Udar Mózgu
2005, tom 7, nr 2, 66 70
Copyright © 2005 Via Medica
ISSN 1505 6740
PRACA POGL
DOWA
Komunikowanie się chorych z afazją po udarze mózgu
Communication skills in patients with aphasia after stroke
Barbara Koc-Kozłowiec
Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie
________________________________________________________________________
Streszczenie
Przedmiotem pracy jest komunikowanie się osób z afazją po udarze mózgu opisane na podstawie piśmiennictwa i własnych
badań autorki konsekwentnie prowadzonych od kilku lat. Zaprezentowane poglądy uwzględniają ujęcie neurologiczne, neuro-
lingwistyczne i komunikacji społecznej.
Proponowane w zakończeniu zalecenia wspomagające komunikowanie się osób z afazją opracowano na podstawie badań
klinicznych. Nawiązują one do współczesnego modelu wsparcia społecznego.
Słowa kluczowe: afazja, komunikowanie się, wsparcie społeczne
___________________________________________________________________________
Abstract
The subject of this work is communication of patients with aphasia after stroke described in virtue of studying scientific
literature and on the ground of the author s research work carried out consequently for a couple of years. Presented opinions
include both the neurological and neurolinguistic aspect of social communication.
The recommendations, which are included in the last part of work and succour the communication of patients with aphasia,
have been elaborated basing on clinical examinations and relate to modern model of social support.
Key words: aphasia, communication, social assistance
Wstęp Istota pojęcia  komunikowanie się
Udar mózgu jest doświadczeniem trudnym W Słowniku języka polskiego pod hasłem  ko-
i tragicznym w skutkach zarówno dla osoby nim munikować się napisano:  utrzymywać z kimś
dotkniętej, jak i jej rodziny. Utrata możliwości po- kontakt, porozumiewać się [3]. Komunikowanie
rozumiewania się, porażenie i/lub niedowład koń- się dokonuje się bezpośrednio lub pośrednio, na-
czyn czyni człowieka całkowicie niezdolnym do tomiast zachowania komunikacyjne człowieka
życia z godnością i we wspólnocie z innymi ludz
- można podzielić na językowe (słowne, pisemne, sy-
mi. Potrzebne jest zatem wsparcie społeczne, czy- gnalizacyjne) i niejęzykowe (gestowe, mimiczne
li  znaczący inni , którzy, oferując konkretną po- i głosowe) [4].
moc i radę osobom z afazją, mobilizują ich siły, Intensywny rozwój nauki o komunikowaniu
potencjał i zasoby, które zachowały [1]. Współcze- interpersonalnym rozpoczął się dopiero po drugiej
sny model wsparcia gwarantujący maksymalną wojnie światowej. Prowadzone są spory o to, komu
aktywizację biorcy świadczenia to komplementar- należy się tytuł ojca współczesnych trendów badaw-
ne wobec siebie systemy: rodzina, grupy samopo- czych. Arystoteles mówił, że  człowiek jest z natu-
mocy i pośrednie (np. stowarzyszenia) oraz formal- ry istotą społeczną; jednostka, która z natury, a nie
ne (instytucje medyczne, edukacyjne) systemy przez przypadek żyje poza społecznością, jest albo
pomocy [2]. kimÅ› niegodnym naszej uwagi, albo istotÄ… nad-
ludzką [5]. Do prekursorów w tej dziedzinie nale-
ży zaliczyć Simmela i Meada, których myśli konty-
nuowane są w dość różnych kierunkach, zachowują
jednak wspólny pogląd na społeczeństwo jako na
Adres do korespondencji:
rzeczywistość zmienną, dynamiczną, stale tworzoną
Dr n. hum. Barbara Koc-Kozłowiec
przez współdziałające i komunikujące się osoby [6].
ul. Lasockiego 29, 20 612 Lublin
tel.: [phone], faks: [phone]
Według Nęckiego [6] komunikowanie interperso-
e-mail: [e-mail]
nalne to podejmowana w określonym kontekście
Praca wpłynęła do Redakcji: 21 czerwca 2005 r.
