PRUTHENIA

Tom V

Olsztyn 2010

Pruthenia

Pismo poświęcone

Prusom i ludom bałtyjskim

Rada Naukowa:

Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,

Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski

Redagują:

Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,

Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec (sekretarz),

Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),

Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan

Tłumaczenia streszczeń i spisu treści:

Joachim Stephan

Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki:

Marek M. Pacholec

Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Edycja wspólna

T

owarzystwa Naukowego „Pruthenia”

oraz

T

owarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych

im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,

ISSN: 1897-0915

Olsztyn 2010

Pruthenia

Band V

Zeitschrift für Geschichte und Kultur

der Pruβen und der baltischen Völker

Wissenschaftlicher Beirat:

Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,

Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski

Redigiert von:

Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,

Jerzy M. Łapo, Marek Pacholec (Sekretär),

Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),

Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan

Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses:

Joachim Stephan

Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf:

Marek M. Pacholec

W

issenschaftlicher Verein „Pruthenia”

und

W

ojciech-Kętrzyński-Wissenschaftlicher Verein

und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein

ISSN: 1897-0915

Olsztyn 2010

Pruthenia, 2010, t. V, s. 285–292

joachim Stephan,

Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka

w komturstwie Dzierzgoń, Studia Historica Slavo-Germanica,

2006–2007 (2008), t. XXVII, aneks, mapa, abstract – j. ang.,

zusammenfassung – j. niem., ss. 69–90.

Od czasu wydania monografii poświęconej osadnictwu na obszarze komturstwa

dzierzgońskiego w XIII–XVI w. autorstwa Heide Wunder nie pojawiło się większe

opracowanie dotyczące tego tematu

1

. Wyniki badań przedstawione przez autorkę spo-

tykały się zazwyczaj z uznaniem. Nie wyczerpała ona jednakże możliwości warsztato-

wych przydatnych podczas studiów nad osadnictwem, szczególnie wczesnośrednio-

wiecznym, które oferują źródła archeologiczne. Jak jednak zauważa w swoim artykule

Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń Joachim Stephan:

„Heide Wunder zrezygnowała świadomie z uwzględnienia rezultatów archeologii, bo

40 lat temu stan badań był niedostateczny” (s. 71). Stwierdzenie to wymaga pewnej

korekty. Dość bogata baza źródłowa w postaci map archeologicznych oraz katalogów

stanowisk, zawierających informacje głównie na temat obiektów warownych pojawiła

się już w końcu XIX w., nabierając rozmachu w latach 30. XX w.

2

i była autorce znana.

Nie sposób jednak nie przyznać racji Stephanowi, który słusznie zauważa, że obec-

nie w porównaniu do okresu, kiedy powstawała monografia H. Wunder posiadamy

znacznie więcej danych archeologicznych, pozwalających określić zasięg osadnictwa

pruskiego przed kolonizacją krzyżacką.

Dane te skompletowane zarówno w postaci wydawnictwa –

Archeologiczne śla-

dy osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu: Katalog stanowisk

(dalej jako

Katalog stanowisk)

3

, a także dokumentacji z badań powierzchniowych pro-

wadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), stanowią cenne źródło

uzupełniające dla źródeł pisanych.

W swoim artykule J. Stephan łącząc dane archeologiczne z informacjami na temat

rozmieszczenia wsi na prawie niemieckim oraz wsi radłowych i dóbr wolnych, wykazu-

je powiązania ich z dawnym osadnictwem pruskim. Jak zauważa już na wstępie swoich

rozważań, problem dokładnego rozeznania w źródłach archeologicznych narasta wraz

z próbami przeniesienia ich na obszar osadnictwa we wschodniej części komturstwa

dzierzgońskiego. Głównym źródłem danych są tu wyniki badań powierzchniowych,

1

H. Wunder,

Siedlungs und- Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christburg (13–16. Jhdt.), Wiesbaden

1968.

2

A. Lissauer,

Die prähistorischen Denkmäler der Angrenzenden Provinz Westpreussen und der Gebiete,

Danzig 1887; E. Hollack,

Erläuterungen. Vorgeschichtliche Übersichtskarte von Ostpreussen, Berlin–Glo-

gau 1908; H. Crome,

Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Wehrlangen in Ostpreußen,

Altpreußen, 1937, H. 2; idem,

Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia. Zeitschrift für He-

imatkunde und Heimatschutz, 1938–1940, Bd. 32–34.

