TOMASZ MICKIEWICZ*

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´

i zatrudnienie w okresie transformacji

I. Charakterystyka transformacji

Transformacja ekonomiczna mia∏a zró˝nicowany charakter i przynios∏a odmienne
efekty w poszczególnych krajach Europy Ârodkowo-Wschodniej. Intencjà autora jest
próba wyjaÊnienia dwu kluczowych aspektów tego zró˝nicowania – a bardziej pre-
cyzyjnie – rozwa˝enie najwa˝niejszych czynników, które mog∏y zadecydowaç o zró˝-
nicowaniu Êcie˝ek czasowych produkcji i bezrobocia.

Po dziesieciu latach zmian wyraêna jest ró˝nica wyników gospodarczych w kra-

jachEuropy Ârodkowej i Wsch

odniej. W literaturze dotyczàcej transformacji,

a w szczególnoÊci w opracowaniach EBRD, Banku Âwiatowego i IMF, przyj´∏o si´
dzieliç kraje regionu na dwie grupy:

kraje Europy Ârodkowej i ba∏tyckie,

Wspólnot´ Niepodleg∏ych Paƒstw.
W krajach WNP „recesja transformacyjna” rozpocz´∏a si´ z opóênieniem, ale by-

∏a g∏´bsza i bardziej d∏ugotrwa∏a ni˝ w Europie Ârodkowej

1

. Podobna dysproporcja

czasowa wyst´puje w odniesieniu do bezrobocia. Wzrost bezrobocia w gospodarkach
WNP by∏ wolniejszy, ale stopy bezrobocia w Europie Ârodkowej szybko wzrasta∏ty
na poczàtku procesu reform, a w poêniejszym zbli˝a∏y si´ do siebie w obu grupach
krajów (tab. 1).

Test ró˝nicy mi´dzy Êrednimi (ostatnie dwa wiersze tabeli) potwierdza, ˝e zró˝-

nicowanie w obu grupach krajów by∏o istotnie mniejsze ni˝ pmi´dzy obiema grupa-
mi krajów. Dotyczy to zarówno sygnalizowanych ju˝ charakterystyk recesji transfor-
macyjnej, jak i szybkiego wzrostu bezrobocia na poczàtku transformacji. Jedynym
wyjàtkiem jest brak istotnej ró˝nicy mi´dzy stopami bezrobocia w koƒcu okresu. Jest
on zgodny z wynikami, które podaje Andreff [1999]: w póêniejszym okresie trans-

A

R

T

Y

K

U

¸

Y

* Tomasz Mickiewicz – University College London, SSEES, Senate House, Malet St., Lon-

don.

1

Termin ten wprowadzi∏ Janos Kornai [1995].

Tomasz Mickiewicz

2

T a b e l a 1

Makroekonomiczny obraz transformacji w Europie Ârodkowo-Wschodniej i WNP

Recesja

D∏ugoÊç

PKB

Stopa bezro-

Stopa

Kraj

transfor-

recesji

w latach

bocia w pierw- bezrobocia

macyjna

a

w latach

1998/1989

transformacji

b

w 1998 r.

w %

Europa Ârodkowo-Wschodnia

Albania

1991

3

8 6

8,3

17,8

Bu∏garia

1991

4

6 6

11,1

12,2

Chorwacja

1991

5

7 8

13,2

11,4

Czechy

1991

3

9 5

4,1

7,5

Estonia

1992

6

7 6

6,5

9,9

Litwa

1992

5

6 5

1,3

13,3

¸otwa

1994

3

5 9

6,5

14,0

Macedonia

1990

6

7 2

19,2

34,5

Polska

1990

2

117

6,3

10,4

Rumunia

1991

4

7 6

6,2

10,4

S∏owacja

1991

4

100

12,2

15,6

S∏owenia

1991

4

104

8,2

7,6

W´gry

1991

4

9 5

7,5

7,8

Wspólnota Niepodleg∏ych Paƒstw

Armenia

1992

4

4 1

1,8

8,9

Azerbejd˝an

1993

7

4 4

16,0

12,9

Bia∏oruÊ

1994

6

7 8

2,1

2,3

Gruzja

1992

6

3 3

2,3

14,7

Kazachstan

1991

7

6 1

0,0

1 4

Kirgistan

1994

5

6 0

0,7

4,3

Mo∏dawia

1992

7

3 2

0,1

1,9

Rosja

1992

7

5 5

4,8

13,3

Tad˝ikistan

1992

8

4 2

0,3

1,8

Turkmenistan

1994

7

4 4

3,0

19,0

Ukraina

1994

1 0

3 7

0,4

3,7

Uzbekistan

1992

5

9 0

0,1

0,5

Europa

Ârodkowo-
-Wschodnia

1991

4,1

83,8

8,5

13,3

WNP

1993

6,6

51,4

2,6

8,1

Test ró˝nicy mi´dzy Êrednimi dla Europy Ârodkowo-Wschodniej i WNP

WartoÊç t

–3,44

–4,53

4,56

3,25

1,90

Poziom

istotnoÊci

0,005

0,001

0,001

0,005

nieistotny

dla 0,05

a

Rok najwi´kszego spadku produkcji po 1989 r.; zbli˝onà definicj´ przyjmuje O. Blanchard [1987].

b

To jest w roku podanym w kolumnie pierwszej.

èród∏o: Transition Reports..., 1997–2000.

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

formacji stopy bezrobocia w regionie majà wyraênà tendencj´ do konwergencji . Sfor-
mu∏owanie modelu, który wyjaÊnia zró˝nicowanie pokazane w tab. 1, b´dzie przed-
miotem tego artyku∏u.

Ró˝nice w wynikach gospodarczych mog∏yby sugerowaç, ˝e systemy gospodar-

cze w obu grupach krajów podlegajà oddzia∏ywaniu specyficznych czynników poza-
ekonomicznych, na przyk∏ad zwiàzanych z normami kulturowymi czy d∏u˝szym lub
krótszym okresem ekspozycji na dzia∏anie systemu komunistycznego. Byç mo˝e tak
jest. Jednak linia rozumowania przyj´ta w tym artykule jest inna. Zró˝nicowanie da-
je si´ wyjaÊniç politykà gospodarczà i czynnikami ekonomcznymi. Sugeruje to rów-
nie˝ seria studiów ekonometrycznych, skupionych na w´˝szym zagadnieniu uwarun-
kowaƒ stóp wzrostu w krajach regionu. Przy w∏aÊciwej specyfikacji stopy wzrostu
w regionie dajà si´ wyjaÊniç przez ekonomiczne i strukturalne czynniki, bez potrze-
by si´gania po jakiekolwiek zmienne zerojedynkowe, odnoszàce si´ do poszczegól-
nych grup krajów

2

. A zatem wyniki w obu grupach krajów si´ ró˝nià dlatego, ˝e od-

mienny by∏ charakter reform strukturalnych. W modelu b´dziemy si´ koncentrowaç
na dwu wymiarach: prywatyzacji oraz na polityce fiskalnej.

Z punktu widzenia prywatyzacji nale˝y zwróciç na dwie charakterystyki, które

odró˝niajà kraje WNP od Europy Ârodkowej. W tej pierwszej grupie:

mimo formalnej prywatyzacji, w znacznej cz´Êci przemys∏u kontrola nad

przedsi´biorstwami pozostaje nadal w r´kach aktorów wewn´trznych (insiderów),

tempo tworzenia nowych przedsi´biortw w gospodarce jest niskie.
Przechodzàc do osiàgni´ç prywatyzacji, prezentowanych w opracowaniach em-

pirycznych opartych na badaniach przedsi´biorstw, widoczne jest akcentowanie ro-
li nowych przedsi´biorstw jako êród∏a zmiany w strukturze produkcji, dynamiki pro-
dukcji oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Jest to widoczne na przyk∏ad w przeglà-
dzie empirycznej literatury na temat prywatyzacji, którà oferujà O. Havrylyshyn
i D. Mc Gettigan [1999].

Modele teoretyczne uwzgl´dniajàce proces prywatyzacji w uj´ciu dynamicznym

rozgraniczajà zwykle dwa procesy: kurczenie si´ potencja∏u produkcyjnego w sekto-
rze paƒstwowym oraz tworzenie nowego potencja∏u w sektorze prywatnym. Ten nurt
zapoczatkowa∏ w literaturze P. Aghion i O.J. Blanchard [1993], a wÊród autorów
póêniejszych wa˝nych prac mo˝na wymieniç L. Ruggerone’a [1996], który wprowa-
dza do modelu deficyt bud˝etowy i inflacje, D. Rodrika [1995] i J. Firdmuca [1999],
którzy analizujà interakcj´ mi´dzy gospodarkà i demokratycznym systemem politycz-
nym, J. Driffilla i M. Millera [1998], ktorzy odnoszà model do zjednoczenia Nie-
miec, oraz G. Grafe’a i C. Wyplosza [1998], którzy wprowadzajà zmiany sektorowe
oraz realny kurs wymiany w otwartej gospodarce.

G∏ówny problem le˝y w tym, ˝e modele te oparte sà na uproszczonym rozró˝-

nieniu mi´dzy sektorem paƒstwowym i prywatnym; nie biorà zatem pod uwag´ ist-
niejàcego zró˝nicowania w sektorze prywatnym. Ale sama formalna prywatyzacja nie
musi prowadziç ani do restrukturyzacji, ani do poprawy efektywnoÊci, ani do wzro-

3

2

A. Berg i in. [1999] oraz O. Havrylyshyn i in. [1998], gdzie mo˝na znaleêç dalsze wska-

zówki bibliograficzne.

Tomasz Mickiewicz

stu. Dlatego na potrzeby tego tekstu spróbujemy zdefiniowaç sektor prywatny w sen-
sie Êcis∏ym, jako sektor sk∏adajàcy si´ z dwu cz´Êci:

nowo powsta∏ych firm prywatnych, gdzie kontrola w∏aÊcicielska jest sprawo-

wana przez organizatorów przedsi´biortstwa;

tych sprywatyzowanych firm paƒstowych, w których kontrola w∏aÊcicielska

przekazana jest na zewnàtrz przedsi´biorstwa, czyli nie jest sprawowana ani przez pra-
cowników, ani przez (poczàtkowy) zespó∏ mened˝erów.

A zatem przyj´te okreÊlenie wyklucza te sprywatyzowane przedsi´biortwa, w któ-

rych faktyczne nie przeniesiono kontroli w∏aÊcicielskiej poza firm´. Empirycznym od-
powiednikiem kontroli w∏aÊcicielskiej sà decyzje dotyczàce podzia∏u wytworzonej
nadwy˝ki i obsady stanowisk kierowniczych. Obie wymienione podgrupy ∏àczy to,
˝e w obu pojawi∏ si´ nowy w∏aÊciciel, który albo organizuje powsta∏à w∏aÊnie firm´,
albo reorganizuje ju˝ istniejàce przedsi´biorstwo.

