analizy i materiały

31

kurier konserwatorski

analizy i materiały

•

5

2009

Kamienie milowe –

o kontekście miejsca zabytku

Adam Płoski

Nagłośniona w mediach lokalnych próba kradzieży
dwóch kamieni milowych w maju 2007 r., znajdują-
cych się przy drodze Reszel – Święta Lipka, uświado-
miła fakt istnienia na terenie województwa warmiń-
sko-mazurskiego „nowej”, niezauważanej dotychczas

– mimo iż znajdującej się tuż obok, przy drodze – gru-

py wartościowych obiektów zabytkowych, tj. kamieni
milowych. W świadomości okolicznych mieszkańców
funkcjonowały one do tego czasu jako kamienie
graniczne pomiędzy Warmią i Mazurami. Dzięki
szczęśliwemu zbiegowi okoliczności złodziej został
złapany na gorącym uczynku i przykładnie ukarany

1

.

Kradzież wywołała dyskusję. Problem, jaki się wów-
czas pojawił, spowodował konieczność postawienia

kilku nowych pytań dotyczących sposobów ochrony
i przyszłości tego typu zabytków.

TROCHĘ HISTORII

2

Wiele z dróg Warmii i Mazur istnieje do dziś w swym

historycznym, sięgającym minionych wieków prze-
biegu. Towarzyszą im nie tylko charakterystyczne
aleje przydrożne, ale także i inne zabytki związane
z drogą, w tym: mosty, wiadukty, karczmy, kapliczki

(wyróżnik Warmii), domy szosowe, a także kamienie

przydrożne, wśród których wyróżniają się kamienie
milowe

3

. Tradycja umieszczania w pobliżu dróg ka-

mieni milowych sięga czasów starożytnego Rzymu,
gdzie co 1481 m (mila rzymska) ustawiano kamienne
słupy informujące podróżnych o odległości od stolicy
państwa. W państwie pruskim dynamiczny rozwój
poczty w XVIII w. i wcześniejsze już zainteresowanie
stanem dróg, w połączeniu ze wzmożonym ruchem

związanym z przewozem osób, stały się bodźcem do
przeprowadzenia pomiarów szlaków pocztowych
i ustawiania przy nich kamieni milowych, co zapo-
czątkowano w 1722 r. Było to rezultatem wydanego
rok wcześniej zarządzenia księcia elektora Frydery-
ka Augusta I (August II Mocny). W Prusach Wschod-
nich przy podziale milowym punktem wyjścia był

Królewiec jako stolica prowincji i główny węzeł

komunikacyjny. W większości ówczesne kamienie
milowe były wykonywane z piaskowca w formie obe-
lisku lub sześcianu; później ich formy zostały okre-

ślone urzędowo. W kolejnych latach powszechnym

materiałem, z którego wyrabiano kamienie stał się
granit. Kwestie kamieni przydrożnych poruszał re-
gulamin dotyczący dróg wydany przez Fryderyka II

Wielkiego z 1764r., w którym określono także sze-

rokość mostów i dróg. W tym czasie również w Pol-
sce postulowano ustawianie przy drogach kamieni
milowych. Po rozbiorach Polski, w ramach działań
zmierzających do scalenia ziem pruskich z polskimi,
także w sferze komunikacji, w 1800 r. postanowiono
zinwentaryzować urządzenia pocztowe, wymierzyć
gościńce i oznaczyć je kamieniami milowymi. Ko-
lejne przepisy dotyczące budowy i napraw dróg za-
wierały gotowe już projekty kamieni milowych. Były
to m.in. projekty wybitnego architekta i wysokiego
urzędnika budowlanego Karla Friedricha Schinkla.

Znane nam z terenu województwa warmińsko-ma-

zurskiego cylindryczne kamienie milowe (np. wspo-
minane na początku z okolic Świętej Lipki gm. Reszel,
miasto Kętrzyn) pojawiły się przy drogach w związ-
ku z wejściem w życie rozporządzenia ministra skar-

1

Sprawca kradzieży został skazany wyrokiem sądu w Kę-

trzynie na karę pozbawienia wolności na 18 miesięcy w za-

wieszeniu oraz grzywną w wysokości 2000 złotych. Jeszcze

przed rozprawą tłumaczył się, iż wyciągnął kamienie z ziemi

specjalistycznym sprzętem, aby dociążyć przyczepę.