Zaakceptowano do druku: 4 listopada 2005 r.
wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych
www.um.viamedica.pl
66
Barbara Koc-Kozłowiec, Komunikowanie się chorych z afazją po udarze mózgu
sygnałów (symboli) w celu osiągnięcia lepszego po- niejsze dysponowanie odpowiednim stopniem
ziomu współdziałania. Ta wymiana symboli wyma- kompetencji językowych.
ga istnienia wspólnego kodu, znanego wszystkim
uczestnikom sytuacji komunikacyjnej. Osoby, któ-
Komunikowanie siÄ™ jako funkcja czasu
re nie znają kodu używanego przez innych rozmów-
ców, mogą uczestniczyć w wymianie komunikacyj- Z punktu widzenia fizyki rozmowa jest ni-
nej jedynie w ograniczonym zakresie. czym więcej niż tworzeniem konfiguracji drgań
Pąchalska [7] określa termin  komunikowanie powietrza rejestrowanych przez aparat słuchowy
siÄ™ jako porozumiewanie siÄ™, czyli wymianÄ™ in- odbiorcy. Dz
więk, który słyszy odbiorca, jest im-
formacji między nadawcą i odbiorcą. W procesie pulsem energii przekazywanym przez powietrze na
komunikowania się można wyróżnić: sytuację, skutek ruchów atomów lub cząsteczek. Kiedy taki
bodz
ce środowiskowe, mózgowe mechanizmy impuls przemieszcza się, cząsteczki są najpierw
przetwarzania informacji oraz wypowiedzi. ściskane, a następnie oddalają się od siebie; podob-
Zgodnie z cybernetycznym modelem komuni- nie jak wagony kolejowe na bocznicy, kiedy loko-
kowania się zaproponowanym przez Millera  sto- motywa uderza w rząd wagonów, pierwszy z nich
sowanym w wielu pracach z zakresu psychologii stuka w następny, ten zaś w kolejny itd. Energia
społecznej i w innych dyscyplinach nauk humani- początkowa takiego uderzenia przemieszcza się
stycznych  komunikowanie się to transmisja in- wzdłuż ciągu wagonów, lecz one same pozostają
formacji z jednego miejsca do drugiego. W procesie mniej więcej w tych samych miejscach.
tym wyróżnia się: z
ródło (osobę, która wytwarza Ten opisany proces  rozmowa  przebiega
przekaz), emiter (biologiczny system lub urzÄ…dze- w czasie. Jej ekspresjÄ™ oraz recepcjÄ™ trudno oddzie-
nie, które przetwarza informację w jakąś formę ener- lić od upływającego czasu. Prawidłową płynną
gii możliwą do przesłania; informacji  czystej prze- mowę, która łatwo  wpada w ucho , charaktery-
słać nie można), kanał (środek, dzięki któremu po- zuje określona struktura czasowa. Jeżeli słucha się
konuje się dystans czasowy i przestrzenny między wypowiedzi bardzo szybkiej lub nienaturalnie spo-
nadawcą i odbiorcą), receptor (system zmieniający wolnionej, często  gubi się wątek i pojawiają się
sygnały emitowane w formie pewnej energii ponow- trudności z jej odbiorem. Jest to dowód na to, jak
nie w informację) oraz cel (odbiorca lub grupa od- ważne jest zachowanie w wypowiedziach słow-
biorców, do których przekaz był  wysłany ). nych odpowiedniej struktury czasowej.
Dla każdego człowieka i tylko dla człowieka Warunkiem rozumienia mowy jest rozpozna-
język jest nośnikiem aktywności umysłu i komu- wanie odpowiedniej kolejności fonemów (podsta-
nikacji. Sapir [8] stwierdza, że  język jest proce- wowych składników mowy). Zakłócenie ich se-
sem komunikacji par excellence w każdym znanym kwencji powoduje niemożność recepcji kierowa-
społeczeństwie i  każdy wzorzec kulturowy i każ- nych do odbiorcy wypowiedzi. Do poprawnego
dy pojedynczy akt zachowania społecznego expli- podania następstwa potrzebna jest przerwa 20 30 ms.
cite i implicite pociąga za sobą komunikację . Ję- Analiza spektrograficzna (widmowa) spółgłosek
zyk jest nośnikiem nie tylko komunikacji interper- zwartych wykazała, że różnią się one wyłącznie
sonalnej, lecz także intrapersonalnej. Ten język 30 40-milisekundową strefą przejścia [12]. Prze-
wewnętrzny antycypuje, programuje oraz kieruje ciętna sylaba w wypowiedziach trwa średnio 200
zachowaniem wewnętrznym i zewnętrznym [9].  250 ms [13]. Można więc oczekiwać, że zaburze-
Aby człowiek mógł w pełni uczestniczyć nie przekazu informacji w zakresie kilkuset mili-
w komunikacji językowej, musi posiadać pewnego sekund przejawi się w recepcji i percepcji sylab.
