*

. W trakcie swoich pio-

nierskich bada)1 jednoznacznie te$ wykaza•a1 $e „niemal wszystkie
trzynastowieczne fundacje klasztorów cysterskich na ziemiach pol-
skich by•y uzgadniane z Kapitu•( Generaln(”

"%

.

podleg•o!ci i prawa wizytacji. Ze wzgl,du m.in. „na trudno!ci komuni-
kacyjne” i niespe•nianie takich obowi(zków zosta•o odebrane opatowi
Esrom prawo wizytowania klasztorów w Hildzie i Ko•baczu1 na jego
miejsce wyznaczono opata z klasztoru Neukamp z pe•nymi prawami do
wizytacji1 wydawania rozporz(dze) itp.

"•

Canivez I1 s. •#@ J. Zawadzka1 Proces fundowania1 s. •"51 przyp. 5@ A.M. Wyr-

wa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów1 s. "• i n. Zob. te$: S. Rybandt1 0rednio-
wieczne opactwo

1 s. ••@ F. Winter1 Die Zisterzienser des nordöstlichen Deutsch-

lands. Ein Beitrag zur Kirchen- und Kulturgeschichte des deutschen Mi7elalters

1

Bd. I1 Gotha •*5*1 s. *1 '•'.

"*

Zob. obszerne rozwa$ania: A. Galar1 W europejskiej wspólnocie cysterskiej.

Udzia! cystersów z historycznych ziem polskich w Kapitu!ach Generalnych
w Cîteaux 4XII–XVIII w.6

1 Kraków "2•/ 3Cistercium Mater Nostra. Studia

et documenta1 "41 s. •5' i n.

"%

Tam$e1 s. •5'–•*2 i n.1 oraz tab. III-•.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•25

Z dotychczasowych bada) archeologicznych i architektonicznych

wiadomo te$1 $e budowa ko!cio•a i klasztoru by•a wielokrotnie roz•o-
$ona nawet na kilkadziesi(t i wi,cej lat. Najcz,!ciej1 zw•aszcza w wa-
runkach polskich1 najpierw w niektórych przypadkach wznoszono
zabudowania drewniane 3szczególnie klasztorne4 i tylko cz,!7 najbar-
dziej potrzebnych obiektów 3bardzo cz,sto tylko murowane wschod-
nie skrzyd•o ko!cio•a — oratorium4. W wielu przypadkach konwent
przejmowa• te$ istniej(ce ju$ obiekty murowane. Dalsze inwestycje
budowlane post,powa•y wraz z mo$liwo!ciami +nansowymi opac-
twa1 hojno!ci( darczy)ców itp.

'2

'2

Na ten temat zob. m.in.: M. KuŒner1 Czy cystersi spe!niali w Europie 0rod-

kowej rol" pionierów sztuki gotyckiej?

1 w: Historia i kultura cystersów w dawnej

Polsce i ich europejskie zwi%zki

1 red. J. Strzelczyk1 Pozna) •%*•1 s. '*•–/•"@

A.M. Wyrwa1 Stan bada& nad architektur% ze stanowiska nr ) w =eknie1 SMDP1
•1 •%*%1 s. •'•–•**@ Z. 6wiechowski1 Architektura polskich cystersów w kon-
tek#cie europejskim

1 w: Cystersi w kulturze #redniowiecznej Europy1 s. •'•–•/•@

K. Bia•oskórska1 La fabrique du Maître Simon et son activité en Pologne dans la
première moitié du XIIIe siècle. Un cas isolé ou un témoignage de la élevolution
de la pratique de construire chez les cisterciens?

1 „Arte Mediévale”1 II serie1 *1

•%%/1 s. #•–*#@ M. Kunkel1 „Pars pro toto” czyli wschodnie skrzyd!a klaszto-
rów ma!opolskich jako samodzielne budowle

1 NP1 *'1 •%%/1 s. '%'–/•2@ E. 0u-

$yniecka1 Wyniki bada& architektury #redniowiecznych klasztorów cysterskich
•liacji lubi%skiej