Uj´cie to nie jest w ca∏kowicie oryginalne, lecz nawiàzuje do opracowania

D. Johnson i in. [1997]. Autorzy ci, w sposób unikatowy w literaturze, podj´li rów-
nie˝ prób´ oszacowania wielkoÊci tak zdefinowanego „wàskiego” sektora dla po∏o-
wy lat 9 0. Ârednie dla interesujàcych nas grup krajów przedstawione sà w tab. 2.

Z punktu widzenia naszego modelu skoncentrowanie si´ na tak zaw´˝onym sek-

torze prywatnym s∏u˝y wyodr´bnieniu tej grupy przedsi´biorstw, w której mo˝emy
oczekiwaç pozytywnych skutków efektywnoÊciowych. W modelu poni˝ej przypisu-
jemy tej grupie trzy cechy:

brak wewn´trznej redystrybucji dochodów mi´dzy efektywnymi a nieefektyw-

nymi miejscami pracy;

bodêce do tworzenia nowych miejsc pracy;

zdolnoÊç do restrukturyzacji, która ostatecznie prowadzi do wy˝szej efektyw-

noÊci, nawet jeÊli nast´puje to po przejÊciowym obni˝eniu wydajnoÊci spowodowa-
nym reorganizacjà.

Drugà cechà definiujàcà naszego modelu b´dzie skupienie si´ na polityce fiskal-

nej. Interesujàce nas grupy krajów ró˝nià si´ w szczególnoÊci w dwu aspektach:

w krajach WNP w okresie transformacji za∏ama∏ si´ system wp∏wów podatko-

wych,

4

T a b e l a 2

Europa Ârodkowo-Wschodnia i WNP: sektor prywatny i polityka fiskalna

WielkoÊç sektora pry-

Wp∏ywy podatkowe

Udzia∏ podatków

Grupa krajów

watnego w wàskim zna-

w 1998 r.

indywidualnych

czniu w 1995 r.

–

w %

jako % PBK

w ca∏oÊci podatków

w 1998 r. – w %

Europa Ârodkowo-

-Wschodnia

4 1,9

3 5,5

1 7,5

WNP

2 3,3

1 7,9

9,5

˚ród∏a: S. Johnson [1997, Aneks 3]; Transition Report...,[1998, s. 5 9].

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

w tej samej grupie krajów rola wp∏ywów z podatków indywidualnych jest

znacznie mniejsza.

Skupienie si´ na tychdwóchcharakterystykach fiskalnych odzwierciedla intu-

icje badawcze zawarte w modelu. Nie negujàc znaczenia polityki monetarnej uwa˝a-
my, ˝e sukces stabilizacji makroekonomicznej w Êrednim i d∏ugim okresie zale˝y od
opanowania sytuacji bud˝etowej, a najwa˝niejszym czynnikiem powodzenia w okresie
transformacji jest stworzenie sprawnego systemu podatkowego. Dotyczy to zarówno
adekwatnej wielkoÊci wp∏ywów podatkowych, jak i struktury podatkowej, która po-
woduje najmniejsze skutki antyefektywnoÊciowe.

II. Model

1. Zasoby pracy

3

Zasoby pracy standaryzujemy jako 100% lub 1. Wprowadzamy te˝ nast´pujà-

ce rozró˝nienie:

U – stopa bezrobocia,
N – stopa pracujàcych w sektorze prywatnym (wàsko rozumianym, a wi´c zde-

finiowanym jak powy˝ej),

E

x

– stopa kwalifikowanych pracowników w sektorze nieprywatnym,

E

u

– stopa niewykwalifikowanych pracowników w sektorze nieprywatnym,

Dwie ostatnie kategorie odnoszà sie do sektora kontrolowanego przez inside-

rów, a wi´c poczàtkowego sektora paƒstwowego i spó∏dzielczego, oraz tej cz´Êci for-
malnego sektora prywatnego, gdzie prywatyzacja nie doprowadzi∏a do przekazania
kontroli w∏aÊcicielskiej na zewnàtrz, jak na przyk∏ad w Rosji.

Zró˝nicowany poziom kwalifikacji jest wa˝ny dla modelu, ale dla uproszczenia

rozwa˝amy tylko dwie kategorie: wysoko i nisko wykwalifikowanych.

Z definicji:

E

x

+ E

u

+ U + N = 1.

(1)

Dla uproszczenia równie˝, poczàtkowe (tj. przedtrasformacyjne) wartoÊci dla

sektora prywatnego i bezrobocia przyjmujemy za zero, tj. U

0

= 0, N

0

= 0.

2. Produkcja

Produkcja, która w modelu odpowiada PKB (oznaczona V), jest tworzona przez

wszystkie sektory gospodarki:

5

3

Model pomija biernych zawodowo, jednak w niektórych krajach transformujàcych si´ wy-

sokie odp∏ywy poza rynek pracy, tj. w kierunku biernoÊci zawodowej, rzutowa∏y na stop´ bez-
robocia; dotyczy to zw∏aszcza W´gier.

Tomasz Mickiewicz

V = yN + xE

x

+ uE

u

,

(2)

gdzie: y, x oraz u – Êrednie (

= kraƒcowe) wartoÊci dodane na pracownika, odpowied-

nio dla sektora prywatnego, wykwalifikowanych pracowników sektora nieprywatne-
go oraz niewykwalifikowanych pracowników sektora nieprywatnego.

Zak∏adamy, ˝e x

0

> u

0

oraz x

0

> y

0

, czyli ˝e produktywnoÊç wykwalifikowa-

nych pracowników w sektorze nieprywatnym jest wy˝sza ni˝ niewykwalifikowanych,
i co wi´cej, poczàtkowo jest wy˝sza ni˝ w sektorze prywatnym. To drugie wynika z te-
go, ˝e produktywnoÊç w sektorze prywatnym osiàga swoje docelowe wartoÊci z opóê-
nieniem czasowym. Dla uproszczenia równie˝ y

0

oraz u

0

(tj. poczàtkowe wartoÊci

produktywnoÊci w sektorze prywatnym i niewykwalifikowanych pracowników w nie-
prywatnym) sà ustalone na tym samym poziomie. To ostatnie uproszczenie nie rzu-
tuje jednak istotnie na wyniki modelu.

3. Rzàd: podatki i deficyt – przejÊcie od starej do nowej struktury fiskalnej

Rzàd ustala struktur´ podatków przez trzy parametry polityczno-gospodarcze, te sa-
me dla ca∏ego okresu:

z

E

– stopa podatku nak∏adanego na sektor nieprywatny;

maxz

EN

– maksymalna stopa podatku nak∏adanego na pracujàcych (we wszyst-

kich sektorach, z wy∏àczeniem bezrobotnych); rzàd ustala tylko maksymalnà staw-
k´, faktyczna stawka jest endogeniczna dla modelu (b´dzie to wyjaÊnione dalej);

maxz

ENU

– maksymalna stopa podatku od dochodów, tj. powszechnego podat-

ku nak∏adanego na wszystkich, z uwzgl´dnieniem bezrobotnych.

A zatem, w tym uproszczonym uj´ciu trzy kolejne podatki ró˝nià si´ mi´dzy so-

bà tylko tym, ˝e majà coraz bardziej powszechny charakter.

Mo˝liwe stopy podatku sà zatem okreÊlone w przedzia∏ach:

0 £ z

E

£ 1,

0 £ maxz

EN

£ 1,

0 £ maxz

ENU

£ 1.

Podatki w modelu majà struktur´ kaskadowà, co b´dzie sformalizowane dalej.

Wyra˝ajà preferencje rzàdu dotyczàce sposobu finasowania wydatków, ale gdy do-
chody z preferowanego podatku nie wystarczajà, b´dzie nak∏adany kolejny podatek.
Prostsze modele fiskalne sà ∏atwe do zdefiniowania przez przyj´cie odpowiednich sta-
wek za zero. W niektórych scenariuszach fiskalnych ca∏oÊç wp∏ywów podatkowych
mo˝e byç niewystarczajàca do sfinansowania wydatków, wówczas nak∏adany jest po-
datek inflacyjny.

Modelowana tu dynamika fiskalna oparta jest na nast´pujàcej intuicji. Pierwot-

ny system podatkowy oparty by∏ na wp∏ywach fiskalnych z istniejàcych poczàtkowo
przedsi´biorstw (w warunkach tranformacji podatki te mo˝emy te˝ odnieÊç do „dy-
widendy” i PPWW). G∏ównym zadaniem reform by∏o zastàpienie/uzupe∏nienie go
„nowoczesnym” systemem podatkowym, zdolnym do zbierania dochodów w zmie-
nionym otoczeniu gospodarczym. Ta instytucjonalna i polityczna zdolnoÊç do wpro-
wadzenia reform fiskalnych jest okreÊlona przez wysokie wartoÊci maxz

EN

i w szcze-

gólnoÊci maxz

ENU

. Ró˝nica miedzy nimi polega na tym, ˝e drugi podatek (uniwer-

6

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

salny dochodowy) ma mniejsze efekty antyefektywnoÊciowe ni˝ pierwszy (od pracu-
jàcych), lecz podatek dochodowy jest trudniejszy do wprowadzenia i skutecznego
Êciàgania.

W najbardziej skrajnym przypadku rzàd nie jest w stanie wprowadziç zreformo-

wanej struktury podatkowej (tj. wartoÊci maxz

EN

oraz maxz

ENU

wynoszà zero).

Wówczas, w miar´ zanikajnia wp∏ywów podatkowychze „starego” sektora, ca∏oÊç
wydatków rzàdowych jest finansowana przez deficyt.

Na drugim biegunie mamy innà sytuacj´ – ca∏oÊç wydatków mo˝e byç sfinanso-

wana przez „nowe” podatki, czyli maxz

EN

wynosi jeden. Bud˝et jest zawsze zbilanso-

wany, poniewa˝ opodatkowanie jest powszechne i obejmuje równie˝ bezrobotnych

4

.

Podatki sà Êciàgane w ca∏oÊci lub mówiàc dok∏adniej – stawki podatkowe w mo-

delu powinny byç interpretowane jako faktyczne, efektywne stawki podatkowe, a nie
formalne. Nie ma te˝ podwójnego opodatkowania.

Formalizacja przedstawionej dyskusji wyglàda nast´pujàco. Minimalny poziom

opodatkowania jest zawsze okreÊlony przez:

R

E

= zE(x

Ex

+ u

Eu

).

(3)

JeÊli dochody generowane przez z

E

(tj. ze „starego sektora”) nie wystarczajà na

pokrycie wydatków publicznych, uzupe∏niane sà przez podatek od pracujàcych –
z

EN

:

jeÊli b

g

U > R

E

.

wówczas

w innym przypadku

reqz

EN

= 0,

(4)

gdzie reqz

EN

– stawka podatku od pracujàcych wymagana do sfinansowania ca∏oÊci

wydatków publicznych.