rodzaju kompetencje i sprawności, które stanowią Obserwacja osoby mówiącej ukazuje, że płyn-
dwie strony tego samego zjawiska. Wzajemnie siÄ™ na wypowiedz
ma określoną segmentację czasową.
warunkują tak, że kompetencje, które są wiedzą, Po grupie wyrazów zazwyczaj następuje krótka pau-
nie mogą się pojawić w ludzkim umyśle bez okre- za potrzebna mówiącemu do zastanowienia się nad
ślonych sprawności [10]. W procesie komunikacji następną frazą, a słuchaczowi  do odbioru i kon-
uczestniczą trzy rodzaje kompetencji: językowa solidacji [14]. W badaniach empirycznych wykaza-
(nieuświadomiona wiedza na temat zasad budowa- no, że występuje 2 3-sekundowa segmentacja płyn-
nia zdań gramatycznie poprawnych), komunika- nej mowy i jest ona niezależna od języka, jakim po-
cyjna (wiedza na temat zasad użycia języka w gru- sługiwały się badane osoby (niemieckim, angiel-
pie społecznej zdobywana w procesie socjalizacji), skim, chińskim, polskim). Taka struktura czasowa
kulturowa (wiedza na temat zjawisk rzeczywisto- jest uwarunkowana procesami integracyjnymi za-
ści) [11]. Warunkiem opanowania zarówno komu- chodzącymi w mózgu. Ta zdolność integrowania in-
nikacyjnej, jak i kulturowej kompetencji jest wczeÅ›- formacji w 2 3-sekundowe jednostki wyznacza
www.um.viamedica.pl
67
Udar Mózgu 2005, tom 7, nr 2
granice subiektywnego przeżywania teraz
niejszości, go obszaru płata czołowego (przednie obszary mowy
czyli tak zwane poczucie  teraz [15]. z okolica Broca) odpowiadajÄ… za nadawanie mowy.
Jednocześnie, wykonując jakąś czynność, na Części płatów skroniowego, ciemieniowego i poty-
przykład rozmawiając z kimś lub słuchając muzy- licznego (tylne obszary mowy z okolicą Wernicke-
ki, człowiek nie identyfikuje poszczególnych fone- go) realizują odbiór mowy. Dotyczy to półkuli le-
mów, słów, dz
więków, ale odbiera informację jako wej, dominującej w regulacji procesów językowych
całość. Wskazuje to, że prawdopodobnie istnieje ko- u osób praworęcznych. Obecnie w klasyfikacjach
lejny mechanizm, zwany integracyjnym, który sca- afazji korzysta się z osiągnięć współczesnych dys-
la poszczególne wydarzenie w większe  paczki . cyplin z zakresu językoznawstwa, psychologii, neu-
Trwa to 2 3 sekundy [16]. Frazowanie jest niezwy- ropsychologii, neurolingwistyki, neurosocjologii
kle ważne w poprawnym wysławianiu się i uczą się i neurobiologii przy opracowaniu taksonomii [21].
go osoby profesjonalnie posługujące się mową. Śred- Badania eksperymentalne osób z jednostron-
nia prędkość mówienia w mowie płynnej wynosi nym ogniskowym uszkodzeniem mózgu wykaza-
około 4 syl/s (sylab na sekundę) [17]. Zatem w cza- ły, że zaburzeniom językowym towarzyszą niekie-
sie 3 sekund człowiek wypowiada około 12 sylab dy deficyty w przeżywaniu czasu: u osób z afazją
ciągu fonicznego. Po tych 3 sekundach zdolności in- czuciową (Wernickego) zaburzony jest zegar mili-
tegracyjne wyczerpują się, a w świadomości zajmuje sekundowy (osoby te potrzebowały 2-krotnie dłuż-
miejsce nowa informacja, czyli tak zwane nowe  te- szego odstępu oddzielającego dwa dz
więki, aby
raz . Owe 3 sekundy wyznaczają zatem górną gra- móc podać ich poprawną kolejność), natomiast
nicÄ™ integracji bodz
ców. Mimo występowania opi- osoby z afazją motoryczną (Broca), u których nie-
sanej wyżej segmentacji i  pokawałkowaniu na prawidłowo funkcjonuje zegar sekundowy, wyka-
3-sekundowe odcinki czasowe, ma się poczucie, że zywały istotne zaburzenia operowania mechani-
czas płynie w sposób ciągły. Można zatem przypusz- zmem integracyjnym [16].