1 tam$e1 s. /••–/"*@ E. Badstübner1 Zur Rolle märkischer Zis-

terzienserkirchen in der Baukunst des Ordens und in der Backsteinarchitektur

1

w: Zisterzienser in Brandenburg1 hrsg. von O.H. Schmidt1 D. Schumann1 Ber-
lin •%%5 3Studien zur Geschichte1 Kunst und Kultur der Zisterzienser1 •41
s. ""–'•@ L. Wetesko1 0redniowieczna architektura i sztuka w kr"gu zakonu
cystersów w Polsce

1 w: Monasticon Cisterciense Poloniae1 red. A.M. Wyrwa1

J. Strzelczyk1 K. Kaczmarek1 t. I1 Pozna) •%%%1 s. "•'–"/5@ M. Untermann1
Forma Ordinis. Die mi7elalterliche Baukunst der Zisterzienser

1 München–Ber-

lin "22•@ E. 0u$yniecka1 Przeobra5enia architektury #redniowiecznego klaszto-
ru cysterskiego w Rudach na podstawie bada& architektonicznych w '**+ roku

1

„Architectus”1 • 3••41 "22"1 s. "'–/'@ ta$1 Wolno#$ wyboru projektu normy
cysterskiej architektury zakonnej a tzw. typowy plan klasztoru

1 „Wielkopol-

skie Sprawozdania Archeologiczne”1 •1 "22#1 s. •'–"'@ ta$1 J.M. Marszal-
ska1 Szczyrzyc. Dzieje budowy opactwa cysterskiego1 Wroc•aw "22#@ ta$1
Z. 6wiechowski1 R. Kunkel1 Architektura opactw cysterskich. Ma!opolskie
•lie Morimond

1 Wroc•aw "22*@ E. 0u$yniecka1 Badania architektoniczne #red-

niowiecznego klasztoru w L%dzi

e1 w: Lenda medii aevi. 0redniowieczne zabytki

dawnego opactwa w L%dzie. Nowe odkrycia, najnowsze badania

1 red. J. No-

wi)ski1 wspó•pr. P. Mrozowski1 L(d–Pozna)–Warszawa "2•#1 s. •2–'•@

•2•

Zasady fundacji opactw cysterskich

Po prawnym zatwierdzeniu klasztoru mi,dzy nowym opactwem

a macierz( istnia• bezpo!redni zwi(zek. Macierz wed•ug obowi(zu-
j(cych zasad by•a zobowi(zana do wizytacji swojej +lii1 a opat +lii do
odwiedzania przynajmniej raz w roku opactwa macierzystego

'•

.

Oprócz tego „corocznie wszyscy opaci [którzy nale$eli] do wspól-

noty Cistercium […] winni si, spotyka7 [w Cîteaux] w dniu Pod-
wy$szenia Krzy$a 6wi,tego [to jest •/ wrze!nia] i na tym spotkaniu
omawia7 sprawy dotycz(ce przestrzegania !wi,tej regu•y i porz(dku
ca•ego $ycia oraz pilne przestrzeganie mi,dzy sob( niepodwa$alnego
pokoju”

'"

.

Opis dzia•a) zwi(zanych z erygowaniem klasztoru w &ród•ach pi-

sanych !ledzi7 mo$emy ju$ od momentu tworzenia zakonu.

W Exordium parvum1 w którym zosta•y przedstawione czynno!ci

zwi(zane z budow( pierwszego w zakonie klasztoru 3to jest Cister-
tium

— Cîteaux4 zapisano mi,dzy innymi1 $e "• mnichów z klasztoru

Molesmes: „stworzywszy gromad,1 ochoczo uda•o si, na miejsce sa-
motne nazwane Cistertium 3Cîteaux4.

Miejsce to po•o$one w diecezji Châlons1 by•o schronieniem jedynie

dla dzikich zwierz(t1 […] niedost,pne dla ludzi z powodu g,sto ro-
sn(cych drzew i ciernistych zaro!li. Przybywszy tam m,$owie Bo$y1
zdaj(c sobie spraw, z ma•ej warto!ci tego miejsca dla ludzi !wieckich
i jego niedost,pno!ci1 uznali je za tym bardziej odpowiednie dla pro-
wadzenia tam $ycia zakonnego wedle idea•u1 jaki sobie wytworzyli.
[…] Tote$ po uzyskaniu aprobaty biskupa Châlons oraz zgody w•a!-
ciciela tego terenu — zabrali si, do budowy klasztoru po wyci,ciu

A. Andrzejweski1 L. Kajzer1 J. Pietrzak1 Etapy budowlane klasztorów cyster-
skich na Górnym 0l%sku

1 „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”1

•1 "22#1 s. #•–5%@ J. Augustyniak1 Cysterskie opactwo w Sulejowie. Rozwój
przestrzenny do ko&ca XVI wieku w #wietle bada& archeologiczno-architekto-
nicznych w latach +/3/–'**)

1 0ód& "22#. Zob. te$ etapy budowy klasztoru

w Altenbergu: A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne1 s. '"–/• i n.@ ten$e1 Kto i jak
d!ugo budowa! klasztory w #redniowieczu?

