BIELSKO-BIAŁA
Kościół Św. Stanisława
Kościół św. Stanisława to jeden z najstarszych zabytków w Bielsku. Powstał w połowie XIV wieku w Starym Bielsku, miejscu gdzie skupiały się najstarsze ślady osadnictwa dzisiejszego miasta. Fundatorem kościoła był cieszyński książę Przemysław Noszak. Kościół św. Stanisława to gotycka jednonawowa budowla z cegły i kamienia łupanego. Posiada 25-metrową wieżę, w której od 1555 roku znajduje się dzwon. Zabytkiem wysokiej rangi jest ołtarz znajdujący się w prezbiterium kościoła. Jest to tryptyk poświęcony św. Stanisławowi. Do roku 1446 kościół św. Stanisława był kościołem parafialnym dla Bielska i dla wsi Stare Bielsko. Odkąd jednak został przebudowany kościół św. Mikołaja kościół św. Stanisława stał swoją rangę i stał się lokalną parafią.
Starówka
Bielska Starówka powstała w oparciu o akt lokacji na prawie niemieckim zapewne jeszcze końcem XIII wieku. Zaplanowane i rozmieszczone zostały kwartały zabudowy i sieć ulic. Do dziś widoczny jest charakterystyczny średniowieczny układ placu (Rynku) i odchodzących od niego prostopadłych ulic. W obrębie starówki znajdują się nie tylko zabytkowe kamienice
i Rynek, ale również Zamek oraz kościół św. Mikołaja. Granice Starówki wyznaczają ulice Orkana, Zamkowa, Sobieskiego oraz ulica Schodowa. Prace archeologiczne przeprowadzone w latach 1962-65 wykazały istnienie dwóch linii umocnień - wewnętrzną z basztami
i zewnętrzną. Fragmenty zewnętrznych murów widać dzisiaj na ulicy Orkana (dawna ulica Węglowa - tutaj kończyły swoją trasę wozy z węglem), wtopione w partery domów. Od zachodu przy ulicy Cieszyńskiej znajdowała się niegdyś Brama Górna, od wschodu u zbiegu ulicy Orkana i Wzgórze - Brama Dolna. Od północnego zachodu, u wylotu ulicy Krętej znajdowała się brama dla pieszych. Bielsko otrzymało prawo do cotygodniowego targu oraz do posiadania składu soli. Tak, więc na Rynku, co tydzień gromadzili się mieszkańcy
i okoliczni kupcy. W pierzei wschodniej znalazł sobie miejsce skład soli (od 1440 roku).
W XVIII i XIX wieku na Rynku przy obecnej ulicy Celnej mieścił się Urząd Celny. Stąd też nazwa ulicy. Niestety do dziś nie ma pewności gdzie znajdował się ratusz, budowla tak istotna dla miasta. Czy ratusz znajdował sie na środku rynku, jak to zwykle bywa, czy może w którejś pierzei rynkowej? Odkrycia archeologiczne z lat 1995-96 wykazały istnienie budowli w zachodniej części rynku, studni oraz zbiornika wodnego.
Rynek Starego Miasta otaczają barokowo-klasycystyczne kamienice z XVII-XVIII w.. Kiedyś wszystkie z nich miały podcienia, które po jednym z pożarów zamurowano. W jednej
z narożnych kamienic mieści się działająca do dziś najstarsza bielska apteka 'Pod Jeleniem' założona w 1769 r., do której warto wstąpić, by zobaczyć piękne neorenesansowe meble
i stolarkę. Przy ul. Orkana obejrzeć można pozostałości XVI-wiecznych murów miejskich
z łamanego kamienia, miejscami sięgających 5 m.
Plac ma kształt prostokąta i wymiary 80x65 metrów, delikatnie pochyla się ku wschodowi. Niedawno został poddany gruntownemu remontowi. Na płycie Rynku postawiono repliki pomników, które dawniej znajdowały się w tym miejscu - św. Jana Napomucena i Neptuna; fontannę z zegarem wodnym i mostkiem. Atrakcją Rynku są także fragmenty fundamentów wagi miejskiej oraz XVII-wieczna studnia.
