FIZYKOTERAPIA
Rehabilitacja i fizykoterapia
po udarze niedokrwiennym mózgu
Jednym z najistotniejszych elementów postępowania z chorymi po udarze mózgu jest zapewnienie ciągłej, komplekso-
wej i dostosowanej do możliwości chorego rehabilitacji. Jak najwcześniejsze wprowadzenie rehabilitacji w proces lecze-
nia chorego z udarem mózgu odgrywa decydującą rolę w uzyskaniu końcowych efektów. Często też jest ważniejsze od
prowadzonej póz
niej, nawet wieloletniej, rehabilitacji którą należy kontynuować.
horzy po udarze mózgu stanowią naj- nego po udarze można przedstawić w na- nych wskutek niedowładu mięśni gar-
Cliczniejszą grupę osób wymagających stępujący sposób: dła i krtani może wystąpić problem
rehabilitacji wśród chorych leczonych na z połykaniem pokarmu i wydzieliny
oddziałach neurologicznych. Z analizy da- Okres ostry (wiotkości) z dróg oddechowych, wymaga to sta-
nych statystycznych wynika, że około 60% I etap  rehabilitacja wczesna łego usuwania śluzu oraz dużej ostroż-
chorych po udarze ma trwałe objawy ogni- Okres ten trwa od kilku dni do kilku (1-3) ności przy karmieniu,
skowego uszkodzenia mózgu. Najczęściej tygodni. W ostrym okresie choroby postę-  pozycje drenażowe (3-5 razy dzien-
cechuje ich obecność niedowładu połowi- powanie zależy także od rodzaju (przy- nie): kończynę górną układa się z od-
czego (hemiplegia, hemiparesis), zmniej- czyny) udaru. DominujÄ… wówczas objawy wiedzionym ramieniem (65°-90°) i od-
szenie samodzielności w wykonywaniu ogólne i wiotkość mięśni. Przyjmuje się, wróconym przedramieniem, podparcie
czynności dnia codziennego, afazja oraz że okres  unieruchomienia powinien wy- pod łopatką lub temblak w profilakty-
często objawy depresji. Wszystko to razem nosić 2-5 dni w przypadku udaru niedo- ce podwichnięcia w stawie barkowym
czyni obraz chorobowy bardzo złożonym krwiennego. i uszkodzeniu stożka rotatorów. Nad-
i znacznie zróżnicowanym pod względem Cel: postępowanie terapeutyczne w tym garstek powinien być w lekkim zgięciu
stopnia ciężkości uszkodzenia mózgu i ob- okresie ma za zadanie zapobieganie odle- grzbietowym, palce również w zgięciu,
jawów obwodowych. Jednym z najistotniej- żynom, przykurczom i nieprawidłowym kciuk w przeciwstawieniu umożliwia-
szych elementów postępowania z chorymi ułożeniom kończyn oraz powikłaniom jącym trzymanie wałka lub piłeczki.
po udarze mózgu jest zapewnienie ciągłej, płucnym, regulowanie czynności pęche- Kończynę dolną układa się w ułożeniu
kompleksowej i dostosowanej do możliwo- rza moczowego oraz nawiązanie kontak- wyprostnym, nieznacznie zgiętą w sta-
Å›ci chorego rehabilitacji. Jak najwczeÅ›niej- tu z chorym wie kolanowym (okoÅ‚o 5°) i skrÄ™conÄ…
sze wprowadzenie rehabilitacji w proces W pierwszej fazie leczenia udaru mó- lekko na zewnątrz. Stopę podpiera się
leczenia chorego z udarem mózgu odgry- zgowego zabiegi rehabilitacyjne są równo- pod kątem prostym i zabezpiecza przed
wa decydującą rolę w uzyskaniu końco- znaczne z intensywną opieką pielęgnacyj- uciskiem kołdry za pomocą poduszek,
wych efektów. Często też jest ważniejsze ną. Szczególnej troski wymaga utrzymanie łusek itp. Korzystne jest również podło-
od prowadzonej póz
niej, nawet wielolet- drożności dróg oddechowych i wentylacji żenie specjalnych podkładek pod części
niej rehabilitacji, którą należy kontynu- płuc. Nieodzownym elementem są tutaj: ciała najbardziej narażone na ucisk (pię-
ować.  pozycje złożeniowe  zmiany pozycji ty, kość krzyżowa, potylica, łokcie).