1 s. •2#–•"/. Zob. te$: M. Kaczma-

rek1 W s!u5bie Bogu — w s!u5bie w!adzy. His toryczne uwarunkowania fundacji
ksi%5"cych klasztorów domowych na przyk!adzie dwunastowiecznych opactw
cysterskich w Europie 0rodkowo-Wschodniej

1 w: Przysz!o#$ bada&1 s. %–#•@ pro-

ces ten mo$na te$ !ledzi7 w przypadku opactw linii m,skiej na ziemiach
polskich1 zob. Monasticon I–II.

'•

Canivez I1 s. •#1 przyp. XII.

'"

Tam$e1 s. •'.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•2*

i usuni,ciu g,stych drzew i ciernistych krzewów. […] Ksi($, Bur-
gundii — Odo1 z rado!ci( patrz(c na ich !wi,ty zapa• oraz na pro!b,
listown( […] legata [Hugona]1 w•asnym sumptem doprowadzi• do
ko)ca budow, klasztoru1 który mnisi zacz,li wznosi7 z drewna1 a ich
samych przez d•ugi czas zaopatrywa• we wszystko co [by•o] potrzeb-
ne oraz hojnie obdarzy• gruntami i $ywym inwentarzem”

''

.

Po wzniesieniu i wst,pnym zagospodarowaniu „Nowego Klaszto-

ru” dom ów zosta• podniesiony do rangi opactwa

'/

.

Podobnie przebiega• proces fundacji klasztoru w Morimondzie

i jego +lii w Altenbergu

'#

. Ich realizacja rozpocz,•a si, od porozumie-

nia fundatora z w•adzami ko!cielnymi danego terytorium. Po akcep-
tacji powzi,tego przez nich zamys•u nast,powa•y kolejne dzia•ania.

W pocz(tkowym okresie nie by•a jeszcze bezwzgl,dnie wymaga-

na zgoda Kapitu•y na budow, opactwa. Zasad( sta•o si, to1 jak po-
wiedzieli!my wy$ej1 dopiero od ko)ca XII w. 3od ••%• r.4 wraz ze
wzrostem liczebnym nowych placówek zakonu. Przez wprowadze-
nie tych zasad d($ono do unikni,cia samowoli opactw1 a jednocze-
!nie do bezpo!redniej kontroli w•adz zakonnych nad rozrastaj(c( si,
sieci( klasztorn(. W XII w. unormowano to w statutach zakonnych
i Charta caritatis1 a nast,pnie mody+kowano postanowieniami Kapi-
tu•y Generalnej.

W statutach na temat fundacji1 budowy i charakteru nowo wzno-

szonych opactw zapisano mi,dzy innymi1 $e:

•. klasztory musz( by7 lokowane w miejscach 3odosobnionych4

oddalonych od terenów zamieszka•ych przez ludzi

'5

1

". nowa placówka mo$e by7 uznana i zatwierdzona jako klasztor

w momencie pe•nego przygotowania tego miejsca do zachowywania
regu•y

'•

.

Na ziemiach polskich bezpo!rednim przyk•adem takiego proce-

su jest opis fundacji klasztoru w Henrykowie na 6l(sku1 tworzonego

''

Exordium parvum1 Regina Mundi1 "1 •%*%1 s. •%–'/ 3t•umaczenie wed•ug

W•adys•awa Zaros•ego41 tu s. "• i n.

'/

Tam$e1 s. "•–"". Zob. te$: M. Lebeau1 Chronologie de l’histoire de Cîteaux1

Dijon •%*•1 s. •'–•/.

'#

Por. m.in.: A. Dubois1 Geschichte der Abtei Morimond1 Münster •*##1 zw•.

s. '•2–'••.

