Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 3, 123 126
N E U R O L O G I A
Edukacja chorego po udarze mózgu
Grzegorz Kozera
Katedra i Klinika Neurologii Dorosłych Akademii Medycznej w Gdańsku
KONIECZNOŚĆ EDUKACJI CHOREGO Niedostatek zachowań prozdrowotnych w polskim
PO UDARZE MÓZGU społeczeństwie dotyczy również pacjentów z udarem
Wystąpienie poważnych, często zagrażających życiu mózgu. Modyfikacja czynników ryzyka, takich jak: styl
objawów udaru mózgu jest niespodziewane zarówno dla życia, nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe, nadużywa-
chorego, jak i dla jego rodziny. Najczęściej występuje na- nie tytoniu i alkoholu lub brak regularnych badań zapo-
gły deficyt ruchowy  niedowład lub porażenie kończy- biegawczych, jest niezbędna w profilaktyce wtórnej uda-
ny. U niektórych pacjentów dochodzi do zaburzenia kon- ru. Wskazania do stosownych zmian w tym zakresie nale-
taktu z otoczeniem (zaburzenia mowy, rozumienia, pamię- ży zawrzeć w programie edukacji poudarowej  zarów-
ci) oraz utraty kontroli nad czynnościami fizjologicznymi. no chorego, jak i jego rodziny, szczególnie w okresie po
W polskim społeczeństwie stopień edukacji medycznej pobycie w szpitalu.
jest niski, a wiedza dotycząca początkowych objawów uda- Obecnie pacjenci i ich bliscy nie mają wystarczającej
ru oraz jego powikłań  niewystarczająca. Dlatego istnieje wiedzy o zasadach organizacji opieki i rehabilitacji po-
konieczność przekazania pacjentowi w początkowym okre- szpitalnej.
sie hospitalizacji podstawowych informacji na temat przy-
czyny i objawów udaru mózgu. Należy wyjaśnić różnice CELE EDUKACJI POUDAROWEJ
między udarem niedokrwiennym (zawał mózgu) a udarem Edukację chorego po udarze mózgu należy dostoso-
krwotocznym ( wylew ). Chorego i jego opiekunów po- wać do jego stanu ogólnego i neurologicznego  do stop-
winno się poinformować o konsekwencjach udaru (ewen- nia nasilenia deficytów ruchowych oraz poznawczych.
tualnym zagrożeniu życia, trwałym kalectwie, degradacji Zakres tej edukacji powinien odpowiadać poziomowi in-
społeczno-zawodowej). Niezbędne jest także omówienie telektualnemu pacjenta i jego opiekunów, a także etapo-
planowanych badań oraz działań terapeutycznych. wi choroby. Zakres wiedzy przekazywanej osobom z nie-
Znajomość czynników ryzyka udaru mózgu w społe- wielkim ubytkiem neurologicznym może być szeroki, na-
czeństwie jest mała, zaś konieczność ich leczenia często się tomiast w przypadku chorych z dużym stopniem niepeł-
bagatelizuje. Szczególnie ważnym zagadnieniem jest nosprawności poudarowej trzeba edukować przede
uświadomienie pacjentowi i jego opiekunom znaczenia wszystkim rodzinę, opiekunów oraz lekarza podstawowej
należytej kontroli nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz opieki zdrowotnej.
innych przewlekłych chorób sprzyjających wystąpieniu Pacjent w ostrej fazie udaru powinien uzyskać podsta-
udaru mózgu. Wskazane jest przedstawienie mechani- wowe informacje o jego przyczynie, przebiegu i powikła-
zmów prowadzących do udaru, z uwzględnieniem istnie- niach. W ramach opieki poszpitalnej najistotniejsza jest
jących wcześniej jednostek chorobowych, czynników śro- wiedza na temat kontroli czynników ryzyka, sposobów
dowiskowych i stylu życia. pielęgnacji i rehabilitacji chorego oraz zmiany stylu i wa-
runków jego życia.
