75

 ñåðåäèí³ ñ³ìäåñÿòèõ ðîê³â àìåðèêàíñüêèé

â÷åíèé Ïåòðî Îäàð÷åíêî â îäíîìó ç³ ñâî¿õ äî-

ñë³äæåíü íàâ³â ôðàçó ç “Ïàòåòè÷íî¿ ñîíàòè”

Ì. Êóë³øà: “Íà ÷åðâîíîìó êóìà÷åâ³ íåçàëåæíî¿

Óêðà¿íè íå âèãàïòóºø”, ìîâëåíó â äðàì³ Còóïàºì-

Còóïàíåíêîì. Ï. Îäàð÷åíêî ïîñèëàâñÿ íà í³ìå-

öüêèé ïåðåêëàä, âèäàíèé 1930 ðîêó ³ çðîáëåíèé

Âîëüôîì ç Êóë³øåâîãî ðóêîïèñó. Íà ö³é ï³äñòà-

â³ àìåðèêàíñüêèé äîñë³äíèê ñòâåðäæóâàâ, ùî

Ì. Êóë³ø áóâ ñâ³äîìèì íàö³îíàë³ñòîì, ÿêèé í³-

êîëè íå â³ðèâ ñîâºòàì, áà÷èâ êðàùå ìàéáóòíº

ñâ â³ò÷èçíè ò³ëüêè íà øëÿõó ö³ëêîâèòî¿ íåçà-

ëåæíîñò³, ââàæàâ Ðàäÿíñüêèé Cîþç ï³äñòóïíîþ

ôîðìîþ îêóïàö³¿.

Ïåòðó Îäàð÷åíêó â³äïîâ³â òîä³ â îäí³é ç³ ñâî-

¿õ êíèã ðàäÿíñüêèé êðèòèê ³ ë³òåðàòóðîçíàâåöü

Éîñèï Êèñåëüîâ. Ïîñèëàþ÷èñü íà ðóêîïèñè äâîõ

ðåäàêö³é “Ïàòåòè÷íî¿ ñîíàòè”, ùî çáåð³ãàþòüñÿ

ó â³ää³ë³ ðóêîïèñíèõ ôîíä³â ²íñòèòóòó ë³òåðàòó-

ðè ÀÍ ÑÐCÐ, Êèñåëüîâ ñòâåðäæóâàâ, ùî í³÷îãî

ïîä³áíîãî äî öèõ ñë³â ó Êóë³øà íåìàº, ùî “Ïà-

òåòè÷íà ñîíàòà” — öå îäà ðåâîëþö³¿, ñòâåðäæåí-

íÿ Êóë³øåâîãî ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî ò³ëüêè â

ñîþç³ ç Ðîñ³ºþ Óêðà¿íà ìîæå áóòè ñïðàâä³ íåçà-

ëåæíîþ, ùî áåç òàêî¿ ºäíîñò³ Óêðà¿íà íå ìîæå

áóòè íåçàëåæíîþ...

Íàñïðàâä³ â ðóêîïèñ³ “Ïàòåòè÷íî¿ ñîíàòè”

çãàäàíà ôðàçà ïðèñóòíÿ. Á³ëüøå òîãî, É. Êèñå-

ëüîâ íå ì³ã ¿¿ íå áà÷èòè — ó â³ää³ë³ ðóêîïèñíèõ

ôîíä³â çàô³êñîâàíî, ùî êðèòèê òàì ïðàöþâàâ

ÿêðàç ó ÷àñè ðîáîòè íàä â³äïîâ³äíîþ êíèãîþ.

Àëå öÿ ïîëåì³êà ö³êàâèòü íàñ íå ÿê ñïîñ³á

çàñóäæåííÿ ôàëüñèô³êàòîðñüêî¿ ñóòíîñò³ ðàäÿí-

ñüêîãî ë³òåðàòóðîçíàâñòâà. Çðåøòîþ, Êèñåëüîâ,

ìîæëèâî, ïðîñòî íàìàãàâñÿ âðÿòóâàòè äëÿ ðà-

äÿíñüêîãî ÷èòà÷à áîäàé ÷àñòêó Êóë³øåâî¿ ñïàä-

ùèíè, ÿêà, ùîéíî â³äêðèâøèñü íàì íàïðèê³íö³

ï’ÿòäåñÿòèõ, ìîãëà çíîâó çíèêíóòè â ñïåöõðàíàõ

ó ñåðåäèí³ ñ³ìäåñÿòèõ. ß çãàäàâ öþ äèñêóñ³þ ÿê

ëèø îäèí ïðèêëàä áàãàòüîõ ïîëåì³ê äîâêîëà

³äåéíèõ ïåðåêîíàíü âåëèêîãî óêðà¿íñüêîãî äðà-

ìàòóðãà (õî÷, ìîæå, é íå òàêèõ ÷èñëåííèõ, ÿê òîãî

çàñëóãîâóº öÿ ïîñòàòü). Ó çàêîðäîííèõ âèäàííÿõ

³ç ï’ºñ Êóë³øà âèëó÷àëîñÿ âñå, ùî ìîãëî çàñâ³ä-

÷èòè â³ääàí³ñòü äðàìàòóðãà êîìóí³ñòè÷í³é òà

³íòåðíàö³îíàë³ñòñüê³é ³äåÿì. Ç ðàäÿíñüêèõ âè-

äàíü âèïàäàëî âñå, ùî çàñâ³ä÷óâàëî Êóë³øåâå

ïðàãíåííÿ áà÷èòè Óêðà¿íó íåçàëåæíîþ. Âñ³ íà-

ìàãàëèñÿ äîâåñòè ñâîº ïðàâî íà õóäîæíèêà, âñ³

õîò³ëè ïåðåòÿãòè éîãî íà ñâ³é á³ê. Ìèíàëî âñå

á³ëüøå ðîê³â â³äòîä³, ÿê íà Cîëîâêàõ îá³ðâàëîñÿ

æèòòÿ ïèñüìåííèêà, à áîðîòüáà çà íüîãî ñòàâà-

ëà äåäàë³ çàïåêë³øîþ. Âòðóòèòèñÿ â ä³àëîã ñàì

â³í íå ì³ã.

Ïîë³òè÷íå, ³äåîëîã³÷íå îáëè÷÷ÿ ñïðàâæíüî-

ãî Êóë³øà ëèøàëîñÿ äåñü ïîñåðåäèí³. ²äåîëîã³÷-

í³ àäàïòàö³¿ õóäîæí³õ òâîð³â íåìèíó÷å ïðèì³òè-

â³çóâàëè ¿õ, ñïðîùóâàëè, â³äâîäÿ÷è àâòîðîâ³ çî-

âñ³ì ìàëî ì³ñöÿ; ùî á³ëüøå ñïåêóëÿö³é, òî ìåí-

øå Êóë³øà. Êîëè æ ãîâîðèòè ïðî âåñü äóõîâíèé

ñâ³ò ïèñüìåííèêà, à íå ëèøå éîãî ïîë³òè÷í³ ñèì-

ïàò³¿ òà àíòèïàò³¿, òî òóò Êóë³ø ëèøàâñÿ íàâ³òü

íå ïîñåðåäèí³, à äåñü çîâñ³ì îñòîðîíü. ³éíà çà

Êóë³øà ïðîñòî âèéøëà çà ìåæ³ éîãî àâòîðñüêî-

ãî ß.

Çäàâàëîñÿ á, ñüîãîäí³ êîæåí ìîæå ïðî÷èòà-

òè òâîðè, âæå íå ðàç âèäàí³, ³, çðåøòîþ, ðîç³áðà-

òèñÿ — ÿêèé æå â³í íàñïðàâä³, Ìèêîëà Êóë³ø.

Àäæå êðàùå õóäîæíüîãî òåêñòó í³ùî íå ñêàæå

ïðî àâòîðà. Àâòîð çàâæäè ³ìïë³öèòíî ïðèñóòí³é

ó ñâîºìó òâîð³. Àâòîð º éîãî åñòåòè÷íèì òà ³äåé-

íèì öåíòðîì. Àâòîð ³ º òèì íàéö³êàâ³øèì, ùî

ì³ñòèòü ó ñîá³ òâ³ð. Ó ë³òåðàòóðîçíàâñòâ³ íàïðà-

öüîâàíî ïðîäóêòèâí³ ìåòîäèêè ïðî÷èòàííÿ àâ-

òîðà.  êîìïîçèö³¿, â óâèðàçíåíí³ ïèòîìîãî õó-

äîæíüîãî êîíôë³êòó, â ðîçòàøóâàíí³ ãåðî¿â, ó

ñï³ââ³äíîøåíí³ àâòîðñüêî¿ ïðÿìî¿ ìîâè òà ìî-

íîëîã³â ³ ä³àëîã³â, ó áåçë³÷³ ïðîñòîðîâî-÷àñîâèõ

òà îö³íêîâèõ êîîðäèíàò ó êîæíîìó òâîð³ ìîæå-

ìî ïîáà÷èòè ìîðàëüíî-åòè÷íó, ³äåîëîã³÷íó, åñ-

òåòè÷íó ïîçèö³þ àâòîðà.

Ùî á³ëüøå òâîð³â ïèñüìåííèêà ìè ïðî÷èòà-

ºìî, òî áàãàòîãðàíí³øèì ³ ðåëüºôí³øèì áóäå

ïîðòðåò. Êîëè æ äîäàòè äî öüîãî ëèñòè àâòîðà,

éîãî ñòàòò³, ñïîãàäè ïðî íüîãî äðóç³â, ð³äíèõ ³

êîëåã, òî ìîæåìî âïðèòóë íàáëèçèòèñÿ äî îñÿã-

íåííÿ ãåí³ÿ.

Àëå íà öüîìó øëÿõó íà íàñ ÷åêຠíåñïîä³âà-

íå óñêëàäíåííÿ. Ìèêîëà Êóë³ø æèâ â óìîâàõ,

êîëè íåùàäí³é öåíçóð³ ï³ääàâàëîñÿ íå ëèøå òå,

ùî éøëî â äðóê, à é ïðèâàòíå ëèñòóâàííÿ, ðîç-

ìîâè â äðóæíüîìó êîë³ é ïîäðóæíüîìó ë³æêó.

Òîìó âñå, ùî º â ñïîãàäàõ ïðî íüîãî (á³ëüø³ñòü

¿õ äðóêóâàëàñÿ â ðàäÿíñüê³ ÷àñè), ïåðåâ³þâàëîñÿ

àâòîðàìè äóæå ðåòåëüíî. Ìîæíà ö³ëêîì îá´ðóí-

òîâàíî ïðèïóñòèòè, ùî é àâòîðè çàêîðäîííèõ

ÓÄÊ 883.3.09-2

Cåðã³é ²âàíþê

(Êè¿â)

©

Cåðã³é ²âàíþê, 1998

̲ÔÈ ÏÐÎ ÌÈÊÎËÓ ÊÓ˲ØÀ

76

ÍÀÓÊβ ÇÀÏÈÑÊÈ. Òîì 4. Ô³ëîëîã³ÿ. ²ÑÒÎÐ²ß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ

ïóáë³êàö³é (ÿê ³ ðåäàêòîðè çàêîðäîííèõ âèäàíü)

ïåðåáóâàëè ï³ä ïåâíèì ³äåîëîã³÷íèì òèñêîì).

Êð³ì ö³ëêîì ïðèðîäíîãî ïðàãíåííÿ íå íàøêî-

äèòè ñîá³, ïðàöþâàëî ùå é áàæàííÿ â³äá³ëèòè

ãåðîÿ, ïîäàòè éîãî â ÿêíàéâèã³äí³øîìó ñâ³òë³.

 ïðèâàòíèõ ëèñòàõ ìîæíà çíàéòè äîñèòü áàãà-

òî: ôàêòè ç æèòòÿ, äîòåïíó ³ðîí³÷í³ñòü, ïàëêå

ñåðöå, àëå â æîäíîìó ðàç³ íå ïîë³òè÷í³ ïåðåêî-

íàííÿ.

Çàëèøàþòüñÿ âëàñíå õóäîæí³ òâîðè. Àëå é

òóò ïåðåøêîäà. Àâòîð ó äðàìàòè÷íîìó òâîð³ íå

òàê ëåãêî ïðî÷èòóºòüñÿ, ÿê ó òâîð³ ïðîçîâîìó ÷è

ïîåòè÷íîìó. Ïðÿìî¿ ìîâè â³í òóò íå ìàº. Òîáòî

ö³ëèé òâ³ð — öå ïðÿìà ìîâà, àëå íå ïèñüìåííè-

êà, à éîãî ãåðî¿â. Äîñë³äíèêîâ³, ñêàæ³ìî, ðîìàí-

òè÷íî¿ äðàìè â öüîìó ïëàí³ íàáàãàòî ëåãøå: òàì

º ÿñêðàâî âèðàæåíèé ãåðîé, ìàêñèìàëüíî íàáëè-

æåíèé äî àâòîðà. Éîãî ìîíîëîãè, ÿê ïðàâèëî,

ãðàíè÷íî ÷³òêî âèñëîâëþþòü àâòîðñüêó ïîçè-

ö³þ, â³í îáñòîþº àâòîðîâ³ ³äåàëè, ïðîòè䳺 âò³-

ëåííþ òèõ ñèë, ùî íåíàâèñí³ é àâòîðîâ³. Òàì º

÷³òêî ñôîðìîâàíèé ³ î÷åâèäíèé êîíôë³êò ì³æ

äîáðîì ³ çëîì.

Ï’ºñè Ìèêîëè Êóë³øà òàêî¿ ëåãêîñò³ äîñë³ä-

íèêîâ³ íå ïðîïîíóþòü. Ó öèõ íåîáàðîêîâèõ ³

íàâ³òü, ñêàçàòè á, ïðààáñóðäèñòñüêèõ òâîðàõ êîí-

ôë³êò ì³æ ïðîòèä³þ÷èìè ñèëàìè ðîçãîðòàºòüñÿ

íå â êîñì³÷íèõ âèì³ðàõ, à â ãëèáèí³ äóø³ ãåðîÿ

(â³ä ÷îãî â³í çîâñ³ì íå âòðà÷ຠíà êîñì³çì³, õî÷à

öåé êîñì³çì ³ ìຠçîâñ³ì ³íøèé õàðàêòåð). Õàðà-

êòåðè ïåðñîíàæ³â ó Êóë³øà (íàâ³òü äðóãîðÿäíèõ,

äîïîì³æíèõ) íå ñòðàæäàþòü îäíîâèì³ðí³ñòþ.

