Zdrowie jako zjawisko spoleczne [tryb zgodności]

Witold Rekowski

Zdrowie jako zjawisko społeczne

Zdrowie i choroba – socjologiczne

i medyczne rozumienie zdrowia

Zdrowie w różnych epokach, kulturach, językach

wiązano z tym, co można by nazwać dobrym
życiem, wiązało się więc z najistotniejszymi dla
człowieka

wartościami,

których

osiągnięcie

warunkowane jest przez bycie zdrowym. Bycie

warunkowane jest przez bycie zdrowym. Bycie
zdrowym to potocznie nie chorowanie. Ujawniają
się tu dwie zasadnicze cechy potocznego, ale nie
tylko, rozumienia zdrowia; postrzeganie go w
kategoriach

instrumentalnych

negatywne

rozumienie.

Zdrowie i choroba w ujęciu

medycznym

w praktyce działań medycyny ujmuje się zdrowie w

sensie negatywnym, jako brak choroby. Eliminacja

choroby jest równoznaczna z osiągnięciem zdrowia,

co prowadzi do działalności opartej o

Międzynarodową Klasyfikację Chorób i Problemów

Zdrowotnych (International Statistical Classification

of Diseases and Related Health Problems – ICD 10)

przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia

Internacional Classification of Functioning, Disability and Health

WHO 2001

dążenie do zobiektywizowania

kryteriów choroby - problemy

•

dwuwymiarowość choroby czyli możliwość
ujmowania jej w kategoriach subiektywnych i
obiektywnych,

obiektywnych,

•

Ujmowanie choroby dla celów analitycznych
w trzech aspektach; somatycznym,
psychicznym i społecznym

zdrowie i choroba w sensie

somatycznym

Większość autorów akceptuje posługiwanie

się Międzynarodową Klasyfikacją Chorób, a
więc jednocześnie negatywne pojmowanie
zdrowia. Bardzo często tworzy się również tz.

zdrowia. Bardzo często tworzy się również tz.
cząstkowe definicje zdrowia. Używa się ich np.
w celach prawnych, dla stwierdzenia zdolności
do pracy lub przy określaniu norm rozwoju
somatycznego czy psychicznego.

zdrowie i choroby w aspekcie

psychicznym

Zasadniczym

problemem

jest

grupowy,

kulturowy

charakter

normy

zdrowia

psychicznego i cech jednostki psychicznie
zdrowej. W związku z tym kategoria zdrowia

zdrowej. W związku z tym kategoria zdrowia
zawsze

charakter

oceniający

normatywny,

zawsze

będzie

efektem

wartościowania.

zdrowie i choroby w aspekcie

psychicznym

•

Definicje negatywne, w których zwraca się uwagę na brak choroby
psychicznej.

•

Definicje statystyczne podkreślające posiadanie cech występujących u
większości członków zbiorowości.

•

Definicje kulturowe podkreślające przystosowanie do norm kultury, w
której się żyje.

•

Definicje ogólnobiologiczne podkreślające sprawność jednostki w

•

Definicje ogólnobiologiczne podkreślające sprawność jednostki w
zaspokajaniu potrzeb swego organizmu.

•

Definicje podkreślające możliwości rozwojowe jednostek i ich realizację.

•

Definicje podkreślające realistyczność postrzegania i myślenia o
rzeczywistości.

•

Definicje teleologiczne koncentrujące się na możliwości realizowania przez
jednostkę wyznaczanych sobie celów.

•

Definicje funkcjonalne zwracające uwagę na brak defektów w strukturze i
funkcjach psychicznych.(Sowa 1984)

Zdrowie w aspekcie społecznym

aspekt ten uwzględniony jest w obowiązującej

do dziś oficjalnie ogłoszonej w 1947 roku w
Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia
definicji zdrowia, która określa je jako;

definicji zdrowia, która określa je jako;

„fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan

jednostki, a nie tylko brak choroby czy

kalectwa.”

Zdrowie - definicje

Próby określenia zdrowia, dotarcia do jego istoty

szczególnie

jego

apektach

psychicznym

społecznym są, więc zawsze uwikłane w jakąś
filozofię człowieka, w wartości, w kryteria etyczne.
Są zależne od ogólnego poglądu na świat, na
człowieka i ludzkie społeczeństwa (Bortnowska i in.