W procesie kompleksowo prowadzonej dokonujemy co 2-3 godziny; najlepsze Pozostawienie porażonych kończyn w nie-
rehabilitacji zespół rehabilitacyjny powi- do pielęgnacji jest równe, płaskie łóż- korzystnym ułożeniu może prowadzić
nien dokonywać oceny uzyskanych wyni- ko z materacem przeciwodleżynowym, w ciągu kilku dni do trwałego skrócenia
ków. Najlepiej czynić to za pomocą River- ze złamanym leżem i możliwością regu- mięśni i zesztywnień stawowych. Z za-
mead Mobility Index (ocena motoryczna) lowania wysokości. Miejsca szczegól- biegów fizjoterapeutycznych szczegól-
oraz Indeksu Barthel (ocena czynności ży- nie zagrożone należy smarować tłustą nie ważne są:
cia codziennego). W pierwszym okresie maścią. W celu utrzymania odpowied-  ćwiczenia oddechowe (zapobieganie
ocenę tę przeprowadza się raz w tygodniu, nich pozycji stosuje się terapeutyczne powikłaniom płucnym)  wykonywa-
w póz
niejszym okresie terapii  co 2-4 tygo- poduszki, wałki, woreczki i różnego ro- ne 3-5 razy dziennie + oklepywanie ple-
dnie.Schemat postępowania rehabilitacyj- dzaju podkładki. U chorych przytom- ców u pacjentów pozostających w stanie
ractical Rehabilitation after Ischemic Stroke
PRehabilitation of persons after ischemic stroke of brain has
for assignment adaptation of rehabilitated person to life in so-
ciety in spite being handicap carries which disease with itself.
Rehabilitation this ill demands complex utilizations of acces-
sible methods and resources. It joins this with necessity of ar-
rangement of whole treatment, in this also improving, onto
different stages (as early as from current state of improved per-
son, and having finished on optimum state, to which we aim).
Work into bright way and transparent it introduces rehabilita-
tion conduct, which significant has onto final effect of treat-
ment and adapt is to individual needs of patient.
Ryc. 1. Prawidłowe pozycje ułożeniowe po udarze mózgu; a) ułożenie na plecach, b)
Key words: physiotherapy, rehabilitation, stroke
ułożenie na zdrowym boku, c) ułożenie na chorym boku, d) ułożenie na brzuchu
REHABILITACJA W PRAKTYCE 2/2007 35
FIZYKOTERAPIA
jęciu chorego do szpitala, poprzez ruchy  elektrostymulacji dwuelektrodowej
czynne po stronie  zdrowej i ruchy bier- mięśni  polega ona na ułożeniu dwóch
ne po stronie  chorej (porażonej). W przy- elektrod w pobliżu przyczepów mię-
padkach powikłań, szczególnie ze strony śnia.
układu krążeniowo-oddechowego, termin Ważne jest, aby zespół leczący poprzez
rozpoczęcia aktywnej kinezyterapii moż- swoje oddziaływanie nie ograniczał natu-
na przesunąć o kilka dni lub tygodni (pod ralnych możliwości pacjenta, wzmacnia-
nadzorem lekarza prowadzÄ…cego). Chorzy jÄ…c jego motywacjÄ™ podczas programo-
w dobrym stanie ogólnym (po wykonaniu wania przebiegu rehabilitacji. Właściwe
badań diagnostycznych) powinni być uru- podejście charakteryzujące się fachowo-
chamiani, łącznie ze wstawaniem z łóżka, ścią, zainteresowaniem i troską pozwala
już od 2. doby. Decyzję o uruchomieniu na nawiązanie więzi psychologicznej z pa-
podejmuje lekarz. Uruchamianie czynne cjentem. Każdy członek zespołu leczącego
rozpoczyna się od: musi zdawać sobie sprawę z faktu, iż jest
 siadania w łóżku z podpartymi pleca- w pewnym zakresie psychoterapeutą dla
mi; osoby poszkodowanej. Nawet zadawanie
 siadania z opuszczonymi nogami; bólu w trakcie prowadzonego usprawnia-
 siadania w fotelu; nia osób po przebytym udarze mózgu mu-
ciężkim, powinna być wykonywana bier-  pionizacji przy łóżku  gdy chory po- si być dla pacjenta zrozumiałe i uzasad-
na gimnastyka oddechowa, twierdza skłonność do hipotensji bądz
nione.
