Udar Mózgu
2002, tom 4, nr 1, 33 38
Copyright © 2003 Via Medica
ISSN 1505 6740
PRACA POGL
DOWA
Aktualne metody usprawniania ruchowego chorych po udarze mózgu
Current methods of kinesitherapy after stroke
Józef Opara
 Repty  Górnośląskie Centrum Rehabilitacji w Tarnowskich Górach
________________________________________________________________________
Streszczenie
W pracy omówiono najczęściej obecnie stosowane metody usprawniania ruchowego chorych po udarze mózgu: propriocep-
tywnego torowania Kabata (PNF), metodę Bobathów (NDT), a także metodę wymuszenia ruchu (CIT). Bardziej szczegółowo
opisano tę ostatnią. Jest ona stosunkowo nową metodą rehabilitacji, opierającą się na wymuszeniu posługiwania się
kończyną niedowładną poprzez unieruchomienie kończyny zdrowej u chorych z niedowładem połowiczym. Metoda ta,
zapoczątkowana w drugiej połowie lat 90. przez prof. Tauba i wsp., jest rodzajem terapii behawioralnej. Najczęściej stosuje
się ją w rehabilitacji osób po udarze mózgu, zwłaszcza u starszych chorych, unieruchamiając kończynę zdrową przez kilka
godzin dziennie w ciągu 2 3 tygodni. Opracowano specjalne zestawy ćwiczeń. Aktualnie prowadzi się badania w 2 ośrod-
kach niemieckich: w Jenie i w Berlinie, oraz w 7 ośrodkach amerykańskich nad zastosowaniem CIT u chorych po upływie
3 6 miesięcy od wystąpienia udaru. Liczba doniesień na ten temat wzrasta.
Słowa kluczowe: czynności życia codziennego, metoda wymuszenia ruchu (CIT), kinezyterapia, rehabilitacja, udar mózgu
____________________________________________________________________________
Abstract
In this overview report current methods of kinesitherapy after stroke has been presented.
The Proprioceptive Neuromuscular Facilitation (PNF) (following Kabat), NeuroDevelopmental Treatment (NDT-Bobath) and
Constraint-Induced Movement Therapy (CIT according to Taub) has been discribed. To this last one the special attention has
been paid.
CIT is a relatively new method of rehabilitation in which using affected limb is constraint by immobilisation of healthy
extremity. This method is a kind of the behavioral therapy. Mainly that method is used in rehabilitation after stroke aspecialy
in the older patients. The healthy upper limb uses to be immobilised for couple of hours per day during two or three weeks.
Some special exercises has been worked out. Currently in two german centers (Jena and Berlin) and in seven american
centers the scientific evaluation on using CIT in stroke patients from three to six month after onset are being performing. The
amount of scientific reports on this subject is still growing up.
Key words: activities of daily living, Constraint-Induced Movement Therapy (CIT), kinesitherapy, rehabilitation, stroke
siÄ™ z teorii neurorozwojowej [5, 6]. Stosuje siÄ™ tak-
Wstęp
że wiele innych metod opisanych m.in. przez Si-
Głównymi wskazaniami do rehabilitacji u cho- gne Brunnström, Margaret Rood i Edmunda Jacob-
rych po udarze mózgu są niedowład połowiczy sona, jednak dwie wcześniej wymienione stały się
i afazja. W nowoczesnej rehabilitacji wykorzystu- najbardziej popularne. Nadrzędnym celem jest
je się najnowsze doniesienia dotyczące plastycz- uzyskanie możliwie jak największej samodzielno-
ności mózgu [1 3]. Podstawą rehabilitacji jest ki- ści w wykonywaniu czynności życia codziennego.
nezyterapia  u chorych z niedowładem połowi- Podstawowe metody kinezyterapii uzupełnia się
czym najczęściej stosuje się metodę Kabata  pro- innymi metodami, takimi jak metoda biologiczne-
prioceptywnego torowania (PNF, Proprioceptive go sprzężenia zwrotnego (bio-feedback), umożli-
Neuromuscular Facilitation) [4], i metodę Bobathów wiająca samokontrolę podczas wykonywania zada-
(NDT, NeuroDevelopmental Treatment) wywodzÄ…cÄ… nia i przyznajÄ…ca nagrodÄ™ za jego wykonanie ( mar-
chewka ), czy też funkcjonalna elektrostymulacja
(FES, functional electrical stimulation).