Są zależne od ogólnego poglądu na świat, na
człowieka i ludzkie społeczeństwa (Bortnowska i in.
1977) . Definicje zdrowia wolne od wartościowania
będą, więc miały wyłącznie formalny charakter,
jeżeli będą kształtowane w świadomym oderwaniu
od wartości i w izolacji od ludzkich dążeń i
pragnień.

Od biomedycznego modelu zdrowia do nowego paradygmatu zdrowia

ujęcia socjologiczne

Biomedyczny model zdrowia

•

choroba jest zjawiskiem czysto biologicznym ze swej natury
i najczęściej wywołanym przez jakiś dający się zidentyfikować
czynnik (np. bakterię),

•

choroba jest ulokowana w ciele chorego, co pozwala traktować
go przedmiotowo, i leczyć jego ciało w oderwaniu od psychiki,

•

wiedza medyczna ma charakter naukowy i profesjonalny,

•

wiedza medyczna ma charakter naukowy i profesjonalny,

•

medycyna rozumiana, jako system ochrony zdrowia jest
jedynym prawomocnym sposobem rozwiązywania problemów
związanych z zagrożeniem dla systemu społecznego, jakim są
choroby,

•

jedynym miejscem skutecznego leczenia chorób jest szpital
dysponujący fachowym personelem i odpowiednim sprzętem.

Geneza biomedycznego modelu zdrowia

•

Powstanie nowoczesnych państw narodowych, które zaczęły
zwracać uwagę na obywateli i traktować ich, jako swe
najcenniejsze dobro umożliwiające realizację celów
politycznych i ekonomicznych.

•

Rozwój nauki w tym nauk medycznych oraz podjęcie działań w
kierunku rejestrowania i nadzorowania zachowań mogących
mieć wpływ na zdrowie w tym głównie zachowań seksualnych.

mieć wpływ na zdrowie w tym głównie zachowań seksualnych.

•

Zasadniczy problem zdrowotny społeczeństw europejskich w
tamtym czasie, jakim były choroby zakaźne (z wyłączeniem
wielkich chorób epidemicznych).

•

Rozwój szpitalnictwa, jako sposobu rozwiązania problemu
chorób zakaźnych.

•

Pojawienie się idei zdrowia publicznego i podejmowanie przez
nowoczesne państwa działań w kierunku poprawy stanu
sanitarno – higienicznego i jakości życia.

Ujęcie Parsonsa

Zdrowie w jego koncepcji rozumiane było, jako

„stan

którym

jednostka

wykazuje

optymalną

umiejętność

efektywnego

optymalną

umiejętność

efektywnego

pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez
proces socjalizacji”(Parsons 1969: 340)

Choroba jako dewiacja,

medycyna instytucją kontroli społecznej*

•

Poziom funkcjonowania społecznego jednostki
jest miarą zdrowia.

•

Choroba

jest

dewiacyjną

rolą

społeczną

zagrażającą równowadze systemu społecznego.

•

Medycyna i lekarz pełnią funkcje instytucji
kontroli społecznej.

kontroli społecznej.

•

Stosunek lekarz pacjent jest określany normami
ról społecznych chorego i lekarza.

•

Choroby są zjawiskiem biologicznym ze swej
natury.

•

Wiedza

medyczna

charakter

naukowy

i profesjonalny.

*/Talcott Parsons „The Social System” 1951.

Krytyka ujęcia Parsonsa

•

Dotyczy wyłącznie społeczeństw zachodnich.

•

Uwzględnia tylko choroby ostre.

•

Bycie chorym jest równoznaczne z wizytą u lekarza.

•

Zjawisko medykalizacji społeczeństw polegające na

•

Zjawisko medykalizacji społeczeństw polegające na
zawłaszczaniu przez medycynę kolejnych sfer życia.

•

Obserwowany w krajach rozwiniętych spadek
efektywności działających tam systemów ochrony
zdrowia.

•

„przejście zdrowotne” połowa XX w.

Socjologia medycyny

Medycyna jako instytucja społeczna – medykalizacja społeczeństwa*

Przejawy medykalizacji:

Jatrogeneza kliniczna:

•

Błędy sztuki.

•

Wypadki.

•

Choroby jatrogenne.

•

Defensywne leczenie.

Jatrogeneza społeczna:

•

Zawłaszczenie czynności

Illich I., Medical Nemezis, London 1975

•

Zawłaszczenie czynności
naturalnych.