'5

Canivez I1 s. •'.

'•

Tam$e1 s. •#.

•2%

Zasady fundacji opactw cysterskich

w latach •"""–•""*

'*

. Relacja na ten temat zawarta jest w Ksi"dze hen-

rykowskiej

'%

. Zapis ten konfrontujemy ze schematem opracowanym

przez Józef, Zawadzk(

/2

. Poni$ej cytujemy go dok•adnie w takim

uk•adzie 3merytorycznym i chro nologicznym41 w jakim zosta• poda-
ny przez autora tej kroniki.

•. Powzi,cie my!li fundacyjnej klasztoru

„B•yszcz(cy wieloma cnotami m($ !wi(tobliwy Miko•aj pe•ni(cy
w czasach ksi,cia Henryka Brodatego urz(d najwy$szego notariatu
w jego kancelarii. Dzi,ki swojej pracy1 szlachetno!ci obyczajów by•
czczony przez samego ksi,cia. Dorobi• si, pewnego dostatku1 który
chcia• spo$ytkowa7 na realizacj, «zacnego zamiaru

/•

i […] zrodzi•a

si, w cicho!ci jego serca religijna i !wi,ta my!l oraz — jak wierzymy
— bardzo Bogu mi•a intencja. Rozmy!la• bowiem1 w jaki by sposób
móg• da7 pocz(tek jakiemu! domowi zakonnemu i dokona7 tego ze
swoich w•asnych funduszów wedle swojej mo$no!ci ku czci Boga
i !w. Jana»

/"

. […] Omówiwszy swój pomys• z Piotrem1 proboszczem

ko!cio•a katedralnego we Wroc•awiu1 i Idzim «niegdy! tego$ ko!cio•a
archidiakonem1 lecz wówczas mnichem naszego klasztoru macierzy-
stego w Lubi($u» us•ysza•1 $e: «je$eli […] zechce spe•ni7 !luby swojej
duszy1 to niech na tym miejscu zaszczepi latoro!l zakonu cystersów1
bo gdzie ten zakon raz zapu!ci korzenie1 to nie da si, •atwo st(d usu-
n(7 naporowi przeciwie)stw»

/'

.

'*

Zob. m.in.: H. Grüger1 Heinrichau. Geschichte eines schlesischen Zisterzien-

serkloster +''(–+/((

1 Köln–Wien •%•* 3Forschungen und •uellen zur Kir-

chen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands1 •54@ H. D(browski1 Uformo-
wanie si" wielkiej w!asno#ci feudalnej klasztoru cystersów w Henrykowie

1 RH1

"•1 •%#'–•%#/1 s. •2%–•/# 3tam dalsze wskazówki bibliogra+czne4.

'%

Ksi"ga henrykowska1 wyd. R. Grodecki1 Pozna)–Warszawa •%/%1 s. 5%@ wy-

danie pe•ne z tekstem •aci)skim1 t•umaczeniem i faksymile orygina•u 3z tej
wersji korzystamy w tek!cie4 Ksi"ga henrykowska. Liber fundationis claustri
Sancte Marie Virginis in Heinrichow

1 t•um. R. Gordecki1 Wroc•aw •%%•@ wy-

danie popularne: Ksi"ga Henrykowska1 t•um. R. Grodecki1 Wroc•aw •%%2.

/2

Punkty od •–• odpowiadaj( schematowi J. Zawadzkiej1 cytaty pochodz(

z Ksi"gi henrykowskiej.

/•

Ksi"ga henrykowska1 ks. I1•1 s. "–/.

/"

Tam$e1 s. /.

/'

Tam$e1 s. #.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

••2

Miko•aj odrzek•: «by•o i jest zamiarem mego serca kwiat tego$ za-

konu zaszczepi7 w tym miejscu1 je$eli si, to spodoba Bogu oraz je$eli
zgod, pana mojego ksi,cia w tej sprawie uda si, wyjedna7»”

//

.