Adres do korespondencji:
Prof. nadzw. dr hab. med. Józef Opara
 Repty Górnośląskie Centrum Rehabilitacji
Metoda proprioceptywnego torowania (PNF)
ul. Śniadeckiego 1, 42 604 Tarnowskie Góry
tel.: [phone] w. 280, 384 62 87; faks: [phone]
Metoda proprioceptywnego torowania (uła-
w. 289, 285 41 23
e-mail: [e-mail]
twiania) znana obecnie powszechnie jako PNF
Praca wpłynęła do Redakcji: 17 czerwca 2002 r.
(Proprioceptive Neuromuscular Facilitation) zosta-
Zaakceptowano do druku: 07 lutego 2003 r.
www.um.viamedica.pl
33
Udar Mózgu 2002, tom 4, nr 1
ła opracowana w 1946 roku w kalifornijskim Cen- pozycji ciała w łóżku, przygotowanie do siadania,
trum Rehabilitacji Fundacji Kaisera przez czeskie- stania i chodzenia, usprawnianie kończyny górnej,
go neurofizjologa Hermana Kabata i fizjoterapeut- pracę nad kontrolą kończyny dolnej, ćwiczenia
kę Voss. W póz
niejszych latach dość duży wkład równowagi. W drugim etapie usprawniania chore-
w jej rozwój wnieśli m.in. Knott i Viela [6]. Używa go po udarze, kiedy zaczyna się już pojawiać spa-
się także nazwy  metoda wzorców (pattern me- styczność, zmierza się do wykonywania ćwiczeń
thod). Wywodzi się ona ze spostrzeżenia, że ruchy przez pacjenta znajdującego się w pozycji siedzą-
stosowane w kinezyterapii najczęściej nie pokry- cej i pionowej, przechodząc stopniowo do ćwiczeń
wają się z naturalną codzienną pracą mięśni. Za- chodu.
uważono, że ruchy wykonywane w pracy i życiu W etapie trzecim uwaga koncentruje się na
codziennym mają charakter diagonalny i spiralny, lokomocji i funkcji kończyny górnej. Etap czwarty
nie odbywają się tylko w jednej płaszczyz
nie. Pod- polega na dalszym doskonaleniu funkcji ręki.
stawą metody są złożone wzorce ruchowe. Opra-
cowano wzorce dla kończyny górnej, kończyny
Metoda wymuszenia ruchu (CIT)
dolnej, szyi i głowy. Istotnymi elementami ćwiczeń
są: pozycja wyjściowa, kierunek ruchu, rozciągnię- Metoda wymuszenia ruchu (CIT, Constraint-
cie mięśni, ciąg, nacisk, wzmocnienie aktywności -Induced Movement Therapy) jest stosunkowo
mięśni z wykorzystaniem mechanizmów odrucho- nową metodą rehabilitacji, opierającą się na wy-
wych, opór, chwyt oraz kolejność pracy mięśni. muszeniu posługiwania się kończyną niedowładną
Jako techniki PNF stosuje się opór bezpośredni, poprzez okresowe unieruchomienie kończyny
powtarzane skurcze, zwroty (zmiana kierunku ru- zdrowej u chorych z niedowładem połowiczym.
chu na przeciwny) i rytmiczną stabilizację. Kolej- Przetłumaczenie tego określenia na język polski
nym elementem metody Kabata sÄ… techniki rozluz
- jest dość trudne  w języku polskim słowo  tera-
niające. pia nie ma tak szerokiego znaczenia jak w języku
angielskim, najczęściej używają go psycholodzy.