•

Medykalizacja kategorii
społecznych.

•

Medykalizacja dewiacji.

•

Farmakologizacja.

Jatrogeneza symboliczna:

•

Mit uśmierzania bólu.

•

Medykalizacja śmierci.

Socjologia medycyny

Medycyna jako instytucja społeczna – przej

cie zdrowotne*

60%

80%

100%

% ogólnej umieralno

inne choroby

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

20%

40%

60%

11 głównych chorób zaka

nych

(gru

lica, płonica, grypa, błonica, krztusiec, odra, ospa,

dur, polio, choroby przewodu pokarmowego, zapalenie płuc)

3 główne grupy chorób przewlekłych

(choroby serca, rak, udary mózgu)

ródło; J.B. i S.M. McKinlay (1973)

Socjologia medycyny

Medycyna jako instytucja społeczna – przej

cie zdrowotne

12,5

15,0

17,5

6,5

7,5

8,5

Umieralno

ść

ogółem

Na 1000 ludno

% dochodu narodowego

Brutto przeznaczany

na ochron

zdrowia

A. Fleming

1881-1955

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

7,5

5,0

10,0

4,5

3,5

5,5

Umieralno

ść

ogółem

bez 11 chorób zaka

nych

Wprowadzenie penicyliny – 1942, szczepionek druga polowa XX w.

Nowy „paradygmat zdrowia”

Model biomedyczny

Nowy paradygmat

Choroba

Zdrowie

Szpital

Społeczność

Choroby ostre

Choroby przewlekłe

Leczenie

Profilaktyka

Interwencja

Kontrola

Terapia

Opieka

Pacjent

Osoba

Wymiary, w których można postrzegać

chorobę z perspektywy jednostki

to wymiar biomedyczny odnoszący się do

zaburzeń

struktury

funkcji

organizmu

określany

często

angielskim

terminem

(disease). Wymiar drugi dotyczy osobistych

(disease). Wymiar drugi dotyczy osobistych
przeżyć i doświadczeń, subiektywnego odczucia
choroby

(illness).

Trzeci

charakterze

społecznym wiąże się z wpływem choroby na
tożsamość i tożsamość społeczną osoby chorej
(sickness)

Od socjologii medycyny do socjologii zdrowia i choroby

ujęcie konstruktywistyczne – założenia*

2. Choroba jest zjawiskiem nie tylko biologicznym lecz również

tworzonym społecznie i o historycznym charakterze.

1. Formy i granice wiedzy medycznej zarówno naukowej jak

i potocznej są definiowane (konstruowane) społecznie i poddają się
analizie historycznej i socjologicznej.

tworzonym społecznie i o historycznym charakterze.

3. Medycyna jako wiedza i system działań wynikają z doświadczenia

społecznego i są wynikiem negocjacji pomiędzy różnymi siłami
społecznymi.

*/B.Uramowska-

yto, Zdrowie i choroba, 2002

Choroba nie pojawia się na skutek nieświadomej motywacji, ale
z powodu społecznego przypisania.

Choroba jest pewną rolą, często dożywotnie przypisaną

Od socjologii medycyny do socjologii zdrowia i choroby

Zdrowie i choroba w symbolicznym interakcjonizmie

Choroba jest pewną rolą, często dożywotnie przypisaną
jednostce, o ile jednocześnie występuje zjawisko piętnowania.

Choroba

opisuje

pewną

karierę

związana

reakcjami

środowiska społecznego, a szczególnie z instytucjami, które
chorobą się zajmują.

Od socjologii medycyny do socjologii zdrowia i choroby

Zdrowie i choroba w symbolicznym interakcjonizmie – modele etiologii

Model Kryzysowy:

Etap normalności, kategorie choroby i zachowania są rozłączne, nie
zachodzą na siebie, choroba jest obecna w postaci stereotypów (dowcipy).

Jawny publiczny kryzys jednostki wywołuje „reakcję społeczną”. Stereotyp

Jawny publiczny kryzys jednostki wywołuje „reakcję społeczną”. Stereotyp
choroby i zachowanie zachodzą na siebie, zawierają normatywną ocenę.
Rozpoczyna się przyjmowanie roli chorego.

Przyjęcie roli dewiacyjnej oznacza retrospektywną reinterpretację
przeszłości jednostki. Dewiacja staje się centralną tożsamością.

