Żywiec
Historia
Żywiec przez wieki był centrum rzemiosła i handlu w kotlinie rzek Koszarawy i Soły. Ziemia Żywiecka znajdowała się na pograniczu królestw czeskiego, polskiego i węgierskiego, co wpłynęło na unikatowy dorobek kulturowy mieszczan żywieckich.
Najstarsza wzmianka historyczna o Żywcu pochodzi z lat 1325 - 1327 i dotyczy opłacania świętopietrza przez mieszkańców parafii. Oznacza to, że Żywiec jako osada powstał najprawdopodobniej w II poł. XIII wieku. W I poł. XIV wieku ziemia żywiecka wraz z całym księstwem oświęcimskim została włączona do Królestwa Czeskiego jako lenno. Około 1400 roku nastąpiło przeniesienie miasta z miejsca zwanego Starym Żywcem (obecnie zalany wodami Jeziora Żywieckiego) na obecną lokalizację. Tak powstał rynek w Nowym Żywcu, znajdujący się w pobliżu starego zamku - warowni, w której pobierano myto. Kolejnymi właścicielami Żywca byli: książęta oświęcimscy (do 1445 r.), Mikołaj Strzała (ok. 1450 r.), Skrzyńscy (lata 60. XV w.), król Kazimierz Jagiellończyk (po odebraniu władzy Skrzyńskim przez wojska królewskie), Komorowscy (1467 - 1624), rodzina królewska Wazów (1624 - 1672), Wielopolscy (1676 - I poł. XIX w.) oraz Habsburgowie (XIX i I poł. XX wieku). W czasach rządów Skrzyńskich właściciele tych terenów częściej parali się zbójnictwem niż prowadzili rzetelną gospodarkę. Król Kazimierz Jagiellończyk postanowił ukrócić tę samowolę wysyłając na Żywiecczyznę zbrojną ekspedycję. W kolejnych latach pragnął on przejąć koronę Węgier, w czym pomagali mu bracia Piotr i Mikołaj Komorowscy. W zamian za tę pomoc król nadał Komorowskim Żywiecczyznę, miało to stanowić rekompensatę za dobra odebrane im przez króla węgierskiego na Liptowie i Orawie. W XVI wieku, gdy Żywcem rządził Jan Spytek Komorowski dokonano przebudowy zamku żywieckiego oraz znacznie rozbudowano kościół stojący na rynku - dzisiejszą konkatedrę. Zamek nie posiadał wówczas własnej kaplicy, więc w kościele parafialnym spotykali się możnowładcy i mieszczanie. W XVII wieku Żywiec został wykupiony przez królową Konstancję, żonę Zygmunta III Wazy. Z tego okresu pochodzi dokument zwany Przywilejem Konstancji, który nakazuje wypędzenie kupców żydowskich z miasta. Żydzi natomiast mogli zamieszkiwać sąsiednie miejscowości, takie jak Zabłocie czy Isep. W czasie potopu szwedzkiego przez Żywiec uciekał na Śląsk król Jan Kazimierz. Zwrócił się on do mieszczan żywieckich o obronę tej ziemi przed Szwedami. Opór mieszkańców Żywiecczyzny był wyjątkowo zacięty, dlatego wojska szwedzkie zajmowały ten teren przez krótki okres. Na południe od Żywca, przy drodze do Węgierskiej Górki znajduje się kapliczka, pod którą pochowano poległych tu żołnierzy szwedzkich. Kolejną pamiątką po potopie szwedzkim jest amfiteatr zbudowany na tzw. Wieczorkowym Polu. Była to ziemia nadana burmistrzowi Żywca, Sebastianowi Wieczorkowi przez króla w podzięce za obronę miasta. Pobyt Jana Kazimierza w Żywcu upamiętnia tablica wmurowana w starym zamku. W XVII wieku w okolicy Żywca powstało również lokalne centrum pielgrzymkowe - sanktuarium w Rychwałdzie. W XVIII wieku Żywiecczyzną władali przedstawiciele rodu Wielopolskich. Dzięki staraniom tych magnatów odbudowano po pożarach kościół parafialny i dzwonnicę na rynku. W owych czasach mieszczanie żywieccy wykształcili swój unikatowy ubiór. Znajdowało się w nim wiele elementów kultury dworskiej z XVII i XVIII wieku. Z początkiem XIX wieku Wielopolscy utracili swoje dobra na Żywiecczyźnie. Na krótko ich