W angielskiej nazwie tej metody użyto słowa  te-
Koncepcja neurorozwojowa Bobath
rapia , ponieważ zarówno jej twórca, jak i niektó-
Twórcami tej metody byli Berta i Karel Bobath, rzy jego współpracownicy z Uniwersytetu Alaba-
nazwali jÄ… usprawnianiem neurorozwojowym ma w Birmingham i stosujÄ…cy tÄ™ metodÄ™ w Niem-
(NDT, NeuroDevelopmental Treatment). Wykorzy- czech sÄ… psychologami. Constraint oznacza w jÄ™-
stuje ona ocenę stopnia dojrzałości ośrodkowego zyku angielskim  przymus lub  ograniczenie ,
układu nerwowego (OUN) do wczesnego wykrywa- zatem w języku polskim najlepszym odpowiedni-
nia zaburzeń ruchowych [7]. Podstawą tej metody kiem nazwy tej metody byłoby określenie: metoda
jest zgodność ćwiczeń z naturalnym rozwojem ru- wymuszania ruchu (lub metoda ruchu wymuszo-
chowym człowieka. Autorzy wyszli z założenia, że nego). Innym pojęciem stosowanym do nazwania
istotą deficytów ruchowych powstałych w wyni- tej metody jest Forced Use Therapy (FUT), co ozna-
ku uszkodzenia OUN jest zaburzenie odruchów cza wymuszone użycie. Metodę CIT zaczęli stoso-
postawy służących do koordynacji ruchów w prze- wać w połowie lat 90. prof. Taub i jego współpra-
strzeni i ich kontroli w stosunku do otoczenia. Po- cownicy. Już pod koniec lat 70. przeprowadzili oni
przez zmianę patologicznych wzorców postawy eksperyment, który polegał na denerwacji pola re-
(hamowanie) można więc wpływać na przywróce- prezentacji kończyny górnej w korze ruchowej. Za-
nie prawidłowego napięcia mięśni i uzyskiwać obserwowali, że można zmusić małpę do wykony-
zróżnicowane ruchy czynne (torowanie, ułatwia- wania ruchów kończyną poddaną odnerwieniu afe-
nie). Hamowanie oparte jest na zmianie ułożenia rentnemu, jeżeli ograniczy się lub całkowicie unie-
punktów kluczowych głównych (głowa, szyja, ob- możliwi ruchy kończyną zdrową [8, 9].
ręcz barkowa, obręcz biodrowa) i punktów kluczo- Metoda ta jest rodzajem terapii behawioralnej.
wych pomocniczych (nadgarstek, stopa, palce) [6]. Ma ona na celu zwalczenie niekorzystnego zjawi-
W zależności od stanu pacjenta wyróżnia się 4 eta- ska obserwowanego po odnerwieniu kończyny,
py ćwiczeń. W okresie pierwszym  wczesnym  zwanego wyuczonym nieużywaniem. Początkowo
bezpośrednio po zachorowaniu, kiedy niedowła- metodę zastosowano w przypadku niedowładu
dy i porażenia mają jeszcze charakter wiotki, szcze- kończyny górnej u osób po udarze. W okresie póz
-
gólną uwagę zwraca się na właściwe ułożenie pa- niejszym opracowano modyfikację w odniesieniu
cjenta w łóżku i układ ciała w różnych pozycjach. do kończyny dolnej. W następnych latach rozsze-
Pozycję ciała zmienia się co 2 godziny. Kinezyte- rzono wskazania do stosowania metody CIT u cho-
rapia w tym okresie obejmuje ćwiczenia zmian rych po urazie czaszkowo-mózgowym, u dzieci
www.um.viamedica.pl
34
Józef Opara, Metody usprawniania ruchowego po udarze mózgu
z porażeniem mózgowym, u pacjentów z częścio- sprawiających mu problemy słów przez 4 godziny
wym uszkodzeniem rdzenia kręgowego, po złama- dziennie [20].