2

Tekst dotyczący historii kamieni milowych jest skróconą

wersją artykułu pt. „Zapomniane zabytki przy drodze”, któ-

ry porusza także temat domów szosowych (zob. Aleje przy-

drożne. Historia, znaczenie, zagrożenie, ochrona, I. Liżewska,

K. A. Worobiec (red.), Kadzidłowo – Olsztyn 2009).

3

Inne kamienie przydrożne to m.in.: odbojniki – peł-

niące funkcje ochronną (np. na łukach dróg, w pobliżu

mostów i wiaduktów), informacyjne, graniczne, a nawet

okolicznościowe.

analizy i materiały

32

bu Rorhera z 1835 roku, w którym określono także
ich parametry. Kamienie te ustawiano w miejscach,
gdzie dotąd nie było żadnych oznaczeń odległo-

ściowych. W ogromnej większości pełniły one rolę

kamieni całomilowych, co znajduje potwierdzenie
w zachowanych do dziś egzemplarzach na terenie
województwa warmińsko-mazurskiego. W prowin-
cji wschodniopruskiej wykluczono już wówczas,
stosowane na innych terenach państwa pruskiego,
oznaczenia milowe wykonane z żeliwa. W momencie
wprowadzenia w Niemczech systemu metrycznego
w latach 1872-1873 oznaczenia kamieni milowych
przestały automatycznie spełniać swoją rolę i tym
samym kamienie te utraciły na znaczeniu. Nielicz-
ne z kamieni zostały oznaczone w nowy sposób lub
przestawione. Na skutek remontów dróg do dziś
zachowało się niewiele tego typu obiektów. Obecnie
następcami kamieni milowych są ustawiane wzdłuż
dróg słupkowe oznaczenia kilometrowe.

WARMIA I MAZURY

Jak wspomniałem na wstępie, na obszarze wojewódz-

twa warmińsko-mazurskiego zachowała się dość
znaczna grupa kamieni przydrożnych, jednak naj-
bardziej wartościowe i zarazem najmniej liczne z nich
to właśnie kamienie milowe. Znajdują się one (lub
znajdowały) m.in. w następujących miejscowościach:
Lutry (gm. Kolno), Kętrzyn (przy ul. W. Sikorskiego),

Droga, przy której pierwotnie się znajdowały, prowa-
dząca z Reszla przez Świętą Lipkę do Kętrzyna, funk-
cjonowała już w XVI-XVIII wieku. Zaliczana była
wówczas do dróg o dużym znaczeniu. Ważność tej
drogi potęgowała rola, jaką odgrywała Święta Lipka,
tj. miejsce pielgrzymek związanych z kultem maryj-
nym oraz fakt, iż w miejscowości tej każdego roku od
29 czerwca odbywał się główny w ówczesnych Pru-

sach Wschodnich targ na płótno (tzw. lniany targ), na
który zjeżdżali kupcy z Warszawy, Królewca, Kłajpe-
dy, Tylży i Elbląga. Dodatkowym atutem tej drogi są
wzniesione wzdłuż niej w XVIII wieku kapliczki ró-

żańcowe. Z powyższym wiązał się bardzo duży ruch,

jaki odbywał się na drogach dojazdowych do Świętej
Lipki. Ważne było więc odpowiednie oznakowanie
drogi. Tego typu cylindryczne kamienie milowe
ustawiano przy drogach po 1835 roku. Po przejściu
państwa niemieckiego na system metryczny przesta-
ły one spełniać swoją rolę. Tak więc możemy przyjąć,
iż interesujące nas kamienie zostały wykonane po-
między 1835 a 1872 rokiem, co pokrywa się z inwe-
stycjami drogowymi przeprowadzanymi w regionie.

Kamienie zostały wykonane z różowego granitu.
Otrzymały formę walca zwieńczonego stożkiem, któ-

rego podstawa rozszerza się ku dołowi, umożliwiając
lepsze zamocowanie po umieszczeniu w ziemi. Na
trzonie głównym znajduje się inskrypcja w języku
niemieckim informująca o odległości do Bartoszyc.