Ïîäåêóäè íåïðîñòî ç’ÿñóâàòè íå ëèøå òàêå âàæ-

ëèâå äëÿ ïåðåñ³÷íîãî ÷èòà÷à ïèòàííÿ, ÿê êîòðèé

³ç ãåðî¿â º ïîçèòèâíèì, à é, çäàâàëîñÿ á, òàêó çàâ-

æäè î÷åâèäíó ð³÷: õòî ç ãåðî¿â º âñå æ òàêè ãîëîâ-

íèì, à õòî äðóãîðÿäíèì? ³äîì³ ôàêòè, ùî íà-

â³òü äóæå íåïåðåñ³÷í³, îá³çíàí³ íà òåàòð³ é ïðî-

ôåñ³éí³ ÷èòà÷³ — ³ ò³ âèÿâëÿëèñÿ çàñêî÷åíèìè.

“Ïàòåòè÷íà ñîíàòà”, ñêàæ³ìî, íàïèñàíà â³ä

ïåðøî¿ îñîáè (íàäçâè÷àéíå ÿâèùå äëÿ äðàìàòóð-

㳿), òîìó é íå äèâíî, ùî ðîçáåùåíèé ïðîçîþ

÷èòà÷ ìèìîâîë³ ââàæຠãîëîâíèì ãåðîºì ñàìå

ïîåòà ²ëüêà Îãó, îïîâ³äà÷à. Öå íå âèïàäêîâî, º

âñ³ ï³äñòàâè ââàæàòè, ùî àâòîð ³ ðîçðàõîâóâàâ

íà òàêå ñïðèéíÿòòÿ, íàìàãàþ÷èñü ïðèõîâàòè â³ä

öåíçîð³â ãîëîâíîãî ãåðîÿ. Àëå äðàìà — íå ïðî-

çà, ¿¿ ïèøóòü íå ñò³ëüêè äëÿ ÷èòà÷à, ñê³ëüêè äëÿ

ãëÿäà÷à. Âîíà êåðóºòüñÿ íå ëèøå çàêîíàìè ë³òå-

ðàòóðíèìè, à é òåàòðàëüíèìè.

Êîëè óÿâèòè ñîá³ ñöåíó, íà ÿê³é â³äáóâàºòü-

ñÿ ä³ÿ, òî ¿¿ ðîçáèòî íà ø³ñòü ïðÿìîêóòíèê³â: â

îäíîìó ç íèæí³õ ìåøêຠïðîëåòàð³é Îâðààì, ó

äâîõ ãîð³øí³õ (ó ìàíñàðä³) æèâóòü ïîåò ²ëüêî

Îãà òà ïðîñòèòóòêà dzíüêà, íà äðóãîìó ïîâåðñ³

(â öåíòð³ ñöåíè) — äâà ïîìåøêàííÿ, ÿê³ çàéìà-

þòü ðîäèíà öàðñüêîãî (á³ëîãî) ãåíåðàëà Ïåðî-

öüêîãî òà óêðà¿íñüêèé ³íòåë³ãåíò Còóïàé-Còó-

ïàíåíêî ç äî÷êîþ Ìàðèíîþ. Ìàëî òîãî, ùî

Ìàðèíà — ìîëîäà âðîäëèâà ä³â÷èíà, ùî âîíà

ïîñò³éíî ïåðåáóâຠâ öåíòð³ ñöåíè, âîíà ùå é ãðàº

íà ôîðòåï³àíî, ³ òàêèì ÷èíîì ñòຠíå ëèøå çîðî-

âèì, à é çâóêîâèì öåíòðîì 䳿.  ¿¿ îñîá³ êîíöåí-

òðóºòüñÿ é êîíôë³êò ï’ºñè: ¿¿ ïèòîìèé âèá³ð —

ì³æ ïðîëåòàðñüêè îð³ºíòîâàíèì ïîåòîì, ÿêèé

óîñîáëþº ïåðåâàãó çàãàëüíîëþäñüêèõ ö³ííîñòåé,

ìîðàëüíîñò³, òàëàíòó, ãóìàí³çìó, òà á³ëèì îô³-

öåðîì Ïåðîöüêèì, ÿêèé íå ìîæå çàâîþâàòè äóø³

ì³ëüéîí³â ëþäåé, àëå ìîæå çàâîþâàòè ïåâíó ê³ëü-

ê³ñòü êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â çåìë³. Ïðè÷èíîþ ¿¿

òðàãå䳿 º ¿¿ æ ôàòàëüíà ïîìèëêà — õèáíèé âè-

á³ð çåìíîãî, à íå äóõîâíîãî. Ïàðàëåëü ç âèáî-

ðîì Óêðà¿íè â ãðîìàäÿíñüê³é â³éí³ á³ëüø ÿê î÷å-

âèäíà: êðà¿íà òåæ íå ï³øëà çà Âèííè÷åíêîì ³ Ãðó-

øåâñüêèì, à çà íîâèìè ³ìïåðñüêèìè ñèëàìè, ÿê³

ïîîá³öÿëè â³ääàòè ñåëÿíàì çåìëþ.

Ïðèêìåòíî, ùî Êóë³øåâ³ âäàëîñÿ îáäóðèòè

íå ëèøå öåíçîð³â, à é ïðîâ³äíèõ òåàòðàëüíèõ ä³-

ÿ÷³â ñâîãî ÷àñó. ³äîìî, ùî â ïðîöåñ³ ðîáîòè íàä

âèñòàâîþ âèäàòíèé ðîñ³éñüêèé òåàòðàëüíèé ðå-

æèñåð Òà¿ðîâ, õóäîæí³é êåð³âíèê Ìîñêîâñüêîãî

Êàìåðíîãî Òåàòðó, âñ³ëÿêî íàìàãàâñÿ ïðèòëóìè-

òè òðàã³÷íó àòðàêòèâí³ñòü ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³. Çíà-

ìåíèòà Àë³ñà Êîîíåí, ÿêà ãðàëà Ìàðèíó, íàâ³òü

ìóñèëà ó ô³íàë³, îñâ³ä÷óþ÷èñü ó êîõàíí³ ïîåòó,

òðèìàòè çà ñïèíîþ ðåâîëüâåð, ÿêîãî íå ëèøå íå

áóëî â ï’ºñ³, à é íå ìîãëî áóòè çã³äíî ç³ çäîðî-

âèì ãëóçäîì — àäæå Ìàðèíà â öþ ìèòü ïåðåáó-

âàëà â òþðåìíîìó êàçåìàò³.

Ó 1918—1919 ðð. Ìèêîëà Êóë³ø âîþâàâ ó ëà-

âàõ ×åðâîíî¿ àð쳿. 1934 ð. éîãî áóëî çàñóäæåíî

çà ó÷àñòü ó êîíòððåâîëþö³éí³é çìîâ³. 1937 ð.

ñòðà÷åíî çà òîé æå ñàìèé çëî÷èí. 1956 ðîêó ïè-

ñüìåííèêà áóëî ðåàá³ë³òîâàíî. Âèð³øàëüíîþ

ï³äñòàâîþ âèÿâèëèñÿ ñâ³ä÷åííÿ âïëèâîâèõ óêðà-

¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â òà ë³òåðàòóðîçíàâö³â (ÿê³

âö³ë³ëè â 1934 òà 1937 ðð.) ïðî òå, ùî Êóë³ø áóâ

â³ðíèì êîìóí³ñòîì, ùî çàñóäæåíî éîãî íåñïðà-

âåäëèâî. Äå æ ïðàâäà? Äå Êóë³ø?

×è â³ðèâ â³í ó Áîãà? ßêå âçàãàë³ éîãî ñòàâ-

ëåííÿ äî ðåë³ã³¿, äî Áîãà? Òåæ íåáàéäóæå çàïè-

òàííÿ äëÿ ç’ÿñóâàííÿ ñâ³òîãëÿäó àâòîðà. Â ðàí-

í³õ ñòàòòÿõ Ìèêîëè Êóë³øà ó ì³ñöåâ³é ïðåñ³ íà

Õåðñîíùèí³ çíàõîäèìî êàòåãîðè÷í³ âèìîãè â³ä-

ä³ëèòè öåðêâó â³ä øêîëè, âèêëþ÷èòè ¿¿ ç âèõîâ-

íîãî ïðîöåñó. Ó ï’ºñ³ “97” öåðêîâí³ ö³ííîñò³ ïå-

ðåáóâàþòü â î÷åâèäíîìó êîíôë³êò³ ç ö³íí³ñòþ

çåìíîþ é âèçíà÷àëüíîþ — ç õë³áîì. Ó “Íàðîä-

íîìó Ìàëàõ³¿” â³í ç ðîçïà÷ëèâèì ñàðêàçìîì âè-

ñì³þº ì³øàíèíó êîìóí³ñòè÷íèõ ³ õðèñòèÿíñüêèõ

³äåé Ìàëàõ³ÿ Còàêàí÷èêà. Ðàçîì ç òèì, ó âñ³õ

éîãî ï’ºñàõ çíàõîäèìî áåçë³÷ á³áë³éíèõ ðåì³í³ñ-

öåíö³é. Cèìâîë³êà ò³º¿ æ “Ïàòåòè÷íî¿ ñîíàòè”

çíà÷íîþ ì³ðîþ ïîáóäîâàíà íà õðèñòèÿíñüêèõ

àëþç³ÿõ. Ó “Ìàêëåí³ Ãðàñ³” áîãîáîðí³ ìîòèâè

çàçíàþòü ìîðàëüíîãî êðàõó. ²äåÿ Áîãà òð³óìôóº,

õî÷à äðàìàòóðã, çäàºòüñÿ, çðîáèâ óñå ìîæëèâå,

ùîá öåé òð³óìô ïðèòëóìèòè.

Ïðàãíåííÿ ïðèõîâàòè çàäóì, ñâîº àâòîðñüêå

“ß” â³ä ïåðåñ³÷íîãî ÷èòà÷à (à ñàìå òàêèìè, ÿê

â³í ïðåêðàñíî óñâ³äîìëþâàâ, ³ áóëè öåíçîðè) âçà-

ãàë³ ïðèêìåòíå äëÿ äðàìàòóð㳿 Ìèêîëè Êóë³øà.

Ïðîñòî âèñì³þº â³í Ãóñêó, ÷è ùå é ñï³â÷óâàº

éîìó? Õòî ãîëîâíèé ãåðîé “Õóë³ÿ Õóðèíè” —

77

Cåðã³é ²âàíþê. ̳ôè ïðî Ìèêîëó Êóë³øà

ïðîéäèñâ³òè ÷è êîìóí³ñò Õîìà Áîæèé, ùî çàáëó-

êàâ íà áþðîêðàòè÷íèõ ìàí³âöÿõ? ×è áëèçüêèé

àâòîðîâ³ Ìàëàõ³é Còàêàí÷èê, ÿêèé âèñëîâëþº

òàê áàãàòî “àâòîðîâèõ” äóìîê? Õòî ç ãåðî¿â

“Ìèíè Ìàçàéëà” ìຠíàéá³ëüøèé ïîçèòèâíèé

ïîòåíö³àë? Âñ³ ö³ é áàãàòî ³íøèõ ïèòàíü íå çíà-

õîäÿòü îäíîçíà÷íî¿ â³äïîâ³ä³.

Çâ³ñíî, ë³òåðàòóðîçíàâñòâî — íå ìàòåìàòè-

êà. ² âñå æ òàêè áåç ÿñíîãî óÿâëåííÿ ïðî ñòàâëåí-

íÿ ïèñüìåííèêà äî òå¿ñòè÷íèõ, ô³ëîñîôñüêèõ, ³äå-

îëîã³÷íèõ, ìîðàëüíèõ ïðîáëåì àíàë³çóâàòè éîãî

òâîðè íåìîæëèâî. Çðîçóì³ëî, ãîëîâíèì äæåðå-

ëîì ïîä³áíî¿ ³íôîðìàö³¿ ìóñÿòü áóòè íàñàìïå-

ðåä õóäîæí³ òâîðè. Àëå æ ÿê âèçíà÷èòè, äå àâ-

òîð âèêàçóº ñåáå, à äå ïðèõîâóº? ßê çíàéòè êëþ÷?

² ÷è ³ñíóº â³í âçàãàë³?

Cüîãîäí³ ìè ìàºìî ò³ëüêè îäèí äîêóìåíò, ó

ÿêîìó Ìèêîëà Êóë³ø ãîâîðèòü â³ä ñåáå. Âëàñíå,

ãîâîðèòü ³ íå â³í, à òàêèé ñîá³ Åäóàðä Øòåéí-

áåðã, ÿêèé ñèä³â ç Êóë³øåì â îäí³é êàìåð³ çà çâè-

íóâà÷åííÿì ó òðîöê³çì³. Ó ñïðàâ³ Ìèêîëè Êóë³-

øà â àðõ³â³ CÁÓ çáåð³ãñÿ äîíîñ îäíîêàìåðíèêà.

Öå äîêóìåíò äåòàëüíèé ³ ðîçëîãèé. Íàïèñàíî

éîãî ö³ëêîì áåçãðàìîòíî, àëå íàäçâè÷àéíî ñóì-

ë³ííî.