3

M.F. Jagodziński,

Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu:

Katalog stanowisk, Warszawa 1997.

Recenzje i omówienia

286

wykonanych w ramach AZP, które zazwyczaj nie są poparte systematycznymi bada-

niami. Znacznie lepiej sytuacja wygląda w zachodniej części komturstwa gdzie wy-

niki badań AZP zostały, co prawda nie kompletnie jak zdaje się to sugerować autor,

ale bynajmniej częściowo zweryfikowane. W polu zainteresowań autora nie znalazło

się natomiast terytorium dawnej ziemi

Rudencz, która po 1341 r. została wydzielona

z komturstwa dzierzgońskiego i przekazana komturstwu ostródzkiemu.

Interdyscyplinarne podejście J. Stephana z pewnością zasługuje na uwagę, tym

bardziej, że dotychczas nie prowadzono na szerszą skalę badań osadniczych na obsza-

rze komturstwa dzierzgońskiego jednakowo traktując źródła pisane oraz archeologicz-

ne. Nie wszystkie jednak stwierdzenia autora zawarte w przedstawionym przez niego

artykule pozbawione są kontrowersji. W wielu przypadkach powstały one nie z winy

autora, a głównie z uwagi na ograniczone możliwości rozpoznania, jakie dały mu wy-

korzystane źródła.

W pierwszej części artykułu (s. 71–74) autor stawia pod znakiem zapytania po-

gląd H. Wunder, która uważała, że wsie lokowane na prawie niemieckim w większości

założone zostały w wyniku kolonizacji obszarów leśnych. Rozpatrując wpierw wsie,

które według

Wielkiej księgi czynszów należeć miały do Dzierzgonia J. Stephan wy-

kazuje, że w większości z nich znane są ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego

w postaci stanowisk archeologicznych.

Niestety autor nie wykazał ich charakteru, jedynie podał numery, pod jakimi

występują one w

Katalogu stanowisk (s. 72, p. 11). Uzupełniając przy okazji pozosta-

wioną przez niego lukę warto wiedzieć, że w Kwietniewie są to cmentarzysko oraz

osada, brak natomiast w tym miejscu artykułu informacji o znajdujących się tam

dwóch grodziskach, wspomnianych nie tylko w

Katalogu stanowisk, ale znanych tak-

że z opublikowanych wyników przeprowadzonych w 1996 r. prac wykopaliskowych

4

.

O grodziskach dowiadujemy się dopiero na s. 85, p. 38. W Starym Mieście autor wy-

kazał niepewne grodzisko zwane „Strażnik” (

Wacht Berg), dwie osady i ślad osadnic-

twa w postaci dziewięciu fragmentów ceramiki. Brak tu jednak wzmianki o ważnym

obiekcie, jakim jest położone na wschód od wsi grodzisko z XI–XIII w., które również

występuje w

Katalogu stanowisk (nr 471). Podobnie, jak i Kwietniewo znajdujemy je

w dalszej części artykułu (s. 85, p. 38). Ze wsi Bągart wymieniono wśród stanowisk

wczesnośredniowiecznych pomost drewniany, którego czas użytkowania jak wykazały

szczegółowe badania metodą C-14 oraz badania dendrochronologiczne odpowiada

okresowi wpływów rzymskich. Jedyny ślad wczesnośredniowieczny to fragment na-

czynia ceramicznego z IX–X w., który jednak nie musi mieć bezpośredniego związku

ze stanowiskiem i czasem jego użytkowania

5

. W odniesieniu do Starego Targu (nr 471,

4

M.F. Jagodziński, M. Jonakowski, Z. Sawicki, G. Stasiełowicz,

Grodzisko w Kwietniewie gm. Rychli-

ki, st. 2 (24) – wyniki prac wykopaliskowych, [w:] Adalbertus. Wyniki badań interdyscyplinarnych,

red. P. Urbańczyk, Warszawa 1998, s. 49–73.

5

J. Sadowska-Topór, „

Pomosty” w dolinie Dzierzgoni, [w:] Pogranicze polsko-pruskie w czasach św. Wojcie-

cha, red. M.F. Jagodziński, Elbląg 1999, s. 99–104.