Charakterystyczna forma liternictwa jest typowa dla
XIX wieku. Przyjmując, że 1 mila wynosiła wówczas

około 7,5 km, to inskrypcja na kamieniu informowa-
ła podróżnych, że od miejsca jego usytuowania ma do
pokonania jeszcze około 37,5 km do Bartoszyc, które

1. Kamienie milowe znajdujące się pierwotnie przy drogach
w okolicach wsi Sędławki i Łabędnik, w gminie Bartoszyce.
Wykopane podczas prac drogowych, obecnie są porzucone na
terenie przedsiębiorstwa Rejonu Dróg Wojewódzkich w Kętrzynie
(fot. A. Płoski).
2. Kamień milowy przy ul. W. Sikorskiego w Kętrzynie
(fot. A. Płoski).

1

2

Sędławki i Łabędnik (gm. Bartoszyce, po demontażu
aktualnie znajdują się w Kętrzynie na terenie przed-
siębiorstwa Rejonu Dróg Wojewódzkich), przy drodze
Kętrzyn–Bartoszyce (obecnie kamień znajduje się na
terenie prywatnego Muzeum Mazurskiego w Owczar-
ni, gm. Kętrzyn), Szczurkowo (gm. Sępopol).

Kamienie milowe prezentowane w tym tekście

wzbudzają zainteresowanie z racji swojej lokalizacji
w pobliżu licznie odwiedzanego przez pielgrzymów
i turystów sanktuarium maryjnego w Świętej Lipce.

analizy i materiały

33

kurier konserwatorski

analizy i materiały

•

5

2009

były ważnym węzłem komunikacyjnym na trasie do

Królewca, zwłaszcza po przeprowadzonych inwesty-
cjach drogowych w połowie XIX wieku. Kamienie nie

są sygnowane. Można domniemywać, że pochodzą
one z lokalnego zakładu kamieniarskiego.

PROBLEMY OCHRONY

Po odzyskaniu przez policję kamieni milowych

spod Świętej Lipki, a następnie przeprowadzeniu
postępowania administracyjnego i wykonaniu kart
ewidencyjnych przez ROBiDZ w Olsztynie kamienie
zostały wpisane do rejestru zabytków ruchomych
województwa warmińsko-mazurskiego

4

.Nie zakoń-

czyło to jednak sprawy, ponieważ kamienie pozo-
stawały nadal w depozycie Muzeum im. Wojciecha
Kętrzyńskiego na terenie kętrzyńskiego zamku. I tu
dochodzimy to kwestii problemowych związanych
z podjętym tematem, wśród których na pierwszym
miejscu należy postawić problem powrotu kamieni
na ich pierwotne – historyczne miejsce i jednocze-

śnie odpowiedzieć na, jak się wydaje, podstawowe

pytanie o to, czy i jak chronić kamienie: wyłącznie
jako przedmioty, czy jednak w ich historycznym
otoczeniu?

Większość kamieni milowych nie znajduje się dziś

w swych historycznych miejscach związanych z peł-
nionymi przez nie funkcjami. Sytuacja przedstawia
się następująco:

• dwakamienieznajdującesięwpobliżuŚwiętejLipki,

po odzyskaniu przez policję, znajdują się na terenie

Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie,
co nie oznacza, że zajmują miejsce przeznaczone na
ekspozycję,

• dwa kamienie z okolic Sędławek i Łabędnika po

wyjęciu ich z ziemi trafiły na „zieloną trawkę” na
teren przedsiębiorstwa Rejonu Dróg Wojewódzkich
w Kętrzynie,

• kamień przy drodze Kętrzyn–Bartoszyce obecnie

znajduje się na terenie prywatnego Muzeum Ma-
zurskiego w Owczarni (gm. Kętrzyn),

5

• kamieńprzyszosiezBurszewadoWoliwpobliżu

Łężan (gm. Reszel) został skradziony i jego los nie

jest znany.

W swoim historycznym miejscu znajdują się nadal

kamienie m.in. w Lutrach (gm. Kolno), Szczurkowie

(gm. Sępopol) i Kętrzynie przy ul. W. Sikorskiego

i mówiąc pół żartem, pół serio może bezpośrednie
sąsiedztwo kętrzyńskiego sądu, ulokowanego przy

4

Na podstawie decyzji z dnia 3 sierpnia 2007 roku. Z wnio-

skiem o wpisanie kamieni do rejestru zabytków wystąpiło

Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego

Mazur SADYBA. Do tej pory jest to jedyny kamień milowy

wpisany do rejestru zabytków z terenu województwa war-

mińsko-mazurskiego. W ramach współpracy z urzędem kon-

serwatorskim, ROBiDZ w Olsztynie przeprowadził wstępne

rozpoznanie tego typu zabytków na terenie województwa.