Edukacja pacjenta u osób samodzielnych, bez nasilo-
Adres do korespondencji:
nych deficytów ruchowych, bez zaburzeń afatycznych,
dr med. Grzegorz Kozera
Katedra i Klinika Neurologii Dorosłych
objawów zespołu otępiennego obejmuje:
Akademii Medycznej
ul. Dębinki 7, 80 211 Gdańsk
" wyjaśnienie przyczyny udaru, zapewnienie niezbęd-
tel.: [phone], faks: 0 58 349 23 20
e-mail: [e-mail]
nych informacji na temat jego przebiegu i powikłań;
Copyright © 2007 Via Medica, ISSN 1733 2346
123
www.chsin.viamedica.pl
Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 3
" ukazanie konieczności i sposobu zmiany stylu życia " Promocja zachowań prozdrowotnych, zmiana nieko-
(promocja zachowań prozdrowotnych) oraz poprawy rzystnego stylu życia.
kontroli czynników ryzyka po udarze; " Usprawnienie opieki domowej nad pacjentem oraz
" zwiększenie aktywnego udziału chorego w procesie rehabilitacji poszpitalnej.
leczniczym;
" planowaną i dostosowaną do możliwości pacjenta re- PROGRAM DZIAA
AC
EDUKACYJNYCH
habilitację społeczno-zawodową. Metody przekazywania informacji:
Edukacja rodziny/opiekunów chorych z utrwaloną " bezpośrednia rozmowa lekarza z pacjentem oraz jego
niepełnosprawnością poudarową, zaburzeniami mowy, rodziną (NAJISTOTNIEJSZA);
demencją obejmuje: " publikacje informacyjne dla chorych po udarze móz-
" wyjaśnienie zakresu oraz konsekwencji trwałych de- gu i ich rodzin (prasa, broszury);
ficytów neurologicznych występujących u chorego; " programy szkoleniowe dla pacjentów i ich rodzin lub
" naukę czynności pielęgnacyjnych i rehabilitacyjnych; opiekunów (w Polsce prowadzone tylko w kilku ośrod-
" instruktaż w zakresie przygotowania zaplecza socjal- kach); ogólne założenia programów edukacyjnych:
nego (adaptacja mieszkania, wyposażenia w sprzęt  spotkania indywidualne lub w małych grupach;
rehabilitacyjny);  prezentacja materiałów dydaktycznych (przystęp-
" podanie informacji o możliwości uzyskania wsparcia nie opracowanych);
(opieka społeczna, pielęgniarki środowiskowe, organi-  edukacja prowadzona przez odpowiednio prze-
zacje kościelne, pomoc psychologiczna); szkolony, fachowy personel  pielęgniarki edu-
" ukazanie konieczności konsekwentnej rehabilitacji kacyjne;
w warunkach domowych oraz sposobów jej prowa-  proste i zrozumiałe informacje przekazywane z wy-
dzenia. korzystaniem materiałów dydaktycznych: plansz,
Edukacja lekarza rodzinnego i pielęgniarki środowi- tabel, prezentacji audiowizualnych;
skowej pełniących poszpitalną opiekę nad chorym i jego " prezentacja informacji edukacyjnych przez środki
rodzinÄ… obejmuje: masowego przekazu  programy telewizyjne i radio-
" uświadomienie, że chory po udarze to pacjent specy- we, witryny internetowe;
ficzny, wymagający szczególnego nadzoru neurolo- " upowszechnianie krótkich haseł wyjaśniających isto-
gicznego i ogólnolekarskiego oraz ścisłej kontroli czyn- tę udaru mózgu, jego leczenia i profilaktyki, takich jak:
ników ryzyka;  atak mózgu ,  czas to mózg .
" wskazanie, że niezbędne jest dostosowanie terapii do
możliwości i konkretnych potrzeb pacjenta, przekaza- Szczegółowe zadania i zakres edukacji
nie standardów postępowania leczniczego w warun- Nadciśnienie tętnicze
kach ambulatoryjnych; " Konieczność stałej kontroli ciśnienia tętniczego i kon-
" promowanie fachowego nadzoru pielęgnacyjnego sekwentnej, długotrwałej terapii hipotensyjnej.
w warunkach poszpitalnych (stała opieka domowa). " Nauka norm odpowiadających kryteriom oceny sku-
teczności leczenia choroby nadciśnieniowej.