Öåé äîíîñ ³ñíóº â îäíèí³. Àâòîð éîãî, øâèä-

øå çà âñå, íå áóâ ïðîôåñ³éíèì ñòóêà÷åì. Ìîæíà

ñîá³ óÿâèòè, ÿê Øòåéíáåðã îïèðàâñÿ, â³äìîâëÿâ-

ñÿ éîãî ïèñàòè, àëå çðåøòîþ ñë³ä÷èé ïåðåì³ã (ÿê

³ ñë³ä áóëî ÷åêàòè). Â’ÿçåíü óçÿâ ó ðóêó äåðåâ’ÿíó

ðó÷êó ç òóïèì äðÿïëèâèì ïåðîì, ñòîñ ãðóáîãî

æîâòîãî ïàïåðó, ï³äñóíóâ äî ñåáå áëèæ÷å ñêëÿíó

÷îðíèëüíèöþ ç çàñîõëèìè ô³îëåòîâèìè ïàòüî-

êàìè é ïî÷àâ ïèñàòè. Ïîñòóïîâî â³í ðîçïèñóâàâ-

ñÿ, ïðèéøëî íàòõíåííÿ. Øòåéíáåðã ïèñàâ äîâãî

é çàõîïëåíî.

Cë³ä÷èé Ãðîçíèé íå ï³äãàíÿâ éîãî. ³í íà-

â³òü ïðèãîñòèâ ³äåéíîãî âîðîãà äåøåâîþ ïàï³-

ðîñîþ, â³ä ÿêî¿ ó â’ÿçíÿ ñïî÷àòêó çàïàìîðî÷è-

ëîñÿ â ãîëîâ³. Àëå ïîò³ì ðîçïîâ³äü ïîëèëàñÿ â³-

ëüíî é ïðèñòðàñíî. Âñþ ñâîþ íåíàâèñòü äî ö³º¿

â’ÿçíèö³, äî öüîãî Ðàäÿíñüêîãî Cîþçó, äî ö³º¿

Óêðà¿íè, äî ö³º¿ äîë³ â³í íàðåøò³ áåçáîðîííî

âèëèâ íà ïàï³ð. Êðèõòà íà䳿 íà ïîðÿòóíîê æåâ-

ð³ëà â äóø³. Ìîæëèâî, Ãðîçíèé íàâ³òü ïîîá³öÿâ

éîìó ÿêùî íå çâ³ëüíåííÿ, òî çìåíøåííÿ ñòðîêó.

Ùå é îá’ºêòà íåíàâèñò³ íå òðåáà áóëî øóêàòè.

Ó äâîõ ëþäåé, ùî òðèâàëèé ÷àñ ïðîâîäÿòü â îä-

í³é êàìåð³, çàâæäè çíàéäåòüñÿ ÷èìàëî ïðè÷èí

äëÿ âçàºìíî¿ (à ìîæå, é íå-âçàºìíî¿) íåïðèÿçí³.

Áëèçüêî äâîõ ì³ñÿö³â ïðîâåëè Êóë³ø ³ Øòåéí-

áåðã â îäí³é êàìåð³. Ìîæåìî ñîá³ óÿâèòè, ÿê õî-

ò³ëîñÿ ãîâîðèòè. Íà äîïèòàõ Êóë³ø ï³äïèñàâ óñå,

ùî íà ïî÷àòêó â³äìîâëÿâñÿ ï³äïèñóâàòè êàòåãî-

ðè÷íî (íå äóìàþ, ùî ïðè÷èíà öüîãî — “çëàìàâ-

ñÿ”; øâèäøå çà âñå, ïðîñòî çáàãíóâ áåçãëóçä³ñòü

áóäü-ÿêîãî îïîðó â óìîâàõ, êîëè äëÿ ñë³ä÷îãî ³

âñ³º¿ ìàøèíè ìîðàëüí³, òà é áóäü-ÿê³ ³íø³ ïðèí-

öèïè í³ì³). Àëå öå çîâñ³ì íå îçíà÷àº, ùî í³ìèì

áóëî ïðè öüîìó ñóìë³ííÿ ïèñüìåííèêà. ² õî÷ â³í

íå ì³ã íå ï³äîçðþâàòè Øòåéíáåðãà, òà é ìîâ÷à-

òè íå ì³ã. Ñïîâ³ëüíåíèé, ñïîâíåíèé ðîçïà÷ó ÷àñ

ó òþðåìí³é êàìåð³ â³í çàïîâíþâàâ ñâîºþ ñïî-

â³ääþ.

Øòåéíáåðã áóâ âäÿ÷íèì ñëóõà÷åì — íåçãîä-

íèì. Çâ³ñíî, éîãî íåçãîäà ìîãëà áóòè é ïðèòëóì-

ëåíà, íåâèñëîâëåíà â ä³àëîãàõ. Àëå Êóë³ø íå ì³ã

íå â³ä÷óâàòè ¿¿. ³í ñïåðå÷àâñÿ ç îäíîêàìåðíè-

êîì ÿê ç òèïîâèì íîñ³ºì êîìóí³ñòè÷íî¿ ³äå¿ —

çàøîðåíèì, çàëÿêàíèì, óâ’ÿçíåíèì, áèòèì ³ ãî-

ëîäíèì, àëå âïåðòèì ó ïðàãíåíí³ é äàë³ ëèøàòè-

ñÿ îáäóðåíèì.

Äîíîñ çàñëóãîâóº íà òå, ùîá áóòè ïðîöèòî-

âàíèì äîñë³âíî — â ïîâíîìó îáñÿç³, ç³ çáåðåæåí-

íÿì ïðàâîïèñó é ïóíêòóàö³¿ àâòîðà. Ïðîìîâèñ-

ò³ñòü éîãî íå çàì³íèòè æîäíèì íàéäîêëàäí³øèì

âèêëàäîì.

“Cëåäîâàòåëþ CÏÎ ÍÊÂÄ ÑCCÐ

òîâ. Ãðîçíîìó

îò Øòåéíáåðãà Ýäóàðäà Àð.

 êàìåðå ñî ìíîé æèâåò Íèêîëàé Ãóðüåâè÷

Êóëèø. Èäåè è ïîëîæåíèÿ: êîòîðûå â áåñåäàõ ñî

ìíîé, Êóëèø îòñòàèâàåò óáåäèëè ìåíÿ â òîì, ÷òî

îí è ñåé÷àñ åùå îñòàåòñÿ çëåéøèì âðàãîì äèêòà-

òóðû ïðîëåòàðèàòà è êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè,

âðàãîì íå ðîçîðóæèâøèìñÿ, ñïðÿòàâøûì (äëÿ

ñëóøíîãî ÷àñó!) íå îäèí îáðåç è íå îäíó ïóëþ

îòðàâëåííóþ äëÿ áîðüáû ñ êîììóíèçìîì. ß ñ÷è-

òàþ ïîýòîìó íåîáõîäèìûì èçëîæèòü îñíîâíûå

âçãëÿäû âûñêàçàííûå Êóëèøîì. Èõ è íå íàäî

ïîäâåðãàòü êðèòèêå — îíè äîñòàòî÷íî êðàñíî-

ðå÷èâû è ãîâîðÿò ñàìè çà ñåáÿ.

 öåíòðå âñåãî, âñåõ ïðîáëåì ìèðà Êóëèø

ñòàâèò íàöèîíàëüíûé âîïðîñ. Ó íåãî åùå ïðàâ-

äà áîëüøîå ìåñòî çàíèìàåò êðåñòüÿíñêèé âîï-

ðîñ, òî è åãî îí ðàññìàòðèâàåò ñ òî÷êè çðåíèÿ

íàöèîíàëüíîãî âîïðîñà. Ïðè ÷åì íàöèîíàëüíûé

âîïðîñ èíòåðåñóåò Êóëèøà íå â øèðîêîì ñìûñ-

ëå ñëîâà (ñóäüáà êîëîíèàëüíûõ íàðîäîâ, êîòî-

ðûå áîðÿòñÿ ïðîòèâ èìïåðèàëèçìà åãî îáõîäèò,

êàê ïðîøëîãîäíèé ñíåã — îí íè ðàçó î íèõ íå

çàãîâîðèë), à òîëüêî îòíîøåíèÿ Óêðàèíû ñ

Cîâåòñêîé Ðîññèåé. Íàöèîíàëüíûé âîïðîñ îí

ðàññìàòðèâàåò îãðàíè÷åííî, êàê óêðàèíñêèé

íàöèîíàëèñò.

Ìîñêâó Êóëèø ñðàâíèâàåò ñî ñòàðûì Ðèìîì.

Òî÷íî òàêæå, óòâåðæäàåò îí, êàê ñòàðûé Ðèì æèë

çà ñ÷åò ñâîèõ ïðîâèíöèé, âûñàñûâàë èç íèõ âñå

ñîêè êîíöåíòðèðîâàë ó ñåáÿ âñå áîãàòñòâà è öåí-

íîñòè è ïðîèçâåäåíèÿ èññêóñòâà, òî÷íî òàêæå

Ìîñêâà æèâåò çà ñ÷åò íàöèîíàëüíûõ Ðåñïóáëèê.

Ïðè ÷åì îí íå ñ÷èòàåò íóæíûì äàæå äîêàçûâàòü,

÷òî ýêîíîìè÷åñêè ïîëîæåíèå Óêðàèíû ÿâëÿåò-

ñÿ êîëîíèàëüíûì ïî îòíîøåíèþ ê Cîâåòñêîé

Ðîññèè — îí ýòî ñ÷èòàåò ñàìî ñîáîé ðàçóìåþ-

ùèìñÿ. Êóëèø ñòàâèò âîïðîñ åùå øèðå — îí

ãîâîðèò, ÷òî ïîìèìî õëåáà, óãëÿ, æåëåçà, ïðîèç-

âåäåíèé ïðîìûøëåííîñòè è ò. ä. Ìîñêâà çàáè-

ðàåò òàêæå âñå öåííîå èç ëþäåé, âñå òàëàíòëè-

âîå èç îáëàñòè ëèòåðàòóðû, èññêóñòâà, æèâîïè-

ñè è íàóêè — îäíèì ñëîâîì âî âñåõ îáëàñòÿõ Ìî-

ñêâà æèâåò ïàðàçèòîì.

Âåëè÷àéøèå äîñòèæåíèÿ Cîâåòñêîé Óêðàè-

íû, Êóëèø, ñî ñâîåé òî÷êè çðåíèÿ, ñ÷èòàåò êàê

78

ÍÀÓÊβ ÇÀÏÈÑÊÈ. Òîì 4. Ô³ëîëîã³ÿ. ²ÑÒÎÐ²ß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ

ðàç åå íåñ÷àñòüåì. Íà âîçðàæåíèÿ ïðîòèâîïîñ-

òàâëåííûå åìó, ÷òî îí íåäîîöåíèâàåò êóëüòóð-

íîãî è îñîáåííî ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ Óêðà-

èíû, êîòîðîå îêîí÷àòåëüíî ëèêâèäèðîâàëî åå

áûëîå êîëîíèàëüíîå ïîëîæåíèå, ýòî íàñëåäèå

öàðèçìà, ÷òî îí íå ïîíèìàåò çíà÷åíèÿ ðàçâèòèÿ

ó íàñ êðóïíîé ìàøèíîñòðîèòåëüíîé ïðîìûø-

ëåííîñòè, òàêèõ ãèãàíòîâ êàê Äíåïðîãýñ è Äíå-

ïðîâñêèé êîìáèíàò — ñòàâÿùèå Óêðàèíó â ðÿäó

ïåðâîêëàññíûõ èíäóñòðèàëüíî è êóëüòóðíî ðàç-

âèòûõ ñòðàí — Êóëèø äàë òàêóþ îöåíêó ýòèì

ôàêòàì

— ×òî òàêîå Äíåïðîãýñ è Äíåïðîêîìáèíàò

ñ òî÷êè çðåíèÿ íàöèîíàëüíîãî âîïðîñà? ªòî íè-

÷òî èíîå êàê ìîùíàÿ îïîðíàÿ áàçà äàëüíåéøåé

ðóñèôèêàöèè Óêðàèíû, ìîùíàÿ ÿ÷åéêà äëÿ çà-

êðåïëåíèÿ âåëèêîäåðæàâíîé ïîëèòèêè, ñëåäîâà-

òåëüíî, íå óíè÷òîæåíèÿ, à çàêðåïëåíèÿ êîëîíè-

àëüíîãî ïîëîæåíèÿ Óêðàèíû. Còîèò ëè îïðîâå-

ðãàòü ýòè êîìè÷åñêèå âçãëÿäû çëîáñòâóþùåãî

íàöèîíàëèñòà. Îí ãîòîâ æåðòâîâàòü Äíåïðîãý-

ñîì, Êðàìàòîðñêèì ìàøèíîñòðîèòåëüíûì çàâî-

äîì, ÕÒÇ — âñåìè âåëèêèìè äîñòèæåíèÿìè íà-

øåé ñòðàíû ëèøü áû ðàçîðâàòü è íàðóøèòü ñîþç

òðóäÿùèõñÿ Óêðàèíû ñ ðàáî÷èìè è êðåñòüÿíà-

ìè äðóãèõ Cîþçíûõ Ðåñïóáëèê.