Wyra˝enie GV + b

g

U odnosi si´ do ca∏oÊci wydatków rzàdowych. G jest pod-

stawowà cz´Êcià wydatków rzàdowych, która w Êlad za przyj´tym w literaturze uprosz-
czeniem okreÊlona jest procentowo w stosunku do PKB (V)

5

. Cz´Êç wydatków rzà-

dowych, która roÊnie wraz z poziomem bezrobocia, to b

g

U, a b

g

oznacza zasi∏ek dla

bezrobotnych (brutto)

6

.

Wymagana stawka podatku od pracujàcych (reqz

EN

) mo˝e jednak byç nieosià-

galna, jeÊli jest wy˝sza od okreÊlonej egzogenicznie maksymalnej stawki podatku od

G

V

b U

R

z

xE

uE

yN

g

E

E

x

u

+

-

(

)

-

(

)

+

(

)

+

[

]

1

;

7

4

A. De Crombrugghe [1997] przedstawia bardziej szczegó∏owà analiz´ reform fiskalnych

w Polsce, podczas gdy A. Lopez-Claros, S. Alexashenko [1998] analizujà sytuacj´ w Rosji. W j´-
zyku polskim – A. Wernik [1996].

5

J. Driffill, M. Miller [1998] ustalajà t´ wartoÊç na 40% PKB; podobnie jest w naszych sy-

mulacjach. WielkoÊç wydatków rzàdowych w proporcji do PKB modelujà te˝ K. Grupta,
R. Lesink [1998, s. 99].

6

W praktyce mieliÊmy do czynienia zarówno z odp∏ywami do bezrobocia, jak i na wczeÊniej-

sze emerytury. Logika modelu si´ nie zmienia tak d∏ugo, jak d∏ugo skutki fiskalne sà podobne.

Tomasz Mickiewicz

pracujàcych– maxz

EN

, implikowanej przez wybór polityczno-gospodarczy. W zwiàz-

ku z tym, faktyczna stawka podatku wynosi:

z

EN

= Min (reqz

EN

, maxz

EN

).

(5)

Zgodnie z logikà podobnà do poprzedniej, jeÊli okreÊlone wp∏ywy podatkowe

sà niewystarczajàce, nak∏adany jest podatek od dochodów. Wp∏ywy z pierwszych
dwóchpodatków (tj. od sektora nieprywatnego i od pracujàcych) sà okreÊlone przez:

R

EN

= RE + z

EN

[(1 – z

E

)(x

Ex

+ u

Eu

) + y

N

]

(6)

i co za tym idzie, wymagana stawka trzeciego podatku, tj. podatku od dochodów,
wynosi:

jeÊli

GV + b

g

U > R

EN,

wówczas

w innym przypadku

reqz

ENU

= 0,

(7)

gdzie reqz

ENU

– wymagana stawka podatku od dochodów.

Ponownie, wymagana stawka mo˝e byç nieosiàgalna i faktyczna stawka jest okre-

Êlona przez:

z

ENU

= Min (regz

ENU

, maxz

ENU

)

(8)

i ca∏oÊç dochodów rzàdowych z podatków jest okreÊlona przez:

R

ENU

= R

EN

+ z

ENU

{(1 – z

EN

)[(1 – z

E

)(xE

x

+ uE

u

) + yN] + b

g

U},

(9)

co daje wartoÊç deficytu lub nawy˝ki bud˝etu:

R

ENU

– GV – b

g

U.

A zatem model dopuszcza mo˝liwoÊç nadwy˝ki bud˝etowej, szczególnie na po-

czàtku okresu transformacji, kiedy wp∏ywy ze „starego” systemu podatkowego sà
jeszcze du˝e, a bezrobocie ma∏e. Sposób rozdysponowania tej nadwy˝ki nie jest uj´-
ty w modelu; nie dopuszcza on mo˝liwoÊci optymalizacji polityki podatkowej w ciàgu
ca∏ego okresu. W praktyce, nadwy˝ka na poczàtku okresu by∏a nie wykorzystywa-
na z powodu koniecznoÊci stworzenia podstaw wiarygodnoÊci rzàdu, zw∏aszcza
w kontekÊcie zad∏u˝enia zagranicznego.

Dlatego koncentrujemy si´ na deficycie bud˝etowym. Zak∏adamy, ˝e jest on fi-

nansowany przez monetyzacj´

7

. Ca∏y proces nie jest szczegó∏owo uj´ty w modelu,

poniewa˝ koncentrujemy si´ na stronie „realnej”, tj. produkcji i bezrobociu. L. Rug-
gerone [1996] analizuje Êcie˝ki pieniàdza i inflacji. Nasz model natomiast zak∏ada
zwrotny wp∏yw deficytu na procesy realne (por. równanie 17).

Jako przybli˝ony wskaênik deficytu potraktujemy stosunek deficytu do docho-

dów do dyspozycji:

reqz

G

V

b U

R

z

z

xE

uE

yN

b U

ENU

g

EN

EN

E

x

u

g

=

(

+

–

)

( –

) ( –

)(

+

)+

+

;

1

1

[

]

{

}

8

7

Mo˝liwoÊci finansowania d∏ugu publicznego by∏y ograniczone w okresie transformacji.

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

(10)

Zak∏adajàc, ˝e ca∏oÊç deficytu bud˝etowego jest finansowana przez druk pie-

niàdza, mo˝e to s∏u˝yç jako przybli˝enie stosunku seignorage do dochodów do dys-
pozycji. A zatem wspó∏czynnik z

I

jest równowa˝ny z rezydualnym podatkiem nak∏a-

danym na wszystkie dochody, który jednak w odró˝nieniu od podatku od docho-
dów osobistych (z

ENU

) pociàga za sobà skutki antyefektywnoÊciowe.

Charakterystycznà cechà okreÊlonego w tej sekcji systemu fiskalnego jest to, ˝e

wp∏ywy podatkowe dostosowujà si´ do wy˝szego poziomu wydatków i nie ma mo˝-
liwoÊci za∏amania finasowego. Rzàd jest zawsze zdolny do sfinansowania deficytu
przez druk pieni´dzy, choç ma to oczywiÊcie wp∏yw na realnà wartoÊç transferów
spo∏ecznych (w modelu: zasi∏ków). Takie rozwiàzanie analityczne pozwala przesunàç
dyskusj´ z problemu potencjalnego ca∏kowitego za∏amania finansowego (jak
u P. Aghion i O.J. Blancharda [ 1993] oraz L. Ruggerone’a [1996] do implikacji al-
ternatywnych re˝imów fiskalnych

8

.

4. Dochody netto

Kluczowe rozró˝nienie w modelu dotyczy sektora prywatnego i nieprywatnego. Ten
drugi jest sektorem kontrolowanym przez insiderów. Dlatego zak∏adamy, ˝e sposób
okreÊlania dochodów w obu sektorach jest radykalnie odmienny. W sektorze niepry-
watnym zauwa˝alna jest tendencja do wyrównywania dochodów, tzn. do wewn´trz-
nego subsydiowania mniej produktywnych stanowisk pracy przez stanowiska bar-
dziej produktywne. Aby nie komplikowaç zbytnio modelu, ta charakterystyka b´-
dzie równowa˝na formalnie temu, ˝e w sektorze nieprywatnym wyst´puje jednolity
Êredni dochód netto:

(11)

Dochody netto bezrobotnych sà okreÊlone przez:

b

n

= (1 – z

I

)(1 – z

ENU

) b

g

.

(12)

A˝eby okreÊliç dochody netto w sektorze prywatnym, najpierw wyznaczamy nad-

wy˝k´ netto do dyspozycji, po opodatkowaniu:

s = (1 – z

I

)(1 – z

ENU

)(1 – z

EN

) y.

(13)

W sektorze prywatnym nie ma wewn´trznej redystrybucji, a podzia∏ nadwy˝ki

jest okreÊlony przez negocjacje mi´dzy pracownikami a pracodawcami, jak w prostej
grze Nasha. Dla pracowników threat point jest okreÊlony przez zasi∏ek dla bezrobot-
nych netto, a dla pracodawców – przez p∏ace odpowiadajàce ca∏ej nawy˝ce. W tym

wE

z

z

z

z

xE

uE

E

E

I

ENU

EN

E

x

u

x

u

=

( –

)( –

)( –

)( –

)(

+

)

(

+

)

1

1

1

1

.

zI

G

V

b U

R

z

z

z

xE

uE

yN

b U

g

ENU

ENU

EN

E

x

u

g

=

(

+

–

)

( –

) ( –

)[( –

)(

+

)+

]+

1

1

1

{

}

.

9

8

Model wykorzystuje do pewnego stopnia stylizowane fakty wynikajàce z empirycznej ana-

lizy zarówno systemu zabezpieczenia spo∏ecznego [J. Micklewright, G. Nagy 1994], jak i bud˝etu
[A. De Crombrugghe 1997].

Tomasz Mickiewicz

modelu si∏a negocjacyjna jest podobna i nadwy˝ka jest dzielona w równych cz´Êciach,
jak w prostym rozwiàzaniu Nasha. W ma∏o prawdopodobnym przypadku, kiedy za-
si∏ek dla bezrobotnych netto jest wy˝szy ni˝ Êrednia nadwy˝ka do podzia∏u, zak∏a-
da si´, ˝e p∏aca jest na poziomie nadwy˝ki netto (ale nie ma wtedy bodêców do two-
rzenia miejsc pracy). A zatem:

w

N

= Min [(1/2)(b

n

+ s), s].

(14)

5. Przep∏ywy

Na rys. 1 przedstawiono wszystkie przep∏ywy dopuszczalne w modelu. Powinny one
byç interpretowane jako przep∏ywy netto. Sektor nieprywatny mo˝e si´ skurczyç za-
równo przez odp∏yw pracowników do sektora prywatnego, jak i do bezrobocia. Do-
datkowo, bezrobotni mogà przechodziç do sektora prywatnego. Takie uj´cie, choç
uproszczone, odpowiada stylizowanym faktom. Odp∏yw z bezrobocia netto kiero-
wa∏ si´ w∏aÊnie w kierunku (pozarolniczego) sektora prywatnego

9

.

R y s u n e k 1

Przep∏ywy w czasie transformacji

Proces prywatyzacji (w sensie Êcis∏ym) rozpoczyna si´ wraz z odp∏ywem wy˝ej

wykwalifikowanych pracowników z sektora nieprywatnego (nie zrestrukturyzowane-
go) do sektora prywatnego (zrestrukturyzowanego). Wtedy nadwy˝ka w sektorze
prywatnym jest wy˝sza ni˝ p∏aca w sektorze nieprywatnym. Pracownicy wykwalifiko-

Eu

Ex

U

N

?b >

w

e

?s > w

e

?s > b

10

9

Taki obraz wynika z analizy opartej na danych z cenzusów aktywnoÊci ekonomicznej

[M. Socha, U. Sztanderska 1996]. Sektor prywatny charakteryzujà wysokie przep∏ywy w obie
strony, ale tu ujmujemy tylko przep∏ywy netto – z bezrobocia.