czać, że poczucie ciągłości zapewnia następny me- Można zatem stwierdzić, że osoby z afazją
chanizm mózgowy. Kolejne 3-sekundowe  wyspy Wernickego wykazują deficyty w zakresie rozróż-
czasu zawierają treści, które są ze sobą powiązane niania sekwencji zdarzeń oraz zaburzenia w zakre-
semantycznie w sensowny łańcuch myślowy. Re- sie słuchu fonematycznego, czyli zdolności anali-
lacje treściowe łączące kolejne  teraz dają poczu- zy i syntezy dz
więków mowy. Następstwem tego
cie upływu czasu i jego ciągłości [18]. jest upośledzenie rozumienia mowy.
Zatem, aby informacje mogły być dobrze przy- Osoby z afazją Broca, choć stosunkowo dobrze
swajane, muszą być spełnione warunki: rozumieją mowę, mają trudności z płynnym wysła-
" czas przekazywania informacji nie może być wianiem się. Typowy jest dla nich drastyczny uby-
zbyt długi; tek fluencji słownej i agramatyzm. Zaburzona jest
" szybkość przekazywania informacji nie może więc fraza, która u zdrowego człowieka ma 3-sekun-
być zbyt duża. dową segmentację podyktowaną działaniem mecha-
Informacje ustne zwykle sÄ… automatycznie nizmu integracyjnego.
przekazywane w taki sposób, że czas wypowiedzi Zauważono również, że osoby z afazją, u któ-
jednej frazy wynosi 5 sekund. Szybkość przekazu rych występują trudności realizacyjne lub percep-
to około 2,5 słowa/s (słowa na sekundę), czyli około cyjne w komunikowaniu się językowym, wytwa-
4 5 syl/s [19]. Taka długość przekazywanej infor- rzają swoiste mechanizmy kompensacyjne. Spo-
macji i szybkość nadawanego  materiału słowne- śród ograniczonego inwentarza środków języko-
go odpowiada przeciętnej pojemności pamięci wych wydobywają te, które najlepiej realizują daną
krótkoterminowej zdrowego człowieka. intencję komunikacyjną lub wytwarzają inne pa-
rajęzykowe i niejęzykowe sposoby komunikowa-
nia siÄ™. SÄ… to: kod proksemiczny i kinezyczny, ge-
Komunikowanie się osób z afazją
sty, mimika, pozycja ciała, nieartykułowane dz
wiÄ™-
po udarze mózgu
ki (śmiech, westchnienia, kontakt wzrokowy i do-
Afazja to spowodowane organicznym uszko- tykowy) [22, 23].