Ìíîãèå “òåîðèéêè” èçëàãàþòñÿ Êóëèøîì â

íåâèííîì âèäå â óñòàõ òðåòüèõ ëèö. Òàê îí èçëà-

ãàåò íàïðèìåð “òåîðèþ” âûñêàçàííóþ áóäòî

Êóðáàñîì, î òîì, ÷òî Ðóññêèé íàðîä íè âûäâè-

íóë íè îäíîãî òàëàíòà, íè îäíîãî ãåíèÿ. Âñå âå-

ëèêèå ëþäè, êîòîðûå âûäâèíóëèñü â Ðîññèè â

ðàçíûõ îáëàñòÿõ íà ïðîòÿæåíèè âñåé èñòîðèè ïî

íàöèîíàëüíîñòè — íå ðóññêèå. Îòñþäà ìî-

ðàëü — ðóññêèé íàðîä ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ íèç-

øóþ êàòåãîðèþ â ñðàâíåíèè ñ äðóãèìè, ìîæåò

ëè îí ïðåòåíäîâàòü íà ïåðåäîâîå ðóêîâîäÿùåå

ìåñòî. Èçâåñòíî, ÷òî Ãèòëåð ñ÷èòàåò ñëàâÿí íèç-

øåé ðàñîé. Â ñâîåé êíèãå “Ìîÿ áîðüáà” îí ãî-

âîðèò î òîì, ÷òî öåìåíòèðóþùèì ýëåìåíòîì ñïî-

ñîáñòâîâàâøèì ñîçäàíèå ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà

ÿâëÿëñÿ àðèéñêèé ýëåìåíò, à èìåííî ïðèáàëòèé-

ñêèå íåìåöêèå áàðîíû (êàê èçâåñòíî îíè ÿâëÿ-

ëèñü òâîðöàìè è ðóêîâàäèòåëÿìè öàðñêîé æàí-

äàðìåðèè). Ó Êóëèøà òà æå ñàìàÿ òåîðèÿ — òîëü-

êî ìîäèôèöèðîâàííàÿ íà óêðàèíñêî-ôàøèñò-

ñêèé ëàä. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî âåëèêèå ëþäè Ðîñ-

ñèè ýòî òîëüêî óêðàèíöû: çäåñü è Ïàñêåâè÷, ïî-

êîðèòåëü Êàâêàçà (÷åðíèãîâñêèé êàçàê Ïàñüêî),

Ãîãîëü â îáëàñòè ëèòåðàòóðû, Íåìèðîâè÷-Äàí-

÷åíêî â îáëàñòè òåàòðà è ò. ä. è ò. ï.

Äëÿ ïîäòâåðæäåíèÿ ñâîèõ âûñêàçûâàíèé ó

Êóëèøà íà âñå åñòü òåíäåíöèîçíî ïîäîáðàííûå

ôàêòèêè. Òàê, íàïðèìåð, ÷òîáû äîêàçàòü ÷òî èç

Óêðàèíû âñå çàáèðàþò âïëîòü äî ïðîèçâåäåíèé

èññêóñòâà, îí ðàññêàçûâàåò î òîì, ÷òî èç Ïîëòà-

âû çàáðàëè â Ìîñêâó ñóùåñòâîâàâøèé òàì ñ

äàâíèõ ïîð ìóçåé íàöèîíàëüíîé âûøèâêè, ÷òî

â Êèåâå íàøëè “èçâåñòíóþ êàðòèíó “Àäàì è

Åâà” è òîæå çàáðàëè è ò. ä. ß íå áåðóñü óòâåðæ-

äàòü íóæíî è íå íóæíî áûëî çàáðàòü ìóçåé èç

Ïîëòàâû — íî Êóëèø ýòè ôàêòèêè îáîáùàåò è

äåëàåò âûâîä: âèäèòå ó íàñ íè÷åãî íå îñòàåòñÿ, à

âû ãîâîðèòå î âîçìîæíîñòè ñîçäàíèÿ óêðàèí-

ñêîãî ìóçåÿ è êàðòèííîé ãàëåðåè.

Ðóêîâîäèòåëåé íàøåé ïàðòèè Êóëèø ñ÷èòà-

åò âåëèêîäåðæàâíûìè øîâèíèñòàìè. Îíè ìîë,

óòâåðæäàåò Êóëèø, ïîä ðàçãîâîðàìè î áðàòñòâå

íàðîäîâ æèâóùèõ â Cîâåòñêîì Cîþçå, îñóùåñò-

âëÿþò ïî ñóùåñòâó èäåàë åäèíîé íåäåëèìîé.

ßðêèì ïðåäñòàâèòåëåì âåëèêîäåðæàâíî÷åñòâà

Êóëèø ñ÷èòàåò òîâàðèùà Ïîñòûøåâà. Òàê, Êó-

ëèø ïðèñóòñòâîâàë íà òîì ïàðòèéíîì àêòèâå,

ãäå òîâ. Ï. Ï. Ïîñòûøåâ ãîâîðèë î òîì, ÷òî îí

íåíàâèäåë ñòàðóþ öàðñêóþ Ìîñêâó, Ìîñêâó äâî-

ðÿíñòâà, Ìîñêâó, êîòîðàÿ ïîñûëàëà ðåâîëþöè-

îíåðîâ íà âèñåëèöó è ñèáèðñêóþ êàòîðãó — íî

îí, ïîñëå ïîáåäû Îêòÿáðÿ, ëþáèò Ìîñêâó ïðî-

ëåòàðñêóþ, Ìîñêâó ñòîëèöó âåëèêîãî Cîâåò-

ñêîãî Cîþçà, Ìîñêâó öåíòðà ìèðîâîãî êîììó-

íèñòè÷åñêîãî äâèæåíèÿ, Ìîñêâó ÿâëÿþùåéñÿ íà-

äåæäîé è îïëîòîì óãíåòåííûõ è ýêñïëóàòèðóå-

ìûõ âñåãî ìèðà. Êóëèø ñîâåðøåííî èçâðàùà-

åò ñìûñë âûñêàçûâàíèÿ òîâ. Ïîñòûøåâà è

óòâåðæäàåò, ÷òî Ïîñòûøåâ ãîâîðèë î ñâîåé ëþ-

áâè ê Ìîñêâå âîîáùå, ê Ìîñêâå áåçîòíîñèòåëü-

íî êàêîé îíà ÿâëÿåòñÿ ïðîëåòàðñêîé èëè áóð-

æóàçíîé.

Ïîñòûøåâ ãîâîðèë î Ìîñêâå ñ èñòåðè÷íîñ-

òüþ â ãîëîñå è ÿ ïî÷óâñòâîâàë, ÷òî åñëè åãî ïî-

ñêðåáòè òî âûëåçåò èç ïîä ìàñêè èíòåðíàöèîíà-

ëèñòà íàñòîÿùèé âåëèêîäåðæàâíûé øîâèíèñò —

òàê óòâåðæäàåò Êóëèø. Âåëèêîäåðæàâíûé øî-

âèíèçì — ãîâîðèò Êóëèø — ïðîöâåòàåò â Ìîñ-

êâå âî âñåõ îáëàñòÿõ è íèêòî ñ íèì íå âåäåò íè-

êàêîé áîðüáû — íàîáîðîò îí åùå ïîîùðÿåòñÿ.

Ïðîÿâëåíèåì ýòîãî â îáëàñòè òåàòðà Êóëèø ñ÷è-

òàåò ïüåñó “Äíè Òóðáèíûõ”, â ëèòåðàòóðå ïðî-

èçâåäåíèÿ Õëåáíèêîâà è ò. ä. Íî ýòî íå âñå! Êó-

ëèø âûäâèãàåò òåîðèþ ñóùåñòâîâàíèÿ Cîâåò-

ñêîãî ôàøèçìà: ïðîÿâëåíèåì ýòîãî â ëèòåðàòó-

ðå îí ñ÷èòàåò ðîìàí À. Òîëñòîãî “Ïåòð I”. Î ïî-

ëèòèêå îí îò ñâîåãî èìåíè íå ãîâîðèò— íî ñîîá-

ùàåò, ÷òî Êóðáàñ ñ÷èòàë ïðåäñòàâèòåëåì ñîâåò-

ñêîãî ôàøèçìà â ïîëèòèêå Ï. Ï. Ïîñòûøåâà.

Òîëñòîé ìîë ðèñóåò Ïåòðà ñèëüíûì âîëåâûì

÷åëîâåêîì, áåñïîùàäíî ðàñïðàâëÿâøèìñÿ ñî âñå-

ìè êòî ìåøàë ñîçäàíèþ âåëèêîé Ðîññèè. ×òî ýòî

òàêîå êàê íå ïðèçûâ, ñïðàøèâàåò Êóëèø, ê òîìó,

÷òî íàäî êîí÷èòü ðàç íàâñåãäà ñ ðîññèéñêîé ìÿ-

ãêîòåëîñòüþ, ðàñõëåáàííîñòüþ èíòåëëèãåíòñêèì

ìÿãêîñåðäå÷èåì, ÷òî íàäî áûòü ñèëüíûìè â ïî-

äàâëåíèè äðóãèõ íàðîäîâ è óêðåïëåíèè âåëèêî-

äåðæàâíîé Ðîññèè? Ïîïðîáîâàë áû, ãîâîðèò

Êóëèø, êòî íèáóäü èç óêðàèíñêèõ ïèñàòåëåé

íàïèñàòü òàêîé ðîìàí î ãåòìàíå Ìàçåïå, åãî áû

ñðàçó ïîñàäèëè â ÃÏÈ.

Ïîëîæåíèå óêðàèíñêîé ëèòåðàòóðû îí ñ÷è-

òàåò ñàìûì ïå÷àëüíûì. Òàëàíòëèâûé ïèñàòåëü

äîëæåí èëè îòêàçàòüñÿ îò óêðàèíñêîé ëèòåðàòó-

ðû, ïåðåêî÷åâàòü â ðóññêóþ, èëè, åñëè îí ïîñëó-

øàåò ãîëîñ ñâîåãî ñåðäöà, è íàïèøåò ïîäëèííîå

õóäîæåñòâåííîå ïðîèçâåäåíèå åãî ïîñàäÿò â òþ-

ðüìó. Â âèäó ýòîãî â ëèòåðàòóðå íà Óêðàèíå îñ-

79

Cåðã³é ²âàíþê. ̳ôè ïðî Ìèêîëó Êóë³øà

òàëèñü îäíè ïîñðåäñòâåííîñòè, ëæåöû è áåçäàð-

íîñòè. Â Cîâåòñêîé Óêðàèíå ëèòåðàòóðà îáðå-

÷åíà íà ïðîçÿáàíèå, ïðîâèíöèàëèçì, îíà íèêîãäà

íå äîñòèãíåò óðîâíÿ áîëüøîé ìèðîâîé ëèòåðàòóðû.

Âñåñîþçíûé ñúåçä ïèñàòåëåé áûë, ïî îïðå-

äåëåíèþ Êóëèøà, ïî ñóùåñòâó ôàëüøüþ è îáìà-

íîì. Ïèñàòåëè îäíî ãîâîðèëè íà òðèáóíå, äðó-

ãîå óòâåðæäàëè â êóëóàðàõ. Ïèñàòåëè íå ìîãóò

ñîçäàâàòü áîëüøèõ âåùåé, ïîòîìó îíè îáõîäÿò

âàæíåéøèå ïðîáëåìû, à îáõîäÿò îíè èõ ïîòî-

ìó, ÷òî áîÿòñÿ ïèñàòü ïðàâäó. È òóò æå ïðèâîäÿò-

ñÿ òåíäåíöèîçíî ïîäîáðàííûå ôàêòèêè. Îí ìîë

âñòðåòèë êðåñòüÿíêó, êîòîðàÿ êðàëà äåòåé è

ñúåäàëà èõ, à äðóãóþ êîòîðàÿ â Õàðüêîâñêîì

ïàðêå çàíèìàëàñü ïðîñòèòóöèåé. Ïîïðîáóéòå îá

ýòîì íàïèñàòü, ÷òî èì ñêàæóò — õèõèêàåò Êó-

ëèø. Íà ìîå çàìå÷àíèå, ÷òî Ýíãåëüñ ó÷èë íàñ,

÷òî âåëèêîå õóäîæåñòâåííîå ïðîèçâåäåíèå ñîç-

äàåòñÿ òîãäà, êîãäà ïèñàòåëü óìååò ñõâàòûâàòü

òèïè÷íîå, â òèïè÷íûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ — è ÷òî

òèïè÷íûì äëÿ íàñ ÿâëÿåòñÿ, íå êóëà÷êà êîòîðàÿ

çàíèìàåòñÿ ïðîñòèòóöèåé, à ñîçäàíèå íîâîãî, íå-

âèäàííîãî â èñòîðèè êîëõîçíîãî ñòðîÿ, ñòðîÿ êî-

òîðûé âïåðâûå ñîçäàåò äëÿ òðóäÿùåãî êðåñòüÿí-

ñòâà ïåðñïåêòèâó è ñîçäàþùåãî åìó âûõîä ê

óñëîâèÿì ïîäëèííî ÷åëîâå÷åñêîé è êóëüòóðíîé

æèçíè, è ÷òî åñëè áû Êóëèø ïèñàë ïðîèçâåäå-

íèå ïîêàçûâàþùåå ðîæäåíèå ýòîãî ñòðîÿ äèàëå-

êòè÷åñêè, âñåñòîðîííå, íå ïðèêðàøèâàÿ íè íà

éîòó âñå òðóäíîñòè íåèçáåæíûå ïðè òàêîì âåëè-

êîì äåëå — òî åãî áû òîëüêî ïîõâàëèëè çà ýòî;

òî îí ìíå îòâåòèë: ß óæå ìíîãî ëåò ñëûøó ýòè

êàçåííûå óòâåðæäåíèÿ, îäíàêî îò ýòîãî ëèòåðà-

òóðå íå ëåã÷å.

Áûòü ïèñàòåëåì ñ ïðîëåòàðñêîé èäåîëîãèåé

è êðóïíûì õóäîæíèêîì, âåùè íåñîâìåñòèìûå ïî

ìíåíèþ Êóëèøà. Âñå òàëàíòëèâûå ëþäè — ãî-

âîðèò îí — âñåãäà áûëè â êîíôëèêòå ñî ñâîèì

îáùåñòâîì. Ïðè ÷åì, îí áåçáîæíî ïóòàåò î êîí-

ôëèêòå ðåâîëþöèîííûõ ïèñàòåëåé ñî ñòàðûì

îòæèâøèì îáùåñòâîì è êîíôëèêòå ðåòðîãðàä-

íûõ ïèñàê è ðåàêöèîííûõ ðîìàíòèêîâ ñ íîâûì

è ìîëîäûì è ðåâîëþöèîííûì îáùåñòâîì.

Âîêðóã áîëüøèõ âåùåé âñåãäà èäåò äðàêà,

áîðüáà. ªòèì Êóëèø íàìåêàåò, ÷òî åñëè ñåé÷àñ

åãî êðèòèêóþò è äàæå àðåñòîâàëè òî ïîòîìñò-

âîì îí áóäåò ïðèçíàí è âñå, òå êîòîðûå ïèñàëè

ïðîòèâ ïðîëåòàðñêîé ðåâîëþöèè. Âñå æå ïðîëå-

òàðñêèå ïèñàòåëè, íè÷åãî öåííîãî íå ñîçäàäóò è

ïåðåæèâóò ñâîè ïðîèçâåäåíèÿ.