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

wani przechodzà bezpoÊrednio do nowego sektora, z pomini´ciem bezrobocia.
Z punktu widzenia modelu najwa˝niejsze jest to, ˝e tak rozumiana prywatyzacja roz-
poczyna proces restrukturyzacji, który ostatecznie prowadzi do wy˝szej efektywno-
Êci. Warto mo˝e podkreÊliç, ˝e prywatyzacj´ rozumiemy tu w sensie wàskim, tylko ja-
ko proces, którego skutkiem jest wàsko zdefiniowany sektor prywatny.

Jak ju˝ sygnalizowaliÊmy, zak∏adamy, ˝e produktywnoÊç w sektorze prywatnym

jest poczàtkowo ni˝sza ni˝ w sektorze nieprywatnym, co wynika z czasu potrzeb-
nego na efektywne zorganizowanie bàdê zreorganizowanie majàtku produkcyjne-
go. Dwa bodêce sk∏aniajà pracowników wy˝ej wykwalifikowanych do opuszczania
sektora nieprywatnego. Pierwszym z nich jest wewn´trzna redystrybucja dochodów
w sektorze niepaƒstwowym i subsydiowanie przez nich nieproduktywnych stano-
wisk pracy. Drugim mo˝e byç polityka podatkowa wobec sektora paƒstwowego.
Wysokie stawki z

E

mogà przyspieszyç ten proces, poniewa˝ zmieniajà relacje p∏ac

w gospodarce.

Tempo przep∏ywu pracowników wykwalifikowanych z sektora nieprywatnego

do prywatnego jest tu modelowane jako funkcja ró˝nicy w poziomie dochodów
w obu sektorach, przybli˝ona przez relacj´ liniowà

1 0

. A zatem,

jeÊli s

t – 1

> wE

t – 1

,

to Ext

= Ex

t – 1

– Min [a

1

(s

t – 1

– w

Et – 1

), Ex

t – 1

];

w innym przypadku Ext

= Ex

t– 1

,

(15)

gdzie a

1

– parametr okreÊlajàcy tempo przep∏ywu jako funkcj´ ró˝nicy w dochodach.

Warunek logiczny obejmuje funkcj´ minimum i skonstruowany jest w taki spo-

sób, aby wyeliminowaç zarówno mo˝liwoÊç ujemnych wartoÊci zatrudnienia w sek-
torze paƒstwowym, jak i rezydualne wielkoÊci zatrudnienia, gdy wartoÊç Ex

t

zbli˝a

si´ do zera

1 1

.

Dwa czynniki – odp∏yw wykwalifikowanych pracowników z sektora nieprywat-

nego oraz egzogeniczny trend w kierunku ni˝szej wydajnoÊci, powodujà spadek Êred-
niej wartoÊci dodanej w sektorze nieprywatnym, a co za tym idzie obni˝anie si´ p∏ac
dla pozosta∏ych pracowników. Kiedy p∏ace spadajà, bezrobocie mo˝e staç si´ mniej-
szym z∏em dla pracowników niewykwalifikowanych, pod warunkiem, ˝e poziom za-
si∏ków jest dostatecznie wysoki

1 2

. Prowadzi to do odp∏ywu pracowników niskokwa-

lifikowanych do bezrobocia:

11

1 0

Zak∏ada si´, ˝e prywatyzacja w sensie Êcis∏ym oznacza oddzielenie funkcji pracownika

i w∏aÊciciela, co nie oznacza, ˝e pracownicy prywatyzowanych przedsi´biorstw nie uzyskujà ko-
rzyÊci z prywatyzacji.

1 1

Wyra˝enie tego w czasie ciàg∏ym by∏oby bardziej przejrzyste. Wówczas (7.1) wyrazili-

byÊmy jako E

.

x = – a

1

(s –w

E

) dla Ex > 0 oraz E

.

x = 0 dla Ex = 0. Jednak, nie pozwoli∏oby nam

to na uwzgl´dnienie faktu, ˝e przep∏ywy poprzez bezrobocie w modelu nie mogà byç natych-
miastowe (por. poni˝ej).

1 2

Przyk∏ad Rosji pokazuje, ˝e w sytuacji, gdy poziom zabezpieczenia spo∏ecznego jest zni-

komy, pracownicy wolà status zatrudnionego nawet wówczas, gdy ich efektywne p∏ace spadajà
bardzo nisko (g∏ównie przez opóênienia w wyp∏atach).

Tomasz Mickiewicz

jeÊli bn

t – 1

>wE

t–1

to Eu

t

= Eu

t – 1

– Min[a

1

(bn

t – 1

– w

Et – 1

), Eu

t – 1

];

w innym przypadku Eut

= Eu

t – 1

.

(16)

Pracownicy nisko kwalifikowani nie majà mo˝liwoÊci bezpoÊredniego przejÊcia

do sektora prywatnego. Niskie kwalifikacje majà bowiem w modelu podwójne zna-
czenie: przesàdzajà zarówno o produktywnoÊci, jak i o zdolnoÊciach przedsi´bior-
czych potrzebnych do zorganizowania nowej firmy lub samozatrudnienia. Nisko wy-
kwalifikowani przechodzà zatem do bezrobocia, dopiero skàd mogà byç zatrudnie-
ni przez sektor prywatny.

Sk∏onnoÊç bezrobotnych do szukania zatrudnienia w sektorze prywatnym (lub

dok∏adniej – intensywnoÊç wysi∏ku poszukiwania pracy) uwarunkowana jest wyso-
koÊcià zasi∏ków (warunek poda˝y pracy). Prywatni przedsi´biorcy muszà sfinanso-
waç dojÊcie nowych pracowników do oczekiwanej wydajnoÊci bàdê przez formalne
i nieformalne szkolenie, bàdê przez inwestycje w techniczne wyposa˝enie nowych sta-
nowisk pracy

1 3

. Sk∏onnoÊç do tworzenia nowych miejsc pracy zale˝y zatem od rela-

cji mi´dzy wartoÊcià bie˝àcà nadwy˝ki netto, która mo˝e byç wygenerowana przez
nowego pracownika, a kosztem nowego miejsca pracy, który w modelu jest funkcjà
ró˝nicy mi´dzy wydajnoÊcià poczàtkowà (u) a docelowà (y) pracownika. W konse-
kwencji przep∏ywy z bezrobocia do sektora prywatnego okreÊlone sà przez nast´pu-
jàcy warunek:

jeÊli s

t – 1

> bn

t – 1

(warunek poda˝y pracy)

oraz

(warunek popytu na prac´),

to ht

= Min{a

1

[(s

t – 1

– wN

t – 1

)/(r + z

I

) – a

2

(y

t – 1

– u

t – 1

)], U

t –1

},

w innym przypadku h

t

= 0,

(17)

gdzie: parametr a

2

odnosi si´ do kosztu poczàtkowej inwestycji tworzàcej produk-

tywne stanowisko pracy; stopa dyskontowa s∏u˝àca do obliczenia wartoÊci bie˝àcej
jest reprezentowana przez r + z

I

, gdzie r odnosi si´ do jej zwyk∏ej wartoÊci (zewn´trz-

ny parametr modelu), a z

I

reprezentuje negatywne oddzia∏ywanie inflacji (przez zwi´k-

szonà niepewnoÊç).

Równanie (17) wymaga dwu komentarzy.
Po pierwsze – wartoÊç bie˝àca strumienia korzyÊci z nowego miejsca pracy jest

okreÊlona jako renta oparta na bie˝àcych wartoÊciach zarówno s, jak i wN. Obie jed-
nak zmieniajà si´ w czasie i nie powinny byç traktowane jako sta∏e strumienie. Dopóki
przysz∏oÊç jest dostatecznie silnie dyskontowana, dopóty ró˝nica mi´dzy tà miarà
a miarà opartà na racjonalnych oczekiwaniach nie b´dzie du˝a. W konsekwencji te-
go, w jaki sposób modelowane sà zmiany w produktywnoÊci, równie˝ zmiany zarów-
no w s, jak i w sà z czasem coraz mniejsze.

(

)

(

)

(

)

s

wN

r

z

a

y

u

t

t

I

t

t

-

-

-

-

-

+

-

-

>

1

1

2

1

1

0

12

1 3

W praktyce model koncentruje si´ na przemyÊle. W cz´Êci us∏ug istnia∏y dodatkowe

mo˝liwoÊci absorpcji pracy niewykwalifikowanej.

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

Drugi problem odnosi si´ do stopy dyskontowej, r + z

I

. W równaniu (17) r + z

I

mo˝e byç interpretowane jako koszt alternatywny kapita∏u finansowego, który mu-
si byç zamro˝ony, aby pokryç ró˝nic´ mi´dzy natychmiastowym kosztem stworzenia
miejsca pracy a korzyÊciami, które sà roz∏o˝one na przysz∏e okresy. Wy˝szà stop´
dyskontowà reprezentuje tu z

I

. Wynika to z inflacji i bardziej niepewnego otocze-

nia makroekonomicznego

1 4

. Warto zauwa˝yç, ˝e stopa dyskontowa ma negatywny

wp∏yw na tworzenie miejsc pracy równie˝ w modelu P. Aghion i O.J. Blancharda
[1993]. Kana∏ oddzia∏ywania jest zupe∏nie inny: tam stopa dyskontowa jest egzoge-
niczna, ale wy˝sza jej wartoÊç skutkuje w wy˝szej p∏acy w sektorze prywatnym (mo-
del p∏acy efektywnej), a to ma wp∏yw na tworzenie miejsc pracy.

Równanie (17) reprezentuje ca∏oÊç tworzenia miejsc pracy w modelu. Sektor

nieprywatny nie zwi´ksza liczby miejsc pracy netto, co mo˝na wyt∏umaczyç zgodnie
z klasycznà literaturà na temat przedsi´biorstw kontrolowanych przez pracowników.
W firmach tego typu, elastycznoÊç zatrudnienia w odniesieniu do produkcji jest ni-
ska, poniewa˝ nie ma bodêców do dzielenia nadwy˝ki na wi´kszà liczb´ pracowni-
ków [Mickiewicz 1995; 1996a; 1996b].

Sektor prywatny nie zatrudnia równie˝ pracowników nisko wykwalifikowanych

wprost z sektora nieprywatnego. Jest to uproszczenie, mo˝na jednak zauwa˝yç, ˝e
nawet kiedy p∏ace w sektorze nieprywatnym sà ni˝sze od zasi∏ków dla bezrobotnych,
to brak jest akceptacji przez pracowników sektora nieprywatnego ni˝szych ofert p∏a-
cy, poniewa˝ majà oni alternatyw´ przejÊcia do stanu bezrobocia.

W dalszych symulacjach b´dzie si´ zak∏adaç, ˝e 25% poczàtkowego zatrudnie-

nia stanowià pracownicy nisko kwalifikowani, co odpowiada szacunkom bezrobocia
ukrytego na poczàtku okresu [J. Brada 1989; M. Rutkowski 1990]. W efekcie, wi´k-
szoÊç przep∏ywów w modelu odb´dzie si´ i tak z pomini´ciem bezrobocia, co odpo-
wiada obrazowi empirycznemu.