dzeniem odpowiednich struktur mózgowych, czę-
ściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów
Zalecenia wspomagajÄ…ce komunikowanie siÄ™
programujących czynności nadawania i odbioru
mowy [20]. Klasycy badań nad afazją Broca i Wer- Jak już wcześniej powiedziano, afazja jest za-
nickego wyodrębnili dwa typy afazji na podstawie burzeniem czynności komunikowania się  szcze-
odmienności objawów i korelacji anatomicznych. gólnie istotnych, gdy chodzi o udział danej osoby
Obszary mowy obejmujące korowe struktury tylne- w życiu społecznym. Pacjent z afazją jest osobą nie-
www.um.viamedica.pl
68
Barbara Koc-Kozłowiec, Komunikowanie się chorych z afazją po udarze mózgu
pełnosprawną. Podobnie jak u innych osób niepeł- Powyższe zadania rodzina może zrealizować
nosprawnych, również u osób z afazją obserwuje przez: spokojne, cierpliwe wysłuchanie (należy
się wiele typowych reakcji na niepełnosprawność, dłużej czekać na słowa i nie podpowiadać słów tak
takich jak: ucieczkę przed trudnościami, rezygna- długo, jak długo osoba z afazją się zastanawia), nie-
cję z podejmowania wysiłków w celu porozumie- poprawianie słów z
le artykułowanych w czasie wy-
wania się z otoczeniem, stany depresyjne, przeży- powiedzi, lecz koncentrowanie się i nadążanie za
wanie silnych lęków itp. We wszystkich tych sta- treścią wypowiedzi, a po zakończeniu  wypowie-
nach nierozerwalnie uczestniczy rodzina. Natural- dzi wskazane jest podanie (wielokrotnie) popraw-
ne więzi rodzinne, w jakich uczestniczy osoba nego brzmienia danego słowa; uważne obserwowa-
z afazjÄ…, sÄ… najistotniejszym elementem systemu nie osoby, czyli zwracanie uwagi na gesty, mimi-
wsparcia społecznego, jakiego potrzebuje chory kę lub wskazane przedmioty;  myślenie razem
z uszkodzeniem mózgu. z osobą z afazją. Niejednokrotnie po nieudanych
O tym, że należy edukować rodzinę w zakresie próbach słownego porozumiewania się chory
wiedzy o afazji i możliwościach terapii mowy, wska- z afazją zaczyna unikać komunikowania się; taki
zują badania 59 rodzin. W badanej grupie wyodręb- stan rzeczy może dodatkowo doprowadzić do lęku
niono rodziny osób z afazją motoryczną (33 rodzin), przed mówieniem  logofobii. Zatem wskazane
osób z afazją czuciową (14 rodzin) i osób z afazją jest zachęcanie osoby z afazją do nawiązywania
mieszaną (12 rodzin). W karcie wywiadu z rodziną kontaktu. Jeśli wystąpią  zablokowania (długa
chorego zanotowano dane dotyczące: miejsca za- pauza w mówieniu) lub perseweracje (powtarza-
mieszkania, wykształcenia rodziny, wiedzy rodzi- nie np. sylab: na-na-na, wyrazów: tam-tam-tam),
ny na temat afazji, wiedzy na temat możliwości te- trzeba je przełamywać, podpowiadając słowa,
rapii mowy oraz deklarowanej chęci współpracy a perseweracje przerywać. Nade wszystko nie wol-
rodziny w terapii. Miejscem zamieszkania 11 rodzin no rezygnować  należy zadać sobie trud i prze-
było miasto, 48 rodzin mieszkało na wsi. Wykształ- znaczyć więcej czasu na odbiór komunikatu.
cenie podstawowe miało 35 rodzin, średnie 15,
a wyższe  9 rodzin. Wiedzę na temat istoty afazji Propozycje do programu edukacji rodziny
oceniano w skali 4-stopniowej  od niedostatecznej jako mówcy
przez dostatecznÄ… i dobrÄ… do bardzo dobrej. Niedo- Cel edukacyjny: efektywne nadawanie komu-
stateczną wiedzą o afazji legitymowało się 49 rodzin, nikatu.
dostateczną  5, dobrą  4 rodziny i 1  wiedzą Zadania rodziny (lub innego mówcy):
bardzo dobrą. Wiedzą na temat możliwości terapii " stwarzanie korzystnych warunków do komu-
mowy rodziny chorych dysponowały w podobnym nikowania się;
zakresie, jak na temat istoty afazji. Ta korelacja " podtrzymanie intencji komunikowania siÄ™
między wiedzą o istocie afazji i możliwościach te- u chorego z afazją.
