DENHOFF (Dönhoff, Dynoff)

GERARD (Gerhard)

h. Własnego (1590-1648), wojskowy,

dyplomata, królewski dworzanin, hrabia Rzeszy, wojewoda pomorski.

Ur. 15 I 1590 r. w Malborku, jako piąte i najmłodsze dziecko Gerarda Denhoffa, wojewody

dorpackiego, i Małgorzaty von Zweiffeln. Poza nim wieku dojrzałego dożyli: Kasper, Magnus
Ernst, Herman i Anna. Korzenie Denhoffów sięgają Westfalii, skąd w średniowieczu przybyli do
Inflant. O pierwszym etapie edukacji D. stosunkowo mało wiemy. Wysłany został na dwór elektora
brandenburskiego Jana Zygmunta, gdzie spędził kilka lat. Później podróżował i uzupełniał
wykształcenie w Europie Zachodniej. Świetnie władał niemieckim, francuskim i włoskim, gorzej
było z polskim, co później stało się nawet elementem żartów z niego na królewskim dworze. Po
zakończeniu edukacji D. zaciągnął się jako kawalerzysta do wojska księcia Bouillona (Henryka lub
Fryderyka Maurycego) walczącego we Francji i Belgii, potem do armii holenderskiej księcia
orańskiego (Maurycego lub Fryderyka Henryka). Po powrocie do RP, w 1617 r. został dworzaninem
królewicza Władysława, z którym na czele rajtarskiej chorągwi (200 koni) ruszył na Moskwę.
10/20 II 1620 r. odebrał w Grodnie jako brandenburski rotmistrz żołd w wysokości 500 polskich
złotych (do podobnego wydarzenia doszło 5/15 II 1622 w Królewcu). Następnie walczył w
kampanii chocimskiej w 1621 r. na czele własnego regimentu piechoty niemieckiej (965-2300
stawek żołdu) w pułku królewicza Władysława. Jako dworzanin królewicza w latach 1624-25
towarzyszył przyszłemu Władysławowi IV w podróży po Zachodniej Europie. Walczył w wojnie o
ujście Wisły w latach 1626-1629. W marcu 1627 r. na czele własnego regimentu niemieckiej
piechoty brał udział w walkach o Puck. Po odbiciu miasta jego oddział stanął w nim garnizonem. W
tym samym roku dostał list przypowiedni na regiment piechoty liczący 3000 stawek żołdu. W
następnym roku D. ruszył na Śląsk, ale jak wykazał popis z 20 VII pod Piotrkowem udało mu się
zebrać tylko 1042 ludzi. W II 1629 r. oddział liczył już 1500 ludzi, aby ostatecznie w tym roku
osiągnąć wielkość 3073 stawek żołdu. Wsławił się obroną Torunia przed wojskami szwedzkimi
marszałka polnego Hermana Wrangla w II 1629 r., do którego przybył krótko przed Szwedami (3
godziny wcześniej). Jego doświadczenie i upór miały uratować miasto: „Toruń, zacne miasto
pruskie, z garści prawie nieprzyjacielskiej wydarł, a przy Koronie konserwował”. Miejska delegacja
przed Wranglem miała tłumaczyć się, że Toruń nie kapituluje, gdyż D. na to się nie zgadza. Miesiąc
później (14 III) zaproponował wraz innymi wojskowymi, aby w razie zagrożenia wysadzić kościół
św. Wawrzyńca, znajdujący się poza murami Torunia, w miejscu nieukończonych wówczas
umocnień. Parę lat później (26 I 1636) D. przyjął Wrangla na uczcie w Malborku. Pod koniec II
1629 r. D. wraz ze swoim regimentem stacjonował w Chełmnie. 27 X 1629 został wysłany przez
króla do Elbląga w celu podpisania rozejmu. W 1629 r. D. ożenił się z Katarzyną Zofią Wejherową
z domu Opalińską (?-1635), starościną kościerską, wdową po Dymitrze Wejherze, kasztelanie
gdańskim. Efektem tego małżeństwa były dwie córki: Katarzyna Helena (żona Ludwika Wejhera –
wojewody pomorskiego, następnie Ernesta Wojciecha Brezy) i Konstancja Anna Cecylia (żona Jana
Ignacego Bąkowskiego – wojewody malborskiego). Innym skutkiem małżeństwa z Wejherową było
starostwo kościerskie; w tym samym roku został także starostą adzelskim i lignowskim. W 1630 r.
D. odebrał w imieniu Korony 60 tys. polskich złotych na żołd z pruskiego skarbu, pożyczone od
margrabiego brandenburskiego Jerzego Wilhelma. Po wstąpieniu na tron Władysława IV, stał się
zaufanym człowiekiem nowego władcy. Wypełniał misje króla w Toruniu i Gdańsku. W 1632 r.
został wysłany do Szczecina, aby wybadać stanowisko Szwedów w sprawie wznowienia unii
personalnej po śmierci Gustawa II Adolfa. Następnie ruszył do Kopenhagi celem pozyskania
duńskiego króla Chrystiana IV w projekcie odzyskania tronu w Sztokholmie. Następnie miał udać
się misją do cesarza Ferdynand II. W 1635 r. otrzymał od cesarza tytuł hrabiego Rzeszy
(Reichsgrafen; dyplom nadania z 11 I 1635 r.). D. należał do grona potencjalnych autorów planu
wojny ze Szwecją w 1635 r., który powstał rok wcześniej. W VI 1635 r. razem z Piotrem
Gembickim, sekretarzem wielkim koronnym, witał w Toruniu francuskiego posła. W tym samym
roku został szefem Komisji Okrętów Królewskich (admiralicji). W uzasadnieniu decyzji
przypomniano o jego postawie w Toruniu w 1629 r.: „Huius [Commissionis – M.B.] caput (ut et