Od socjologii medycyny do socjologii zdrowia i choroby

Zdrowie i choroba w symbolicznym interakcjonizmie – modele etiologii

Etap niepewności charakteryzujący się niezgodnością między

Model negocjacji:
Zakłada, że diagnoza medyczna a nie tylko psychiatryczna jest
konstruktem społecznym.

Etap niepewności charakteryzujący się niezgodnością między
typowymi dla choroby objawami, a zastanymi w konkretnym
przypadku.

Etap

stawiania

diagnozy,

którym

stosuje

się

werbalne

i niewerbalne strategie postępowania.

Etap krystalizacji kariery chorego jako cierpiącego na chorobę
przewlekłą.

Stan zdrowia i jego wskaźniki

trzy zasadnicze powody ograniczenia w posługiwaniu się

pojęciem stanu zdrowia.

•

Stwierdzenie choroby przez lekarza nie jest tożsame
z ograniczeniem aktywności społecznej jednostki.

•

Jedynie jedna osoba na 100 spośród uznanych przez lekarzy

•

Jedynie jedna osoba na 100 spośród uznanych przez lekarzy
za chore podlega hospitalizacji, co jest równoznaczne
z wypadnięciem z dotychczas pełnionych ról społecznych
i oznacza, że stwierdzenie choroby w 99% nie pociąga za
sobą uchwytnych skutków społecznych.

•

Choroba jest zjawiskiem o wiele bardziej powszechnym niż
fakt jej zgłaszania. Ludzie chorują nie zawsze zgłaszając ten
fakt lekarzom i nie porzucając swych codziennych zajęć.

Funkcjonalne wskaźniki stanu zdrowia

Nowoczesne wskaźniki stanu zdrowia opierają

się na założeniu, że ich podstawą powinna być
autoocena własnego stanu oraz funkcjonowania
jednostki. Normą zdrowia jest tu nie jakiś

jednostki. Normą zdrowia jest tu nie jakiś
postulowany stan samopoczucia, lecz codzienna
aktywność

danej

jednostki

niewykazująca

poważniejszych ograniczeń. Przyjęcie funkcjo-
nalnego wskaźnika pozwala wiązać ocenę stanu
zdrowia z sytuacją społeczną jednostki

Badania stanu zdrowia

Zgodnie

rekomendacjami

Światowej

Organizacji Zdrowia (WHO) pierwsze pytanie,
jakie powinno być zadane respondentowi
dotyczy

samooceny

stanu

zdrowia.

dotyczy

samooceny

stanu

zdrowia.

Podstawowym

celem

tego

pytania

jest

uzyskanie informacji jak dana osoba postrzega
i ocenia swoje własne zdrowie.

Jak się Pan dziś czuje ?

Jakość życia

Badania te, prowadzone głównie na gruncie

nauk medycznych miały na celu pomóc
lekarzom w dokonaniu pełniejszej niż tylko
medyczna oceny skuteczności leczenia.

medyczna oceny skuteczności leczenia.
Prowadzone są one z wykorzystaniem
kwestionariuszy wywiadów obejmujących wiele
wymiarów ogólnego stanu zdrowia.

orzekanie niepełnosprawności

W orzeczeniach tych podstawowymi kryteriami są:

•

Zdolność do samodzielnej egzystencji, przez co
rozumie się naruszenie sprawności organizmu w
stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie, bez
pomocy innych osób, podstawowych potrzeb

pomocy innych osób, podstawowych potrzeb
życiowych, za które uważa się przede wszystkim
samoobsługę, poruszanie się, komunikację i
komunikowanie się.

•

Zdolność do pracy, czyli możność funkcjonowania
w rolach zawodowych

Zachowania w zdrowiu i chorobie

Wśród

tych

zachowań

dają

się

wyróżnić

zachowania; w zdrowiu, związane z samoopieką,
antyzdrowotne, w stanie złego samopoczucia,
w chorobie, w roli chorego.(Tobiasz-Adamczyk
2000)

2000)

Niekiedy

używa

się

terminu

zachowania

zdrowotne, nadając mu ogólniejsze znaczenie lub
pojęcia zachowania medyczne rozumiejąc przez
nie działania pacjentów, czyli ludzi pozostających w
obrębie oddziaływań instytucjonalnych systemów
ochrony zdrowia.