". Udzielenie zgody przez biskupa lub ksi,cia na fundacj, klasztoru

„Miko•aj uzyskawszy pos•uchanie u ksi,cia1 dzi,ki wstawiennictwu
Wawrzy)ca biskupa katedry wroc•awskiej1 Paw•a biskupa diecezji
pozna)skiej oraz Wawrzy)ca biskupa lubuskiego1 uzyska• od ksi,-
cia nast,puj(c( odpowied&: «Chocia$ w sercu moim powzi(•em za-
miar wydania innych zarz(dze) co do tego miejsca1 przecie$ ponie-
wa$ pro!ba !wi(tobliwa wyjdzie — jak si, nale$y spodziewa7 — na
pomno$enie zbawienia wielu dusz1 nie chc, przekornie sprzeciwia7
si, tak zbo$nym i bogobojnym waszym pro!bom1 lecz ku czci Boga
Wszechmog(cego1 Naj!wi,tszej Panny i !w. Jana dopuszczam te pro!-
by wasze do skutecznego wys•uchania z tym wszak$e zastrze$eniem1
$e je$eli w tym miejscu Henrykowie zbudowany zostanie klasztor1 to
zas•uga jego za•o$enia przypisana b,dzie nie Miko•ajowi1 lecz mnie
i moim nast,pcom

/#

. […] $ycz, sobie1 by ten klasztor w Henrykowie

by• fundacj( i po!wi,ca• wspominki synowi mojemu Henrykowi [Po-
bo$nemu] i jego nast,pcom. […] pan Miko•aj z uszanowaniem przy-
pad• do kolan pana m•odszego [Henryka Pobo$nego] i otrzyma• tam
od niego moc i upowa$nienie do za•o$enia w tym miejscu klasztoru.
[Dzia•o si,] […] we wsi Henrykowie roku Pa)skiego •"""»”

/5

.

'. Staranie si, o konwent w Kapitule Generalnej lub w istniej(cym
klasztorze

„Otrzymawszy za! od ksi,cia pana w•adz, zbudowania tu klasztoru1
Miko•aj z ca•(1 jak( tylko móg•1 gorliwo!ci( zabiega•1 aby konwent tu
jak najszybciej zosta• przys•any”

/•

.

//

Tam$e.

/#

Tam$e1 s. 5.

/5

Tam$e1 s. %.

/•

Tam$e.

•••

Zasady fundacji opactw cysterskich

/. Wniesienie wniosku do Kapitu•y Generalnej1 wizytacja miejsca lo-
kacji klasztoru i wydanie miejsca decyzji o lokacji opactwa

W Ksi"dze henrykowskiej nie ma na ten temat bezpo!rednich informa-
cji. Po!rednio o wizytacji mówi( mi,dzy innymi tylko przytoczone
wy$ej opisy i zapiska podana przez Franza Wintera. Wed•ug roczni-
ków cysterskich cytowanych przez tego autora wniosek do Kapitu•y
Generalnej zosta• wniesiony bezpo!rednio przez „ksi,cia polskiego”.

Zgoda na fundacj, zosta•a wydana przez t, instytucj, prawdo-

podobnie w •""# r.

/*

Miejsce lokacji klasztoru w Henrykowie mieli

wizytowa7 opaci z Sulejowa i Koprzywnicy. Canivez nie zamieszcza
jednak $adnej informacji na ten temat.

#. Przybycie konwentu i budowa klasztoru

„W roku tedy •""• dnia % czerwca m,$owie godni uwielbienia za
!wi,to!7 swoich cnót1 o wytrwa•ych obyczajach1 •agodnego usposo-
bienia1 ochoczy do bie$enia drog( rozkazów Bo$ych1 mianowicie pan
Henryk1 pierwszy opat tego klasztoru1 i jego inni wspó•pomocnicy
w Chrystusie1 mianowicie panowie: Bodo1 Piotr1 Arnold1 Burchard1
Adelman1 Bertold1 Judeus1 Witigo1 Henryk1 przybyli ze !wi,tego raju
lubi(skiego klasztoru na to miejsce1 podówczas dosy7 surowe i wielu
otoczone puszczami”

/%

.

Budow, ko!cio•a i pomieszcze) dla mnichów rozpocz,to najpraw-

dopodobniej po przybyciu cystersów do Henrykowa1 albowiem jak
podaje kronikarz „jednym z pierwszych budowniczych tego przybyt-
ku” by• wielebny pan Piotr1 niegdy! tego klasztoru opat

#2

. Pierwotny

/*

Zob. Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae1 t. III1 wyd. K. Maleczy)-

ski1 Wroc•aw •%5/1 nr '2#. Zob. te$: Ksi"ga henrykowska1 s. %1 przyp. •*@
F. Winter1 F. Winter1 Die Cistercienser des nord-östlichen Deutschland. Ein
Beitrag zur Kirchen und Kulturgeschichte des deutschen Mi7elalters

1 Bd. I–III1

Gotha •*5*–•*••1 tu Bd. I1 s. '#'1 nr ••"1 ••*.