1

per Prussiam commissarius generalis bellicus) idem, qui antea in Thorunio contra eosdem Suecos
rem strenue gesserat, Gerhardus Comes a Dönhoff”. Władysław IV w liście do miasta Gdańska z 4
VII 1635 r. określił go mianem: supremus admiralitatis commissarius. Pod przewodnictwem D.
Komisja zorganizowała flotę złożoną 10 okrętów i 1 galeoty (galiotu) oraz ufortyfikowała wybrzeże
(wybudowanie fortec: Władysławowo i Kazimierzowo). W następnym roku dostał intratną
ekonomię malborską. Będąc ekonomem polecił pokryć dachem kościół na wysokim zamku (spłonął
on w 1644 r.) i naprawił mający strategiczne znaczenie most na Nogacie. W 1637 r. D. uczestniczył
w pracach mających na celu ustanowienie morskich ceł, co doprowadziło do oporu Gdańska i
duńskiej interwencji zbrojnej. W związku z tym D. razem z Jakubem Maksymilianem Fredrą,
podkomorzym przemyskim, posłował do Gdańska. W następnym roku D. ponownie, tym razem z
Andrzejem Reyem, posłował do potężnego miasta w sprawie duńskich okrętów. Ostatecznie,
królewskie plany pobierania morskich ceł zakończyły się porażką. W 1637 r. D. ponownie się
ożenił, tym razem z Sybillą Małgorzatą (1620-1657), córką Jana Chrystiana, księcia Brzegu i
Legnicy. Efektem małżeństwa była piątka dzieci, w tym trzech synów: Jan Gerhard (przeżył 8
godzin), Władysław (wojewoda pomorski) i Jan Fryderyk (?), oraz dwie córki: Sybilla (żona Piotra
Żychlińskiego – podkomorzego kaliskiego, starosty wałeckiego, marszałka sejmików
wielkopolskich w Środzie) i Maryjanna (przeżyła 4 lata). W 1641 r. D. wchodził w skład komisji,
która zajmowała się przekazaniem inwestytury w Prusach Książęcych Fryderykowi Wilhelmowi,
elektorowi brandenburskiemu (późniejszemu Wielkiemu Elektorowi). Pod koniec tego roku
Władysław IV rozpoczął współpracę z Danią skierowaną przeciwko Szwecji. W tych tajnych
działaniach jednym z doradców władcy był D. Trwało to do 1644 r., do zakończenia wojny
szwedzko-duńskiej. W 1642 r. został kasztelanem gdańskim, wchodząc tym samym do senatu, i
starostą malborskim. Dokładnie rok później (16 VII 1643) został wojewodą pomorskim, starostą
skarszewskim i podskarbim pruskim. Z tego roku pochodzi jego wizerunek autorstwa Wilhelma
Hondiusa na tle malborskiego zamku. W 1644 r. został wysłany do Prus Książęcych, gdzie
zlustrować miał fortyfikację twierdzy w Piławie (niem. Pillau, ros. Bałtijsk). D. był wyznania
kalwińskiego i angażował się w obronę praw swoich wyznawców. Miał być przewodniczącym
reprezentacji kalwinistów w toruńskim colloquium charitativum w 1645 r., ale został wysłany z
misją do Paryża (w misji do Torunia został zastąpiony przez Zbigniewa Gorayskiego, kasztelana
chełmskiego). Wspomniana podróż nad Sekwanę związana była z zawarciem małżeństwa przez
króla Władysława IV z Marią Ludwiką, księżniczką Gonzaga de Nevers (jako królowa nosiła
imiona Ludwiki Marii). 26 IX 1645 r. D. zawarł z francuskim dworem umowę przedślubną. Za
sfinalizowanie sprawy, rozpoczętej jeszcze 1644 r., otrzymał w 1646 r. honorową godność
marszałka dworu królowej i pełniąc tę funkcję przywitał (8/18 II 1646) przyszłą królową w Lęborku
na granicy RP. W 1646 r. Piotr Kochlewski, sędzia ziemski brzeski, wyznaczył D. na jednego z
opiekunów swojej żony i dzieci. Po śmierci Władysława IV opowiadał się za kandydaturą Jana
Kazimierza. Zmarł 23 grudnia 1648 r. w Malborku; pochowany został w Elblągu 24 marca 1648 r.