Îáùèé âûâîä â îòíîøåíèè ñòðîèòåëüñòâà

êóëüòóðû íà Óêðàèíå Êóëèø äåëàåò ñàìûé ïëà-

÷åâíûé. Áàëèöêèé,— ãîâîðèò îí, ìîæåò òîëüêî

ðàçðóøàòü. Åìó ñêàæóò òàê îí åùå òðè òûñÿ÷è àðåñ-

òóåò çà îäíó íî÷ü. À âîò ñîçäàâàòü íåêîìó. Âñå

öåííîå è òàëàíòëèâîå ðàçîãíàíî è óíè÷òîæåíî.

Íå÷åãî óäèâëÿòüñÿ, ÷òî êîãäà ÿ íàïîìíèë Êó-

ëèøó ìíåíèå Ãåéíå î òîì, ÷òî òåîðèÿ íàöèîíà-

ëèñòîâ áóäåò ïåðâàÿ, êîòîðàÿ ïîïàäåòñÿ Êîììó-

íèçìó íà ïóòè ê åãî ïîáåäå, è ÷òî ïåðâûì äåáüþ-

òîì Êîììóíèçìà áóäåò òî, ÷òî ýòîò âåëèêàí ïðè-

áüåò íàöèîíàëèñòîâ äàæå íå ïàëèöåé, à ðàçäà-

âèò íîãîþ, êàê ãàäà, ÷òî Êîììóíèçì íå ñîâìåñ-

òèì ñ íàöèîíàëèçìîì, Êóëèø ðåàãèðîâàë íà ýòî

âçðûâîì çëîáû è íåãîäîâàíèÿ.

Êóëèø äåëàåò âèä, ÷òî îí äëÿ ñåáÿ ðàçðåøèë

íàöèîíàëüíûé âîïðîñ.

Ïðè ýòîì îí åõèäíî äîáàâëÿåò: ïóñòü êîëõîç-

íèêè ïåðåéäóò íà ðóññêèé ÿçûê ìíå ýòî âñå ðàâ-

íî. Íî êàê âû äóìàåòå — ñïðàøèâàåò îí — êîã-

äà âñÿ, òàê íàçûâàåìàÿ, áîëüøåâèñòñêàÿ óêðàè-

íèçàöèÿ îêàæåòñÿ áëåôîì; â ãîðîäàõ óæå ïðîâàë,

ñåëî ïåðåõîäèò íà ðóññêèé ÿçûê, ñîâåòñêèé è

ïàðòèéíûé àïïàðàò æèâåò ðóññêîé êóëüòóðîé

(ïðè ýòîì äîáàâëÿåòñÿ êàê öàðñêèå ÷èíîâíèêè).

Êòî èñòîðè÷åñêè áóäåò îïðàâäàí? Êóëèø âûðà-

æàåò áîëüøóþ íàäåæäó, ÷òî èñòîðè÷åñêè áóäóò

îïðàâäàíû îíè, óêðàèíñêèå íàöèîíàëèñòû, à íå

ïàðòèÿ áîëüøåâèêîâ.

 îñíîâå âñåé ïîëèòèêè, êîòîðóþ ïàðòèÿ

ïðîâîäèò íà ñåëå, ëåæèò ïðèíöèï ïðèíóæäå-

íèÿ — òàêîâ òåçèñ Êóëèøà. Îí îòðèöàåò, ÷òî

áûëî äîáðîâîëüíîå äâèæåíèå êðåñòüÿíñòâà ê ñî-

öèàëèçìó îðãàíèçîâàííîå ïàðòèåé. Êîëõîçíûé

ñòðîé, îí ñ÷èòàåò âíåøíå íàâÿçàííûì êðåñòüÿí-

ñòâó, è ïîýòîìó øàòêèì è íåïðî÷íûì. Íàì âîå-

âàòü íåëüçÿ, ãîâîðèò Êóëèø, èáî ïðè ïåðâîì

áîëüøîì èñòîðè÷åñêîì èñïûòàíèè êîëõîçû

ðàçáåãóòñÿ. Îí ìåíÿ âûñìåèâàë, êîãäà ÿ äîêàçû-

âàë åìó îáðàòíîå, ÷òî ïîáåäà êîíòððåâîëþöèè

è ðåñòàâðàöèÿ íåâîçìîæíà — óæå ïîòîìó, ÷òî â

ìàññå ñâîåé êðåñòüÿíñòâî íå çàõî÷åò âåðíóòüñÿ ê

ñòàðîìó è ïîäíèìåòñÿ ñîçíàòåëüíî íà áîðüáó çà

ñâîè êîëõîçû. Ðàçâå, ñïðàøèâàåò îí, êîëõîçíûé

ñòðîé ïðèíåñ êðåñòüÿíñòâó ñ÷àñòüå, ÷òî îíî ñòà-

íåò çà íåãî áîðîòüñÿ. Íàîáîðîò, îíè ïîìíÿò õî-

ðîøåå, ñòàðîå âðåìÿ, êîãäà îíè áûëè õîçÿåâàìè

ñâîåé ïøåíèöû è ñâîåé ñóäüáû, êîãäà îíè ìîã-

ëè íà âûáîð ïðèâîçèòü ãîñòèíöåâ æèíêå ñ ÿð-

ìàðêè. Îíè íàâåðíî çàõîòÿò ñêîðåå âåðíóòüñÿ ê

ñòàðîìó. Òàê ïîäêèäûâàåò Êóëèø êóëàöêóþ

ðîìàíòèêó î ïðîøëîì âñåìó òðóäîâîìó êðå-

ñòüÿíñòâó.

Èñòîðèÿ ïîâòîðÿåòñÿ,— óòâåðæäàåò Êóëèø.

C ýòîé òî÷êè çðåíèÿ ñòðîèòåëüñòâî áåçêëàññîâî-

ãî îáùåñòâà — ýòî ñêàçêà. Êîíå÷íî áóäåò ÷òî òî

íîâîå, ñòàðûå êëàññû èñ÷åçíóò — íî âîçíèêíåò

íîâàÿ ôîðìà íåðàâåíñòâà è ñîöèàëüíûé âîïðîñ

îñòàíåòñÿ íåðàçðåøåííûì ïî ñòàðîìó. È äâå

òûñÿ÷è ëåò òîìó íàçàä ëþäè, â ñòàðîì Ðèìå ñè-

äåëè â òþðüìàõ è ðàññóæäàëè î òîìó, ìîæíî

óñòàíîâèòü îáùåñòâî, ãäå áóäåò öàðñòâîâàòü

ñïðàâåäëèâîñòü è ðàâåíñòâî. Ïåðåäîâûå ëþäè

òîãî âðåìåíè âèäåëè ýòîò èäåàë â õðèñòèàíñòâå.

Îäíàêî, êàê âèäèòå, ïîñëå äâóõ òûñÿ÷ ëåò õðèñ-

òèàíñòâî îáàíêðîòèëîñü, ñïðàâåäëèâîå îáùåñò-

âî íå óñòàíîâëåíî è ñîöèàëüíûé âîïðîñ íå ðàç-

ðåøåí. Êîììóíèçì — óòâåðæäàåò Êóëèø —

òîæå îáåùàåò ñïðàâåäëèâîå îáùåñòâî, íî îí íå-

èçáåæíî ïðèäåò ê òåì æå ðåçóëüòàòàì. Ïîýòîìó,

âñå ðàçãîâîðû î áåçêëàññîâîì îáùåñòâå ÿâëÿþò-

ñÿ òîëüêî ðàçãîâîðàìè.

Íàäî ëè äîêàçûâàòü òåîðåòè÷åñêóþ ñêóäîñòü

è áàíàëüíûå ïëîñêîñòè èñòîðè÷åñêèõ àíàëîãèé

80

ÍÀÓÊβ ÇÀÏÈÑÊÈ. Òîì 4. Ô³ëîëîã³ÿ. ²ÑÒÎÐ²ß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ

Êóëèøà, îáíàðóæèâàþùèå ïîëíîå íåâåæåñòâî,

êàê â èñòîðèè âîçíèêíîâåíèÿ è ðîçâèòèÿ õðèñòè-

àíñòâà, òàê è â çíàíèè çàêîíîìåðíîñòåé ñòàíîâëå-

íèÿ è ðàçâèòèÿ êîììóíèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà.

Âîîáùå ÿ äîëæåí ñêàçàòü, ÷òî ýòè ãîñïîäà

âûñîêîìåðíî îòíîñÿòñÿ ê ìàðêñèçìó — íî íà

ñàìîì äåëå îíè íå äîðîñëè äî åãî ïîíèìàíèÿ.

Îíè, ìíÿùèå ñåáÿ åâðîïåéöàìè ïî îáðàçîâàíèþ

è êóëüòóðå, ïîâòîðÿþò çàäû ñàìûõ ïîøëûõ, ñà-

ìûõ âóëüãàðíûõ áóðæóàçíûõ è ìåëêîáóðæóàç-

íûõ òåîðåòèêîâ. Íå ñòîèòü òðàòèòü òðóäà, ÷òî-

áû òåîðåòè÷åñêè îïðîâåðãàòü âñå èõ ïîøëîñòè.

Òåïåðü î íåêîòîðûõ äðóãèõ òåîðèÿõ Êóëèøà.

Îí ñ÷èòàåò, ÷òî îïðàâäàëàñü òåîðèÿ êðàéíèõ

Ýïèêà è åãî æå óòâåðæäåíèå, ÷òî ïîëèòèêà æåñ-

òîêàÿ âåùü. Cìûñë ýòîé òåîðèè è ýòîãî óòâåðæ-

äåíèÿ â ñëåäóþùåì. Ãîñóäàðñòâî àðåñòîâûâàåò

íå òåõ, êòî ïðîâèíèëñÿ, à êîãî íàäî âçÿòü ïî ïî-

ëèòè÷åñêèì ñîîáðàæåíèÿì. Ïîëèòèêà æåñòîêàÿ

âåùü. Ïðè ýòîì ïîïàäàþò ïîä àðåñò âñåãäà êðàé-

íèå; ò. å. â ñâîå âðåìÿ êðàéíèìè áûëè Åôðåìîâ,

Ãåðìàéçå è ò. ä.— ñåé÷àñ Ýïèê, Êóëèø è ò. ä. Òà-

êîâà òåîðèÿ êðàéíèõ.

Îòñþäà ñëåäóåò, ÷òî äåëà ôàáðèêóþòñÿ èëè

ñîçäàþòñÿ “ãðÿçíûìè ìåòîäàìè”, êàê ëþáèò

èíîãäà âûðàæàòüñÿ Êóëèø. Îí ñ÷èòàåò, íàïðè-

ìåð, äåëà î òåððîðèñòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè

Óêðàèíñêèõ íàöèîíàëèñòîâ âûäóìàííûìè è

ñôàáðèêîâàííûìè. Òà ïðàâäà — ãîâîðèò îí —

îáíàðóæèòñÿ. Ìû óçíàåì ñàìûå ñîêðîâåííûå

òàéíû äðåâíåãî ªãèïòà, ðàñêàïûâàÿ ïèðàìèäû.

Òåì áîëåå ïðàâäà íàøèõ äíåé, îíà îáÿçàòåëüíî

îáíàðóæèòñÿ è ìû áóäåì îïðàâäàíû. Ïðè ýòîì

Êóëèø âûñêàçûâàåò íàäåæäó, ÷òî íîâîå ïîêî-

ëåíèå, íå îêàæåòñÿ òàêèì áîÿçëèâûì, êàê îí è

åãî òîâàðèùè. À êîãäà èç òåõ, áóäóùèõ ïðîòèâ-

íèêîâ ñîâåòñêîé âëàñòè, î êîòîðûõ Êóëèø ìå÷-

òàåò, ïîïàäåò êòî-íèáóäü â ÃÏÓ — îí çàãîâî-

ðèò ñî ñëåäîâàòåëÿìè èíûì ÿçûêîì. Âîò òîãäà

îíè ïî÷óâñòâóþò, ÷òî âûðîñëà ñèëà, à îíà îáÿ-

çàòåëüíî âûðàñòåò, äîáàâëÿåò îí. Âîò ñ ÷åì îí

íîñèòñÿ — êàêèå ìå÷òû ëåëååò.

Êóëèø îòêðîâåííî ïðèçíàåòñÿ, ÷òî îí âåðèë

âî âñå ðàññêàçû îá óæàñàõ ÃÏÓ, î ïûòêàõ, î

âûíóæäåííûõ ïîêàçàíèÿõ. Cåé÷àñ, ãîâîðèò îí,

ÿ ðàçóáåäèëñÿ, íî â íàðîäå ÃÏÓ íå âåðÿò. À ýòî

èìååò ñâîè îñíîâàíèÿ. Äàæå êàêèå òî îòâåòñò-

âåííûå êîììóíèñòû (îí íå íàçûâàë ôàìèëèé)

óâåðÿëè åãî, ÷òî â ÃÏÓ ðàçäóâàþò ïóñòÿêîâûå

äåëà è ññûëàþò íà 10 ëåò.

Òàêîâû äóìû, áóäòî áû ðàçîðóæèâøåãîñÿ

Êóëèøà. Òàêîâ îáëèê ýòîãî ðûöàðÿ Ïå÷àëüíî-

ãî îáðàçà. À åñëè îí äóìàë î ïîääåðæêå âîññòà-

íèÿ ïðîòèâ äèêòàòóðû ïðîëåòàðèàòà è òîëüêî

ñèëüíî ñîêðóøàëñÿ î åãî áåçíàäåæíîñòè è íåèç-

áåæíîãî ïîðàæåíèÿ — êàê îí óòâåðæäàåò (çàêðå-

ñëåíî) â ýòîì ïðèçíàåòñÿ,— òî îí åùå êîãòè ñåáå

íå îáëàìàë. Îí èõ òîëüêî ñêðûë è ìîæåò åùå èìè

öàðàïàòüñÿ.