KORZYÅšCI Z EDUKACJI " Nauka wykonywania codziennych samodzielnych po-
" Pogłębienie wiedzy chorych i ich rodzin dotyczącej miarów ciśnienia tętniczego.
czynników ryzyka udaru mózgu, zrozumienie jego " Regularny zapis pomiarów ciśnienia tętniczego (pro-
przyczyny oraz przebiegu i konsekwencji. wadzenie dzienniczka).
" Usprawnienie współpracy z lekarzem, zwiększenie " Konieczność stałej kontroli (choroba  bez dolegli-
częstości wizyt oraz lepsze przestrzeganie zaleceń te- wości ).
rapeutycznych przez pacjenta i jego rodzinę. " Umiejętność rozpoznania sytuacji wymagającej wizyty
" Poprawa kontroli modyfikowalnych czynników ryzy- u lekarza w celu zmiany terapii (wzrost i obniżenie
ka i większa skuteczność ich leczenia (zmniejszenie ciśnienia!).
liczby i dawek leków, wprowadzenie działań niefarma- " Unikanie preparatów działających gwałtownie (np.
kologicznych). nifedipiny).
124
www.chsin.viamedica.pl
Grzegorz Kozera, Edukacja chorego po udarze mózgu
Cukrzyca Terapia przeciwdepresyjna (usprawniajÄ…ca rehabilitacjÄ™,
" Szkodliwość nadmiernych wahań glikemii, niedo- poprawiająca stan ogólny i neurologiczny oraz polepsza-
puszczanie do hipoglikemii. jąca komfort życia chorego)
" Konieczność utrzymywania prawidłowych stężeń glu- " Uświadomienie choremu/rodzinie, że depresja to po-
kozy we krwi. ważny i częsty problem osób z udarem, a leczenie jest
" Wsparcie terapii odpowiedniÄ… dietÄ… oraz regularnym konieczne i nie jest niczym wstydliwym.
wysiłkiem fizycznym.
" Samodzielne pomiary glikemii z wykorzystaniem Palenie tytoniu
glukometru. " Uświadomienie choremu i jego rodzinie, że konieczne
jest całkowite zaniechanie palenia, co przynosi nastę-
Dieta pujące korzyści:
" Dostosowanie (zmniejszenie) dziennej porcji kalorii do  obniżenie ryzyka udaru;
zapotrzebowania energetycznego.  poprawa skuteczności terapii hipotensyjnej;
" Uzupełnienie niedoborów  szczególnie białkowych  zwiększenie odporności organizmu;
i witaminowych.  spowolnienie postępu miażdżycy.
" Zmiana diety  rezygnacja z pokarmów zawierają-
cych tłuszcze zwierzęce (tzn.  nasycone ) i zastąpienie Alkohol
ich tłuszczami pochodzącymi z roślin lub ryb. " Dopuszczalne spożycie jedynie w małych ilościach (po-
" Ograniczenie dobowego spożycia soli, w tym  niżej kilkunastu gramów na dobę).
przedstawienie listy tak zwanych pokarmów  boga- " Zakaz nadużywania.
tych w sól .
" Zwiększenie ilości spożywanych świeżych warzyw Wysiłek fizyczny
i owoców (pokarmy  bogate w potas ) i produktów " Konieczność stałej, regularnej aktywności ruchowej
pełnoziarnistych (bogatoresztkowych).  nie tylko w ramach leczenia rehabilitacyjnego.