Recenzje i omówienia

287

500, 464, 501–503, 506) błędnie podano wspomniane wyżej przeze mnie grodzisko

w Starym Mieście (nr 471) oraz cztery osady znajdujące się również w Starym Mieście

(nr 464, 500–503). W Starym Targu ze stanowisk wczesnośredniowiecznych znaj-

dujemy w

Katalogu stanowisk tylko informację o osadzie z XI–XII w. (nr 461) przez

Stephana zresztą z nieznanych powodów pominiętą. Ze Starego Dzierzgonia autor

wykazał m.in. dwa grodziska. W stosunku do jednego z nich (Góra Zamkowa) nie ma

wątpliwości co do jego funkcji w okresie przedkrzyżackim. Brak natomiast bezsprzecz-

nych dowodów na funkcjonowanie innego grodziska w okresie wczesnego średnio-

wiecza, znajdującego się ok. 200 m na południowy-zachód od pierwszego, na lewym

brzegu Dzierzgonki. Brak materiału zabytkowego oraz milczenie na ten temat źródeł

pisanych nie pozwala na jakiekolwiek wnioski o jego funkcji, a tym bardziej chronolo-

gii. Spośród stanowisk znajdujących się w okolicy wsi Powodowo autor zwraca uwagę

na znane z literatury grodzisko, niestety poszukiwania w ramach projektu „Adalber-

tus” nie dały jednoznacznej odpowiedzi na temat jego lokalizacji

6

.

J. Stephan nie wykazał żadnych śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego

z obszarów wsi Królikowo, Tywęzy, Rychliki i Monasterzysko Wielkie, co według nie-

go może, ale nie musi uwiarygodniać pogląd H. Wunder o ich późniejszej metryce i lo-

kacji na obszarze leśnym. Tu zwrócić można uwagę na pominiętą przez autora informa-

cję, zawartą w opisie granic Królikowa z 1305 r., z której dowiadujemy się o położonym

między Królikowem a Starym Miastem punkcie obronnym:

ad locum qui iacet inter

Konyngisze villam et antiquam civitatem, quem nos lantwer dicimus

7

. Zapora ta mogła

mieć związek z granicą dawnych jednostek terytorialnych niższego rzędu:

Komor (?),

Loypicz i Lingwar. Nie daje to oczywiście powodów do przypuszczeń, że na obszarze

lub w bezpośredniej okolicy Królikowa istniało osadnictwo wczesnośredniowieczne,

jednakże wykazanie poświadczonej źródłowo wzmianki o zaporze, uzupełnia wykład

autora, który w innym miejscu uwzględnia tego typu obiekty.

W dalszej części rozpatrzone zostały wsie, które według

Wielkiej księgi czynszów

należały do Zalewa. W oparciu o dane pochodzące z AZP, w dwóch przypadkach tak-

że z

Katalogu stanowisk wykazano istnienie przedkrzyżackiego osadnictwa w ośmiu

miejscowościach. W przypadku miejsc znanych z

Katalogu stanowisk autor również

podał jedynie ich numery, zaś do stanowisk znanych z badań AZP załączony został

aneks w postaci

Katalogu stanowisk wczesnośredniowiecznych (s. 86–88 – dalej jako

Aneks).

Problem w przedstawionym wykazie stanowisk stanowi oprócz niepewnego

grodziska w Janikach Małych (s. 87) kwestia stanowisk z Witoszewa i Dobrzyk. Au-

tor podaje w

Aneksie (s. 87) jakoby w Witoszewie zanotowano fragment ceramiki zaś

Dobrzykach wał podłużny, mierzący około 1 km. Dodatkowo umieszcza ów wał na

południe od jeziora Ewingi. Właściwie powinien zostać zaznaczony pomiędzy jezio-

6

M.F. Jagodziński,

Archeologiczne ślady osadnictwa ..., s. 142.

7

Preussisches Urkundenbuch. Politische (allgemeine) Abteilung, hrsg. A. Seraphin, Bd. I/2, Königsberg

1909, nr 830.

Recenzje i omówienia

288

rami Rucewo Wielkie i Rucewo Małe

8

. Brak natomiast wzmianki o wałach w okolicy

Witoszewa, pomiędzy jeziorem Bucznik i Witoszewskim

9

. W stosunku do Dobrzyk

brak ponadto konsekwencji u autora. W tekście artykułu informuje on, że z Dobrzyk

brak jest znalezisk z okresu pruskiego (s. 74), jednakże w

Aneksie informuje nas nie

tylko o wale, ale i o znaleziskach ceramiki. Dodatkowo nie zwrócono uwagi na znajdu-

jące się niegdyś w okolicy Dobrzyk grodzisko wczesnośredniowieczne

10

oraz badane

wykopaliskowo cmentarzysko

11

. Z badań przeprowadzonych przez Romualda Odoja

wiadomo także, że w odległości ok. 500 m na północ od grodziska w Janikach Wiel-

kich przebiega wał podłużny

12

.