Sprawowane tytuły i urzędy w porządku chronologicznym: starosta adzelski (1629-33),

starosta kościerski (1629-1648), lignowski (1629-1648), hrabia Rzeszy (Reichsgrafen; od 1635),
starosta feliński (1635-1648), ekonom malborski (1636-1648), starosta malborski (1642-1648),
kasztelan gdański (1642-1643), wojewoda pomorski (1643-1648), starosta skarszewski (1643-
1648), podskarbi pruski (1643-1648), marszałek dworu królowej (1646-1648), starosta lucyński
(1646-1648).

2

Portret Gerarda Denhoffa autorstwa Wilhelma Hondiusa
Źródło: Hondius Wilhelm,

Illustrissimus et Excellentissimus Dnus Geerhardus Comes â Doënhoff, Palatinus

Pomerelliae […], bmw 1643.

3

Bibliografia:

Źródła archiwalne:

Archiwum Państwowe w Toruniu, Katalog II, sygn. II-4, s. 269.
Dokument, w którym Władysław IV nadaje staroście kościerzyńskiemu, Gerhardowi

Denhoffowi, starostwo felińskie, Warszawa 26 II 1635 r., Riksarkivet, Skoklostersamlingen, E 8636
[online], [dostęp 10 III 2017], Dostępny w World Wide Web:

http://www.repcyfr.pl/dlibra/doccontent?id=2658&dirids=1

.

Źródła drukowane:

Akta do dziejów Polski na morzu, t. 7, cz. 1, wyd. W. Czapliński, Gdańsk 1951, passim.
Episcopius Jan, Imago militis spiritualis to jest Obraz zołnierza duchownego : objaśniony w

kazaniu pogrzebnym nad [...] ciałem [...] Gerharda Dönhoffa [...] pomorskiego wojewody [...] w
Elbiągu w staromieyskim kościele, Gdańsk 1649.

Hondius Wilhelm,

Illustrissimus et Excellentissimus Dnus Geerhardus Comes â Doënhoff,

Palatinus Pomerelliae […], bmw 1643.

Hoppe Israel, Geschichte des ersten schwedisch-polnischen Krieges in Preussen nebst

Anhang, hrsg. von M. Toeppen, Leipzig 1887, s. 366, 368.

Journal des opérations des Suédois depuis le 25 janvier (4 février N.S.) jusqu'au, 8 février

(18 février N.S.) 1629, [w:] Lettres et mémoires de Gustave-Adolfe de ses ministres et de ses
généraux, Sur les guerres des Suèdois en Pologne et en Allemagne, depuis 1625 jusqu'en 1632;
Avec un appendice relatif aux campagnes de 1633 et de 1634: Collection tirée des archives de
Suède, wyd. F. Didot, Paris 1790, s. 123.

[Kitnowski Adrian], Mowa od zalobnych na pogrzebie Xięzny jej Mości Legnickiej Brzeskiej

Pani Sibylli Margarethy Dönhoffowej Wojewodzinej Pomorskiej, [Gdańsk] 1657.