właścicielem stał się hrabia Ludwik de Laveaux. W tym czasie niemal wszystkie okoliczne ziemie stały się własnością bocznej linii rodziny Habsburgów. Arcyksiążę Karol Ludwik w latach 1810 - 1840 wszedł w posiadanie niemal całej Żywiecczyzny. To za czasów Habsburgów wybudowano neoklasycystyczny nowy zamek. W roku 1868 przy rynku stanął nowy ratusz o orientalnej fasadzie. Początkowo Żywiec nie był główną siedzibą Habsburgów. Na stałe przeniósł się tam arc. Karol Stefan wraz z rodziną w roku 1895. Był on admirałem marynarki cesarsko - królewskiej. Karol Stefan był zafascynowany polską kulturą, uczył się języka polskiego, a dwie córki wydał za mąż za polskich arystokratów. Popierał również wolnościowe aspiracje narodu polskiego. W czasie I wojny światowej z terenów Żywiecczyzny wysłano ponad 1000 ochotników do formacji legionowych. Niektórzy zwolennicy monarchii w odrodzonej Polsce zgłaszali nawet kandydaturę Karola Stefana na króla Polski. Jego syn, Karol Olbracht czuł się Polakiem i dowiódł tego swoją patriotyczną postawą w latach II wojny światowej. Jego córka, Maria Krystyna mieszka do dzisiaj w Nowym Zamku w Żywcu. W latach 30. XX wieku w Żywcu - Moszczanicy przebywał marszałek Piłsudski. W czasie II wojny światowej Niemcy zamierzali wysiedlić z Żywiecczyzny ludność polską. Blisko 20 tys. osób zmuszono do opuszczenia swoich stron rodzinnych. Po wojnie większość z tych osób powróciła do swoich domów. Ciekawostką dotyczącą powojennej historii Żywca jest fakt, że to tu została wznowiona hodowla najcenniejszych koni arabskich zaraz po wojnie.
Zabytki
Stary zamek
Pierwszą warownią w okolicach Żywca był zamek na górze Grojec. Zamek w obecnym miejscu został zbudowany prawdopodobnie w I połowie XIV wieku. W 1467 roku zamek stał się siedzibą Piotra Komorowskiego, jednak już w 1477 roku został zniszczony przez wojska króla. Przyczyną tego najazdu był niebezpieczny dla Polski sojusz Mikołaja Komorowskiego z królem Węgier. W początkach XVI wieku zamek był jeszcze gotycką budowlą z kwadratową wieżą, istniejącą do dzisiaj. W 1569 roku nastąpiła przebudowa zamku w stylu renesansowym, powstał wtedy dziedziniec zamknięty z czterech stron. Oryginalne, renesansowe okna zachowały się do dzisiaj jedynie w północnej ścianie zamku. W 1623 roku zamek był oblężony przez Rylskich, którzy w ten sposób chcieli zmusić Komorowskich do spłaty długów. W 1624 roku zamek został wykupiony przez królową Konstancję, żonę Zygmunta III Wazy. Z tamtych czasów w zamku zachowały się renesansowe portale na parterze i II piętrze, a także renesansowy fryz i kartusze na II piętrze. W czasie potopu szwedzkiego w zamku magazynowano żywność dla dworu królewskiego, przebywającego na Śląsku. W 1656 roku zamek został zajęty przez Szwedów. Już w tym czasie zamek posiadał dwie wieże - kwadratową i okrągłą. W 1676 roku zamek stał się własnością Wielopolskich. W 1721 roku dobudowali oni czwarte skrzydło zamku oraz kaplicę zamkową. Z tego czasu w zamku zachowały się barokowe portale. W I połowie XVIII wieku zamek został zaniedbany przez Wielopolskich. W 1816 roku zamek i miasto zostały wykupione przez Habsburgów, którzy w 1870 roku nadali zamkowi neogotycki wygląd. Po II wojnie światowej zamek stał się własnością ministerstwa leśnictwa. W wyniku prac konserwatorskich prowadzonych kilkanaście lat temu usunięto obudowę kolumn w krużgankach. Między starym a nowym zamkiem (na zewnętrznym dziedzińcu) znajdują się oficyny Wielopolskich z 1709 roku.