niu szyjki kości udowej, a w ostatnio także u cho-
rych z dystonią ogniskową i z bólami fantomowy-
Dyskusja
mi [10]. Najczęściej jednak stosuje się ją w rehabi-
litacji osób po udarze mózgu, zwłaszcza u star- Metoda CIT  nowa metoda zapoczątkowana
szych chorych, unieruchamiając kończynę zdrową przez psychologów  wydaje się jeszcze być na
na 4 9 godzin dziennie przez 2 3 tygodnie. Zwy- etapie eksperymentalnym. Należy wyjaśnić wiele
kle używa się do tego specjalnej łuski wykonanej problemów nie tylko natury medycznej, metodo-
z tworzyw termoutwardzalnych, unieruchamiają- logicznej i psychologicznej, ale także natury praw-
cej nadgarstek i palce. Można też przymocować nej i etycznej. Przede wszystkim należy skrupulat-
kończynę do tułowia za pomocą opaski elastycz- nie rozważyć wskazania i przeciwwskazania do
nej lub zastosować temblak albo chustę trójkątną. zastosowania tej metody. Wydaje się, że w głów-
Można również nałożyć na rękę grubą rękawicę jed- nym przeciwwskazaniem do zastosowania CIT
nopalcową. Ten ostatni sposób jest najbardziej bez- będzie całkowite porażenie kończyny i brak zgody
pieczny, gdyż nie zaburza funkcji utrzymania rów- pacjenta. Rodzi się wiele watpliwości, np. jak uzys-
nowagi i nie zagraża w takim stopniu jak poprzed- kać zgodę pacjenta cierpiącego na afazję? Czy wy-
nie obrażeniami podczas upadków. W pierwszych starczy wówczas zgoda opiekunów prawnych? Co
latach stosowania CIT wykorzystywano wolonta- z pacjentami wykazującymi objawy otępienia? 
riuszy do kontrolowania używania przez chorych czy ich zgoda będzie ważna z punktu widzenia
kończyny niedowładnej w wykonywaniu czyn- prawnego? Czy konieczna jest zgoda pisemna?
ności życia codziennego. Póz
niej doniesiono Metoda zawiera pewien element przymusu  zgo-
o udziale fizjoterapeutów i opracowaniu specjal- da pacjenta musi być tutaj w pełni świadoma. Sy-
nych ćwiczeń, zawierających elementy torowania tuacja staje się jeszcze bardziej zawiła, gdy u pa-
proprioceptywnego i modelowania ruchów (remo- cjenta podejrzewa się lub występuje zespół poło-
deling i shaping) [5, 10]. Obejmują one głównie ele- wiczego zaniedbywania (hemi-neglect syndrome)
menty podstawowych czynności życia codzienne- [21].
go, rozszerzonych czynności życia codziennego Page i wsp. z Centrum Kesslera w West Oran-
i terapii zajęciowej, np. gra w szachy, ćwiczenia ge w stanie New Jersey opublikowali wyniki badań
z włącznikiem, ćwiczenia z kłębkami wełny, ćwi- ankietowych na temat CIT przeprowadzonych
czenia z tablicą z pinezkami, spożywanie posiłków, wśród pacjentów, fizjoterapeutów i terapeutów
otwieranie i zamykanie szafki. zajęciowych z północno-wschodnich stanów USA.
W niektórych pracach dowiedziono za pomocą Odpowiedzi udzieliło 208 chorych i 85 terapeutów.
badań neuroobrazowych (rezonansu magnetyczne- Aż 68% pacjentów nie zaakceptowało tej metody,
go  MRI, magnetic resonance imaging), przez- zarzucajÄ…c jej zbyt restrykcyjny charakter. Terapeu-
czaszkowej stymulacji magnetycznej i badania po- ci wskazywali na zagrożenia dla bezpieczeństwa
tencjałów wywołanych przyrost objętości kory chorego i obawiali się braku zgody płatnika na za-
mózgowej ruchowej w obszarze reprezentacji sty- stosowanie CIT. Autorzy uznali, że wśród pacjen-
mulowanej kończyny [11 13]. Dotychczas nie ma tów i terapeutów utrzymuje się sceptycyzm co do
doniesień o badaniach spełniających wymogi Evi- skuteczności opisanej metody i że zachęcające wy-
dence Based Medicine, przeprowadzonych wśród niki badań eksperymentalnych mogą wykazać nie-
dużych grup pacjentów. Aktualnie trwają badania wielkie praktyczne odzwierciedlenie u ludzi w nie-
w 2 ośrodkach niemieckich: w Jenie (prof. Miltner) których środowiskach [22].