 ćwiczenia czynne kończyn zdrowych zapaści ortostatycznej, pionizujemy Podsumowując, warto powiedzieć,
(wykonywane 2 razy dziennie po 10- go przy pomocy stołu pionizacyjne- że przedstawienie jednolitego programu
-15 min), go pod kontrolą ciśnienia krwi i tętna. usprawniania czy systematyki ćwiczeń
 ćwiczenia bierne kończyn porażonych Przechodzenie w kolejną fazę urucha- bądz
zabiegów fizykalnych w przypadku
(wykonywane 3-5 razy dziennie  30 po- miania odbywa się, gdy pacjent przez chorego po udarze mózgu jest niezmier-
wtórzeń dla każdego ruchu w stawie przynajmniej 10-15 minut nie zgłasza nie trudne. Wynika to ze złożonej struk-
strony porażonej co 3-4 godziny, należy ww. objawów; tury i specyfiki udaru, a co za tym idzie,
pamiętać, że ćwiczenia bierne w uszko-  ćwiczeń równoważnych  stosujemy z indywidualnego podejścia do każdego
dzeniach ośrodkowego układu nerwo- wychwiania ze stanu równowagi w sie- chorego i warunków, w jakich są one prze-
wego wykonujemy od stawów proksy- dzeniu, naukę przenoszenia masy cia- prowadzane.
malnych do dystalnych, Å‚a z nogi na nogÄ™, przenoszenie w cza-
 ćwiczenia bloczkowe z taśmami do sie stania masy ciała z nogi zdrowej na Okres drugi (spastyczny)
ćwiczeń w łóżku  2-3 x dziennie nogę z niedowładem; 2 etap  regeneracyjno-kompensacyjny
po 15 min,  nauki chodu  zaczyna siÄ™ jÄ… od wy- W tym okresie prowadzi siÄ™ mobilizacjÄ™
 masaż ręczny porażonych kończyn ogól- rzucania do przodu kończyny zdro- czynnościową chorego, ćwiczenia stoso-
ny bÄ…dz
segmentarny (1-2 razy dzien- wej. Dzięki temu zwiększa się stymu- wane w pierwszym okresie są stopniowo
nie, 5-8 min). lację proprioceptywną wzbogacane i zastępowa-
Należy zwrócić szczególną uwagę na ze strony niedowład- ne przez nowe.
tylko niewielki pro-
bierną mobilizację stawu ramiennego i ło- nej kończyny dolnej, co Cel: podstawowym ce-
patki, które dość często ulegają retrakcji, ma korzystny wpływ na lem postępowania w tym
cent chorych ma
co może doprowadzić do wystąpienia do- stereotyp chodu. W tym okresie jest zwalczanie
zapewnionÄ… wcze-
legliwości bólowych. Okres wczesnej re- okresie pomocne jest spastyczności oraz zapo-
snÄ… diagnostykÄ™
habilitacji wiąże się z obniżonym napię- wykorzystywanie urzą- bieganie przykurczom
ciem mięśniowym, celowe jest więc stałe dzeń i pomocy ortope- i obniżaniu się siły mię-
i leczenie w wy-
pobudzanie aktywności ruchowej kończyn dycznych (parapiony, śniowej.