rapii wydaje się być w tym miejscu uzasadniona. Powyższe zadania rodzina może zrealizować
Wszystkie rodziny deklarowały chęć współpracy poprzez: unikanie mówienia do osoby z afazją wraz
w terapii [24]. Uzyskane wyniki badania wskazują z innymi głośnymi rozmowami w tle (głośne  tło
wyraz
nie na potrzebÄ™ pomocy osobie z afazjÄ… i jej utrudnia choremu percepcjÄ™ dz
więków); wolne,
rodzinie. Jeżeli rodzina ma podjąć (chce i może) spokojne i wyraz
ne mówienie (wyraz
ne to nie zna-
takie zadanie, powinna być objęta programem edu- czy przesadnie głośne) z uwzględnieniem frazowa-
kacyjnym. nia i mniejszej liczby sylab (około 6 sylab w cza-
Zalecenia wspomagające komunikowanie się sie 3 sekund), zastosowanie pytań rozstrzygnięcia,
z osobą z afazją to programy edukacyjne dla rodzin czyli takich, na które można odpowiedzieć  tak
jako słuchaczy i mówców. Powstały one w opar-  nie  ten rodzaj pytań jest bardziej zrozumiały;
ciu o wiedzę i kliniczną praktykę logopedyczną. wymawianie zdań wzmacnianie gestem, mimiką,
obrazem, dodatkowe (szczególne) zalecenia (dosto-
Propozycje do programu edukacji rodziny sowane do indywidualnych zaburzeń chorego) ro-
jako słuchacza dzina chorego z niedowładem połowiczym prawo-
Cel edukacyjny: usprawnienie percepcji nada- stronnym po udarze mózgu i z afazją powinna
wanego komunikatu. otrzymać przy wypisie pacjenta ze szpitala (przy
Zadania rodziny (lub innego odbiorcy): założeniu, że prowadzono terapię mowy). Mają one
" stworzenie osobie z afazjÄ… korzystnych warun- na celu przygotowanie rodziny i takiej osoby do
ków wypowiedzi; warunków domowych; ogólne zalecenia dla rodzin
" podtrzymanie chęci nawiązywania kontaktu (zajęcie należnej postawy) można ująć następują-
przez chorego. co: starać się zagwarantować choremu z afazją kon-
www.um.viamedica.pl
69
Udar Mózgu 2005, tom 7, nr 2
tynuowanie terapii mowy lub utrwalać ćwiczenia ową niezaburzoną intencjonalność i odpowiedzial-
prowadzone w warunkach szpitalnych. Stosować ność za losy drugiego człowieka, zaproponowano
techniki usprawniajÄ…ce komunikowanie siÄ™ zawar- programy edukacyjne wspomagajÄ…ce proces komu-
te w programach edukacji rodziny jako słuchacza nikowania się. Są one przykładem formalnego sys-
i mówcy. Zaakceptować osobę z afazją jako niepeł- temu wsparcia dla osób z afazją i ich bliskich. Po-
nosprawną, co znaczy okazywanie choremu życz- zwalają  odnalez
ć się i na skutek sprzężenia
liwości i chęci niesienia pomocy. Tak wytworzo- zwrotnego mogą uruchomić mechanizm autoak-
na atmosfera życzliwości i zrozumienia może po- tywności. Ma to szczególne znaczenie w obecnej
móc w porozumiewaniu się. Zorganizować chore- sytuacji opieki zdrowotnej w Polsce. Hospitaliza-
mu czas wolny, na przykład ćwiczenia prowadzić cja pacjenta po udarze mózgu trwa na oddziale
w takim samym czasie, w jakim odbywały się one neurologicznym około 2 tygodni. Następne 2 tygo-
w szpitalu i zachęcać do kontynuowania ćwiczeń dnie przebywa on na oddziale rehabilitacji (pod
(np. grafomotoryki ręki lewej). Aktywizować cho- warunkiem, że nie ma innych przeciwwskazań, np.
rego przez wspólne oglądanie czasopism, słucha- kardiologicznych). Tylko takie świadczenia są po-
nie radia itp. Podtrzymywać kontakty społeczne, krywane z Narodowego Funduszu Zdrowia. Po tym
jakie pacjent z afazją miał przed chorobą, na przy- okresie pacjent i jego rodzina pozostają tylko pod
kład z dalszą rodziną, sąsiedzkie, parafialne; nie opieką lekarza rodzinnego. Osobom z afazją po
izolować! udarze mózgu nie zapewnia się dalszej logopedycz-
nej bÄ…dz
psychologicznej terapii mowy i rehabilita-
cji ruchowej. Dotyczy to głównie mieszkańców
Podsumowanie
małych miast czy wsi. W dużych ośrodkach miej-
Komunikowanie się to proces przebiegający skich problem ten też nie jest należycie rozwiąza-
w czasie, zorientowany na cel oraz uwarunkowa- ny (przykładowo w Niemczech tego typu świadcze-
ny kompetencjami rozmówców. Uszkodzenie lewej nia pokrywane są z funduszu Krankenkasse  te-
półkuli mózgu powoduje afazję, zaburzenie kom- rapeuci prowadzą terapię w domu chorego).