i w Berlinie, oraz w 7 ośrodkach amerykańskich W procesie kompleksowej rehabilitacji chorych
nad zastosowaniem CIT u chorych po upływie po udarze mózgu obowiązują uniwersalne priory-
3 6 miesięcy od wystąpienia udaru. Liczba donie- tety: dążenie do uzyskania możliwie maksymalnej
sień na ten temat wzrasta [14 16]. Ukazały się także niezależności chorego w wykonywaniu czynności
2 doniesienia w języku polskim (Krawczyk, życia codziennego i w lokomocji [23 25]. Wśród
Orzech) [17, 18]. czynności życia codziennego najważniejsza jest sa-
Podstawowym problemem metodycznym ba- moobsługa, a zwłaszcza spożywanie posiłków, my-
dań jest przeprowadzenie ich jako ślepej próby  cie się i ubieranie. Ustalanie celów i planowanie
stało się to przedmiotem ożywionej dyskusji na rehabilitacji powinno się odbywać z udziałem pa-
łamach miesięcznika  Stroke [19]. Doniesiono tak- cjenta i jego rodziny. Regularnie należy oceniać stan
że o zastosowaniu CIT w terapii afazji  metoda funkcjonalny chorego [23, 26]. Badacze z Birming-
ta polega na zmuszaniu pacjenta do wymawiania ham w celu weryfikacji wyników rehabilitacji me-
www.um.viamedica.pl
35
Udar Mózgu 2002, tom 4, nr 1
9. Taub E., Uswatte G., Pidikiti R.: Constraint-Induced Movement
todą CIT używają zmodyfikowanych przez siebie
Therapy: a new family of techniques with broad application to
testów: czynnościowego testu motorycznego Wolfa
physical rehabilitation  a clinical review. J. Rehabil. Res. Dev.
1999, 3, 237 251.
(Wolf Motor Function Test), testu zdolności rucho-
10. Taub E., Morris D.M.: Constraint-induced movement therapy
wej ręki (Arm Motor Ability Test) i tzw. kwestiona-
to enhance recovery after stroke. Curr. Atheroscler. Rep. 2001,
4, 279 286.
riusza oceny funkcji motorycznej (Motor Activity
11. Levy C.E., Nichols D.S., Schmalbrock P.M., Keller P., Chakeres
Log), który ocenia 30 czynności wchodzących w za-
D.W.: Functional MRI evidence of cortical reorganization in
upper limb stroke hemiplegia treated with constraint-induced
kres tzw. instrumentalnych (rozszerzonych) czyn-
movement therapy. Am. J. Phys. Med. Rehabil. 2001, 2, 4 12.
ności życia codziennego [27 29]. Modyfikacja ta
12. Liepert J., Bauder H., Wolfgang H.R., Miltner W.H., Taub E.,
Weiller C.: Treatment  induced cortical reorganization after
sprawia, że uzyskane wyniki stają się niepowtarzal-
stroke in humans. Stroke 2000, 6, 1210 1216.
ne i nieporównywalne z wynikami badań przepro-
13. Liepert J., Miltner W.H., Bauder H., Dettmers C., Taub E.,
wadzonych przez innych badaczy. Zdaniem autora Weiller C.: Motor cortex plasticity during constraint-induced
movement therapy in stroke patients. Neurosci. Lett. 1998, 1,
niniejszego opracowania najlepiej korzystać z te-
5 8.
stów powszechnie znanych i stosowanych. Ocenę 14. Kunkel A., Kopp B., Muller G., Villringer K., Villringer A., Taub
E., Flor H.: Constraint-induced movement therapy for motor
motoryczną najlepiej przeprowadzić z zastosowa-
recovery in chronic stroke patients. Arch. Phys. Med. Rehabil.
niem Zmodyfikowanej Skali Motoryczności River-
1999, 6, 624 628.