specjalizowanych
zdrowych, utrzymanie pełnego zakresu ru- poręcze, chodziki, pod-  ćwiczenia wykorzystu-
ośrodkach
chów w kończynach porażonych oraz sto- pórki itp.). W przypad- jące elementy ułatwiania
sowanie ułożeń ciała zapobiegających ku pojawienia się dużej ruchu oraz reedukacja
w póz
niejszym czasie niekorzystnemu roz- spastyczności (chód ko- chorego z wykorzysta-
wojowi nadmiernej spastyczności. Należy szący), stosujemy łuski, szyny lub obu- niem specjalnych technik torowania
również unikać zakładania kroplówek do wie korygujące ustawienie stopy; i stymulacji proprioceptywnej (Bobath,
koÅ„czyn z niedowÅ‚adem, gdyż w ten spo-  stymulacji eksteroceptywnej  wykonu- Brunnström, Kabat). MajÄ… one za zada-
sób utrudnia się właściwe ich ułożenie, wy- je się oklepywanie mięśni spastycznych nie opanowywanie masowych wzor-
konywanie ćwiczeń, a niekiedy doprowa- krótkimi, szybkimi ruchami (tapping). ców ruchowych, zmierzających do
dza się do pękania naczyń krwionośnych Stosujemy również elektrostymulację selektywizacji ruchów łokcia, ręki, ko-
i masywnych obrzęków oraz krwiaków. mięśni porażonych prądem o niskiej lana i stopy.
Usprawnianie ruchowe rozpoczyna- częstotliwości, wywołujące ruch zbli- Dobre efekty przynosi również gła-
my najpóz
niej w drugiej dobie po przy- żony do czynności fizjologicznej; skanie mięśni spastycznych, które
Stan mięśnia Czas trwania impulsu [ms] Czas trwania przerwy [ms]
Najcięższe uszkodzenie 400-600-1000 2000-5000
Ciężkie uszkodzenie 150-400 1000-3000
Åšrednie uszkodzenie 50-150 500-1000
Nieznaczne uszkodzenie 10-50 50-150
Tabela 1. Parametry impulsów trójkątnych stosowanych w leczeniu porażeń wiotkich (wg Gillerta)
Tabela zawiera jedynie dane orientacyjne. Każdy parametr należy skonsultować z lekarzem i dostosować indywidualnie dla pacjenta
36 REHABILITACJA W PRAKTYCE 2/2007
FIZYKOTERAPIA
powoduje ich zmęczenie, co prowa- powoduje zgięcie grzbietowe stopy Poprawa rokowania w udarach mózgu
dzi do deficytu energetycznego nuero- i częściowe jej nawracanie oraz zgię- jest spowodowana przede wszystkim postę-
przekaz
ników oraz stymuluje mięśnie cie w kolanie i biodrze); powaniem ogólnomedycznym, w tym sze-
antagonistyczne, przez co uzyskujemy  biofeedback EMG (celem ćwiczeń na roką i wcześnie podjętą rehabilitacją. Dlate-
krótkotrwałe obniżenie spastyczności. platformie jest uzyskanie bardziej sy- go też dzięki postępowi techniki w ostatnich
Okres ten obejmuje również aktywność metrycznego obciążania obydwu koń- latach stworzono naukowe podstawy do
pacjenta poza łóżkiem, stąd ćwiczenia czyn w pozycji wyprostowanej); właściwego stosowania pól magnetycznych
doskonalące chód, zajęcia terapii zaję-  muzykoterapia  2 razy w tygodniu po niskiej częstotliwości w medycynie, by zmi-
ciowej i ćwiczenia na macie. Pacjent 45 min. nimalizować,,straty  wynikające z przeby-
rozpoczyna samodzielne rozwijanie siły cia udaru oraz skrócić czas powrotu cho-
i sprawności upośledzonych kończyn, Okres trzeci (przewlekły) rego do samodzielnego i godnego życia.