Le Laboureur Jean de Bleranval, Relation du voyage de la Royne de Pologne, et du retour de

Madame la Mareschalle de Guebriant, Ambassadrice Extraordinaire, et Sur-Intendante de sa
conduitte […], Paris 1647, s. 130, 133.

Lengnich Gottfried, Geschichte Der Preussischen Lande Königlich-Polnischen Antheils,

Unter Der Regierung Vladislai IV, Dantzig 1729, s. 214, 228.

Mylius Michael, Sermo funebris inclytae memoriae […] Gerhardi Comitis at Dönhof

Pomeraniae Palatini [...], Elbingae 1649.

Ogier Karol, Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz. 1, tł. E. Jędrkiewicz, wstęp i koment.

W. Czapliński, Gdańsk 1950, s. 90-91, 101.

Paradowski Michał, Studia i materiały do historii wojen ze Szwecją, Oświęcim 2013, s. 157,

177, 182, 185, 204.

Pastorius Joachimus, Ad Defuncti olim [...] Gerhardi Comitis a Doenhof [...] Tergeminam

alterius Conjugii Sobolem [...] Comites Dn. Dn. Vladislaum & Joh. Fridericvm Nec non [...] Dn.
Sibyllam, In [...] funere eorum Matris Dn. Sibyllæ Margaretæ Ducis Silesiæ Lignicensis [...]
Celebrato 18 Iulii Anno 1657 in [...] Gedani, [w:] Pastorius Joachimus, Joachimi ab Hirtenberg
Pastorii [...] Palæstra Nobilium, seu Consilium De Illustrium Adolescentum Educatione : in
gratiam quorundam Poloniæ Procerum olim conscriptum Nunc emendatum : Accesserunt ejusdem
Autoris Scripta quædam Panegyrica, Francofurti ad Moenum 1678, s. 255-281.

Piasecki Paweł, Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego, tłum. i oprac. J.

Bartoszewicz, Kraków 1870, s. 338.

Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624-1625 w

świetle ówczesnych relacji, oprac. A. Przyboś, Kraków 1977, passim.

Radziwiłł Albrecht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1: 1632-1636, oprac. A.

Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, s. 508.

4

Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 5: Polska sztuka wojenna w latach

1563-1647, oprac. Z. Spieralski i J. Wimmer, Warszawa 1961, s. 140, 143-144.

Zernecke Jacob Heinrich, Das bey denen schwedischen Kriegen Bekriegte Thorn, oder

Zuverläszige Erzehlung Desjenigen, Was sich bey dieser Stadt, Im Jahr 1629, 1655, 1658 und 1703,
In Anfällen Bloqvir – Bombardir – und Belagerungen denckwürdiges zugetragen: Dabey ein
nöthiger Anhang zur Thornischen Chronicke, Thorn 1712, s. 14-16.

Zernecke Jacob Heinrich, Historiae thoruniensis naufragae tabulae oder Kern der

thornischen Chronicke welchen vom 1231-sten bisz an das 1711-te Jahr zur erbaulichen
Wissenschafft und guten Nutzen aus bewehrten scribenten und glaubwürdigen Documenten stellet,
Thorn 1711, s. 229-230.

Żojdź Karol, Hundert Zbigniew, Komput chocimski 1621 z rękopisu Biblioteki Narodowej,

[w:] Studia nas staropolska sztuka wojenną, t. 2, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013, s. 257.

Opracowanie:

Bömelburg Hans-Jürgen, Między Inflantami, Prusami i Rzeczpospolitą. Kariera rodu

Denhoffów (1580-1650), [w:] Prusy i Inflanty między średniowieczem a nowożytnością. Państwo –
społeczeństwo – kultura, red. B. Dybaś i M. Makiłła, Toruń 2003, s. 126-127, 132-138.

Boniecki Adam, Herbarz polski, cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach

szlacheckich, t. 4, Warszawa 1901, s. 252-253.

Burakowska-Ogińska Lidia, W kalejdoskopie polskości: Grass, Bienek, Dönhoff o Polsce,

Katowice 2012, s. 256-257, 344, 352-353.

Czaplewski Paweł, Senatorowie świeccy, podskarbiowe i starostowie Prus Królewskich,

1464-1772, Toruń 1921, s. 15, 29-30, 46, 112, 122, 131, 134, 175, 214.

Czapliński Władysław, Denhoff Gerard (1589-1648), [w:] Polski Słownik Biograficzny, red.