Zamek Sułkowskich
Zamek w Bielsku powstał w miejscu najstarszego właściwego ośrodka osadniczego miasta (najstarsze ślady osadnictwa znajdują się na północy w tzw. Starym Bielsku), na wzniesieniu przy obecnej ulicy Wzgórze i 3 Maja. Początkowo był to niewielki książęcy zameczek lub też obronna stażnica wzniesiona przez księcia cieszyńskiego Kazimierza w latach 1211-1234.
W roku 1327 Bielsko stało się granicą księstwa cieszyńskiego, stało się, więc ważnym strategicznie punktem. Pociągnęło to za sobą coraz większe fortyfikowanie miasta, a co za tym szło przebudowę zamku. Zamek pierwotnie składał się z domu mieszkalnego (w miejscu dzisiejszego skrzydła północnego) oraz wieży, zachowanej w północno-wschodnim narożniku i przebudowanej w XIX wieku. Zamek w drugiej połowie XIV wieku z inicjatywy księcia Przemysława I został przebudowany. Zbudowano tzw. "dom wielki" - palatium -
o wymiarach 25x13 metrów. Dolna kondygnacja najpewniej służyła celom gospodarczym, zaś górna mieszkalnym. Rozbudowany w XV - XVIII w. na dużą rezydencję magnacką
o kształcie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Spalony przez Szwedów w 1645 r.,
a także w pożarach miasta w 1753, 1808, 1836 r., kilkakrotnie przebudowywany. Ostateczną, eklektyczną formę nawiązującą do romanizmu, gotyku i renesansu nadał mu wiedeński budowniczy Jan Pötzelmeyer w latach 1855 - 1864. Obecnie jest siedzibą Muzeum Okręgowego, miejscem stałych i czasowych ekspozycji oraz koncertów muzyki kameralnej.
Przy zamku znajduje się Kaplica św. Anny wzniesiona w 1855 roku w stylu neoromańskim.
Kościół p.w. Św. Mikołaja
Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona wędrownych kupców, powstał w połowie XV wieku. Początkowo miał zupełnie inny charakter niż ten, który oglądamy dziś. Przede wszystkim był budowlą znacznie skromniejszą. Posiadał jedną nawę i wieżę od strony zachodniej. Z ówczesnego gotyckiego charakteru oraz późniejszych przemian prawie nic się nie zachowało, bowiem kościół wiele razy uległ spaleniu (1659 1682, 1750, 1808 i 1836) podczas pożarów, które nawiedzały miasto. Warto wspomnieć, że kościół w latach 1559-1630 był kościołem protestanckim, a nie jak dziś rzymsko-katolickim. Pożary, które trawiły kościół przez wieki, spowodowały, że ulegał on licznym przemianom. Po pożarze w 1750 roku zmieniono gotycki charakter budowli, wprowadzając klasycyzujące podziały pilastrowe. W 1830 roku zawaliła się wieża kościoła, więc w roku 1833 została wzniesiona nowa. Do dziś zachowały się jedynie siedemnastowieczne wyposażenie kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej oraz późnobarokowy ołtarz główny (niestety rozebrany w 1965 roku). Na początku XX wieku kościół św. Mikołaja otrzymał zupełnie nowe oblicze artystyczne za sprawą wiedeńskiego architekta Leopolda Bauera. Projekt powstał w 1907 roku, zaś prace budowlane zakończono w 1910. Kościół znacznie powiększono, by mógł sprostać wymogom rozwijającego się miasta. Dodano trójnawowe przedłużenie do istniejącego korpusu, bryła zewnętrzna otrzymała wysoki boniowany cokół z piaskowca. Kościół otrzymał nową, znacznie wyższą wieżę - 61 metrów - co sprawiło, że zaistniał w panoramie miasta, pozostając do dziś silnym akcentem urbanistycznym. Od zachodu znajduje się uskokowy, romanizujący portal zdobiony rzeźbami głów apostołów i figurą błogosławionego Chrystusa. Wyżej znajdują się rzeźby dłuta Othmara Schimkowitza, wiedeńskiego rzeźbiarza: rzeźba św. Jana Nepomucena, patrona Czech i Moraw, rzeźba św. Jadwigi patronki Śląska oraz św. Mikołaja. Wejście zdobi neoromański portal uskokowy z medalionami 12 apostołów.