korzystając z odpowiedniego sprzętu 3 etap  około 1 roku po zachorowaniu Wpływ pól magnetycznych na system ner-
(bloczki, ciężarki, gabinet ręki itp.) W tym okresie prowadzi się już mobili- wowy związany jest ze zwiększeniem prze-
 doskonalenie nauki chodu (na począt- zację czynnościową chorego, ćwiczenia wodnictwa międzyneuronalnego i modu-
ku krótkie dystanse po równej i płaskiej stosowane w pierwszym i drugim etapie lację aktywności neuronów. Zmienne pole
nawierzchni, stopniowo wydłużając dy- są stopniowo wzbogacane i zastępowane magnetyczne powoduje także poprawę
stans i modyfikując nawierzchnie na przez nowe. metabolizmu komórki nerwowej, zwłasz-
nierówne i pochyłe  bieżnie ruchome Cel: podstawowym celem postępowa- cza w ośrodkowym układzie nerwowym,
z regulowanym odciążaniem). Ostat- nia w tym okresie jest doskonalenie chodu poprzez zmniejszenie tonusu naczyń mó-
nim etapem jest nauka chodu po scho- i czynności kończyny górnej oraz uzyska- zgowych, zwiększenie unaczynienia tęt-
dach. nie maksymalnej samowystarczalności. nic szyjnych u tych chorych. W badaniach
Nowoczesnym postępowaniem jest  terapia zajęciowa na sali gimnastycznej obserwuje się również nasilenie procesów
w tym przypadku wprowadzanie plat-  3 razy w tygodniu po 45 min; regeneracyjnych w tkance nerwowej pod
form stabilometrycznych do diagnosty-  muzykoterapia  2 razy w tygodniu po wpływem ekspozycji pola magnetycznego.
ki i rehabilitacji zaburzeń. Pozwala to 45 minut; Poprawa kliniczna charakteryzuje się m.in.
na skuteczne badanie równowagi, do-  ćwiczenia w wodzie (temperatura 28- zwiększeniem siły mięśniowej, pojawia-
bór obciążeÅ„, daje obraz czÄ™stotliwo- -33°C); niem siÄ™ nieobecnych uprzednio ruchów
ści wychyleń oraz dokonuje stymulacji  gry i zabawy sportowe; czynnych w kończynach, a także poprawą
układu ruchu i układu nerwowego.  ćwiczenia czynności życia codzienne- zdolności lokomocyjnych i czynności zwie-
 terapia zajęciowa na sali gimnastycznej go (3 razy w tygodniu po 45 min); raczy pęcherza moczowego. Pole magne-
 3 razy w tygodniu po 45 minut.  ćwiczenia manipulacyjne poprawiające tyczne prowadzi do przyspieszenia powro-
Spośród zaopatrzenia ortopedycznego funkcje kończyny górnej w ,,gabinetach tu prawidłowej czynności w uszkodzonych
najczęściej stosuje się: łuskę dłoniową, ręki   2 razy dziennie od 5-15 minut. nerwach obwodowych. Do działów medy-
temblak, łuskę na staw kolanowy i pod- cyny fizykalnej należą m.in. magnetotera-
ciÄ…g gumowy na opadajÄ…cÄ… stopÄ™. Fizykoterapia pia i magnetostymulacja.
 metoda CIT (Constraint  Induced Mo- Czynniki fizyczne, w prze- Umowną granicę między
vement Therapy)  stosowana u osób, ciwieństwie do leków, przedstawione tymi dwiema metodami
u których wystąpiło zjawisko wyuczo- umożliwiają oddziaływa- stanowi wartość indukcji
zabiegi można
nego nieużywania; nie lecznicze na łańcu- pola magnetycznego rów-
stosować w każ-
 ćwiczenia koordynacyjno-równoważne chy ruchowe lub grupy na 100 µT  oddziaÅ‚ywanie
według Frenkla; mięśniowe w izolacji od dym programie poniżej tej wartości przy-
 ćwiczenia ogólnokondycyjne i ogólno- całego ciała i uzyskiwa- jęto określać mianem ma-
i w każdej jedno-
rozwojowe na sali gimnastycznej  2 ra- nie optymalnego rozkła- gnetostymulacji.