" Włączenie pokarmów zawierających witaminę B6 " Promowanie  korzystnego wysiłku (ćwiczenia dyna-
i kwas foliowy (profilaktyka hiperhomocysteinemii). miczne: bieganie, pływanie, jazda na rowerze), elimi-
" U osób z zaburzeniami połykania  podawanie pokar- nacja wysiłku statycznego (np. ćwiczenia siłowe).
mów półpłynnych, karmienie przez sondę. " Pozytywne efekty stałej aktywności fizycznej, na
przykład redukcja masy ciała, poprawa kontroli ciś-
Redukcja masy ciała (umożliwiająca optymalną rehabilitację) nienia tętniczego i glikemii, polepszenie ogólnego sa-
" Konieczność utrzymywania należnej masy ciała (BMI mopoczucia.
< 25 kg/m2, ew. wg zasady: wzrost  100 = należna " U osób z dodatkowymi obciążeniami, na przykład
masa ciała). kardiologicznymi, niezbędny indywidualny dobór
" Metody zmniejszenia masy ciała u osób z nadwagą lub ćwiczeń.
otyłością (dieta, regularny wysiłek fizyczny, ewentu-
alnie metody farmakologiczne). Przygotowanie mieszkania
" Likwidacja barier architektonicznych (ułatwienie cho-
Hiperlipidemia remu przemieszczania się): usunięcie progów, posze-
" Konieczność utrzymywania prawidłowych parame- rzenie otworów drzwiowych, budowa podjazdów
trów lipidogramu.  ewentualnie instalacja windy (umożliwienie wycho-
" Wyjaśnienie udziału hiperlipidemii w powstawaniu dzenia na zewnątrz mieszkania).
miażdżycy i udaru mózgu. " Dostosowanie pomieszczeń sanitarnych: założenie
" Przedstawienie terminów  zły i  dobry cholesterol. uchwytów przyściennych, podpór i barierek, dostoso-
" Przekazanie sposobów poprawy stężenia lipidów/diety, wanie sanitariatów i kabiny prysznicowej.
leczenie farmakologiczne. " Przygotowanie pokoju chorego: łóżka z możliwością
" Omówienie roli tłuszczów zwierzęcych i roślinnych regulacji wezgłowia  ewentualnie z materacem
w diecie. przeciwodleżynowym, zapewnienie dostępu z obu
125
www.chsin.viamedica.pl
Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 3
stron ciała chorego, instalacja stolika dla pacjenta życia stanowi jedną z wytycznych Narodowego Programu
oraz stabilnego fotela z podparciem tułowia, głowy Leczenia i Profilaktyki Udaru Mózgu oraz zaleceń Europe-
i kończyn. an Stroke Initiative (EUSI) z 2003 roku.
PODSUMOWANIE PIÅšMIENNICTWO
Skuteczna profilaktyka udaru mózgu zależy od właści-
1. Grodzicki T., Szczęch R., Narkiewicz K. Edukacja chorych w terapii nadciśnie-
wej kontroli czynników ryzyka: obniżenia ciśnienia tętni- nia tetniczego. Terapia 1999.
2. Wiszniewska M., Świderski W. i wsp. Znajomość problematyki udarowej wśród
czego, zmniejszenia masy ciała oraz odstąpienia od nieko-
osób dorosłych w Polsce. Neur. i Neurochir. Pol. 2000; 34, 6: 1101 1110.
rzystnych dla zdrowia zachowań i nawyków.
3. Kothari L., Sauerbeck L. i wsp. Patient s awareness of stroke signs, symptoms
Efektywność działań profilaktycznych można zwięk- and risk factors. Stroke 1999; 28: 1871 1877.
4. Joseph L., Babikian V. i wsp. Risk factors modification in stroke prevention. The
szyć za pomocą programów edukacji chorego, prowadzo-
experience of a stroke clinic. Stroke 1999; 30: 16.
nych równolegle z leczeniem farmakologicznym. Ukie-
5. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Stanowisko Polskiego Towa-
runkowana oświata zdrowotna promująca zmiany stylu rzystwa Nadciśnienia Tętniczego 2003. Nadciśnienie Tętnicze 2003; 7, supl. A.
y
ródło: Mazur R., Książkiewicz B., Nyka W.M. Udar mózgu w praktyce lekarskiej. Via Medica, Gdańsk 2004: 123 131, 152 153.
126
www.chsin.viamedica.pl