/%

Ksi"ga henrykowska1 ks. II1•1 s. #•–#* 3tu b•(d w t•umaczeniu polskim —

jest •"••1 powinno by7 •""•1 por. s. •##4. Na temat mitu fundacyjnego
zob.: S. Epperlein1 Mit fundacyjny niemieckich klasztorów cysterskich a relacja
mnicha lubi%skiego z XIV wieku

1 PH1 #*1 •%5•1 s. #*•–52'@ ten$e1 Zur Wirt-

schaftspolitik von Zisterzienserklostern östlich und westlich der Elbe im +'. um
+). Jahrhundert

1 w: Historia i kultura cystersów1 s. "#–'•.

#2

Ksi"ga henrykowska1 ks. II1•1 s. #*.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

••"

ko!ció• by• obiektem drewnianym. Murowany zacz,to wznosi7 praw-
dopodobnie dopiero w drugiej po•owie XIII i pocz(tku XIV w.

#•

5. Prawne zatwierdzenie fundacji

„Biskup Pawe• za rad( i zaleceniem pana Henryka [Brodatego]1 stare-
go ksi,cia1 w drugim roku po !mierci Miko•aja

#"

urz(dzi• tu w Henry-

kowie wielk( uczt, ksi,ciu panu i wszystkim dostojnikom tej ziemi@
podczas tej uczty pan Henryk m•odszy1 przes•awny ksi($, z woli swe-
go ojca i z jego polecenia za•o$y• tu klasztor. Przy tej fundacji wówczas
byli obecni trzej biskupi1 mianowicie ten$e Pawe•1 biskup pozna)ski1
pan Wawrzyniec1 podówczas biskup wroc•awski1 poprzednik pana
Tomasza1 biskupa wroc•awskiego. […] Dokonano za! tej fundacji […]
roku Pa)skiego •""* dnia 5 czerwca1 to jest w dniu !w. Wincente-
go. W czasie owej fundacji i biesiady zatwierdzi• ksi($, pan stary ze
swym synem temu zakonowi i klasztorowi wszystkie posiad•o!ci1 ja-
kie pan Miko•aj mia• za $ycia swego nadane. Tego$ dnia i godziny
nada• równie$ ksi($, pan temu klasztorowi •22 wielkich •anów lasu1
z których #2 znajduje si, w Budzowie1 a #2 w Chwali szowie”

#'

.

•. Po!wi,cenie ko!cio•a

Ko!ció• po!wi,cono w tym samym czasie1 w którym odby•o si, za-
twierdzenie fundacji — „Ci dwaj biskupi [Pawe• i Wawrzyniec] na
!wiadectwo prawdzie po!wi,cili tu owego dnia [to jest 5 czerwca
•""* r.] dwa o•tarze w drewnianym ko!ciele1 jeden ku czci Naj!wi,t-
szej Maryi Panny1 drugi ku czci !w. Jana Chrzciciela”

#/

.

#•

Zob. m.in.: E. 0u$yniecka1 Henryków. Klasztor cystersów. Wyniki bada& ar-

chitektoniczno-archeologicznych z lat +/38–+/31

1 „Cystersi w Polsce”1 •%*%1

z. '1 Wroc•aw •%%21 s. • i n.@ K.K. Ja$d$ewski1 Lubi%5. Losy i kultura umy-
s!owa #l%skiego opactwa cystersów 4++9)–+98'6

1 Wroc•aw •%%"@ S. Kozak1

A. Tarnas-Tomczyk1 M.L. Wójcik1 Henryków1 w: Monasticon II1 s. 5/–•*
3tam obszerna literatura4.

#"

Ksi"ga henrykowska ks. I1 s. % 3zapisano1 $e „konwent przyby• tu "* maja

•""• roku”1 podana tu informacja o zgonie Miko•aja1 to jest '2 listopada
•""• r.1 nie jest zgodna z informacjami o dokonaniu fundacji 5 czerwca
•""* r.1 por. s. ••4.