Odp∏ywy i dop∏ywy do bezrobocia, uj´te wspólnie, determinujà zmiany pozio-

mu bezrobocia. Dodatkowym za∏o˝eniem modelu jest to, ˝e nie ma natychmiasto-
wych przep∏ywów przez bezrobocie: sytuacja, w której pracownicy tracà prac´ i na-
tychmiast znajdujà nowe zatrudnienie, jest definiowana jako bezpoÊredni przep∏yw
z jednego stanu zatrudnienia do drugiego. PrzejÊcie do stanu bezrobocia wià˝e si´ na-
tomiast z warunkiem minimum: przynajmniej jednym okresem bez zatrudnienia.

JeÊli oznaczymy zmian´ w poziomie nisko wykwalifikowanego zatrudnienia

w sektorze nieprywatnym jako e

t

(

= Eut – Eu

t – 1

), to zmiana w poziomie bezrobo-

cia jest okreÊlona przez:

U

t

= U

t – 1

– e

t

– h

t

.

(18)

Zmiany w wielkoÊci sektora prywatnego nie muszà byç specyfikowane, poniewa˝

sà one wyznaczone wspólnie przez zmiany w pozosta∏ych sektorach.

Ostatnia cz´Êç dynamiki okreÊla zmiany w wydajnoÊci. P. Aghion i O.J. Blanchard

[1993], a za nimi inni cytowani wy˝ej autorzy przyjmujà sta∏e waroÊci dla wydajno-

13

1 4

Generalne uwagi na temat kosztów inflacji formu∏uje S. Fisher [1996]. Dobry przeglàd

problematyki systemu finansowego, bud˝etu i polityki pieni´˝nej w kontekÊcie postkomunistycz-
nej transformacji oferuje R. McKinnon [1993].

Tomasz Mickiewicz

Êci we wszystkich sektorach. Tutaj model jest bogatszy (czego cenà jest brak ogólne-
go rozwiàzania). W zwiàzku z tym przyjmujemy wzrost wydajnoÊci sektora prywat-
nego w czasie transformacji z niskiego poczàtkowego poziomu. Z kolei wydajnoÊç
w sektorze nieprywatnym ulega erozji. Zmiany w wydajnoÊci sà okreÊlone przez na-
st´pujàce linowe równania ró˝nicowe:

y t = (1 – a

1

) y

t – 1

+ a

1

(sektor prywatny)

(19)

x

t

= (1 – a

1

) x

t – 1

(wysoko wykwalifikowani w sektorze nieprywatnym) (20)

u

t

= (1 – a

1

) u

t – 1

(nisko wykwalifikowani w sektorze nieprywatnym)

(21)

Jak mo˝na sprawdziç, dla 0 < a

1

< 1, wydajnoÊç w sektorze prywatnym jest

zbie˝na do jednego, a w obu czeÊciach sektora nieprywatnego – do zera. Dwa ostat-
nie przypadki ró˝nià si´ jednak co do Êcie˝ek wydajnoÊci, wynika to z odmiennych
wartoÊci poczàtkowych.

III. Dynamika prywatyzacji, produkcji i bezrobocia

1. Uj´cie ogólne

Zgodnie z modelem, proces transformacji rozpoczyna si´ wówczas, gdy wydajnoÊç
w sektorze nieprywatnym zaczyna maleç (wzór 1 9–21). Docelowy punkt zarówno
procesu transformacji, jak i prywatyzacji mo˝e byç w modelu okreÊlony przez mo-
ment, kiedy zatrudnienie w sektorze nieprywatnym spada do zera. A zatem koƒco-
wym efektem jest kombinacja zatrudnienia w sektorze prywatnym i bezrobocia. Bez-
robocie mo˝e spadaç, nawet po zakoƒczeniu procesu trasformacji, ale model pozwa-
la wyznaczyç punkt docelowy, tj. „posttrasformacyjnà stop´ bezrobocia”, która mo˝e
byç interpretowana jako stopa bazowa, która abstrahuje od sezonowych fluktuacji
i nowych oddzia∏ywaƒ.

Warto zaczàç od okreÊlenia warunków koniecznych do tego, aby proces prywa-

tyzacji w ogóle si´ rozpoczà∏. Na podstawie wzorów (11, 13 i 1 5) mo˝na przyjàç, ˝e
warunkiem koniecznym prywatyzacji (transfer od Ex do N) jest:

(22)

A zatem proces tworzenia sektora prywatnego (w sensie Êcis∏ym) rozpoczyna si´

wówczas, gdy wydajnoÊç w tym sektorze jest wy˝sza od wydajnoÊci w sektorze niepry-
watnym, skorygowanej o obcià˝enia podatkowe i redystrybucj´, specyficzne dla te-
go sektora. Poniewa˝ za∏o˝yliÊmy, ˝e produktywnoÊç w sektorze nieprywatnym ma-
leje, prywatyzacja staje si´ pr´dzej czy póêniej koniecznoÊcià, jednak moment rozpo-
cz´cia tego procesu jest wynikiem polityki fiskalnej wobec sektora nieprywatnego.
Tam, gdzie presja fiskalna na ten sektor jest silniejsza, insiderzy zaakceptujà prywaty-
zacj´ wczeÊniej. Wówczas transformacja rozpoczyna si´ od momentu, kiedy produk-
tywnoÊç w sektorze prywatnym (y

t

) jest nadal ni˝sza ni˝ w sektorze nieprywatnym

yt

z

xE

uE

E

E

E

x

u

x

u

(

)(

)

(

)

>

-

+

+

1

.

14

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

(x

t

). „Recesja transformacyjna” rozpocznie si´ wczeÊniej, poniewa˝ nastàpi dodatko-

wy przejÊciowy spadek wydajnoÊci spowodowany przep∏ywem do sektora prywatne-
go. Ta wczesna recesja niesie równie˝ ze sobà wczeÊniejsze rozpocz´cie wzrostu, po-
niewa˝ wi´kszy sektor prywatny b´dzie móg∏ wczeÊniej zrównowa˝yç malejàcà wy-
dajnoÊç w sektorze niepaƒstwowym.

Drugi element dynamiki odnosi si´ do przep∏ywu z sektora nieprywatnego do

bezrobocia. Proces ten nie rozpocznie si´ dopóki, dopóty Êrednie dochody pracow-
ników niewykwalifikowanych pozostajà wy˝sze od potencjalnych dochodów w sta-
nie bezrobocia. Istotne z punktu widzenia modelu jest to, ˝e taki proces jest zwiàza-
ny z poprzednim; tzn. kiedy pracownicy wykwalifikowani zaczynajà opuszczaç sek-
tor nieprywatny spadajà tam Êrednie dochody, co czyni zatrudnienie w sektorze
nieprywatnym mniej atrakcyjne dla pracowników niewykwalifikowanych.

We wzorach (11, 12, 16) mo˝na znaleêç wyt∏umaczenie, dlaczego przep∏yw

z sektora nieprywatnego do bezrobocia rozpocznie si´ w momencie, kiedy:

(23)

W wariancie fiskalnym, kiedy nie opodatkowuje si´ zatrudnienia (z

EN

= 0), pra-

we strony zarówno (22) oraz (23) sà identyczne. A zatem, przy danych poczàtko-
wej struktury zatrudnienia, wydajnoÊci oraz stopy opodatkowania sektora nieprywat-
nego, oba kierunki odp∏ywów z tego sektora b´dà okreÊlone odpowiednio przez te
same lewe strony nierównoÊci: wielkoÊç zasi∏ków dla bezrobotnych i poziom wydaj-
noÊci w sektorze prywatnym.

Opodatkowanie pracujàcych (z

EN

> 0) wprowadzi ró˝nic´ mi´dzy tymi dwoma

procesami: zwi´kszy bodêce do redukcji zatrudnienia w sektorze nieprywatnym, nie
zmieniajàc odp∏ywów do sektora prywatnego. W rezultacie odp∏ywy w kierunku bez-
robocia bedà relatywnie wy˝sze.

W ka˝dym przypadku zmiany w wydajnoÊci prowadzà do tego, ˝e odp∏ywy do

bezrobocia muszà z czasem wzrosnàç. Jedynà mo˝liwoÊcià ca∏kowitego wyelimino-
wania bezrobocia by∏oby przyj´cie wysokoÊci zasi∏ków dla bezrobotnych za zero. Ta-
ki przypadek le˝y jednak poza realnym zasi´giem opcji polityczno-ekonomicznych.
Co wi´cej (jak to b´dzie przedstawimy dalej), nie by∏by to wcale optymalny scena-
riusz z punktu widzenia wyników ekonomicznych.

Zarówno w aspekcie produkcji, jak i rynku pracy, trzeci proces, tj. zatrudnianie

w sektorze prywatnym, jest najwa˝niejszy z trzech przep∏ywów uj´tych w modelu.
Ostatecznie wszyscy niewykwalifikowani pracownicy znajdà si´ w stanie bezrobocia,
a zatem zatrudnienie z bezrobocia jest jedynym sposobem zmniejszenia posttransfor-
macyjnej stopy bezrobocia. Zatrudnianie nastàpi wtedy, kiedy spe∏nione b´dà wa-
runki popytu i poda˝y, okreÊlone we wzorze (17). Z punktu widzenia poda˝y, nad-
wy˝ka netto musi byç wy˝sza ni˝ zasi∏ek dla bezrobotnych netto, a˝eby mo˝na by∏o
wynegocjowaç p∏ace wy˝sze od zasi∏ku. ¸àcznie z (12–13) warunek poda˝y pracy
w (17) jest równowa˝ny

(1 – z

EN

)y > b

g

.

(24)

b

z

z

xE

uE

E

E

g

EN

E

x

u

x

u

(

)(

)(

)

(

)

>

-

-

+

+

1

1

.

15

Tomasz Mickiewicz

¸atwo zauwa˝yç, ˝e opodatkowanie pracy ma ponownie negatywny efekt. Jak

ju˝ zauwa˝ono, przyspiesza ono dop∏ywy do bezrobocia i zgodnie z (24) mo˝e za-
trzymaç odp∏ywy z bezrobocia, je˝eli produktywnoÊç w sektorze prywatnym (y) jest
wystarczajàco wysoka. Z czasem roÊnie y, przybli˝ajàc si´ do jednoÊci. A zatem, po-
winniÊmy oczekiwaç, ˝e (24), tj. warunek poda˝y b´dzie spe∏niony w jakimÊ czasie,
nawet jeÊli si´ to nie stanie na poczàtku transformacji. Bardziej konkretnie brzmi to
nast´pujàco: warunek poda˝y w (24) b´dzie spe∏niony dla wszystkich kombinacji za-
si∏ku dla bezrobotnych i podatków od pracujàcych, które spe∏niajà:

1 > b

g

+ z

EN

.