 çàêëþ÷åíèå ñëåäóåò óêàçàòü íà òî, ÷òî Êó-

ëèø ñîêðóøàåòñÿ î “íàøåì íàðîäå”, êîòîðûé äå

íå âîñïèòàí. Ìû — ãîâîðèò îí — íå ïåðåæèëè

ñ÷àñòëèâîé ïîðû äåìîêðàòèè, à ïðÿìî ïåðåñêî-

÷èëè èç öàðñêîé äåñïîòèè â íîâóþ äåñïîòèþ,

êîòîðàÿ íàçûâàåòñÿ äèêòàòóðîé ïðîëåòàðèàòà.

Îí ïðîëèâàåò ñëåçû óìåëåíèÿ ïî “äîñòèæåíèÿì”

êàïèòàëèñòè÷åñêîãî çàïàäà, ïðîèçíîñèò íàïû-

ùåííûå ðå÷è êàêîé îí ñòîðîííèê “íàðîäíûõ

ïðàâ” è “íàðîäíûõ ñâîáîä”. Íî ïîä ýòèì õâàñò-

ëèâûì íàðîäîëþáèåì íåòðóäíî ñêðûòü äîñàäó,

ãíåâ è îáçëîáëåíèå ýêñïëîàòàòîðñêèõ êëàññîâ

êîòîðûõ ðåâîëþöèÿ ëèøèëà ïîëèòè÷åñêèõ ïðàâ.

À ïîä òðåïåòíûì âîñõèùåíèåì “äåìîêðàòè÷å-

ñêèìè” äîñòèæåíèÿìè çàïàäà íåòðóäíî âèäåòü

âîñõèùåíèå ôàøèçìîì — ýòèì ïîëèòè÷åñêèì

ïðîäóêòîì çàãíèâàíèÿ áóðæóàçíîãî ïàðëàìåí-

òàðèçìà è ïðåäñìåðòíûõ ñóäîðîã êàïèòàëèñòè-

÷åñêîãî ìèðà.

×òî ñîçäàëà Ðîññèÿ — ãîâîðèò Êóëèø îò ñâî-

åãî è Õâèëüîâîãî èìåíè — ïðîòîïîïà Àââàêó-

ìà, æèäêîáîðîäóþ èíòåëëèãåíöèþ. Âîò çàïàä îí

äàë Ëþòåðà è ò. ä. è ò. ï. Êòî íå ïîéìåò, ÷òî â

ýòîì òàê äàëüøå ëåæèò è Ìóññîëèíè è Ãèòëåð —

î êîòîðûõ îí òàêòè÷åñêè óìàë÷èâàåò. À ëèø ïîä

íàæèìîì êðèòèêè îí ñïîõâàòèëñÿ è äîëæåí

áûë âûðàçèòü ñîãëàñèå, ÷òî äå ìîë äà, ðåâî-

ëþöèîííàÿ Ðîññèÿ âûäâèíóëà Òåëÿáîâà, ×åð-

íûøåâñêîãî, ðóññêèé ïðîëåòàðèàò Ëåíèíà è

Còàëèíà è ò. ä.

À êàêîé îáðàç òîé “ñàìîñòèéíîé” ðåñïóáëè-

êè î êîòîðîé ìå÷òàëè ýòè ãîñïîäà? Âîò îí! ëè-

òåðàòóðíûé ñàëîí Còàðèöüêîé-×åðíÿõèâñüêîé

(ñóäèâøàÿñÿ ïî CÂÓ). Êóëèøè âõîæè â ýòî îá-

ùåñòâî, õîòÿ òàì ó÷àñòâóåò íåìåöêèé êíÿçü êî-

òîðîãî äóìàëè ïîäûñêàòü, ÷òîáû çà íåãî âûäàòü

çàìóæ äî÷êó ×åðíÿõèâñüêîé Âåðîíèêó, è ýòèì

ñàìûì ïîðîäíèòñÿ ñ âûñøèì îáùåñòâîì ñâîèõ

õîçÿåâ. Îíè, ëèòåðàòîðû áóðæóàçíîé Óêðàèíû

öåëóþò äàìàì ðó÷êó è ñ áëàãîãîâåíèåì ñàäÿòñÿ

â ñòîðîíó. Ïðóññêèé êíÿçü, êàê ïðåäñòàâèòåëü

åâðîïåéñêîé êóëüòóðû è öèâèëèçàöèè! Âîò óæ

äåéñòâèòåëüíî çðåëèùå äëÿ áîãîâ! Ê ýòîìó èäå-

àëó ïðîáèðàëèñü ïðîñåëî÷íûìè äîðîãàìè, ýòè

ïðîâèíöèàëüíûå ïîýòû è ìûñëèòåëè, ýòè èäåî-

ëîãè óêðàèíñêîãî êóëà÷åñòâà. Òàêîâî áûëî èõ

õóòîðÿíñêîå ïðåäñòàâëåíèå î åâðîïåéñüêîé êóëü-

òóðå è îáðàç èõ “ðåñïóáëèêè”.

Èäåîëîãèÿ Êóëèøà ñøèòà èç ïåñòðûõ ëîñêó-

òüåâ, îíà ïåðåâèòà çëîáíûìè ïàñêâèëÿìè íà âñå

ïðîëåòàðñêîå, êîììóíèñòè÷åñêîå, ôàëüøèâîé

ðîìàíòèêîé, ïî îòíîøåíèþ ê ïðîøëîìó âîîá-

ùå, è íàöèîíàëèñòè÷åñêîìó ïðîøëîìó â îñîáåí-

íîñòè, ñòðàñòíûìè óìèëåíèÿìè ïåðåä âñåìè “äî-

ñòèæåíèÿìè” è ïðîäóêòàìè êàïèòàëèñòè÷åñêî-

ãî ìèðà ïåðèîäà åãî çàãíèâàíèÿ.

21/II — 35 ã.

(ï³äïèñ)

P. S. Còîèò íàïîìíèòü, ÷òî ÷èòàÿ “Âîåííûå

ìåìóàðû” Ëëîéä Äæîðæà, Êóëèø îáðàòèë îñî-

áîå âíèìàíèå íà èðëàíäñêîå âîññòàíèå. Íà ìîé

âîïðîñ ïî÷åìó îí ñ÷èòàåò ýòî îñíîâíûì îí îòâå-

òèë: Âèäèòå íàöèîíàëüíûé âîïðîñ ñóùåñòâîâàë

è ñóùåñòâóåò è åãî íåëüçÿ îòìåíèòü íèêàêèìè

àðåñòàìè. Êàê âèäíî ýòîò èäåîëîã óêð. íàö. âñå

81

Cåðã³é ²âàíþê. ̳ôè ïðî Ìèêîëó Êóë³øà

åùå íå îòêàçàëñÿ îò âîçìîæíîñòè âîññòàíèÿ íà

ñëó÷àé âîéíû êàïèòàëèñòîâ ñ CCCÐ.

Ý. Ø.

P. P. S. Âîîáùå ÿ äîëæåí ñêàçàòü, ÷òî Êóëèø

íàïèòàí êîíòððåâîëþöèîííûìè èäåéêàìè —

áàñíÿìè, êàê ôèëèñòåð ïðåäðàññóäêàìè. Êîãäà

åãî â ïåðâûå äíè àðåñòà îòâîçèëè â Ëóê’ÿíîâ-

ñêóþ òþðüìó è ïðè ðåãèñòðàöèè ïîïðîñèëè ïî-

äîæäàòü â êàêîé òî íåóáðàííîé êîìíàòå, òî îí

ïðî ñåáÿ ðåøèë: íó òåïåðü óæàñû ÃÏÓ íà÷èíàþ-

òñÿ. Ê åãî áîëüøîìó óäèâëåíèþ, ðàññêàçûâàåò

îí, åãî ïîòîì ïîâåëè â îáûêíîâåííóþ êàìåðó.

Íî åãî âåðà â óæàñû áûëà òàê âåëèêà, ÷òî êîãäà

äîëãî íå ñâåòàëî, òî îí ðåøèë, ÷òî åãî âñå æå

ïîñàäèëè â àáñîëþòíî òåìíóþ êàìåðó.

Î ïîëîæåíèè Óêðàèíû 1932—1933 îí ãîâî-

ðèò, ÷òî îíà áûëà îáðå÷åíà íà ãîëîäíîå âûìè-

ðàíèå. Îí ðàññêàçûâàåò, ÷òî âåðèë ÷òî áûëî

ìíîãî ìèëëèîíîâ óìåðøèõ. È ñåé÷àñ åùå Êóëèø

óòâåðæäàåò, ÷òî ñîâåòñêèå îðãàíû íàðî÷íî íå

ðåãèñòðèðîâàëè ñìåðòíîñòü äëÿ òîãî, ÷òîáû

ñêðûòü òî ÷òî ïðîèñõîäèëî íà Óêðàèíå.

Âñå ñêîëüêî íèáóäü ìûñëÿùèå ëþäè, ïîñìåâ-

øèå èìåòü ñâîå ìíåíèå, ðàññóæäàåò ýòîò ãîñïî-

äèí, ñèäÿò â òþðüìàõ èëè ñîñëàíû. Ïðè ýòîì îí

çàäàåòñÿ âîïðîñîì: êòî áóäåò ñåé÷àñ ñòðîèòü

Óêðàèíñêóþ êóëüòóðó? Íà ìîé îòâåò, ÷òî ó íàñ

âåäü åñòü Àêàäåìèÿ íàóê, Cîþç ïèñàòåëåé, óíè-

âåðñèòåòû, ìíîãî íàó÷íî-èññëåäîâàòåëüñêèõ

èíñòèòóòîâ — è âñþäó âåäü ñâîè êàäðû — òî îí

ðàçðàçèëñÿ õîõîòîì.

Còðàííûé âû ÷åëîâåê, çàìåòèë îí ìíå, òàì

âåäü íè÷åãî öåííîãî íå îñòàëîñü.  âûäâèæåíèå

ìîëîäûõ êàäðîâ, îí òîæå íå âåðèò. Áåäíûé Âëà-

äèìèð Ïåòðîâè÷, ãîâîðèò îí î Çàòîíñêîì, îí

âåäü ïîáîèòñÿ è øàãó ñäåëàòü, ÷òîá íå ñêðóòèòü

ñåáå øåþ.

Âåñü ìèð ðèñóåòñÿ ýòèì ãîñïîäèíîì â ÷åð-

íûõ êðàñêàõ. Âñå, ýòî òåìíûå ëþäè ñ íèçìåííû-

ìè èíñòèíêòàìè, áåçäàðíîñòè, ïîäõàëèìû —

îäíèì ñëîâîì ñåðàÿ ñêîòñêàÿ ìàññà. Äî òàêèõ

ãåðêóëåñîâûõ ñòîëáîâ äîõîäèò Êóëèø â ñâîåì

êîíòððåâîëþöèîííîì îçëîáëåíèè.

Òîëüêî òðè ôèãóðû âîçâûøàþòñÿ íà ýòîì òå-

ìíîì ôîíå: ýòî îí, Êóðáàñ è Õâèëüîâîé. Ó íèõ

îäíèõ áûëè ñâåòëûå èäåè, îòêðûòèÿ, ïðàâäèâûå

ñåðäöà, ÷åñòü è ñòðåìëåíèå äåëàòü äîáðî ñâîåìó

íàðîäó. È âñå ýòî ðàñòîïòàëè è óíè÷òîæèëè áåç-

æàëîñòíûå âàðâàðû áîëüøåâèêè!

Òàêîâû íà ñåãîäíÿ ïîäëèííûå ìûñëè è âû-

ñêàçûâàíèÿ ýòîãî îáàíêðîòèâøåãîñÿ ðûöàðÿ.

Íåò, ãîñïîäèí Êóëèø åùå ñâîåãî êîíòððåâî-

ëþöèîííîãî æàëà íå âûïóñòèë!

Ý. Ø.”

Cë³ä çàçíà÷èòè, ùî â äîë³ Ìèêîëè Êóë³øà

öåé äîêóìåíò íå â³ä³ãðàâ îñîáëèâî¿ ðîë³. Ìîæ-

íà óÿâèòè ñîá³ ðîçïà÷ ñë³ä÷îãî Ãðîçíîãî, ÿêèé

áà÷èâ, ùî Êóë³ø ñïðàâä³ º âîðîãîì, àëå âèêîðè-

ñòàòè äîíîñ ó ñïðàâ³ íåìຠæîäíî¿ ìîæëèâîñò³ —

â³í íå âêëàäàºòüñÿ ó çâè÷íèé äåìàãîã³÷íèé ïëèí

ñïðàâè. Î÷åâèäíî, ùî áåç íüîãî ïèñüìåííèêà âñå

îäíî áóëî á çàñóäæåíî. ² âñå îäíî â 1937 ðîö³

â³äáóëîñÿ á çàñ³äàííÿ òð³éêè, ÿêå âèíåñëî á Êó-

ë³øåâ³ ñìåðòíèé âèðîê áåç áóäü-ÿêîãî çàõèñòó,

áåç éîãî ïðèñóòíîñò³ íà ïðîöåñ³. Âëàñíå, áåç ïðî-

öåñó ÿê òàêîãî.

Çâ³ñíî, â öüîìó íåìຠæîäíî¿ çàñëóãè Åäóàð-

äà Øòåéíáåðãà. Àëå, õî÷ ÿê öå ïàðàäîêñàëüíî,

ìè ñüîãîäí³ ìîæåìî ãîâîðèòè ïðî éîãî çàñëóãè

ïåðåä óêðà¿íñüêîþ ë³òåðàòóðîþ. ³í çàëèøèâ

íàì áåçö³ííèé äîêóìåíò.