5

Na teren tego muzeum zostały przeniesione także inne

interesujące kamienie.

3. Kamienie milowe znajdujące się pierwotnie przy drodze
Reszel – Święta Lipka; obecnie w depozycie na terenie Muzeum
im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie (fot. A. Płoski).

tej samej ulicy, spowodowało, że nie podzielił on losu
wymienianych wyżej kamieni.

Kolejne problemy, które się w związku tym poja-

wiają to:

1. kamienie milowe są obiektami, przez swoje usy-

tuowanie, niepożądanymi przez zarządców dróg
w bezpośrednim otoczeniu drogi,

2. zgłaszany jest brak możliwości efektywnego za-

bezpieczenia tego typu zabytków przed kradzieżą
przez zarządców dróg,

3. powtarzają się kradzieże kamieni i inne formy

przenoszenia ich z historycznych miejsc.

Wartość pierwszego problemu-argumentu może

podlegać takiej samej dyskusji, jak ciągnąca się od
długiego już czasu kwestia wycinania alei przydroż-
nych znajdujących się także w pasie drogowym i spo-
ru jaki się toczy wokół tego tematu. Pozostańmy tu na
neutralnym stwierdzeniu, że „prawda leży pośrodku”.

Dobra wola i zrozumienie argumentów drugiej strony
także i w tym przypadku może wiele pomóc.

Argumenty zarządcy dróg o braku możliwości

ochrony nie do końca przekonują, bo właściwie taką
samą argumentacją może posługiwać się wielu wła-

ścicieli zabytków, zwłaszcza ruchomych. Wpis do

rejestru nakłada na właściciela zabytku określone

analizy i materiały

34

4

obowiązki i biorąc pod uwagę wartość zabytku (do
rejestru nie wpisuje się tzw. pierwszego lepszego)
powinien się on z nich wywiązywać, zwłaszcza jeśli
właścicielem jest jednostka państwowa lub samorząd.
Kradzieże nie mogą legitymizować braku zaintereso-
wania i opieki nad tego typu zabytkami. Wydaje się,
iż odpowiednie oznakowanie obiektu z informacją
o wartości i rodzaju zabytku może stać się dodatkową
formą – atutem jego ochrony (co ma miejsce w przy-
padku innych zabytków) i może spowodować także,
iż okoliczni mieszkańcy – lokalna społeczność – będą

szczególnie uczuleni na ten wartościowy obiekt, któ-
ry przecież jest także ich własnością, należy do ich
historii i tradycji.

Interesującą kwestią jest zatem kwestia powrotu

kamieni na swoje pierwotne – historyczne miejsce

6

.

Kamienie milowe to specyficzna grupa zabytków

związanych z drogą i najprościej byłoby tu stwierdzić,

że w związku z tym ich miejsce jest przy drodze. Z ich

lokalizacją w konkretnym miejscu wiążą je także
inskrypcje informujące o odległości, jaka pozostała
podróżującemu do celu wyprawy. Fakt, iż jednostki
miary znajdujące się na kamieniu uległy już zmianie
nie pomniejsza tu wartości obiektu, a wręcz przeciw-

6

W uzupełnieniu należy dodać kolejny powstały tu problem, iż

kamienie mogłyby wrócić z depozytu na swoje pierwotne miej-

sce wyłącznie na wniosek właściciela zabytku. Wydaje się, że tu

„koło się zamyka” i problem ten powinien znaleźć rozwiązanie

w wyniku nowych rozwiązań legislacyjnych.

7

W bezpośrednim sąsiedztwie skrzyżowania znajdują się

także: kościół, kapliczka, krzyż, inny kamień dystansowy

oraz miejsce po nieistniejącej już karczmie, a więc elemen-

ty odgrywające dużą rolę w funkcjonowaniu wsi i życiu jej

mieszkańców.