Kościół Św. Trójcy
W połowie XVI wieku bielscy protestanci założyli w miejscu obecnego kościoła własny cmentarz i wznieśli kościółek Św. Krzyża, który w latach 1604-1608 zastąpiony został budowlą murowaną. W 1654 roku świątynie przejęli katolicy i stanowił on odtąd kościół filialny parafii Św. Mikołaja. Aż do 1896 roku przykościelny cmentarz użytkowany był przez katolików i ewangelików, a następnie zamknięty i zamieniony w ogród. Świątynia niszczona pożarami została przebudowana w latach 1828-1831, wzniesiono wtedy m.in. wieżę
i dobudowano nawę boczną. Ostatnia przebudowa miała miejsce w latach 30-tych XX wieku. W okresie międzywojennym świątynia pełniła funkcję kościoła garnizonowego. W kościele znajduje się zabytkowy obraz św. Antoniego, krucyfiks z XVIII wieku, małe organy z 1883 roku, neorenesansowe konfesjonały i neogotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem.
Dom Tkacza
Muzeum "Dom Tkacza", które znajduje się w parterowym drewnianym budynku z połowy XVIII wieku o konstrukcji zrębowej, z charakterystyczną oszalowaną "wyżką", czyli nadwieszoną z frontu galeryjką będącą przedłużeniem strychu pełniącego rolę suszarni lnu
i sukna. Dom jest już unikatowym w mieście śladem starej architektury rzemieślniczej, która uległa zagładzie w czasie pożarów w 1808 i 1836 roku, oraz w wyniku późniejszej urbanizacji. Początkowo był domem i warsztatem sukiennika, pełnił nawet krótko rolę siedziby cechu sukienników bielskich. W XX wieku pełnił z kolei rolę domu mieszkalnego
i warsztatu szewskiego, w latach 80-tych zrekonstruowany i przeobrażony w oddział Muzeum Okręgowego. W 3 izbach z belkowymi stropami i kaflowymi piecami możemy oglądać wystrój mieszkania i warsztatu tkacza bielskiego z 2 połowy XIX wieku z zabytkowymi meblami i narzędziami służącymi do obróbki lnu. Najcenniejszym sprzętem jest tu dwuosobowe krosno tkackie z XVIII w. jakie stosowane było powszechnie w Bielsku.
Dworzec kolejowy
Złożony z trzech pawilonów budynek powstał w 1890 r. na trasie Kolei Północnej łączącej Wiedeń z Krakowem i Lwowem (odgałęzienie do Bielska powstało w 1855 r. i zostało
w 1878 r. przedłużone do Żywca; w 1888 r. powstały linie do Cieszyna i Kalwarii) wg projektu bielskiego architekta Carla Schulza w stylu austriackich dworców prowincjonalnych. Początkowo nazywany był "nowym dworcem" w odróżnieniu od, położonej ok. 200 metrów dalej, stacji z 1860 r. Budowa dworca doprowadziła do szybkiej rozbudowy Dolnego Przedmieścia w kierunku północnym (m.in. powstanie ul. 3 Maja). W latach 1997 - 2001 gruntownie wyremontowano dworzec (m.in. odkrycie polichromii), dzięki czemu odzyskał on swój dawny blask. Do 2001 r. przy peronie 1a można było oglądać kolekcję parowozów.
Wśród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na: freski w stylu pompejańskim
w holu głównym, niemiecki napis przy wejściu głównym: K.K. PRIVILEGIRTE KAIS. FERD. NORDBAHN ("Uprzywilejowana Cesarsko-Królewska Kolej Północna Cesarza Ferdynanda"), stylowe zadaszenie peronu 1.
Dom Kałuży
Nazwa kamienicy pochodzi od nazwiska właściciela, znanego XIX w. introligatora. Początki domu sięgają XVII wieku, ale pełna wdzięku fasada jest rezultatem przebudowy w XVIII wieku. Kamienica posiada dekoracyjna elewację o motywach rokokowych, z arkadami, pilastrami, bogatymi obramowaniami okien i szczytem zwieńczonym falistym gzymsem.