Kościół św. Krzyża
Pierwszy kościół został wybudowany w tym miejscu w XIV wieku. Prawdopodobnie początkowo służył on jako kaplica górnikom wydobywającym rudę darniową z okolic Grojca. W XV wieku został na krótko przejęty przez husytów. W czasie wojen napoleońskich mieścił się w nim szpital. Kościół wykazuje wyraźne cechy stylu gotyckiego. Posiada dach kryty gontem. Na ścianie apsydy znajduje się rzeźba przedstawiająca Ukrzyżowanie. W trakcie niedawnych prac konserwatorskich odkryto gotyckie polichromie w okiennych glifach. Koło kościoła znajduje się kamienny krzyż z XVII wieku. Jest on pozostałością cmentarza, na którym chowano przestępców skazanych na karę śmierci. Jedyny z ocalałych do dzisiaj krzyży pokutnych prawdopodobnie leżał na grobie Michała Gnidka, skazanego za kradzieże oraz nieposłuszeństwo wobec rodziców. W pobliżu kościoła znajduje się również kapliczka kolumnowa z 1618 roku, pod którą zwaśnione strony składały niegdyś przysięgi nakazane im przez sąd miejski.
Kościół Narodzenia NMP - żywiecka konkatedra
Kościół został zbudowany w XV wieku jako budowla gotycka. W XVI wieku dobudowano od północy kaplicę Komorowskich, a w 1929 roku dobudowano od południa kaplicę grobową Habsburgów. Kościół ma bryłę gotycką, natomiast renesansową elewację. Wieża jest zakończona renesansową, arkadową galerią z pulpitowym dachem naokoło. Nad portalem wieży widnieje płaskorzeźba - Korczak, czyli herb Komorowskich. Ołtarz główny jest późnobarokowy. W ołtarzu bocznym znajduje się cenna, gotycka płaskorzeźba Zaśnięcia Matki Boskiej. W kaplicy Komorowskich można podziwiać barokowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, natomiast w kaplicy Habsburgów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Chór i organy zdobione są późnobarokową dekoracją rzeźbiarską. W prezbiterium znajdują się barokowe stalle z 1719 roku. W kaplicy Komorowskich zachowała się pozostałość nagrobka - męska herma. Pod posadzką świątyni są pochowani możnowładcy z rodu Komorowskich. W 1554 roku na ścianach kościoła powstała polichromia przedstawiająca Komorowskich, jednak nie zachowała się do dziś. Na południowej ścianie byli uwiecznieni panowie, natomiast na północnej panie i panny. Współczesna polichromia została wykonana przez prof. T. Korpala. Przy kościele znajduje się posąg Matki Boskiej z 1755 roku. Obecnie kościół Narodzenia NMP jest konkatedrą diecezji bielsko - żywieckiej.
Kościół św. Marka
Świątynia została zbudowana w 1591 roku. Wokół rozciąga się cmentarz z pseudogotycką kaplicą grobową oraz posągiem św. Józefa z Dzieciątkiem.
Źródło św. Wita
Do 1964 roku stała przy nim kaplica. Według legend źródło to było miejscem kultu już w czasach pogańskich, miała się tam znajdować świątynia bogini Żywii. Wiadomo na pewno, że w XVII wieku stała tam kamienna figura Bożej Męki. Następnie wzniesiono tam drewnianą kaplicę, którą później zastąpiono murowaną. Przed napełnieniem Jeziora Żywieckiego istniały obawy, że w wyniku zmiany stosunków wodnych źródło może wyschnąć, jednak nie doszło do tego.
Kościół Przemienienia Pańskiego
Został wybudowany w 1701 roku. Początkowo budynek był drewniany, w XIX wieku zastąpiono go murowanym. Wewnątrz znajdowało się epitafium z portretem Komonieckich oraz zabytkowe relikwiarze, obecnie przeniesione do Muzeum żywieckiego.