4. Rysunek z wymiarami jednego z kamieni znajdujących się
pierwotnie przy drodze Reszel – Święta Lipka (rys. P. Szarzyńska).
5. Kamień milowy w Lutrach, w gminie Kolno. W głębi po
lewej, obok budki telefonicznej, widoczny inny rodzaj kamienia
przydrożnego (fot. A. Płoski).

nie podnosi jego wartość jako źródła historycznego.
Na określenie wartości zabytku (z archeologicznymi
włącznie) wpływa jego lokalizacja, otoczenie – kon-
tekst w jakim się znajduje lub historycznie znajdował.

Podobnie w przypadku kamienia milowego ważnym
wyznacznikiem jego wartości jest lokalizacja zwią-

zana z historyczną funkcją jaką pełnił, w końcu nie
była ona przypadkowa, bo odnosiła się do niej także
wspominana inskrypcja, jaką na nim umieszczono.

Zmieniając otoczenie zabytku – kontekst w jakim
się historycznie znajdował i znajduje, zmieniamy
jednocześnie jego wartość. Doskonałym przykładem
wartości, jakie niesie ze sobą kamień milowy pozosta-
wiony w swym pierwotnym – historycznym miejscu
jest kamień znajdujący się we wsi Lutry, gm. Kolno,
który poprzez swoją lokalizację w newralgicznym

punkcie wsi (przy skrzyżowaniu dróg) wpisuje się
harmonijnie w układ ruralistyczny, będąc także wy-
znacznikiem jego wartości

7

. W związku z powyższym

można także zastanowić się, czy miejsce kamienia
jest w rejestrze zabytków ruchomych, czy może nie-
ruchomych, w przypadku których możemy dobitnie
mówić o otoczeniu zabytków – kontekście miejsca?

Jak odnieść do powyższego porozumienie zawar-

te w maju 2008 r. pomiędzy Warmińsko-Mazurskim

Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, Zarządem

5

analizy i materiały

35

kurier konserwatorski

analizy i materiały

•

5

2009

włączył się także odpowiedni urząd konserwatorski
oraz Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Stworzono
z tego wręcz produkt turystyczny. Dla „równowagi”
musimy także poinformować o inicjatywach krajo-
wych w tym samym temacie. W Skwierzynie w woj.
lubuskim Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych
i Autostrad utworzyła Izbę Pamięci Drogownictwa,
w której urządzono skansen z obiektami stosowany-

mi w drogownictwie. Podobną inicjatywą jest Wit-
nicki Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywi-
lizacji, na którego terenie zgromadzono oryginały
lub kopie zabytków związanych z historią drogo-
wnictwa, m.in.: kamienie milowe. Są to oczywiście
przykłady pozytywnego działania, przeprowadzone
ze sporym rozmachem, jednak na zupełnie inną
skalę niż doraźny pomysł z umieszczeniem kamie-
nia spod Świętej Lipki na parkingu.

*

„Kłopotliwa” sprawa kamieni przydrożnych wiążąca

się z ich usytuowaniem w bezpośrednim sąsiedz-
twie drogi, powtarzającymi się kradzieżami oraz
brakiem pomysłu na wykorzystanie – zagospoda-
rowanie większości z nich stwarza potrzebę rozwią-
zania tych problemów. Warto, aby głośnej w coraz
większej liczbie województw naszego kraju akcji

5. Czerniki w gminie Kętrzyn. Ciosane kamienie przydrożne,
chyba najczęściej jeszcze spotykane dziś przy warmińsko-
mazurskich drogach, znalazły zastosowanie w jednym
z przydomowych ogródków (fot. W. Knercer).

Dróg Wojewódzkich w Olsztynie i Gminą Reszel, na
mocy którego kamienie milowe spod Świętej Lipki
mają zostać umieszczone na parkingu przy drodze

pielgrzymkowej? Tym samym zamyka się im drogę
powrotną na swe historyczne miejsce, mimo pojawie-
nia się i takiej propozycji. Nie możemy tu odmówić
dobrych intencji wszystkim ze stron, należy także
pozytywnie ocenić szukanie kompromisu i podjęte
działania na szczeblu urzędowym, jednak kamienie
milowe po oczyszczeniu i konserwacji powinny po-
wrócić na swoje pierwotne – historyczne miejsce.