Äóæå ñèìâîë³÷íî, ùî êëþ÷åì äî òàêî¿ ä³àëåê-

òè÷íî¿ òâîð÷îñò³ Ìèêîëè Êóë³øà º ñàìå òàêèé

íåîäíîçíà÷íèé ³ áàãàòîïëàíîâèé òåêñò. Cïðàâæí³

äóìêè ïèñüìåííèêà ïðîáèâàþòüñÿ òóò êð³çü î÷å-

âèäíå íåñïðèéíÿòòÿ ìåä³àòîðà, éîãî íåíàâèñòü ³

áåçãðàìîòí³ñòü. Äîíîñ âèòðèìàíî â ñòèë³ âóëü-

ãàðíî-ñîö³îëîã³÷íî¿ êðèòèêè 20—30-õ ðîê³â: àâ-

òîð íå ïîëåì³çóº ç àðãóìåíòàìè ñâîãî ãåðîÿ, â³í

¿õ çàñóäæóº. Çàì³ñòü àðãóìåíò³â ó íüîãî — îáó-

ðåííÿ. Ëîã³êà Êóë³øà êîíôë³êòóº ç åìîö³ÿìè

Øòåéíáåðãà. Êîíôë³êò ì³æ æèòòÿì òà ³äåîëîã³-

ºþ, áàçèñîì ³ íàäáóäîâîþ.

Ç ö³ëêîì ïðîòèëåæíèìè íàì³ðàìè, àëå â ñâî¿é

òâîð÷îñò³ Ìèêîëà Êóë³ø ðîáèâ òå ñàìå.  óñòà

íåãàòèâíèõ ãåðî¿â â³í âêëàäàâ ïðàâäèâ³ ñëîâà,

çìóøóâàâ ¿õí³ î÷³ áà÷èòè òå, ÷îãî âîíè ñàì³ áà-

÷èòè íå ìîãëè, ÷åðåç ¿õíþ îáìåæåí³ñòü ïðîïóñ-

êàâ áåçì³ð âëàñíîãî ñâ³òîáà÷åííÿ.

Îñîáëèâî ïîì³òíî öå â êîìåä³ÿõ. Çâåðí³ìîñÿ

ïðèíàéìí³ äî îäí³º¿, íàéïåðøî¿ êîìå䳿 Êóë³-

øà — “Îòàê çàãèíóâ Ãóñêà”.

¯¿ ãåðîé Càâàò³é Ãóñêà òà éîãî äðóæèíà é

ñåìåðî äî÷îê íàëåæàòü ñòàðîìó ñâ³òó. Âîíè ïðåä-

ñòàâíèêè íàéêîíñåðâàòèâí³øî¿ ÷àñòèíè ì³ùàí-

ñòâà, íà ÿê³é òðèìàþòüñÿ òðàäèö³¿, ïîáóò, ìî-

ðàëü — ëàä ³ óêëàä. Áåçíàä³éíî äàëåê³ â³ä ïîë³-

òèêè, Ãóñêè íå ìîæóòü ³ íå õî÷óòü çðîçóì³òè ðå-

âîëþö³¿ — í³ ¿¿ âåëè÷, í³ ¿¿ æàõè ¿õ ïî ñóò³ íå ñòî-

ñóþòüñÿ. Âîíè ñïðèéìàþòü ëèøå ÷àñòèíó ïîä³é,

òà é òî ö³ëêîì âèïàäêîâó. “ êàíöåëÿð³ÿõ ó øàï-

êàõ ñèäÿòü, öèãàðêè ïàëÿòü, ³ êîæíå òåáå òîâà-

ðèøåì âçèâàº. Çà ùî? Äâàäöÿòü òðè ðîêè ïðî-

ñëóæèâ, íà êîëåæñüêîãî ñåêðåòàðÿ âèñëóæèâñü —

³ íàòå-ñ. Çíîâ ìåíå çíèçèëè, ç ïðîñòèì ïèñàðåì

çð³âíÿëè. Äå æ ïðàâäà? À ùå íàçèâàþòüñÿ ðåâî-

ëþö³îíåðàìè!.. À ÿêà ñëóæáà äî ðåâîëþö³¿ áóëà!

Êðàñà! Ðàíã³â äîñòîéíå âøàíóâàííÿ. Ó íàñ â

óñòàíîâ³ òðèäöÿòü ñëóæáîâö³â ñèä³ëî, à òèøà —

ë³òàííÿ ìóõ áóëî ÷óòü. Ëàìïàäîê íåóãàñèìèé

ãîð³â. Íà îëèâêó ñêëàäàëèñÿ. Íå ñëóæáà, à ë³òó-

ðã³ÿ-ñ áóëà! Äîäîìó ç íå¿, ÿê ç öåðêâè, áóâàëî,

éäåø. À âäîìà...”

² âäîìà ó Ãóñêè ïîáóò áóâ äîâåäåíèé äî îá-

ðÿäîâîñò³, ç ìàëî íå ðåë³ã³éíèì ïîøàíóâàííÿì

ãëàâè ñ³ì’¿, îòî÷åíîãî àíãåëÿòêàìè. (Çãàäàéìî

êóðêó, êàíàðêó é “Ìèë³ñòü Áîæó” Äåãòÿðüîâà —

ñèìâîëè ìèëîãî é ðÿò³âíîãî ïîáóòó, ç ÿêèìè

ìóñèòü ðîçëó÷èòèñÿ Ìàëàõ³é Còàêàí÷èê, ñòóïà-

þ÷è íà îáðàíó íèì ïðîðî÷ó ñòåçþ.) Âñå öå çëà-

ìàëîñÿ, îáâàëèëîñÿ. Íà çì³íó âòðà÷åíîìó ðàþ

íå ïðèéøëî í³÷îãî. Íîâîãî ïîáóòó íåìàº, à äëÿ

Ãóñîê ïîáóò — ºäèíå ñåðåäîâèùå ³ñíóâàííÿ.

82

ÍÀÓÊβ ÇÀÏÈÑÊÈ. Òîì 4. Ô³ëîëîã³ÿ. ²ÑÒÎÐ²ß Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ

Ïîçáàâëåí³ éîãî, âîíè âïàäàþòü ó æîðñòîêèé

êîíôë³êò ³ç ä³éñí³ñòþ. Íåçäàòí³ áîðîòèñÿ, íåãå-

ðî¿, âîíè âäàþòüñÿ äî âòå÷³ íà íåçàñåëåíèé îñò-

ð³â ó Äí³ïðîâèõ çàïëàâàõ. Àëå äëÿ ïåðâ³ñíîãî

æèòòÿ âîíè òèì ïà÷å íå ïðèñòîñîâàí³. Òàì ïî-

áóòîâèõ óìîâ íåìຠæîäíèõ. Æèòòÿ Ãóñêè âòðà-

÷ຠçì³ñò, îñê³ëüêè ïîáóò äëÿ íüîãî — íå ò³ëüêè

àðåàë, à é ðåë³ã³ÿ, ³äåîëîã³ÿ. Íåäàðåìíî æ ìîâà

Ãóñîê òà ¯âä³ òàê ùåäðî ïåðåñèïàíà ïîñèëàííÿ-

ìè íà “Á³áë³þ”. Öå îäèí ³ç çàñîá³â äîñÿãíåííÿ

êîì³÷íîãî â ï’ºñ³ — çâåäåííÿ âèñîêîãî, ïðàòåêñ-

òó, äî ð³âíÿ ïîáóòîâî¿ ³ëþñòðàö³¿. Çà ïîç³ðíîþ

áåçãëóçä³ñòþ é âèïàäêîâ³ñòþ öèõ ïîñèëàíü êðè-

ºòüñÿ ãëèáîêèé çì³ñò, óæå î÷åâèäíèé ó ñâ³òë³

çíàéäåíîãî íàìè êëþ÷à.

Òàê, âòå÷à Ãóñîê íà íåçàñåëåíèé îñòð³â ãóñ-

òî îáñòàâëåíà á³áë³éíèìè àëþç³ÿìè: òóò º ïîð³-

âíÿííÿ ç Íîºì, ÿêèé ïðèñòàâ äî ãîðè Àðàðàò, ³ç

Ëàçàðåì, ÿêîãî Áîã âèâ³â ç òîãî ñâ³òó, çãàäêà ïðî

êàðè ºãèïåòñüê³ — îòæå, íàòÿê íà âèâ³ä Ìîéñå-

ºì íàðîäó ³çðà¿ëüñüêîãî ç ªãèïòó, ³ ïðîòèñòàâ-

ëåííÿ ³ôëåºìñüêî¿ ç³ðêè — ï’ÿòèêóòí³é. Ãóñêà

ùîñèëè, õî÷ ³ ï³äñâ³äîìî, íàìàãàºòüñÿ âèïðàâ-

äàòè ïåðåä Áîãîì ñâîþ ïîçèö³þ, ñâîº ñâ³òîñïðèé-

íÿòòÿ.

Ö³êàâî, ùî àëüòåðíàòèâíèé ñâ³ò — ñèëè ðå-

âîëþö³¿ — â ï’ºñ³ ìàéæå ïîâí³ñòþ â³äñóòí³é. Íà-

çâàòè ìîæíà õ³áà ùî “òîâàðèøà ³ç ãðàì÷åêè”,

ÿêèé íà êîíó òàê ³ íå ç’ÿâëÿºòüñÿ, òà ðèáàëîê ó

ô³íàë³ ç ïîêðó÷åíîþ ìîâîþ ³ ïëàêàòíî-àã³òàö³é-

íîþ ïîçèö³ºþ (“Àáñîëþòíî ñòèäíî íà âàñ äèâè-

òèñÿ! Íå ëþäè, à ì³êðîîðãàí³çìè!”). Cïðèéìàòè

¿õ ÿê ïîâíîâàæíèõ ïðåäñòàâíèê³â íîâîãî æèòòÿ

ìîæíà ëèøå çà óìîâè çâåðõíüî-çíåâàæëèâîãî

ñòàâëåííÿ äî öüîãî íîâîãî æèòòÿ.

“Îòàê çàãèíóâ Ãóñêà” íå º ñîö³àëüíîþ êîìå-

䳺þ. Îá’ºêòîì ìèñòåöüêîãî äîñë³äæåííÿ Êóë³-

øà º íå ñóñï³ëüñòâî, à ëþäèíà, êîíôë³êò, ùî ðîç-

ãîðòàºòüñÿ â ëþäñüê³é äóø³. Öåé êîíôë³êò ì³ã áè

ñòàòè íàâ³òü òðàã³÷íèì, ÿêáè Càâàò³é Ãóñêà ìàâ

âèñîêèé ³äåàë, ïîñë³äîâíî îáñòîþâàâ ñâîþ æèò-

òºâó ïîçèö³þ. Òàêîãî ³äåàëó Êóë³ø ó íüîìó íå

çíàõîäèòü. “Çàãèáåëü” Ãóñêè — êîì³÷íà. Íå

æèòòÿ ³ ñìåðòü éîãî ï³äíîñÿòüñÿ äî âèñîêîãî, äî

Áîãà, à âèñîêå, Áîã çâîäÿòüñÿ äî æàëþã³äíîãî

ïîáóòîâîãî ð³âíÿ.

Êóë³ø áëèñêó÷å çàñòîñîâóº öåé ìåòîä, ó íàé-

íåñïîä³âàí³øèõ êîìá³íàö³ÿõ ç³øòîâõóþ÷è ð³çí³

êîíòåêñòóàëüí³ ìîòèâè. ¯âäÿ íà ïî÷àòêó ï’ºñè

ðîáèòü îäí³é ç Ãóñ÷èíèõ äî÷îê äîñèòü ñâîºð³ä-

íèé êîìïë³ìåíò: “×èñòî, îí òà Âàðâàðà Âåëèêî-

ìó÷åíèöÿ, ùî â öåðêâ³ íàìàëüîâàíà,— òàêà æ

õîðîøà!”

Ó äðàìàòóðãîâîãî ñó÷àñíèêà íåîäì³ííî âè-

íèêàëà á â óÿâ³ êàðòèíà æîðñòîêèõ êàòóâàíü

îäí³º¿ ç êàíîí³çîâàíèõ ïåðøîõðèñòèÿíîê, ÿêó

ð³äíèé áàòüêî â³ääàâ íà òîðòóðè, àáè âîíà çðåê-

ëàñÿ íîâî¿ ðåë³ã³¿. Ðîçëþ÷åíèé ôàíàòè÷íîþ âïåð-

ò³ñòþ Âàðâàðè, áàòüêî ñàì â³äðóáàâ ¿é ãîëîâó.

Âæå íà öüîìó ð³âí³ êîíòåêñòó êîìïë³ìåíò

çâó÷èòü âåëüìè ñóìí³âíî, ³ ðåàêö³ÿ Íàñòîíüêè

ìîãëà âèêëèêàòè ñì³õ ó çàë³: “— Íåâæå, íÿíþ?”

Àëå çãîäîì ç’ÿñîâóºòüñÿ, ùî ³ñòîð³ÿ Âàðâà-

ðè Âåëèêîìó÷åíèö³ çãàäàíà íå âèïàäêîâî.

Càâàò³é Ãóñêà ïîâåðòàºòüñÿ ç ðåºñòðàö³¿, äå â³í

íå çì³ã çãàäàòè ïîâíå ³ì’ÿ îäí³º¿ ç³ ñâî¿õ ñåìè

äî÷îê. Òîáòî îäíà ç íèõ ëèøèëàñÿ íåçàðåºñòðî-

âàíîþ. Ìóêè, íà ÿê³ ð³äíèé áàòüêî ó òàêèé ñïî-

ñ³á îáð³ê îäíó ç äî÷îê, íàæàõàíà ðîäèíà íàâ³òü

óÿâèòè ñîá³ íå ìîæå. Òèì ñòðàøí³øèìè âîíè

çäàþòüñÿ. Ùåïëåííÿ ì³ôó äî ä³éñíîñò³ âæå íà

ïî÷àòêó òâîðó çàäຠêîì³çì, âèÿñêðàâëþº ì³çåð-

í³ñòü ³ í³ê÷åìí³ñòü ãåðîºâèõ ïðîáëåì, ïîðèâàíü

³ ïðåòåíç³é.