Zachowania w zdrowiu i chorobie

Najczęściej wymienianymi są konteksty;

•

kulturowy wyznaczany przez wartości, wzory
zachowań, wiedzę, postawy i znaczenia
nadawane zdrowiu i chorobie,

nadawane zdrowiu i chorobie,

•

stratyfikacyjny, czyli uwzględniający
nierówności społeczne,

•

środowiskowy biorący pod uwagę
uwarunkowania rodzinne, związane z pracą
oraz środowiskiem zamieszkania,

Kontekst kulturowy

reakcje nowoczesne

•

Reakcja medyczna (techniczna) polega na stosowaniu
środków, jakimi dysponuje współczesna medycyna i
umiejętności technicznych lekarzy do przywracania
pacjentowi zdrowia, przy czym zarówno używane
środki jak i działania lekarzy muszą mieć sankcję nauki.

środki jak i działania lekarzy muszą mieć sankcję nauki.

•

Reakcja opiekuńcza nazywana niekiedy pielęgnacyjną
sprowadza się do udzielania choremu pomocy
psychicznej i wsparcia emocjonalnego w trudnych
chwilach, jakimi są choroby, niepełnosprawność czy
śmierć. Ma ona charakter ekspresyjny. Rolą
profesjonalną związaną z tym typem reakcji jest zawód
pielęgniarki.

Kontekst kulturowy

reakcje tradycyjne

•

Reakcja religijna polega na przyjęciu postawy
akceptującej śmierć i chorobę, których przyczyn
upatruje się w siłach transcendentnych w stosunku do
człowieka. Człowiek może tylko próbować je zrozumieć
i nadać im sens, znaczenie.

i nadać im sens, znaczenie.

•

Reakcja magiczna sprowadza się do postawy czynnej
wobec zagrożeń sprowadzanych na człowieka przez siły
zewnętrzne, którym jednak można się przeciwstawić
środkami magicznymi, lecząc podejmuje się zabiegi
rytualne mające uwolnić jednostkę spod władzy
tajemnych mocy.

potoczne rozumienia zdrowia*

kontekst kulturowy

•

Zdrowie w próżni utożsamiane z nieobecnością
choroby.

•

Zdrowie jako rezerwy, przez co rozumie się zasoby
organizmu jego odporność i witalność, które
można zwiększać lub zmniejszać poprzez

można zwiększać lub zmniejszać poprzez
odpowiedni styl życia.

•

Zdrowie jako równowaga i harmonia organizmu
pozwalająca żyć robiąc to czego się pragnie
zgodnie ze zdolnościami.

•

*/(Słońska 2002b: 355)

Kontekst stratyfikacyjny

pozycję jednostki w społeczeństwie wyzna-

czają;

zawód

stanowisko,

wykształcenie,

wysokość uzyskiwanych dochodów, udział we
władzy i podejmowaniu decyzji politycznych,
uczestnictwo w kulturze, styl życia oraz sposób

uczestnictwo w kulturze, styl życia oraz sposób
postrzegania przez jednostkę swej pozycji w
społeczeństwie.

Przynależność jednostki do określonej klasy

bądź warstwy społecznej da się określić na
podstawie identyfikacji natężenia wymienio-
nych wyżej cech;

Kontekst stratyfikacyjny

Z punktu widzenia badań nad zdrowotnością

można dokonywać dwojakiej interpretacji
omawianej zależności raz, gdy upatrujemy w
stanie zdrowia jednostki przyczyn nabycia przez

stanie zdrowia jednostki przyczyn nabycia przez
nią cech społecznych określających jej miejsce
w strukturze społecznej i dwa gdy będziemy
rozważać następstwa przynależności grupowej
na stan zdrowia oraz postawy i zachowania
zdrowotne.

Zdrowie – pozycja społeczna

Nie zauważa się, procesów degradacji pozycji

społecznej w wyniku choroby, M. Sokołowska
podkreśla, że mamy tu raczej do czynienia z
przesunięciami wewnątrz klasy, zmianą zawodu

przesunięciami wewnątrz klasy, zmianą zawodu
lub zawieszeniem jego wykonywania, swoistym
dryfowaniem w bok a nie w dół struktury

Pozycja społeczna - zdrowie

•

Zasadniczą

tezą

weryfikowaną

badaniach

było

twierdzenie, że im niższa klasa społeczna, tym gorsze
wejście w różne układy społeczne /źródła informacji,
świadczenia socjalne/, tym większa tolerancja na objawy
chorobowe, tym bardziej ograniczone korzystanie z
instytucji medycznych.

instytucji medycznych.