petencji językowych, komunikacyjnych oraz zmia- Zaproponowane programy edukacyjne uspraw-
ny w  odbieraniu czasu. U tych chorych jest na- nią komunikowanie się z osobą dotkniętą afazją,
tomiast zachowana pragmatyka komunikowania ale to za mało. Należy pomóc tym chorym i ich ro-
się, czego nie obserwuje się przy uszkodzeniach dzinom w sposób systemowy. Mogą tego dokonać
prawej półkuli mózgu [25]. Pragmatyka (od staro- jedynie osoby z odpowiednią wiedzą, które będą
greckiego pragma: czynić, działać) to intencjonal- chciały jej użyć w celu zmniejszenia cierpienia.
ność procesu porozumiewania się. Uwzględniając Ponadto potrzebne są warunki, aby mogły to czynić.
14. Poppel E.: Temporal mechanisms in perception. International
Piśmiennictwo
Journal of Neurobiology 1994, 37, 185 202.
1. Kirenko J.: Nie jesteś sam. Wyd. Regionalny Ośrodek Polityki 15. Poppel E.: Mózg  tajemniczy kosmos. PIW, Warszawa 1998.
Społecznej i Zatrudnienia Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, 16. Szeląg E., Kowalska J.: Zegar naszego mózgu a kształtowanie
Lublin 2002. percepcji słuchowej. Kosmos 1998, 47, 3, 277 286.
2. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika po- 17. Koc-Kozłowiec B., Adamczyk B.: Fonetyczna analiza jąkania.
mocy społecznej. PZWL, Warszawa 1996. Logopedia 1991, 18, 59 64.
3. Szymczak M. (red.).: Słownik języka polskiego. PWN, Warsza- 18. Szeląg E.: Neuropsychologiczne podłoże mowy. W: Górska T.,
wa 1983. Grabowska A., Zagrodzka J. (red.). Mózg a zachowanie. PWN,
4. Kaczmarek B.: Mózg, język, zachowanie. Wyd. UMCS, Lublin 1998. Warszawa 1997.
5. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 1995, 25. 19. Raifenschneider D.: Geistig fit in 10 Minuten. Bassermann sche
6. Nęcki Z.: Komunikacja międzyludzka. Wyd. Profesjonalnej Verlagsbuchhandlung. Niedernhausen 1998.
Szkoły Biznesu, Kraków 1996. 20. Maruszewski M.: Mowa a mózg. PWN, Warszawa 1970.
7. PÄ…chalska M.: Kompleksowy model rehabilitacji chorych z og- 21. Herzyk A.: Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje
niskowym uszkodzeniem mózgu i afazją całkowitą. Wyd. AWF zespołów zaburzeń. Logopedia 2000, 28, 85 104.
Kraków, Kraków 1986. 22. Pąchalska M.: Afazjologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-
8. Sapir E.: Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje. PWN, -Kraków 1999.
Warszawa 1987. 23. Panasiuk J.: Strategie komunikacyjne w przypadkach afatycz-
9. Wygotski L.: Myślenie i mowa. PWN, Warszawa 1989. nych zaburzeń mowy. W: Borkowska Z., Szepietowska E. (red.).
10. Grabias S.: Mowa i jej zaburzenia. Logopedia 2000, 28, 9 35. Diagnoza neuropsychologiczna. Wyd. UMCS, Lublin 2000.
11. Grabias S.: Język w zachowaniach społecznych. Wyd. UMCS, 24. Koc-Kozłowiec B.: Funkcja agosu wobec osób z afazją w rodzin-
Lublin 1997. nym środowisku wychowawczym. W: Nowak M., Ożóg T.,
12. Tallal P., Miller S., Bedi G., Byma G.: Language comprehension Rynio A. (red.). W trosce o integralne wychowanie. Wyd. KUL,
in language  learning compaired children improved with ac- Lublin 2003.
coustically modified speech. Science 1996, 271, 81 84. 25. PÄ…chalska M., MacQueen B.D.: Rozpad pragmatyki u chorych
13. Yalls J., Shaw H., Simon M.: Voice onset time production in z uszkodzeniem prawej półkuli mózgu. W: Herzyk A., Daniluk B.
older and younger female monozygotic twins. Folia Phoniatrica (red.). Jakościowy opis w neuropsychologii klinicznej. Wyd.
et Logopaedica 2004, 56, 165 169. UMCS, Lublin 2002.
www.um.viamedica.pl
70