stce opieki zdro-
zy dziennie po 30 min; du napięć mięśniowych W tabeli 2 zestawiono
 ćwiczenia w kabinie UGUL  2 razy potrzebnych do reedu- wotnej parametry pola magne-
dziennie po 30 min (ta forma ćwiczeń kacji ruchowej pacjen- tycznego wykorzystywa-
pozwala regulować zakres ruchu i na- ta. U osób tych z dobrym ne w Pracowni Magneto-
tężenie wysiłku przez samego chorego efektem stosujemy: terapii i Laseroterapii Niskoenergetycznej
w zależności od bólu i stanu zmęcze-  kąpiele solankowe (temperatura ką- przy Katedrze i Oddziale Klinicznym Cho-
nia); pieli 34-37°C, 4-5 tygodniowo, od 15- rób WewnÄ™trznych i Medycyny Fizykalnej
 ćwiczenia w wodzie  2 razy w tygo- -20 min); Śl.AM, stosowane w terapii osób po prze-
dniu po 30 min (temperatura wody   masaże podwodne (temperatura od 32- bytych udarach mózgowych.
28-35ºC); -40°C, czas zabiegu 15-20 min); Prócz wyżej wymienionych stosujemy
 cykloergometr  raz dziennie przez  zabiegi cieplne; również:
15 minut;  kriostymulacjÄ™ (stosowanÄ… przed tera-  promieniowanie laserowe;
 elektrostymulacja FES (z chwilÄ… ode- piÄ… ruchowÄ…, od 3-5 min);  ultradz
więki;
rwania pięty od podłoża, aparat sty-  elektroterapię-elektrostymulację;  masaż klasyczny (10 zabiegów w serii,
muluje nerw strzałkowy wspólny, co  pole magnetyczne. czas  10-15 min);
Częstotliwość zabiegów
Lokalizacja aplikatora Indukcja pola Częstotliwość Przebieg pola
i czas trwania terapii
Magnetoterapia głowa 10 mT 40 Hz sinusoidalny 3 x dziennie 12 min
Magnetostymulacja aplikator kliniczny nastawy: M1P2  int. 6/7 2 x dziennie 10 min
Tabela 2. Parametry pola magnetycznego stosowane w terapii udarów mózgowych
*parametry terapii powinny być dobierane indywidualnie po konsultacji z lekarzem dla każdego pacjenta oraz w zależności od ostrej bądz
przewlekłej fazy choroby
38 REHABILITACJA W PRAKTYCE 2/2007
FIZYKOTERAPIA
 masaż podwodny (8-10 zabiegów w se- sty w niniejszym opracowaniu powinno 3. Gokkaya N., Aras M., Cardenas D., Kaya A.:
rii, czas  8-10 min, temp. wody  28- przyczynić się do wskazania drogi postę- Stroke rehabilitation outcome: the Turkish experi-
-35ºC); powania z pacjentami po udarze mózgu. ence.  Int J Rehabil Res. , 2006; 29 (2):105-111.
 masaż wirowy (10 zabiegów w serii, Powyższe zabiegi rehabilitacyjne można 4. Lai S.M., Studentski S., Richards L., Perera S.,
czas  8-10 min). stosować w każdym programie i w każdej Reker D., Rigler S., Duncan P.W.: Therapeutic
Indywidualna terapia mowy realizowa- jednostce opieki zdrowotnej. TworzÄ… one exercise and depressive symptoms after stroke.
na przez neurologopedę powinna być pro-  bazę zalecanych, podstawowych zadań  J. Am Geriatr. , 2006; 54 (2): s. 240-247.
wadzona  raz dziennie przez 20-30 min, fizjoterapeuty uczestniczÄ…cego w procesie 5. Muller I., Sabel B.A., Kasten E.: Comparison of
tuż po nawiązaniu kontaktu z chorym. usprawniania osób po przebytym udarze early and late rehabilitation of stroke and cere-
Wskazane są również indywidualne zaję- niedokrwiennym mózgu. bral trauma patients with visual field defects.
cia z psychoterapeutÄ….  Nervenarzt. , 2006; 25; s. 124-129.