Willa Teodora Sixta
Została wybudowana w 1883 roku według projektu Karola Korna. Budynek oparto na rzucie prostokąta. Architektura willi otrzymała neorenesansowy charakter - stromy spadzisty dach
z kalenicą zdobioną żeliwną ażurową balustradą, rozczłonkowana bryły budynku przez narożne ryzality oraz wspaniały detal architektoniczny. Fasada wschodnia na osi głównej posiada trój arkadową loggie, murowaną na parterze, zaś na piętrze wykonaną z odlewów żeliwnych. Splendoru całemu budynkowi dodaje wieża w części południowo-zachodniej. Po śmierci Teodora Sixta willa została na mocy testamentu przekazana miastu. Dzisiaj znajduje sie w niej Rektorat Akademii Techniczno - Humanistycznej.
Hotel „Prezydent”
W latach 1892-1893 powstaje w Bielsku hotel miejski według projektu Karola Korna. Hotel otrzymał wówczas nazwę "Cesarskiego Dworu" (Kaiserhof). Karol Korn zaprojektował budynek wysoki, o masywnej zwartej bryle z ciekawym rozbudowanym dachem. Elewacje zostały skontrastowane w poziomie - mocny rustykalny, cokół parter zestawiony z bogatą delikatną ornamentacją wyższych pięter. W 1922 roku zmieniono jego nazwę na Prezydent na cześć pierwszego prezydenta RP - Gabriela Narutowicza. Ciekawostką hotelu jest fundament sięgający 12 m w głąb.
Willa Schneidera
Wybudowana w stylu neobarokowym w latach 1903-1905. Projektował ją A. Walczok. Pokryta mansardowym dachem z lukarnami i wieżyczką zakończoną iglicą, z krytym gankiem od frontu oraz pięknym ogrodzeniem.
Teatr Miejski (1890-1945), Teatr Polski (od 1945)
Powstał według projektu wiedeńskiego architekta Emila von Forstera, znanego między innymi, jako twórca opery Komicznej we Wiedniu w 1890 roku. Budynek Teatru Miejskiego usytuowano w szczególnym miejscu miasta - w bliskim sąsiedztwie Zamku. Architektura budynku jest niezwykle klasyczna - podziały parzystymi pilastrami korynckimi. Widać wyraźne nawiązania do architektury Palladia. Fasadę zwieńczono rzeźbą Apollina, któremu we wnękach fasady towarzyszą muza tragedii - Melpomena oraz muza komedii - Talia. Ponadto w fasadzie głównej teatru wyraźnie widoczne jest wykorzystanie motywu rzymskiego łuku tryumfalnego. Pierwsze przedstawienie "Sen nocy letniej" miało miejsce 30 listopada 1890 roku. We wnętrzu teatru utrzymanego w kolorze czerwieni zachowała się kurtyna z 1890 roku przedstawiająca taniec nimf. W roku 2000 przeprowadzono jeden
z etapów remontu, który ma za zadanie przywrócić dawny wygląd teatru, zgodny z projektem sprzed stu lat. Odkryto zamalowane przed laty farbą polichromie z motywami roślinnymi. Sufit zdobi stylowy żyrandol.
Budynek dawnego Ratusza w Bielsku
Powstał w pierwszej połowie XIX w. W 1881 został przebudowany przez Karola Korna,
a w 1936-1940 przebudowany w ascetycznym, modernistycznym stylu. Obecnie jest siedzibą Sądu Okręgowego
Miejska Kasa Oszczędności
W 1889 roku powstaje w Bielsku budynek Miejskiej Kasy Oszczędności według projektu Karola Korna. Budynek posiada dwa wydłużone skrzydła boczne wzdłuż ulic 3 Maja
i Stojałowskiego, które zbiegają się w narożniku, tworząc fasadę. Na osi głównej tej fasady umiejscowiono wejście główne, podkreślone dodatkowo dwoma kolumnami. Fasadę wieńczy neobarokowy szczyt z zegarem oraz herbem miasta. Parter budynku boniowany z oknami zakończonymi półkoliście podkreśla, stanowiąc cokół, dwa wyższe piętra. I, II piętro to rytm prostokątnych okien ujętych przez dwa ryzality. Obok Kasy mieściła się tam jedna z wielu restauracji Bielska, zwana Cafe Allegrii a później Cafe de l'Europe, budząca w ówczesnym czasie największy podziw. Dzisiaj w lokalu w stylu wiedeńskim o przestronnych staroświeckich wnętrzach, z lustrami i secesyjnymi malowidłami na ścianach mieści się restauracja Patria.