15. Miltner W.H., Bauder H., Sommer M., Dettmers C., Taub E.:
mead (RMI, Rivermead Mobility Index) [30, 31]. Sa-
Effects of constraint-induced movement therapy on patients
modzielność w wykonywaniu czynności życia co-
with chronic motor deficits after stroke: a replication. Stroke
1999, 3, 586 592.
dziennego najlepiej ocenić za pomocą Indeksu Bar-
16. van der Lee J.H., Beckerman H., Lankhorst G.J., Bouter L.M.:
thel (BI, Barthel Index) i Pomiaru Niezależności
Constraint-induced movement therapy. Phys. Ther. 2000, 7,
711 713.
Funkcjonalnej (FIM, Functional Independence Me-
17. Krawczyk M., Sidaway M.: Kliniczne efekty intensywnego
asure) [32, 33]. Rozszerzonej oceny czynności życia
leczenia ruchem pacjentów po przebytym udarze mózgu. Neu-
rol. Neurochir. Pol. 2002, supl. 1, 41 60.
codziennego i pewnych elementów jakości życia
18. Orzech J.: Metoda ograniczania i wymuszania ruchu według
najlepiej dokonać przy użyciu Wskaz
nika Aktyw-
Tauba. Rehabilitacja Medyczna 2002, 6, 2, 56 63.
19. Taub E., Uswatte G., van der Lee J.H., Lankhorst G.J., Bouter
ności Franchay (FAI, Frenchay Activities Index) [34].
L.M., Wagenaar R.C.: Constraint-Induced Movement Therapy
Do oceny funkcji ręki najlepiej użyć powszechnie
and Massed Practice. Response. Stroke 2000, 31, 983 991.
20. Pulvermuller F., Neininger B., Elbert T., Mohr B., Rockstroh B.,
znanego Testu Ręki Franchay (FAT, Franchay Arm
Koebbel P., Taub E.: Constraint-induced therapy of chronic
Test) [35]. Wyniki rehabilitacji zależą od wielu czyn-
aphasia after stroke. Stroke 2001, 7, 1621 1626.
ników, m.in. od jej intensywności [36 39]. Warto 21. Seniów J. Członkowska A.: Zespół połowiczego zaniedbywa-
nia. Charakterystyka kliniczna i postępowanie reedukacyjne.
w tym miejscu przytoczyć jeden z zapisów Dekla-
Neurol. Neurochir. Pol. 1997, 1, 145 153.
racji Helsingborgskiej, który mówi, że żadna meto- 22. Page S.J., Levine P., Sisto S., Bond Q., Johnston M.V.: Stroke
patients and therapists opinions of constraint-induced move-
da (rehabilitacji) nie może być rekomendowana jako
ment therapy. Clin. Rehab. 2002, 16, 55 60.
jedyna [40]. Należy podkreślić, że metoda CIT nie
23. Gresham G.E., Duncan P.W., Stason W.B. i wsp.: Rehabilitacja
po udarze mózgu: ocena stanu pacjenta, wskazania do rehabili-
jest metodÄ… konkurencyjnÄ… ani alternatywnÄ… w sto-
tacji i sposób postępowania. Rehab. Med. 1997, 1 (2), 13 25
sunku do metod PNF i NDT, stanowi jedynie ich
(tłum. z Clin. Practice Guidline, Topics in Stroke Rehabil. 1996,
2, 1 25).
uzupełnienie. Pozwala ona na skuteczniejszą reali-
24. Kalra L., Eade J., Wittink M.: Stroke rehabilitation units: Ran-
zację głównego celu rehabilitacji, jakim jest jak naj-
domized trials and mainstream practice. Cerebrovasc. Dis.
1996, 6, 266 271.
większa samodzielność chorego.
25. Lennon S., Hastings M.: Główne fizjoterapeutyczne wskaz
niki ja-
kości opieki nad chorymi po udarach mózgu. Rehab. Med. (Kraków)
1997, 1 (2), 27 37 (tłum. z Physiother. 1996, 12, 655 664).
Piśmiennictwo
26. Opara J.: Możliwości obiektywnej oceny wyników leczenia
1. Dimitrijević M.R.: Plastyczność układu nerwowego w procesie i rehabilitacji chorych po udarze mózgowym. Pol. Merk. Lek.
przywracania funkcji ruchowych u ludzi. Neurol. Neurochir. 1999, 36 (6), 336 339.