W. Konopczyński, t. 5, Kraków 1939-1946, s. 109-110.

Czapliński Władysław, Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1972, s. 214-217, 237-238, 243,

254-255, 291-292, 332-333, 350.

Denhoff Gerard (Gerhard), [w:] Wielka Encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, t. 7,

Warszawa 2002, s. 83-84.

Domagała Kamil, Komput wojska koronnego w 1635 roku, Słupskie Studia Historyczne,

2011, nr 17, s. 73.

Dönhoff Marion, Dzieciństwo w Prusach Wschodnich, Berlin 1993, s. 119, 163.
Dönhoff Marion, Nazwy, których nikt już nie wymienia, Olsztyn 2001, s. 94-95.
Dybaś Bogusław, Dzieje wojskowe Torunia w latach 1548 – 1660, [w:] Historia Torunia, red.

M. Biskup, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1660), Toruń
1994, s. 147-149, 151.

Fabiani Bożena, Warszawski dwór Ludwiki Marii, Warszawa 1976, s. 98.
Gerard Denhoff (syn), [w:] Wikipedia. Wolna encyklopedia [online], [dostęp 10 III 2017].

Dostępny w World Wide Web:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gerard_Denhoff_(syn

).

Górki Karol, Dzieje Malborka, Gdańsk 1973, s. 179.
Górski Konstanty, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Szwecyą za panowania Zygmunta II-go,

od roku 1621-go do 1629-go, Biblioteka Warszawska, 1888, t. 2, s. 421.

Groth Andrzej, Denhoff Gerard h. własnego (1589-1648), [w:] Słownik biograficzny Pomorza

Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 1: A–F, Gdańsk 1992, s. 316-317.

Kotarski Edmund, Jan Episcopius i jego biografia Gerarda Denhoffa, Rocznik Gdański, t. 39:

1979, z. 1, s. 189-202.

Lepszy Kazimierz, Dzieje floty polskiej, Gdańsk-Bydgoszcz-Szczecin 1947, s. 231, 259-260,

275.

Majewski Andrzej Adam, Moskwa 1617-1618, Warszawa 2011, s. 93, 112, 137, 203-204.

5

Mistewicz Marek, Most przez Nogat w Malborku na XVII-wiecznych ilustracjach,

Drogownictwo. Czasopismo poświęcone zagadnieniom nauki, techniki i gospodarki drogowej, R.
67: 2012, nr 6, s. 212-213.

Müller Hans-Joachim, Irenik als Kommunikationsreform. Das Colloquium Charitativum von

Thorn 1645, Gottingen 2004, s. 301-303, 326.

Niesiecki Kasper, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Powiększony dodatkami z

późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicz, t.
3, Lipsk 1839, s. 383-384.

Plebański Józef Kazimierz, Jan Kazimierz Waza. Marja Ludwika Gonzaga. Dwa obrazy

historyczne, Warszawa 1862, s. 48.

Podhorodecki Leszek, Kampania chocimska 1621 r., cz. 1, Studia i Materiały do Historii

Wojskowości, t. 10: 1964, cz. 2, s. 129.

Schwarz [Friedrich], von Dönhof, Gerhard Reichsgraf, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 1,

hrsg. von C. Krollmann, Königsberg Pr. 1938, s. 138.

Sommerfeldt Gustav, Zur Biographie des Pommerellischen Woiwoden und Oekonomus zu

Marienburg, Gerhard Grafen von Dönhoff, Altpreußische Monatsschrift, Bd. 58: 1921, H. 1, s. 214-
225.

Sommerfeldt Gustav, Zur Geschichte des Pommerellischen Woiwoden Grafen Gerhard von

Dönhoff († 23. Dezember 1648), Zeitschrift des Westpreusischen Geschichtsvereins, 1901, H. 43, s.
219-265.

Śliż Natalia, Testament Piotra Kochlewskiego, sędziego ziemskiego brzeskiego z 1646,

Zapiski Historyczne, t. 72: 2007, z. 1, s. 102.

Urzędnicy inflanccy XVI – XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski i A. Rachuba, Kórnik 1994,

s. 223.

Urzędnicy Prus Królewskich XV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, Wrocław 1990, s.

136, 143, 202.

Wimmer Jan, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 159, 161, 168.
Wisner Henryk, Władysław IV Waza, Wrocław 2009, s. 70, 125-129, 161-162.
Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej, R. 1, Poznań 1893, s. 39-40.

6