Autor w wykazie stanowisk pomija wieś

Halbersdorf – Półwieś, gdzie na tzw. Gó-

rze Michała (

Michelsberg) odkryto skarb dirhemów (monety bite w okresie 700/775–

808/809)

13

. W tekście artykułu nie wspomina o owym znalezisku, zaznacza je jed-

nak w

Aneksie przy Zalewie jako „Schatzfund”. Zwracam na to uwagę, głównie z tego

powodu, że przynależność Góry Michała do Półwsi, znanej już w 1299 r. jest przed

1320 r. raczej pewne. Dopiero w dokumencie z 1320 r. mieszczanie z Zalewa otrzymali

nadanie 40 łanów w Półwsi

14

, aczkolwiek i tu występują wątpliwości czy obszar ten

obejmował Górę Michała.

8

AZP 23–52, st. 24.

9

Wał znany jest z notatki archiwalnej zachowanej w Staatliche Museen zu Berlin – Preussischer Kul-

turbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte:

Buchwalde, Kr. Mohrungen, Prussia Archiv, Sign.:

PM-A 185/1, Archiv der vor- und frühgeschichtlichen Sammlung des Prussia-Museums Königsberg i.

Ostpr. Wał został stwierdzony także podczas badań terenowych przeprowadzonych przez S. Szczepań-

skiego i R. Klimka w grudniu 2008 r.

10

Grodzisko znane szczegółowo z notatki archiwalnej w Staatliche Museen zu Berlin – Preussischer Kul-

turbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte:

Weinsdorf, Kr. Mohrungen, Prussia Archiv, Sign.:

PM-A 598/1: Archiv der vor- und frühgeschichtlichen Sammlung des Prussia-Museums Königsberg

i. Ostpr.; E. Hollack,

Erläuterungen..., s. 176; H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen..., 1940, Bd. 34,

s. 137–138.

11

U. Kobylińska, Z. Kobyliński, D. Wach,

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko pruskie w Dobrzykach,

st. XXVII, gmina Zalewo, województwo warmińsko-mazurskie, Warmińsko–Mazurski Biuletyn Kon-

serwatorski, 2000, R. 2.

12

Archiwum Naukowe Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie: Teczka Janiki Wiel-

kie, gm. Zalewo. Wał został zlokalizowany podczas badań terenowych przeprowadzonych przeze mnie

14.02.2009 r. Jego przebieg jest nieco inny niż podaje w notatce R. Odoj. Według niego wał mierzy

ok. 80–100 m długości i wysokość ok. 1 m. Podczas rozpoznania terenowego stwierdziłem dwa wały

znajdujące się ok. 500 m na NNE od grodziska, na skraju lasu. Pierwszy wał biegnie na linii E–W,

począwszy od skraju wysoczyzny moreny dennej (opadającej łagodnie na E, w kierunku zabagnionego

obszaru rzeczki wypływającej z jeziora Łysk) do znajdującego się na W śródleśnego oczka wodnego.

Długość wału ok. 80–100 m, szerokość u podstawy ok. 3 m, wysokość od poziomu fosy nie więcej niż

1 m. Kolejny wał biegnie na linii E–W od wspomnianego oczka wodnego na E, do rzeczki Młyńskiej

na W (rzeczka Młyńska płynie na linii N–S od jeziora Kęty do jeziora Młynek). Długość wału ok. 280–

300 m, szerokość u podstawy 3–5 m, średnia wysokość od poziomu fosy 1–1,5 m.

13

M. Haising, R. Kiersnowski, J. Reyman,

Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska,

Warmii i Mazur, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 78.

14

Preussisches Urkundenbuch, hrsg. M. Hein, E. Maschke, Bd. II/1, Königsberg 1939, nr 306.