(25)

Warunek ten b´dzie zatem spe∏niony dla wszystkich, poza najbardziej skrajny-

mi, typów polityki fiskalnej. Skoro mo˝emy tego oczekiwaç, to rola popytu na pra-
c´ staje si´ kluczowa dla okreÊlenia posttransformacyjnej stopy bezrobocia. Jest to
jednak równie˝ najbardziej skomplikowana relacja w modelu.

Podstawiajàc (12–14) do relacji popytu na prac´ w (17) i opuszczajàc subskryp-

ty czasowe dla uproszczenia, mo˝emy zapisaç warunek popytu na prac´ w nast´pujàcy
sposób:

(26)

Lewà stron´ (26) mo˝emy interpretowaç jako ró˝nic´ mi´dzy korzyÊciami ze

stworzenia stanowiska pracy a kosztem stworzenia stanowiska pracy. Te pierwsze
sà okreÊlone w mianowniku przez polityk´ fiskalnà, zasi∏ki dla bezrobotnych i wy-
dajnoÊç pracy w sektorze prywatnym, a w liczniku – przez bazowà stop´ dyskon-
towà. Wyra˝enie drugie (koszt tworzenia stanowiska pracy) jest prostsze,
poniewa˝ jest funkcjà ró˝nicy mi´dzy zastanà produktywnoÊcià pracownika nisko
wykwalifikowanego a docelowà produktywnoÊcià pracownika sektora prywatne-
go. Parametr a

2

odpowiada tu efektywnoÊci inwestowania w ludzki lub fizyczny ka-

pita∏.

Ogólnie, w odró˝nieniu od poprzednich równaƒ (26) nie dostarcza bezpoÊred-

nio ogólnych wniosków dotyczàcych procesu zatrudniania w czasie, poniewa˝ bazo-
we trendy w wydajnoÊci pracy majà wp∏yw na oba sk∏adniki równania. Co wi´cej, za-
równo z

ENU

(podatek dochodowy), jak i z

I

(efekt rezydualnego deficytu bud˝eto-

wego na dochody realne) sà endogenicznymi zmiennymi i funkcjami zarówno
bezrobocia, jak i parametrów fiskalnych.

A zatem, aby uchwyciç dynamik´ w sposób analityczny, ograniczymy si´ do dwu

prostszych przypadków polityki fiskalnej.

Po pierwsze – dla przypadku, gdy reformy fiskalne si´ powiod∏y i bud˝et jest zrów-

nowa˝ony (maxz

ENU

wynosi 1, co implikuje z

I

= 0), to u˝ywajàc (6–7), otrzymujemy:

(27)

1

1

1

1

0

2

-

+

-

(

)

+

+

(

)

-

-

(

)

+

(

)

+

-

(

)

-

(

)

+

(

)

+

[

]

È

Î

Í

Í

˘

˚

˙

˙

+

-

-

(

)

>

b U

G

z

xE

uE

yN

z

z

xE

uE

b U

z

z

xE

uE

yN

a

y u

g

EN

x

u

E

EN

x

u

g

EN

E

x

u

.

( –

)( –

) [( –

) –

]

–

( – ) > .

1

1

1

2

0

2

z

z

z

y b

r

z

a

y u

I

ENU

EN

g

I

+

(

)

Ï

Ì

Ô
ÓÔ

¸

˝

Ô
˛Ô

16

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

Po drugie – dla jeszcze prostszego przypadku, kiedy ca∏oÊç wydatków jest zrów-

nowa˝ona ca∏kowicie przez uniwersalny podatek dochodowy (z

ENU

), nierównoÊç

(27) upraszcza si´ do:

.

(28)

NierównoÊci (26–28) pokazujà ten sam warunek popytu na prac´, to jest war-

toÊç progowà korzyÊci z utworzenia nowego miejsca pracy, poni˝ej której sektor pry-
watny nie b´dzie tworzy∏ zatrudnienia. Powy˝ej tego progu zatrudnienie staje si´ li-
nowà funcjà lewej strony nierównoÊci, tak jak w (17).

Zgodnie z tym, co powiedziano wczeÊniej, êród∏em komplikacji w (26) jest za-

tem wyra˝enie pierwsze, czyli korzyÊci z tworzenia miejsca pracy, i to nale˝y rozwa˝yç.
Aby posunàç si´ dalej w naszej analizie, zamiast rozwa˝aç szczegó∏owo Êcie˝k´ czaso-
wà, skupimy si´ na posttransformacyjnych wartoÊciach stopy bezrobocia równowagi.

JeÊli w koƒcowej fazie transformacji korzyÊci z tworzenia zatrudnienia zwi´kszajà

si´ wystarczajàco szybko w stosunku do kosztów, to stopa bezrobocia mo˝e zostaç
sprowadzona do zera. Jednak z ciekawszym (i bardziej realistycznym) przypadkiem
mamy do czynienia wówczas, gdy wraz z czasem krzywa kosztów roÊnie szybciej ni˝
krzywa korzyÊci i ostatecznie przecina krzywà korzyÊci. W tym momencie strumieƒ
nowego zatrudnienia ustaje i bezrobocie stabilizuje si´ na posttransformacyjnym po-
ziomie równowagi. Obie Êcie˝ki nie sà jednak liniowe, wobec tego nale˝y jeszcze
sprawdziç, co dzieje si´ na prawo od punktu przeci´cia. Chodzi o to, czy osiàgni´ta
wartoÊç równowagi jest trwa∏a. Aby sprawdziç, co dzieje si´ w koƒcowych stadiach
transformacji, mo˝emy u˝yç docelowych wartoÊci wydajnoÊci (y

= 1, u = 0) i post-

transformacyjnej struktury zatrudnienia (E

x

= E

u

= = 0). JeÊli znak warunku popy-

tu na prac´ si´ nie zmienia, ustalona równowaga jest trwa∏a.

Wyra˝enie to zawiera warunek popytu na prac´ dla typowego przypadku, któ-

ry b´dziemy rozwa˝aç w symulacjach: nie ma specjalnego podatku od pracujàcych
(tj. maxz

EN

= z

EN

= 0), ale obecny jest pewien deficyt bud˝etowy (inaczej ni˝ 27–28).

(29)

JeÊli warunek (29) nie jest spe∏niony dla y

= 1 oraz u = 0, miejsca pracy nie sà

tworzone i stopa bezrobocia pozostanie na sta∏ym posttrasformacyjnym poziomie.
Tak jest w przypadku wszystkich symulacji tu rozwa˝anych.

Podsumowujàc: transformacji towarzyszy wzrost wydajnoÊci w sektorze prywat-

nym. Zwi´ksza on korzyÊci z tworzenia nowych miejsc pracy. JednoczeÊnie zwi´ksza
si´ koszt nowych inwestycji w tworzenie miejsc pracy, poniewa˝ roÊnie ró˝nica mi´-
dzy zastanà a oczekiwanà wydajnoÊcià potencjalnych nowych pracowników. Ci ostat-
ni tracà kwalifikacje propocjonalnie do czasu, w jakim pozostajà albo w niewydajnym
sektorze nieprywatnym, albo jako bezrobotni. W pewnym momencie ta ró˝nica w wy-
dajnoÊci staje si´ zbyt du˝a i zatrudnianie netto ustaje ca∏kowicie. Posttrasformacyj-
na stopa bezrobocia równowagi zostaje ustalona.

1

1

2

1

0

2

-

(

)

-

(

)

-

(

)

-

(

)

+

(

)

+

[

]

+

-

(

)

{

}

-

-

(

)

>

GyN

z

y b

r

z

r yN

b U

b U

G

z

yN

a

y u

ENU

g

ENU

g

g

ENU

.

1

2

0

2

-

(

)

+

+

(

)

-

(

)

+

+

+

(

)

-

-

(

)

>

GxE

uE

yN y b

r b U

xE

uE

yN

a

y u

x

u

g

g

x

u

17

Tomasz Mickiewicz

2. Symulacje – parametry

Zastosowania modelu zostanà zilustrowane przez alternatywne wybory polityczno-
-gospodarcze, które implikujà odmienne Êcie˝ki bezrobocia i produkcji. Poczàtko-
wy zestaw parametrów, wspólny dla wszystkich symulcji jest podsumowany w tab. 3,
a w tab. 4 po∏àczono opcje polityczno-gospodarcze ze Êcie˝kami produkcji i bezro-
bocia, które one generujà.

W przyj´tej tu strukturze zasobów pracy bie˝e si´ pod uwag´ szacunki ukryte-

go bezrobocia (tj. nieefektywnego zatrudnienia) na poczàtku transformacji [M. Rut-
kowski 1990; 1995], które w modelu odpowiadajà Eu – nisko wykwalifikowanemu
zatrudnieniu. Dla uproszczenia poczàtkowa wielkoÊç zatrudnienia w sektorze pry-
watnym jest okreÊlona jako zero.

3. Symulacje, scenariusze dla Europy Ârodkowej i WNP

Na rys. 2 przedstawiamy Êcie˝ki transformacji, które przypominajà Êcie˝ki bezrobo-
cia w Europie Ârodkowej (wariant I).

W tym scenariuszu kombinacja silnej presji fiskalnej na sektor nieprywatny (paƒ-

stwowy) reprezentowana przez wartoÊç z

E

1 5

oraz wzgl´dnie wysokie zasi∏ki dla bez-

18

T a b e l a 3

WartoÊci paratmetrów i poczàtkowe wartoÊci zmiennych

Parametry

a

1

szybkoÊç przep∏ywów/dostosowaƒ

0,0 2

a

2

koszt inwestycji

2,1 5

r bazowa stopa dyskontowa

0,0 5

G autonomiczne wydatki rzàdowe, w % PKB

0,4 0

Poczàtkowa struktura zasobów pracy – w %

E

x

sektor nieprywatny: wysokie kwalifikacje

7 5

E

u

sektor nieprywatny: niskie kwalifikacje

2 5

N sektor prywatny

0

U bezrobocie = 1 – Ex – Eu – N

0

Poczàtkowa wydajnoÊç

u

0

sektor nieprywatny: niskie kwalifikacje

0,5 0

x

0

sektor nieprwatny: wysokie kwalifikacje

1,0 0

y

0

sektor prywatny

0,5 0

1 5

WartoÊç parametru z

E

ma pewne odniesienie empiryczne. JeÊli strumieñ gotówki brutto

przybli˝ymy przez: p∏ace, amortyzacj´, zysk oraz podatki, to stosunek podatków do tak zdefi-
niowanego wskaênika wynosi∏ 63% dla 100 najwi´kszych firm pañstwowych przemys∏u prze-

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

robotnych (b

g

)

1 6

skutkuje tym, ˝e odp∏ywy z sektora nieprywatnego zaczynajà si´

wczeÊnie. Bezrobocie zwi´ksza si´ szybko, od samego poczàtku transformacji. Poziom
szczytowy wynosi 16%, a posttransformacyjny poziom równowagi wynosi 11%

1 7

.