•

Omawiana

zależność

jest

zauważana

również

badaniach

antropologów

fizycznych

stwierdzających

istotne statystycznie zróżnicowania w wymiarach cech
opisujących rozwój fizyczny młodzieży takich jak ciężar
ciała, wzrost, wiek pojawienia się pierwszej miesiączki w
zależności od cech opisujących położenie społeczne ich
rodziców głównie wykształcenia i wykonywanego zawodu.

Wiek i płeć

Nierówności społeczne związane z wiekiem

wynikają z dyskryminacji niektórych kategorii
wiekowych, szczególnie wiąże się to z ludźmi
starymi lub bardzo starymi. Zjawisko to określa
się mianem ageism’u. W przypadku ludzi

się mianem ageism’u. W przypadku ludzi
starych, a

liczba

takich osób w krajach

rozwiniętych radykalnie wzrasta występuje cały
szereg problemów zdrowotnych jedynie w
części wynikających z procesu naturalnego
starzenia się organizmu.

Wiek i płeć

Podstawowe różnice w zdrowiu pomiędzy kobietami i

mężczyznami sprowadzają się do:

•

Dłuższego życia, w krajach rozwiniętych kobiety żyją
przeciętnie o 7 lat dłużej niż mężczyźni.

•

Mimo dłuższego życia ich stan zdrowia jest dużo gorszy niż
mężczyzn, narażone są na więcej chorób, ale o lżejszym

mężczyzn, narażone są na więcej chorób, ale o lżejszym
przebiegu niż mężczyźni.

•

Wśród kobiet częściej występują objawy depresji
i zaburzenia psychosomatyczne.

•

Kobiety częściej korzystają z opieki medycznej i zażywają
więcej lekarstw.

•

Różnice w stanie zdrowia pomiędzy płciami dotyczą
młodszych grup wiekowych i zanikają w starszych.

Społeczna etiologia chorób

powszechnie

akceptowaną

wśród

badaczy

etiologii chorób staje się tzw. teoria stresu

Jako zasadnicze czynniki stresujące o charakterze

społecznym wymienia się zmianę społeczną,

społecznym wymienia się zmianę społeczną,
utratę bliskiej osoby, pracę oraz tak zwane
zdarzenia życiowe.

podejście salutogenetyczne autorstwa

A. Antonovsky’ego

Najważniejszym jednak czynnikiem lokującym człowieka w

zdrowiu lub chorobie jest jego względnie stała cecha nazywana
„poczuciem koherencji”

•

Bodźce napływające ze środowiska mają charakter
przewidywalny i dają się wytłumaczyć oraz zrozumieć, są
ustrukturyzowane.

ustrukturyzowane.

•

Dostępne są zasoby, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne
pozwalające sprostać wymaganiom bodźców (życia,
rzeczywistości).

•

Wymagania warte są podjęcia działania i zaangażowania.

Poczucie koherencji ma trzy składowe; zrozumiałość będącą jej

komponentem poznawczym, zaradność (składowa
instrumentalna) i sensowność stanowiącą komponent
emocjonalno-motywacyjny (Antonovsky 2003).

atraktor

szczęścia

Subiektywny dobrostan

Satysfakcje cząstkowe

Poziom

zewnętrzny

Poziom pośredni

Poziom najgłębszy

Cebulowa teoria szcz

ęś

cia

szczęścia

„

wola życia”

Poziom najgłębszy

Społeczne konsekwencje chorób

Choroby zawodowe, to patologie związane z wykonywaniem

pracy w niedostosowanym i szkodliwym dla organizmu
człowieka-środowisku

Choroby społeczne charakteryzowane są przez masowość

występowania, sposób rozprzestrzeniania się poprzez
funkcjonujące w grupach społecznych wzory zachowań oraz

funkcjonujące w grupach społecznych wzory zachowań oraz
znaczące konsekwencje w postaci kosztów społecznych

Choroby cywilizacyjne są wywoływane przez czynniki

związane z warunkami życia i pracy stwarzanymi w wyniku
industrializacji i urbanizacji, kształtujących nowe wzory
zachowań i zmieniających środowisko naturalne i społeczne
człowieka