Wytyczne Europejskiej Inicjatywy Uda- JAROSA
AW PASEKÄ…, ROMUALDA MUCHAÄ…, 6. Opara J., Kozubski W., Liberski P.: Podstawy re-
rowej (European Stroke Initiative  EUSI) JÓZEF OPARA², ALEKSANDER SIEROC
ą habilitacji neurologicznej. Choroby układu ner-
1
nakazują, by u każdego pacjenta z udarem SZP ITAL SP ECJALISTYCZNY NR 2 KATEDRA I KLIN IKA CHO- wowego. PZWL, Warszawa 2004. s. 561-571.
możliwie jak najwcześniej, na ile to możli- RÓB WEWN
TRZN YCH, ANGIOLOGII I MEDYCYNY FIZYKALNEJ ORAZ 7. Postępowanie w Ostrym Udarze Niedokrwiennym
we, włączać leczenie rehabilitacyjne, a in- OŚROD EK DIAGNOSTYKI I TERAP II LASEROW EJ W BYTOM IU Mózgu. Raport zespołu Ekspertów Narodowego
tensywność ćwiczeń oraz czas trwania do- KIEROWNIK KLIN IKI: Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu.
stosowywać do indywidualnych potrzeb PROF. DR HAB. M ED. DR H.C. ALEKSAN D ER SIEROC
 Neurol. Neurochir. Pol. , 2002; 4: s. 30-38.
i możliwoÅ›ci każdego pacjenta. Pomimo ² REP TY GÓRNOÅšL
SKIE CENTRUM REHABILITACJI W TAR- 8. Sieroń A., Cieślar G., Adamek M.: Magnetote-
systematycznie poprawiających się moż- NOWSKICH GÓRACH, IV ODDZIAA
REHABILITACJI SCHORZEC
NEU- rapia i laseroterapia niskoenergetyczna. Åšl.AM,
liwości opieki nad pacjentami po udarze ROLOGICZN YCH, AKAD EM IA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W KATO- Katowice 1993.
mózgu, wiele pozostaje jeszcze do zrobie- WICACH, KATEDRA FIZJOTERAP II UKA
ADU NERWOWEGO I NARZ
DU 9. Sieroń A., Cieślar G., Krawczyk-Krupka A., Bi-
nia w tym kierunku, zarówno jeżeli chodzi RUCHU.ORD YN ATOR I KIEROWNIK KATEDRY: niszkiewicz T., Bilska A., Adamek M.: Zastoso-
o kadrę medyczną, jak i czas oraz dostęp- DR HAB. JÓZEF OPARA, PROF. AWF wanie pól magnetycznych w medycynie. Wyda-
ność prowadzonych zajęć rehabilitacyj- nie II, medica press Bielsko-Biała 60-63 2002,
nych. Tylko niewielki procent chorych Wybrane publikacje s. 138-143.
ma zapewnioną wczesną diagnostykę i le- 1. Bode R.K., Heineman A.W., Semik P., Mallinson T.: 10. Sieroń A., Cieślar G., Żmudziński J.: Leczni-
czenie w wyspecjalizowanych ośrodkach. Relative importance of rehabilitation therapy char- cze działanie zmiennego pola magnetycznego
Podobnie wygląda sprawa z dostępnością acteristics on functional outcomes for persons with u chorych z póz
nymi następstwami udarów mó-
wczesnej i póz
nej rehabilitacji poudarowej. stroke.  Stroke ; 2004, 35 (11); s. 2537-2542. zgowych.  Fizjoterapia , 1994; 3-9.
Sformułowanie wytycznych postępowania 2. Dobkin B.H.: Strategies for stroke rehabilita- Pełny wykaz piśmiennictwa u autorów i w  RwP+
przedstawione w sposób jasny i przejrzy- tion.  Lancet Neurol. , 2004; 3(9); s. 528-536. (www.rehabilitacja.elamed.pl)