 ³íøîìó âèïàäêó á³áë³éíà ðåì³í³ñöåíö³ÿ íà-

áóâຠçíà÷íî äðàìàòè÷í³øîãî çâó÷àííÿ. Êîëè â

ïîìåøêàíí³ Ãóñêè ç’ÿâëÿºòüñÿ ñòîðîííÿ îñîáà

(ïîðÿäêîì óù³ëüíåííÿ â éîãî êâàðòèðó ï³äñåëå-

íî ñï³âðîá³òíèêà ãðàì÷åêà, òîáòî óïîâíîâàæå-

íîãî ç ë³êâ³äàö³¿ íåïèñüìåííîñò³), Ãóñêà ñïðèé-

ìຠëèøå äðóãó ÷àñòèíó íàçâè ò³º¿ îðãàí³çàö³¿, â

ÿê³é ïðàöþº êâàðòèðàíò. Àëå íàâ³òü íå ôàõ íå-

çâàíîãî ãîñòÿ íàéá³ëüøå çàñìó÷óº ãîñïîäàðÿ.

Âàæëèâ³øèì º ³íøå: ñàì ôàêò, ùî â éîãî ñâÿòàÿ

ñâÿòèõ, â îñòàíí³é öèòàäåë³ çâè÷íîãî ïîáóòó

ç’ÿâèâñÿ ÷óæèé. Íàâ³òü òóò, óäîìà, ãåðîé íå ìîæå

ïî÷óâàòèñÿ áåçïå÷íî. Íàñòóïíîãî ðàíêó â³í ðîç-

ïîâ³äຠäîìàøí³ì ñâ³é êîøìàðíèé ñîí: “Íåìîâ

éîãî ïðåâîñõîäèòåëüñòâî ãåíåðàë-ìàéîð Òåëåé-

Òåë³ïàòîâ, íàø ïîê³éíèé ïîâ³òîâèé ìàðøàëîê,

êðóãîì öåðêâè ïëàùàíèöþ ñàì-îäèí íîñèâ ³ ïñà-

ëîì “Âñóþ ì’ÿ îòðèíóë ºñè” çàì³ñòü íàëåæíîãî

éîìó áàñà äèñêàíòîì ñï³âàâ”.

Òóò ³ ñàìî³äåíòèô³êàö³ÿ ç ñàìîòí³ì ãåíåðàë-

ìàéîðîì, ³ äèñêàíò çàì³ñòü áàñà, ³ — ìàáóòü, ãî-

ëîâíå — ñ³ìäåñÿò ÷åòâåðòèé ïñàëîì, íàÿâí³ñòü

ÿêîãî ìຠãëèáîêî ñèìâîë³÷íèé õàðàêòåð.

“Íàâ³ùî, Áîæå, Òè çàëèøèâ íàñ íàçàâæäè?

×è Òè ðîçãí³âàâñü íà Câîþ îòàðó?

Çãàäàé ëþäåé, ÿê³ êîëèñü Òâî¿ìè ñòàëè.

...Ïðîéäè ïî öèõ ðó¿íàõ ïðåäêîâ³÷íèõ,

âåðíèñü äî âîðîãîì ñïëþíäðîâàíîãî õðàìó.

...Ëóíàâ ó õðàì³ âîðîã³â â³éñüêîâèé ãóê,

ïðî ïåðåìîãó ¿õíþ âàòðè ñïîâ³ùàëè.

...À ïîò³ì ï³äïàëèëè ñâÿòó îñåëþ Áîæó.

Ïîðóéíóâàëè äî öåãëèíêè õðàì, ÿêèé çâåëè

Òîá³ íà ñëàâó.

Ãóêàþ÷è ñîá³: “Êðóøè!”

Âîíè ñïàëèëè âñ³ ñâÿò³ ì³ñöÿ ó êðà¿.

...Óñòàíü, ì³é Áîæå, ³ áîðèñü!

² ïàì’ÿòàé: ïîâñòàëè äóðí³ ïðîòè Òåáå!”

×è âèïàäêîâî ñàìå öåé ïñàëîì íàñíèâñÿ Ãóñ-

ö³? Òåêñòó éîãî â ï’ºñ³ íåìàº. Öå çðîçóì³ëî: íà-

â³òü áåç öèõ â³ðø³â ï’ºñó áóëî çàáîðîíåíî. ×îãî

áóëî á ÷åêàòè, ÿêáè àâòîð øèðøå ïðîöèòóâàâ

çãàäàíèé ïñàëîì! Àëå é ñóòî ³äåîëîã³÷íèì õóë³-

ãàíñòâîì ïîÿñíþâàòè öþ ðåì³í³ñöåíö³þ íå ìîæ-

íà. Àâòîð ñòâîðþº â òàêèé ñïîñ³á ïîòóæíå êîíò-

ðàïóíêòíå çâó÷àííÿ íèçüêîãî é âèñîêîãî. Îáðàç

Ãóñêè ïî÷èíຠáàëàíñóâàòè ì³æ ãåðî¿÷íèì ³ êî-

ì³÷íèì. Çàêëèê “óñòàíü, ì³é Áîæå, ³ áîðèñü!”, õî÷

â³í ³ íå ïðîçâó÷àâ, áðèíèòü â àâòîðñüêîìó çàäó-

ì³. Ïðîáëåìà âèáîðó ãåðîÿ, íà ÿê³é òðèìàºòüñÿ

ñâ³òîâà äðàìàòóðã³ÿ, ñÿãຠêóëüì³íàö³¿.

Ãóñêà âèáèðຠâòå÷ó íà íåçàñåëåíèé îñòð³â,

“âèõ³ä”, â³í âèâîäèòü “ñâ³é íàðîä” (÷èòàé: ñâîþ

83

Cåðã³é ²âàíþê. ̳ôè ïðî Ìèêîëó Êóë³øà

ðîäèíó) ÷åðåç áóðõëèâ³ âîäè â ï³ùàíó ïóñòåëþ.

Òà Áîã íå ç íèì. Càìå íà íüîãî é ðîäèíó, à íå íà

éîãî âîðîã³â ïàäàþòü êàðè ºãèïåòñüê³, ³ íåìàº

ìàííè, ³ íå çë³òàþòü ç íåáåñ êóð³ïêè, ³ ñò³íà âîäè

íå ïàäຠíà ³äåîëîã³÷íî îçáðîºíèõ ðèáàëîê, ùî

íàçäîãàíÿþòü íà îñòðîâ³ Ãóñêó...

Îòàê çàãèíóâ Ãóñêà, ïðèðå÷åíèé çà íåóñâ³-

äîìëåíó, òà, âëàñíå, é íå ñâîþ âèíó. Öÿ “çàãè-

áåëü” ó ï’ºñ³ ïîçáàâëåíà îçíàê òðàã³÷íîñò³, àâ-

òîð çáåð³ãຠâ³ðí³ñòü êîìåä³éíîìó æàíðó.

Öå Êóë³ø 1926, à íå 1934 ðîêó. Ïðîçð³ííÿ ùå

íå íàñòàëî. Â³í ³ùå íå âîðîã ðàäÿíñüêî¿ ³ìïåð³¿,

îñòàòî÷íå ïðîçð³ííÿ ïðèéäå ï³çí³øå — ï³ñëÿ çíè-

ùåííÿ âëàäîþ ÂÀÏ˲ÒÅ, ï³ñëÿ çóñòð³÷³ àâòîðà

ç³ Còàë³íèì, ï³ñëÿ ãîëîäó 1932—1933 ðð., ï³ñëÿ

ñàìîãóáñòâà Ìèêîëè Õâèëüîâîãî, ï³ñëÿ àðåøòó

ñàìîãî Êóë³øà. Àëå öå áóäå âèñòðàæäàíå, îá-

´ðóíòîâàíå é äåòåðì³íîâàíå ïðîçð³ííÿ, ïî÷àòêè

ÿêîãî ìè ìîæåìî áà÷èòè âæå â ö³é ïåðø³é êîìå-

䳿 àâòîðà. Òà é ñàìå çâåðíåííÿ äî êîìå䳿 ï³ñëÿ

äâîõ ïåðøèõ, ïàòåòè÷íî-äðàìàòè÷íèõ òâîð³â —

÷è íå áóëî öå òàêîæ êðîêîì äî òîãî ïðîçð³ííÿ?

 íàñòóïíèõ òâîðàõ, òàêîæ çäåá³ëüøîãî çà-

áîðîíåíèõ ðåïåðòêîìîì, â³í çíîâó íàìàãàòèìå-

òüñÿ ïðèõîâàòè âëàñíå “ß”, çíîâó âäàâàòèìåòü-

ñÿ äî ìåòàôîð ³ åâôåì³çì³â, äî íåî÷åâèäíèõ àëþ-

ç³é, äî íå äóæå ïðîçîðèõ íàòÿê³â. ³í çíîâó äî-

ñë³äæóâàòèìå äóøó ïåðåñ³÷íî¿ ëþäèíè, íåñïðî-

ìîæíî¿ çîð³ºíòóâàòèñÿ â àáñóðäí³é ä³éñíîñò³.

² ùî ðåàë³ñòè÷í³øèì áóäå ïèñüìî äðàìàòóðãà, òî

àáñóðäí³øèìè âèÿâëÿòèìóòüñÿ ñïðîáè éîãî ãå-

ðî¿â ãðàòè âèñîêó ìóçèêó íà íåì³÷í³é äóäî÷ö³,

ãðàòè íà ÿê³é âîíè äî òîãî æ ³ùå é íå íàâ÷åí³.

Íåçâàæàþ÷è íà ö³ åâôåì³çìè, ìåòàôîðè é íà-

òÿêè, Êóë³ø áóâ ãðàíè÷íî ùèðèé ó ñâî¿õ òâîðàõ.

³í ïèñàâ ïðàâäó ïðî ñó÷àñíå éîìó æèòòÿ òàêîþ,

ÿêîþ áà÷èâ ³ ðîçóì³â ¿¿. Ùèð³ñòü ïðîðîêà íå çàâ-

æäè çðîçóì³ëà éîãî ñó÷àñíèêàì. Âîíè íå â³ðÿòü

éîìó, ÿêùî íå áà÷àòü âîãíÿíèõ ñòîâï³â, ìàííè ç

íåáà é âîäè ç³ ñêåë³. Ëèøå ÷åðåç áàãàòî ðîê³â, à

òî é ïîêîë³íü ïðèõîäèòü äî íàðîäó óñâ³äîìëåí-

íÿ òîãî, ùî íàìàãàâñÿ ïîÿñíèòè ¿ì çàáèòèé, à òî

é çàáóòèé ïðîðîê. ² âæå çîâñ³ì ð³äêî öèõ ³íòåëå-

êòóàëüíèõ çóñèëü âèÿâëÿºòüñÿ äîñòàòíüî, ùîá

ïîáà÷èòè íå ò³ëüêè â÷îðàøíþ, à é çàâòðàøíþ

ìóäð³ñòü ó òèõ ñâîãî ÷àñó çíåâàæåíèõ ñëîâàõ.

Ìè íå çíàºìî íàïåâíå, ÿê çàãèíóâ Ìèêîëà

Êóë³ø. Ìè íå çíàºìî, äå éîãî ìîãèëà. Çà ï’ºñà-

ìè Ìèêîëè Êóë³øà ïîñòàâëåíî äâà íåì³÷í³ ê³-

íîô³ëüìè. Cåðåä ïîñìåðòíèõ òåàòðàëüíèõ ïîñòà-

íîâîê òàêîæ âàæêî çãàäàòè ùîñü ð³âíîâåëèêå àâ-

òîðîâ³. Âàë³çó ç ðóêîïèñàìè âêðàëè ó ä³òåé äðà-

ìàòóðãà íà äàëåê³é ÷óæèí³. Ìè ìîæåìî ëèø

óÿâèòè ñîá³ ðîç÷àðóâàííÿ çëîä³ÿ, ÿêîìó íå äàíî

áóëî çáàãíóòè, ùî çà ñêàðá éîìó ä³ñòàâñÿ. Óêðà-

¿íñüêèé òåêñò “Ìàêëåíè Ãðàñè” áåçñë³äíî âòðà-

÷åíî. Áåçñë³äíî âòðà÷åíî é îñòàííþ ï’ºñó “Òàê³”,

êîíô³ñêîâàíó ïðè àðåøò³ àâòîðà. Äåÿê³ ç îïóá-

ë³êîâàíèõ ï’ºñ áåçïàðäîííî ïîðåäàãîâàí³ âè-

äàâöÿìè. “Ïàòåòè÷íà ñîíàòà”, “³÷íèé áóíò” ³

äîñ³ íå â³äîì³ ÷èòà÷åâ³ é ãëÿäà÷åâ³ â òîìó âèãëÿ-

ä³, â ÿêîìó ¿õ ñòâîðèâ àâòîð.

Îñü óæå ñîðîê ðîê³â Êóë³ø ïîâ³ëüíî ïîâåð-

òàºòüñÿ äî íàñ. Ìîéñåé âîäèâ ñâ³é íàðîä ïóñòå-

ëåþ, ÷åêàþ÷è, ïîêè ïîìðóòü óñ³, õòî æèâ áóâ

ðàáàìè. Ìè ñîðîê ðîê³â ïåðåòâîðþºìî íà ïóñ-

òåëþ ñâîþ çåìëþ ³ âæå íàâ÷èëèñÿ ïîáëàæëèâî-

çíåâàæëèâî ñòàâèòèñÿ äî òîãî, õòî çíàâ ïðàâäó ³

âì³â ¿¿ ñêàçàòè íàøîþ ð³äíîþ ìîâîþ.

ßê³ ùå çíàìåííÿ íàì ïîòð³áí³?

RESUME

The author of the article tries to see M. Kulish through the prism of his plays. To

understand the great artist’s philosophical, moral, ideological views, the author uses
the non-literature materials, the documents from SBU (Safety Service of Ukraine)
archives, such as Edward Steinberg’s (the informer) report concerning Kulish. The
way Steinberg describes the “true” Kulish, corresponds the way Kulish puts the truth
into his negative heroes’ views.