Pol. 1996, 30 (supl. 1), 9 16. 27. Wolf S.L.: An application of upper-extremity Constraint-
2. Mauritz K.H., Hesse S., Platz T.: Late recovery of motor func- -Induced Movement Therapy in a patient with subacute stroke.
tions. Brain Plasticity, Advances in Neurology 1997, 73, 395 Physical Ther. 1999, 9, 243 262.
 408. 28. Dromerick A.W., Edwards D.F., Hahn M.: Does the application
3. Johansson B.B.: Brain plasticity and stroke rehabilitation. of Constraint-Induced Movement Therapy during acute reha-
Stroke 2000, 31, 223 230. bilitation reduce arm impairment after ischemic stroke? Stroke
4. Grochmal S., Zielińska-Charszewska S. red.: Rehabilitacja 2000, 31, 2984 2988.
w chorobach układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1986. 29. Wolf S.L., Catlin P.A., Ellis M. i wsp.: Asessing Wolf motor
5. Lennon S., Ashburn A.: The Bobath concept in stroke rehabili- function test as outcome measure for research in patients after
tation: a focus group study of the experienced physiotherapists stroke. Stroke 2001, 32 (7), 1635 1639.
perspective. Disabil. Rehabil. 2000, 15, 665 674. 30. Collen F.M., Wade D.T., Robb G.F., Bradshaw C.M.: The River-
6. Nowotny J.: Podstawy Fizjoterapii. Tom II. AWF Katowice 2000. mead Mobility Index: a further development of the Rivermead
7. Bobath B.: Adult hemiplegia: evaluation and treatment. Heine- Motor Assessment. International Disability Studies 1991, 13,
mann Medical Books, London 1990. 50 54.
8. Taub E.: Somatosensory deafferentation research with mon- 31. Wade D.T.: Measurement in Neurological Rehabilitation. Ox-
keys: implications for rehabilitation medicine. W: Ince L.P. red.: ford University Press, Oxford 1992, 218 223.
Behavioral Psychology in Rehabilitation Medicine: Clinical Ap- 32. Mahoney F.I., Barthel D.W.: Functional evaluation: Barthel In-
plications. Williams & Wilkins, New York 1980, 371 401. dex. Maryland State Med. J. 1965, 24, 61 65.
www.um.viamedica.pl
36
Józef Opara, Metody usprawniania ruchowego po udarze mózgu
33. Hamilton B.B., Laughlin J.A.: Interrater agreement of the seven 37. Kwakkel G., Wagenaar R.C., Koelman T.W., Lankhorst G.J., Ko-
level Functional Independence Measure (FIM). Scand. J. Re- etsier J.C.: Effects of intensity of rehabilitation after stroke:
hab. Med. 1994, 26 (3), 115 119. a research synthesis. Stroke 1997, 28 (8), 1550 1556.
34. Holbrook M., Skilbeck C.E.: An activities index for use with 38. Kwolek A., Grochulska W., Małek A.: Ocena stanu chorych
stroke patients. Age Ageing 1983, 12, 166 170. z niedowładem połowiczym poudarowym i postępu w rehabili-
35. Wade D.T., Langton-Hewer R., Wood V.A. i wsp.: The hemiple- tacji. Neurol. Neurochir. Pol. 1986, 2, 246 251.
gic arm after stroke: measurement and recovery. J. Neurol. Neu- 39. Laidler P.: Rehabilitacja po udarze mózgu. PZWL, Warszawa
rosurg. Psych. 1983, 46, 521 524. 1996.
36. Kwakkel G., Wagemaar R.C.: Effect of duration of upper- and 40. Europejskie Spotkanie w sprawie ustalenia wspólnego stano-
lower-extremity rehabilitation sessions and walking speed on wiska dotyczącego postępowania w udarze mózgu, Helsing-
recovery of interlimb coordination in hemiplegic gait. Phys borg, Szwecja, 8 10 listopada 1995. Neurol. Neurochir. Pol.
Ther. 2002, 5, 432 448. 1997, supl. 1.
www.um.viamedica.pl
37