Taki scenariusz mo˝emy porównaç z drugim przypadkiem, kiedy system fiskal-

ny jest nieadekwatny (wariant II). Mamy tu znaczny deficyt bud˝etowy, otoczenie
ekonomiczne nie zapewnia stabilnoÊci i brakuje bodêców do rozwoju sektora pry-
watnego. Presja finansowa na sektor nieprywatny jest niska, ale równie˝ niskie sà za-
si∏ki dla bezrobotnych, co zniech´ca do restrukturyzacji i odp∏ywów z sektora nie-
prywatnego. Mimo ˝e p∏ace sà niskie, poczàtkowo te˝ sà niskie odp∏ywy do bezro-
bocia. Przypadek ten ilustruje rys. 3, który odpowiada w przybli˝eniu rzeczystemu
przebiegowi transformacji w krajach WNP.

19

R y s u n e k 2

Wariant I – niski deficyt bud˝etowy, wysokie zasi∏ki

Z

E

= 0,655,

MaxZ

EN

= 0,

MaxZ

ENU

= 0,415,

b

g

= 0,575

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Ex

Eu

Un

N

0

%

twórczego w Polsce, w 1993 r. [Lista 500, 1994]. Ponownie, bardziej szczegó∏owà analiz´ po-
datków przedstawia A. De Crombrugge [1997].

1 6

Zasi∏ki dla bezrobotnych: relacja do p∏acy pozostawa∏a w przedziale 50–75% dla

wi´kszoÊci krajów transformujàcych si´. By∏ on ni˝szy dla Polski (36%), ale by∏o to wi´cej ni˝
zrekompensowane ∏atwiejszymi kryteriami przyznawania i d∏u˝szym okresem wyp∏acania, do dwu
lat, w pewnych przypadkach [World Employment..., 1996, s. 126). M. Burda [1993] przedsta-
wia przekonujàcy wskaênik wartoÊci Êwiadczeƒ dla bezrobotnych, który uwzgl´dnia d∏ugoÊç
otrzymywania, dost´pnoÊci i relacj´ do p∏ac. Zasi∏ki dla bezrobotnych w modelu nale˝y inter-
pretowaç jako odnoszàce si´ do takiej w∏aÊnie bardziej z∏o˝onej miary.

1 7

Odpowiednikiem empirycznym poziomu równowagi nie jest oczywiÊcie sta∏a stopa bez-

robocia, lecz kilkuprocentowe oscylacje wokó∏ tej wartoÊci.

Tomasz Mickiewicz

Transformacja przebiega tu wolno i chocia˝ bezrobocie pojawia sie z opóênieniem,

zwi´ksza si´ ono do wy˝szej posttransformacyjnej stopy równowagi – 16%. To wysoki
poziom, i za wczeÊnie ˝eby okreÊliç, czy ten scenariusz sprawdzi si´ dok∏adnie w Rosji
lub w innych krajach WNP. Zauwa˝my bowiem, ˝e transformacja rozpocz´∏a si´ w tych
krajach póêniej i dlatego bie˝àcych danych na temat bezrobocia (jak w tab. 1) nie mo˝-
na jeszcze traktowaç jako odpowiadajàcych posttransformacyjnej stopie równowagi.

W praktyce jest jednak jeszcze dodatkowy problem. W modelu bierze si´ pod

uwag´ poczàtkowo nadmierne zatrudnienie w sektorze paƒstwowym i nie uwzgl´d-
nia si´ bezrobocia ukrytego w innych cz´Êciach gospodarki. W takich gospodarkach
jak Rosja, zatrudnienie w rolnictwie nie maleje w sposób istotny i sektor ten nadal
odgrywa rol´ rezerwowego pracodawcy [T. Mickiewicz 2001]. A zatem, wi´ksze wiel-
koÊci bezrobocia powinny byç raczej interpretowane jako odnoszàce si´ równie˝ do
ukrytego bezrobocia w rolnictwie.

Niemniej porównanie obu scenariuszy potwierdza wyniki zawarte w tab. 1:
scenariusz Êrodkowoeuropejski implikuje szybszy wzrost bezrobocia na po-

czàtku okresu,

w póêniejszym okresie transformacji stopy bezrobocia ulegajà zbi˝eniu w obu

grupach krajów.

Podobnie jak w przypadku bezrobocia, równie˝ w przypadku produkcji porów-

nanie wynikowych Êcie˝ek transformacyjnych potwierdza istotne charakterystyki em-
piryczne, które odró˝niajà Europ´ Ârodkowà od WNP (tab. 1), mimo ˝e skala efek-
tów nie jest precyzyjnie odwzorowana. A zatem:

20

R y s u n e k 3

Wariant II – wysoki deficyt bud˝etowy, niskie zasi∏ki

Z

E

= 0,3 3,

MaxZ

EN

= 0,

MaxZ

ENU

= 0,3,

b

g

= 0,45

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

%

Ex

Eu

Un

N

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

recesja transformacyjna rozpoczyna si´ wczeÊniej w scenariuszu Europy Ârod-

kowej ni˝ w WNP;

recesja jest g∏´bsza w scenariuszu WNP;

wyjÊcie z recesji jest równie˝ opóênione w przypadku WNP.
Dla lepszego porównania skutki obu scenariuszy sà pokazane ∏àcznie na rys. 4.

Obie Êcie˝ki odpowiadajà Êcie˝kom bezrobocia z rys. 2 i 3.

Koƒcowy poziom produkcji w scenariuszu WNP b´dzie równie˝ ni˝szy,

poniewa˝ jest on zawsze bezpoÊrednio zwiàzany z posttransformacyjnà stopà bezro-
bocia. Numeryczne wyniki obu omówionych scenariuszy oraz dwu dodatkowych
które pokazujà wp∏yw zmian w polityce fiskalnej na sektor nieprywatny (podsumo-
wanie w tab. 4).

Wszystkie cztery scenariusze sà opisane przez maksymalnà stop´ bezrobocia

w okresie transformacji, posttransformacyjnà stop´ bezrobocia, minimalnà wartoÊç
indeksu produkcji w czasie recesji transformacyjnej oraz d∏ugoÊç transformacji (pry-
watyzacji), czyli liczb´ okresów, które up∏ynà zanim zatrudnienie w sektorze niepry-

21

T a b e l a 4

Wyniki symulacji

Parametry fiskalne

Wyniki

I. Scenariusz Êrodkowoeuropejski

Z

E

= 0,655

maksimum bezrobocia – 16%

MaxZ

EN

= 0

koƒcowe bezrobocie – 11%

MaxZ

ENU

= 0,415

minimalny indeks produkcji – 57%

b

g

= 0,575

d∏ugoÊç transformacji – 9 0

II. Scenariusz WNP

Z

E

= 0,33

maksimum bezrobocia – 16%

MaxZ

EN

= 0

koƒcowe bezrobocie – 16%

MaxZ

ENU

= 0,3

minimalny indeks produkcji – 53%

b

g

= 0,4 5

d∏ugoÊç transformacji – 9 6

III. Maksymalna presja na sektor nieprywatny/dawny paƒstwowy

Z

E

= 1

Maksimum bezrobocia – 23%

MaxZ

EN

= 0

Koƒcowe bezrobocie – 17%

MaxZ

ENU

= 0,415

Minimalny indeks produkcji – 57%

b

g

= 0,575

D∏ugoÊç transformacji – 7 1

IV. Niska presja na sekor nieprywatny/dawny paƒstwowy

Z

E

= 0,125

Maksimum bezrobocia – 17%

MaxZ

EN

= 0

Koƒcowe bezrobocie – 17%

MaxZ

ENU

= 0,415

Minimalny indeks produkcji – 46%

b

g

= 0,575

D∏ugoÊç transformacji – 124

Tomasz Mickiewicz

watnym spadnie do zera

1 8

. D∏u˝sza transformacja (prywatyzacja) jest zwiàzana z po-

wy˝szym kosztem w postaci utraconej produkcji, poniewa˝ jest opóêniony wzrost
bardziej efektywnego sektora.

Tabela 4 ilustruje ciekawe dylematy polityczno-gospodarcze. Warto zauwa˝yç,

˝e przypadek niskiej presji fiskalnej na sektor nieprywatny (dawny paƒstwowy IV)
jest nieoptymalny, poniewa˝ opóênia odp∏ywy z tego sektora. W rezultacie recesja
trasformacyjna trwa bardzo d∏ugo, a posttransformacyjne bezrobocie jest wysokie.
Bezrobocie pojawia si´ póêno podczas transformacji, kiedy ró˝nice w wydajnoÊci sà
ju˝ du˝e, a w zwiàzku z tym zysk netto z tworzenia nowych miejsc pracy jest tu ni-
ski i staje si´ negatywny, zanim bezrobotni zostajà wykorzystani przez sektor prywat-
ny. W rezultacie ∏àczny odp∏yw z bezrobocia do sektora prywatnego jest niski.

Zwi´kszenie presji na sektor nieprywatny (dawny paƒstwowy) skutkuje w szyb-

kiej transformacji (skrajny scenariusz, III: z

E

= 1). Maksymalny poziom bezrobocia

jest wysoki i wysoka jest równie˝ posttransformacyjna stopa bezrobocia w wyniku

22

R y s u n e k 4

Âcie˝ki produkcji

Z

E

= 0,655,

Max.Z

EN

= 0,

Max.Z

ENU

= 0,415,

b

g

= 0,575

0,40

0,45

0,50

0,55

0,60

0,65

0,70

0,75

0,80

0,85

0,90

WNP

Europa

1 8

Model zbudowany jest w taki sposób, ˝e posttransformacyjna stopa równowagi produk-

cji, przy pe∏nym zatrudnieniu jest dana jako 1, a poczàtkowa struktura zasobów pracy i wydajnoÊci
implikuje poczàtkowe wartoÊci produkcji jako 0,875. Jednak tab. 2 przekszta∏ca te wartoÊci
w indeks w odniesieniu do wartoÊci poczatkowych, aby umo˝liwi∏ ∏atwiejsze odniesienie do da-
nych empirycznych. I tak na przyk∏ad wartoÊci indeksu 55% odpowiada najni˝sza wartoÊç pro-
dukcji 0,481, podzielona przez 0,875.

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

negatywnego sprz´˝enia zwrotnego od wysokiego bezrobocia przez koszty zas∏-
ków do podatków. Powoduje to niskie korzyÊci z tworzenia miejsc pracy. W tym
punkcie pojawia si´ wa˝na alternatywa – bezrobocie a szybka transformacja. Poli-
tyka maksymalnej presji na sektor nieprywatny mo˝e byç ryzykowna, jeÊli zwa˝y si´
dodatkowo, ˝e wysokie bezrobocie pojawiajàce si´ wczeÊnie mo˝e skutkowaç de-
cyzjami wyborców przeciw reformatorom i zburzeniem ca∏ego procesu reform, co
nie jest uj´te w modelu (modelowanie takiego efektu przedstawiajà D. Rodrik
[1995] i J. Fidrmuc [1999].