WARTOŚCI ZABYTKOWE.

JAK TO ROBIĄ INNI?

Kwestia ochrony konserwatorskiej i wartości za-

bytkowych kamieni milowych nie budzi zastrzeżeń

(może z wyjątkiem wartości otoczenia – kontekstu

zabytku), dlatego też ograniczymy się tu do dość
ogólnych stwierdzeń na ten temat. Kamienie mi-
lowe możemy traktować jako ciekawe i oryginalne

źródła historyczne związane z dziejami komunika-

cji i drogownictwa dawnych Prus Wschodnich. Ich
wartość wzrasta, kiedy uwzględnimy fakt, jak nie-
wiele zachowało się tego typu zabytków. Bardzo
ważne jest tu również (także w kontekście warto-

ści miejsca posadowienia), iż zachowane kamienie

milowe wpisały się w krajobraz kulturowy regionu
oraz funkcjonują już w świadomości okolicznych
mieszkańców, a także turystów i pielgrzymów, co
może także przemawiać za tym, aby wróciły one na
swoje historyczne miejsce. W przypadku szlaku piel-
grzymkowego z Reszla do Świętej Lipki kamienie na
swym historycznym miejscu mogą podnieść wartość

– atrakcyjność trasy. Kamienie milowe możemy tak-

że traktować jako wartościowe świadectwo lokalnej

tradycji i myśli technicznej.

Za doskonały przykład działań w zakresie ochro-

ny kamieni milowych mogą posłużyć nam inicjatywy
naszych zachodnich sąsiadów – Niemców. Powołano
tam do życia stowarzyszenia zajmujące się kamie-
niami milowymi i domami szosowymi, które propa-
gują wiedzę na ich temat oraz inspirujące działania

– także służb konserwatorskich

8

i zarządów dróg

– zmierzające do ich ochrony. Opracowano również

standardy dokumentacji dla kamieni milowych oraz
programy opieki nad tymi zabytkami. W Saksonii
podjęto nawet działania związane z rekonstrukcją
i odnowieniem słupów i kamieni milowych, w co

8

Ze strony polskiej włączył się do tych inicjatyw Wojewódz-

ki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, m.in. przy-

czyniając się do wydania książki na temat słupów i kamieni

milowych w Lubuskiem (2002 rok).

analizy i materiały

36

ratowania alei przydrożnych towarzyszyły też
działania zmierzające do ochrony innych zabytków
znajdujących się w otoczeniu dróg, w tym kamieni
milowych. Na pewno problem został już dostrze-

żony (do czego przyczyniły się niestety kradzieże).
Wyrazem tego są chociażby podejmowane działania

w województwie warmińsko-mazurskim

9

.Koniecz-

ne jest tu współdziałanie służb konserwatorskich, or-
ganizacji społecznych i zarządów dróg, aby wspólnie
wypracować kompromisową strategię uwzględniającą
potrzeby i oczekiwania wszystkich stron (standardy
ochrony, eksponowania itp.).

Zdaję sobie sprawę, że są sytuacje wyższej ko-

nieczności zmuszające do przeniesienia zabytku

w nowe miejsce, aby go uratować, ale czy rzeczywiście
jest tak w przypadku kamieni milowych spod Świętej
Lipki? Mam nadzieję, że jest jeszcze czas na reflek-
sję nad ostatecznym miejscem ich lokalizacji, bo nie
chodzi tu tylko o te kamienie milowe, ale także i inne
zachowane tego typu obiekty w województwie war-
mińsko-mazurskim (także te czekające na odkrycie),
które wyrwane z kontekstu nie służą nikomu lub pra-
wie nikomu (vide prywatne muzeum). Nie możemy
przecież wykluczyć, iż te, które dalej stoją na swoim
pierwotnym miejscu, spotka w niedalekiej przyszło-

ści ten sam los. Warto mieć już wówczas gotowe roz-

wiązanie.

9

Obecnie WUOZ w Olsztynie podchodzi ze szczególnym za-

interesowaniem do tematu różnego rodzaju kamieni o war-

tościach zabytkowych (granicznych, milowych itd.), co daje

dobre podstawy do stworzenia szerszego programu ochrony

tego typu zabytków, także we współpracy z nadleśnictwami,

na terenie których również się one znajdują.