#'

Tam$e1 s. ••–•".

#/

Tam$e1 s. ••.

••'

Zasady fundacji opactw cysterskich

Jak •atwo mo$na zauwa$y71 opis fundacji dokonany przez auto-

ra Ksi"gi henrykowskiej stanowi prawie dok•adne odzwierciedlenie
kolejnych etapów przewidywanych przez zakon przy erygowaniu
nowego klasztoru. Jest on wa$nym &ród•em do dziejów klasztoru
henrykowskiego1 a jednocze!nie jednym z nielicznych opisów1 który
ca•o!ciowo obrazuje etapy prawne powo•ania nowego opactwa1 bu-
dowy nowego klasztoru i cykl zabiegów potrzebnych do jego praw-
nego erygowania. Warto!7 tego opisu jest tym wi,ksza1 $e powsta•
on w nied•ugo po fundacji 3to jest oko•o •"5*–•"•' r.41 kiedy to1 jak
nale$y przypuszcza71 mimo pewnej „mityczno!ci” zawartej w opi-
sie

##

1 wszystkie przedstawione dzia•ania by•y jeszcze bardzo !wie$e

w tradycji owego konwentu.

Dynamik, i charakter procesu fundacji bardzo •adnie oddaj( te$

s•owa zawarte w dokumencie komesa Zbyluta1 który w ••#' r. fun-
dowa• klasztor cysterski pw. Naj!wi,tszej Maryi Panny i !w. Piotra
w 0eknie. Zapisano w nim mi,dzy innymi1 $e Zbylut Poloni" ciuis
— dla „ubogich w Chrystusie” zakonników cysterskich1 informuj(c
„wszystkich katolików tak w przysz•o!ci1 jak i obecnie1 $e on1 oby-
watel Polski1 przej,ty mi•o!ci( do tak czcigodnego przedsi,wzi,cia1
z p•on(cym sercem z natchnienia Bo$ej •aski1 gwoli troski o pomno$e-
nie chwa•y domu Bo$ego i o miejsce [Jego] mieszkania1 dla przyspo-
rzenia sobie zas•ug oraz z pragnienia1 by zosta7 zapisanym w ksi,dze
$ycia wespó• ze sprawiedliwymi […]1 we […] wsi 0eknie1 zbudowa•
dom Bo$y1 zaopatrzy• go godziwie i uposa$y• […]1 w celu wprowa-
dzenia klasztornej oraz duchowej dyscypliny zakonnej1 wedle swoich
mo$liwo!ci1 z nale$nym szacunkiem zaprosi•1 przyj(• godnie i osiedli•
na tym miejscu m,$ów duchownych1 osoby czcigodne1 umar•e dla
!wiata1 $yj(ce dla Chrystusa1 mnichów wedle stanu1 sposobu $ycia
i !lubów zakonnych1 przepe•nionych mi•o!ci( do Boga i bli&niego”

#5

.

W nurt bada) zwi(zanych z fundacj(1 ugruntowywaniem i zago-

spodarowywaniem przestrzeni klasztornych wpisuje si, te$ nowe
metodologiczne uj,cie bada) dynamiki rozwoju wspólnot zakonnych

##

S. Epperlein1 Mit fundacyjny1 s. #*•–52'@ S. Epperlein1 Zur Wirtschaftspoli-

tik

1 s. "#–'•.

#5

Dokument fundacyjny Zbyluta1 s. 5%1 ••. Zob. te$ obszerne omówienie tej

fundacji w artykule: Proces fundacyjny i fundator klasztoru cysterskiego pod
wezwaniem Naj#wi"tszej Maryi Panny i #wi"tego Piotra w =eknie

w niniejszym

tomie.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

••/

przedstawione przez Marka Derwicha

#•

. Autor ten zaproponowa• wi-

dzenie i badanie dziejów klasztorów w ramach d•ugiego „procesu
fundacyjnego”1 na który sk•ada si, jego zdaniem przynajmniej pi,7
podokresów1 to jest: •. fundacja 3w rozumieniu procesu fundacyj-
nego