Jak wykazaliÊmy w cz´Êci analitycznej, opodatkowanie pracujàcych ma zawsze

efekt negatywny, ale jest on mniej dotkliwy, jeÊli presja fiskalna na sektor nieprywat-
ny jest wysoka, poniewa˝ wówczas nie ma potrzeby wysokiego opodatkowania sek-
tora prywatnego w pierwszej fazie transformacji. Znaczenie negatywnego efektu opo-
datkowania pracujàcych zwi´ksza si´ jednak w póêniejszej fazie transformacji.

W ka˝dym przypadku wysokie zasi∏ki dla bezrobotnych prowadzà zarówno do

wy˝szego maksymalnego bezrobocia, jak i do wy˝szej posttransformacyjnej stopy bez-
robocia. Bardziej interesujàce jest to, ˝e powodujà one wyd∏u˝anie si´ ca∏ego pro-
cesu transformacji, poniewa˝ mimo i˝ zasi∏ki przyspieszajà odp∏yw do bezrobocia,
poÊrednio dzia∏ajà hamujàco na wzrost sektora prywatnego, gdy˝ prowadzà do wy˝-
szych podatków i os∏abienia bodêców do rozwoju tego sektora.

Wnioski – rekomendacje polityczno-gospodarcze

Sytuacja w sferze fiskalnej oddzia∏uje na ca∏y proces transformacji. Na pozio-

mie najbardziej ogólnym, deficyt bud˝etowy zwi´ksza stop´ dyskontowà i powodu-
je, ˝e inwestowanie w nowe miejsca pracy staje si´ mniej atrakcyjne. Prowadzi to nie
tylko do wy˝szego bezrobocia, ale równie˝ do przed∏u˝enia procesu transformacji.
W naszym modelu ten drugi efekt wynika stàd, ˝e wy˝sze bezrobocie skutkuje w wy˝-
szych podatkach, co obni˝a dodatkowo atrakcyjnoÊç tworzenia nowych miejsc pra-
cy. Oznacza to, ˝e zrównowa˝ony bud˝etu ma kluczowe znaczenie – oddzia∏uje po-
zytywnie, tj. obni˝a stop´ bezrobocia równowagi.

Wybór optymalnej polityki fiskalnej wobec sektora nieprywatnego (dawne-

go paƒstwowego) nie jest trywialny i tutaj model jest zgodny z koncepcjà P. Aghion
i O.J. Blancharda [1993]: zbyt wysoka poczàtkowa presja na dawny sektor paƒ-
stowowy prowadzi do bardzo szybkiej transformacji, ale powoduje, ˝e absorpcja
zasobów pracy przez sektor prywatny jest trudna. Z drugiej jednak strony, równie˝
zbyt niski poziom presji fiskalnej na dawny sektor paƒstowy ma negatywne skutki.
Powoduje odsuni´cie w czasie restrukturyzacji i prywatyzacji, a co za tym idzie re-
dukcje zatrudnienia nast´pujà póêno i zwalniani pracownicy majà trudnoÊci
z opuszczeniem stanu bezrobocia. Z punktu widzenia Polski niepokojàca mo˝e
byç równie˝ perspektywa pozostawienia pewnych rezydualnych sektorów w sferze
paƒstwowej i ich zasilania finansowego bàdê w formie dotacji, bàdê poÊrednio, przez
protekcjonizm i monopolizacj´, co na poziomie ca∏ego gospodarki musi przek∏a-

23

Tomasz Mickiewicz

daç si´ na wy˝sze – poÊrednie i bezpoÊrednie – obcià˝enie fiskalne sektorów wzro-
stu. Rozwój sektora prywatnego (w sensie Êcis∏ym), czyli dokoƒczenie procesu pry-
watyzacji, ma kluczowe znaczenie dla zmniejszenia posttransformacyjnej stopy bez-
robocia.

Model pokazuje te˝, ˝e opodatkowanie pracujàcych silnie oddzia∏uje na sto-

p´ bezrobocia równowagi. Oczywistà rekomendacjà dla polityki gospodarczej jest ta-
ka reforma podatkowa, która spowoduje, ˝e mniejszy udzia∏ we wp∏ywach podatko-
wych b´dà mia∏y ró˝ne formy opodatkowania pracujàcych, w tym sk∏adki na ubez-
pieczenia spo∏eczne i medyczne. Niestety, trudno oprzeç si´ wra˝eniu, ˝e w Polsce
dotychczasowe zmiany re˝imu podatkowego podà˝a∏y dok∏adnie w odwrotnym kie-
runku. Ci´˝ar opodatkowania powinien byç przesuni´ty w kierunku bardziej uniwer-
salnego opodatkowania – indywidualnego podatku dochodowego oraz podatku
VAT.

Logika modelu k∏adzie nacisk na problem utraty kwalifikacji przez osoby, któ-

re bàdê pozostajà bezrobotne, bàdê pracujà w „starych”, tj. kurczàcych si´ sektorach
gospodarczych. Wszelkie Êrodki polityki gospodarczej zorientowane na podnosze-
nie kwalifikacji osób bezrobotnych powodujà, ˝e zatrudnienie ich staje si´ bardziej
atrakcyjne. Niestety, kszta∏cenie osób doros∏ych i podnoszenie kwalifikacji, a w szcze-
gólnoÊci kszta∏cenie bezrobotnych pozostaje stosunkowo s∏abà stronà systemów edu-
kacyjnych gospodarek transformujàcych si´, w tym Polski.

Bibliografia

Aghion, P., Blanchard O.J. , On the Speed of Transition in Central Europe, European Bank

for Reconstruction and Development, „Working Paper” 1993, nr 6.

Andreff W., Nominal and Real Convergence – At What Speed?, The European Union, the

Transition Economies, and the Remaking of Europe, praca zbiorowa pod red. J. van
Brabanta, Rowman & Littlefield, Boulder 1999.

Berg A., Borenstsztein E., Sahay R., Zettelmeyer J., The Evolution of Output in Transition

Economies: Explaining the Differences, „IMF Working Paper” 1999, nr 73.

Blanchard O., The Economics of Post-Communist Transition, Clarendon Press, Oxford

1987.

Brada J., Technological Progress and Factor Utilisation in Eastern European Economic

Growth, Economica 1989, vol. 56, nr 224.

Burda M., Unemployment, Labour Market and Structural Change in Eastern Europe,

„Economic Policy” 1993, nr 16.

De Crombrugghe A., Wage and Pension Pressure on the Polish Budget, The World Bank,

„Policy Research Working Papers ” 1997, nr 1793.

Driffill J., Miller M., No Credit for Transition: The Maastricht Treaty and German Unem-

ployment, „CEPR Discussion Paper” 1998, nr 1929.

Fidrmuc J., The Political Economy of Reforms in Central and Eastern Europe, Center, Til-

burg 1999.

Fisher S., Why are Central Banks Pursuing Long-Run Price Stability?, w: Achieving Price

Stability, Federal Reserve Bank of Kansas City, Kansas City 1996.

24

Wp∏yw prywatyzacji i polityki fiskalnej na produkcj´ i zatrudnienie w okresie transformacji

Grafe C., Wyplosz C., The Real Exchange Rate in Transition Economies, „CEP Discussion

Paper” 1998, nr 395.

Gupta K., Lensink R., Financial Reforms in Eastern Europe. A Policy Model for Poland,

Routledge, London 1998.

Havrylyshyn O., Izvorski I., Rooden van R., Recovery and Growth in Transition Economies

1990–1997: A Stylized Regression Analysis, „IMF Working Paper” 1998, nr 141.

Havrylyshyn O., Mc Gettigan D., Privatisation in Transition Countries: A Sampling of the

Literature, „IMF Working Paper” 1999, nr 6.

Johnson S., Kaufmann D., Shleifer A., Politics and Entrepreneurship in Transition Econo-

mies, „William Davidson Institute Working Paper” 1997, nr 57.

Kornai J., Transformational Recession: the Example of Hungary, w: Eastern Europe in Cri-

sis and the Way Out, praca zbiorowa pod red. C. Saundersa, Macmillan, London 1995.

Lopez-Claros A., Alexashenko S., Fiscal Policy Issues During the Transition in Russia, „IMF

Occasional Paper” 1998, nr 155.

McKinnon R., Order of Economic Liberalisation, John Hopkins UP, Baltimore 1993.
Mickiewicz T., Nierównowaga praw i obowiàzków pracy i kapita∏u, „Zeszyty Centrum im.

Adama Smitha” 1995a, nr 3.

Mickiewicz T., Rozwiàzania instytucjonalne s∏u˝àce redukcji naturalnej stopy bezrobocia,

„Zeszyty Centrum im. Adama Smitha” 1996a, nr 20.

Mickiewicz T., State Sector during the Economic Transformation: Employment, Wages,

and Investment, „Communist Economies and Economic Transformation” 1996b, vol.
8, nr 3.

Mickiewicz T., P∏ace, miejsca pracy i instytucje w perspektywie porównawczej, w: Tworze-

nie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna, praca zbiorowa pod red. S. Golinow-
skiej, M. Walewskiego ,, CASE, Warszawa 2000.

Mickiewicz T., Structural Convergence between Accession Countries and the EU: Reforms,

Income Levels or Specialisation Patterns?, „MET-Network Working Paper” 2001,
nr 01/01.

Mickiewicz T., Bell J., Unemployment in Transition. Restructuring and Labour Markets in

Central Europe, Harwood AP, Amsterdam 2000.

Micklewright J., Nagy G., How does the Hungarian Unemployment Insurance System Re-

ally Work?, „Economics of Transition” 1994, vol. 2, nr 2.

Rodrik D., The Dynamics of Political Support for Reforms in Economies in Transition, „Jo-

urnal of the Japanese and International Economies” 1995, Vol. 9, nr 4.

Ruggerone L., Unemployment and Inflationary Finance Dynamics at the Early Stages of

Transition, „Economic Journal” 1996, vol. 106.

Rutkowski, M., Labour Hoarding and Future Unemployment in Eastern Europe: The Ca-

se of Polish Industry, „Discussion Paper” 1990, nr 6.

Rutkowski M., Workers in Transition, The World Bank, „Policy Research Working Papers”

1995, nr 1556.

Socha M., Sztanderska U., The Non-Agricultural Private Sector and Labour Market Trans-

itions, University of Warsaw, „Economic Discussion Paper” 1996, nr 27.

Transition Reparts, Eurepean Bank of Reconstruction and Development, 1997–2000.
Wernik A., Bud˝et a gospodarka. DoÊwiadczenia Polski 1989–1995, w: Czynniki wzrostu

gospodarczego w Polsce i Rosji, praca zbiorowa pod red. S. Ràczkowskiego PAN, Ko-
mitet Nauk Ekonomicznych, Warszawa 1996.

World Employment 1996/97, International Labour Office, Geneva 1996.

25