Poczta Polska
Zbudowany w 1898 roku wg typowego wzorca austriackich gmachów pocztowych. Zaprojektował go znany bielski architekt Karol Korn. Gmach powstał zaledwie w rok i do dziś nieprzerwanie pełni swoją funkcję. Posiada charakterystyczną wysoką kopułę z czynnym zegarem.
Budynek dawnej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej
Zbudowany w 1904r. przez K. Korna. Oprócz biur mieścił się tu również mieszkanie dla rabina oraz siedziby niektórych firm żydowskich.
Miejsce po dawnej synagodze w Bielsku
Synagoga został zbudowana w latach 1880-1881 wg projektu Karola Korna i wiedeńskiego architekta Ludwika Schoena w stylu neoromańsko-mauretańskim. Została zburzona w 1940 roku przez Niemców. Obecnie w tym miejscu stoi budynek Galerii Bielskiej BWA. Na ścianie BWA zamieszczona jest tablica upamiętniająca istnienie synagogi.
Bielski Syjon czyli kwartał bielskiej parafii ewangelickiej
Kościół Ewangelicko Augsburski pw. Zbawiciela. Wybudowany w latach 1782-90, spalony w 1808 roku i odbudowany, z wieżą wzniesioną w latach 1881-82 i 1895-96 (wysoka wieża z półokrągłymi wieżyczkami po bokach) w stylu neogotyckim według projektu architekta Henryka Festla z Wiednia. Wewnątrz wystrój i wyposażenie neogotyckie z. XIX wieku; arkadowe, dwupiętrowe empory, filary wiązkowe, ołtarz
w postaci kamiennej mensy otoczonej balustradą, z ustawionymi na niej 4 kolumnami podtrzymującymi ambonę nakrytą okrągłym baldachimem z iglicą. Przed ołtarzem obraz Ukrzyżowanie Chrystusa z 1867 roku namalowany przez D. Penthera, chrzcielnica ze stożkową pokrywą, garnitur neogotyckich krzeseł i foteli. Zwracają uwagę piękne organy z 1881 roku, 4 neogotyckie żyrandole i interesująca, wystawiana w gablotach kolekcja polskich starodruków protestanckich z Brzegu i Cieszyna - biblie, kancjonały, katechizmy, postylle oraz rękopisy z XXII - XX wieku. W kruchcie kaplica poświęcona pamięci pastorów ze Śląska Cieszyńskiego i Polski zamordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych w latach 1939-45.
Pomnik Marcina Lutra z 1900 roku. Dzieło z brązu wiedeńskiego rzeźbiarza Franciszka Vogla. Był to drugi pomnik reformatora habsburskiej Austrii. Obecnie jedyny w Polsce.
Pomnik Miłości i Wdzięczności - rekonstrukcja 2001.
Szkoła Męska Ewangelicka i Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie. Zbudowana w latach 1863 - 1867 w stylu neorenesansowym wg planów architekta Emanuela Rosta. Seminarium było pierwszą ewangelicka uczelnią tego typu w Austrii. Obecnie wyższa Szkoła Administracji Publicznej.
Szkoła Ewangelicka Żeńska. Wzniesiona w latach 1896-1897 w stylu modernistycznym przez budowniczego Thiena. Obecnie Szkoła Podstawowa nr 2.
Hala gimnastyczna dawnej Szkoły Męskiej 1863-1867
Sadzawka Pastorów i skwer przed zachodnią fasadą kościoła.
Cmentarz Ewangelicki „Stary: z 1833 roku. Na początku lat 60 XIX w. powiększony. Z tego czasu pochodzi neorenesansowa brama wjazdowa. Na cmentarzu resztki grobów m. in. Burmistrzów (Karola Sennewaldta, Moritza Scholza, Henryka Hoffmana), pastorów (Józefa Schimko, Karola Schneidera), właścicieli fabryk (Gustawa Forstera, Gustawa Josephy'ego, Hermana Schneidera), finansisty (Teodora Sixta). Aktualnie niedostępny dla zwiedzających.