#*

41 ". instalacja1 charakteryzuj(ca si, szybkim przyrostem dóbr

i pierwszymi inwestycjami budowlanymi1 '. konsolidacja1 gdy zaha-
mowaniu tempa przyrostu dóbr towarzyszy przebudowa domeny
i wzmo$ona dzia•alno!7 budowlana1 /. kryzys pocz(tków1 zwi(zany
z ko)cem okresu pionierskiego i jego kosztami 3zw•aszcza budowla-
nymi4 oraz pierwszymi konYiktami z otoczeniem1 #. stabilizacja1 nio-
s(ca utwierdzenie swojej egzystencji i pot,gi poprzez przywileje oraz
now( fal, nada)1 cz,sto maj(c( zwi(zek z zako)czeniem dzia•alno!ci
budowlanej

#%

. W tym kontek!cie pog•,bione badania przeprowadzi•

Maciej Zdanek dla opactwa w Mogile

52

.

Propozycja przedstawiona przez Marka Derwicha1 uchwytna

w przypadku prawie wszystkich klasztorów1 obejmuje cykl dyna-
micznych zmian1 to jest zagospodarowywania i ugruntowywania si,
mnichów w danej przestrzeni. Z procesem fundacyjnym1 w dos•ow-
nym tego s•owa znaczeniu1 czyli prawnymi zasadami za•o$enia okre-
!lonego klasztoru1 w ramach tego schematu1 tak zreszt( jak zaznaczy•
autor1 mo$e si, tylko wi(za7 punkt •. 3to jest fundacja41 w tym1 jak
rozumiem1 cho7 tego szerzej autor tej tezy nie skomentowa•1 z ca•ym
cyklem procedur i dzia•a)1 •(cznie z budowlanymi.

U cystersów1 jak starali!my si, to pokaza7 na przyk•adzie „mode-

lu” Józefy Zawadzkiej1 a co szerzej w niniejszym tomie prezentujemy
na przyk•adzie klasztoru cysterskiego w 0eknie1 zasady zwi(zane

#•

M. Derwich1 Monastycyzm w dawnych spo!ecze&stwach europejskich. Zarys

problematyki

1 w: Klasztor w spo!ecze&stwie #redniowiecznym i nowo5ytnym.

Materia!y z konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 3–++ V
+//9 przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny
Uniwersytetu Wroc!awskiego

1 red. ten$e1 A. Pobóg-Lenartowicz1 Opole–

–Wroc•aw •%%51 s. /'–#'1 zw•. /%–#•@ M. Derwich1 Monastycyzm benedyk-
ty&ski w #redniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy

1 Wroc•aw •%%*1

s. ''–'/ i n.

#*

Czy mo$e w tym uj,ciu tylko dokumentu fundacyjnego? Tego jednak au-

tor nie wyja!ni•.

#%

M. Derwich1 Monastycyzm benedykty&ski1 s. '/.

52

M. Zdanek1 Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile1 NP1 %51 "22•1

s. #•#–#/%.

z powo•aniem nowego opactwa by•y !ci!le okre!lone. Dopiero po
prawnym zatwierdzeniu1 niezale$nie od tego1 jakie nazwy i punkty
wydzielimy w ramach tego procesu1 nast,powa•y kolejne etapy jego
rozwoju. W przypadku propozycji Marka Derwicha punkty od " do #
s( moim zdaniem zasadne1 ale nie s( „procesem fundacji” w norma-
tywnym rozumieniu tego poj,cia i zasad stosowanych u cystersów.
Proces fundacyjny w rozumieniu procedur uchwytnych &ród•owo
w zakonie szarych mnichów ko)czy si, prawnym potwierdzeniem
fundacji1 który jednocze!nie wi($e si, z faktem1 $e zakonnicy mog(
$y7 w danym miejscu1 cho7 nie zawsze mo$e w „komfortowych” wa-
runkach1 zgodnie z Regu!%.

Problem ten mo$na oczywi!cie widzie7 w ró$ny sposób i ujmowa7

go w ró$ne schematy metodologiczne1 ale w przypadku cystersów
&ród•a ukazuj( nam taki jak zaproponowany przez Józef, Zawadz-
k( i sprawdzony w kilku opactwach tok post,powania przy fundacji
klasztorów tej wspólnoty. Tak wi,c procesem fundacyjnym jest prze-
dzia• czasowy od podj,cia my!li fundacyjnej do prawnego zatwier-
dzenia nowej placówki klasztornej.