Park pałacowy
Przed XVIII wiekiem przy starym zamku znajdowała się bażanciarnia i ogrodzenie dla saren. W 1712 roku założono tam ogród włoski. W XVIII wieku zbudowano również altanę w kształcie domku chińskiego. W XIX wieku miała miejsce przemiana parku, prowadzona przez ogrodnika Jana Merka. W 1930 roku park ponownie zmieniono, tym razem w park angielski. Przedsięwzięcie to realizowała angielska ogrodniczka Kit Beckh. Założono wtedy rozarium i basen z fontanną. Najstarsze drzewa w parku mają 200 - 300 lat.
Dzwonnica
Została wybudowana w 1723 roku. Jest to czterokondygnacyjny, murowany budynek o przysadzistej sylwetce. Zbudowana na planie kwadratu, przekryta dachem namiotowym, krytym dachówką. Do dziś spełnia swoją funkcję przy żywieckiej konkatedrze.
Nowy Zamek
Został wzniesiony w 1885 roku na polecenie arcyksięcia Albrechta Habsburga, według projektu Karola Pietschki. W 1893 roku dobudowano drugie skrzydło, a w 1905 roku neorenesansową kaplicę. W 1911 roku wykonano klasycyzującą elewację. W zamku wmurowano na polecenie Karola Stefana Habsburga tablicę upamiętniającą pobyt Marii Krystyny, królowej hiszpańskiej. Karol Stefan Habsburg zmarł w 1951 roku w Szwecji, natomiast jego wnuczka mieszka na zamku do dziś.
Ratusz
Pierwszy drewniany ratusz został zbudowany przy rynku w 1706 roku. Obecny budynek wzniesiono pod koniec XIX wieku. Po II wojnie światowej mieścił się tam nie tylko Urząd Miejski, ale również sąd i prokuratura. Architektura ratusza nawiązuje do architektury synagogalnej XIX wieku. Świadczą o tym potrójne, półkoliście zakończone okna oraz rozety.
Kapliczka św. Onufrego
Została zbudowana w XIX wieku w Żywcu - Moszczanicy. Według mieszkańców Moszczanicy święty pustelnik niegdyś mieszkał w tym miejscu.
Kaplica Matki Boskiej Różańcowej
Wzniesiono ją w 1912 roku. W 1967 roku gruntownie ją przebudowano. Wewnątrz znajdują się niezwykle cenne posągi gotyckie Chrystusa i Madonny z 1400 roku oraz obraz Trójcy Świętej z 1830 roku. Obok kaplicy znajduje się rzeźba Chrystusa upadającego pod krzyżem z XIX wieku.
Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy
Przedtem w tym miejscu stała dzwonnica loretańska. W 1933 roku wybudowano murowaną kaplicę.
Kościół św. Floriana
Budowę rozpoczęto w 1935 roku. Architektura świątyni nawiązuje do stylu romańskiego. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W kaplicy północnej można podziwiać ołtarz poświęcony Najświętszemu Sercu Pana Jezusa, a w południowej płaskorzeźbę przedstawiającą Chrzest Chrystusa w Jordanie. Ołtarz główny wyłożony jest drogocennym marmurem karraryjskim. Obok kościoła, na kolumnie znajduje się rzeźba Matki Boskiej z 1796 roku. Dawniej rzeźba ta stała przy głównej ulicy w Zabłociu. Od 1948 roku kościół jest siedzibą parafii.
Kaplica Podwyższenia Krzyża
Została wybudowana w 1938 roku. Wewnątrz znajduje się krucyfiks z 1510 roku oraz figury Matki Boskiej, Jana Ewangelisty, Marii Magdaleny i Marii Salome z 1780 roku. Obok kaplicy pochodząca z II połowy XVIII wieku rzeźba Chrystusa upadającego pod krzyżem.
Kościół Chrystusa Króla
W 1946 roku powstała inicjatywa wybudowania kościoła na miejscu dawnej kaplicy. Kościół ten został konsekrowany dopiero w 1962 roku. Budowla ma układ bazylikowy, na ścianie prezbiterium znajduje się mozaika przedstawiająca Chrystusa Króla.
Bibliografia
„Przewodnik po kościołach żywieckich” Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, Żywiec 1992
„Przewodnik po zamku i parku żywieckim” Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, Żywiec 2002
http://www.tmzz.org.pl/ - strona Towarzystwa Miłośników Ziemi Żywieckiej