Recenzje i omówienia

289

Ostatni okręg osadniczy to wsie należące do Miłomłyna. Spośród trzynastu miej-

scowości, w tekście artykułu wyróżniono stanowiska w Wenecji – grodzisko i znalezi-

ska ceramiki, Słoneczniku – fragmenty ceramiki oraz Urowie – grodzisko, określając

je jako stanowiska związane z wcześniejszym osadnictwem pruskim (s. 74). Dodatko-

wo w przypisie autor wymienia stanowiska w Liksajnach i Gilu Wielkim, natomiast

w

Aneksie pojawia się nie ujęta w tekście artykułu informacja o znalezieniu w Borecz-

nie kamiennego posągu. Nie jest to jedyny tego rodzaju posąg z okolicy Boreczna,

drugi znajdował się na granicy Boreczna i Śliwy, istnieją także przypuszczenia, że po-

dobny posąg znajdował się na granicy Boreczna–Śliwy–Janik Małych

15

. Brak zatem

zrozumienia, idąc tokiem metodologicznych rozważań autora, dlaczego akurat te miej-

scowości nie zostały przez niego uwzględnione w tekście artykułu jako zamieszkiwa-

ne wcześniej przez Prusów, mimo iż w

Aneksie wykazał występujące na ich obszarze

znaleziska pruskie?

Warto dodać, że w Wenecji znajdują się dwa grodziska – jedno określone przez

Cromego jako pruskie, drugie zaś to relikt grodu strażniczego z XIV–XV w.

16

To

pierwsze znajduje się na wyspie jeziora Bartężek, drugie na jego północnym brzegu.

Na załączonej w artykule mapie znajdujemy jedynie zaznaczenie grodziska późnośre-

dniowiecznego.

W stosunku do Słonecznika i Wenecji warto zwrócić uwagę na pogląd autora,

według którego osadnictwo położone po wschodniej stronie puszczy i jezior Ruda

Woda oraz Drwęckiego miało związek z obszarami ziem

Paslauc (okolice Pasłęka)

i

Zambroch (okolice wsi Sambród) (s. 84–85). Pogląd ten tylko połowicznie wydaje

się być uzasadniony. Rację można przyznać autorowi w przypadku identyfikacji Sło-

necznika i Wenecji jako południowo-zachodniego skraju ziemi

Zambroch, która sta-

nowi najbliższą tym miejscowościom znaną ze źródeł jednostkę terytorialną. Trudno

jednak zaakceptować stwierdzenie autora w odniesieniu do identyfikacji ziem położo-

nych na wschód od jezior Ruda Woda oraz Drwęckiego

z terra Paslauc, która przecież

zajmowała obszar położony na północ od

Zambroch, tym samym obszar położony na

południe od wsi Sambród i na wschód od jeziora Ruda Woda – jak to ma miejsce z gro-

dziskiem w Wenecji oraz Słonecznikiem, nie może być identyfikowany z obszarem zie-

mi

Paslauc. Jeszcze bardziej nieprawdopodobne wydaje się identyfikowanie tejże ziemi

z obszarem położonym na wschód od Jeziora Drwęckiego (okolice Ostródy!).

Po omówieniu osadnictwa pruskiego na obszarze niemieckich wsi czynszowych

autor rozpatruje rozmieszczenie wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicz-

nych w bezpośredniej okolicy lub na obszarze wsi radłowych oraz dóbr wolnych pru-

15

E. Lemke,

Volksthümliches in Ostpreussen, II Teil, Mohrungen 1887, s. 27; S. Szczepański, Antropomor-

ficzna rzeźba kamienna a ludowa świadomość historyczna Prus Wschodnich i Zachodnich, [w:] Pruskie

baby kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienność, red. G. Białuński, J.M. Łapo, Olsztyn

2007, s. 106–107, 110.

16

H. Crome,

Karte und Verzeichnis..., s. 108–109; M.J. Hoffmann, A. Mackiewicz, Średniowieczne zało-

żenia obronne powiatu ostródzkiego, Ostróda 2004, s. 24.

Recenzje i omówienia

290

skich (s. 75–83). Tu sytuacja wydawałaby się znacznie bardziej uproszczona. Pogląd ja-

koby wsie radłowe oraz dobra wolnych stanowiły relikt dawnego osadnictwa pruskiego

jest dość powszechny w literaturze. Często jednak zaznaczano, że zarówno jedne, jak

i drugie częstokroć były poszerzane poprzez karczunek lasu, niektóre też powstawały

na surowym korzeniu. Jak się okazuje stwierdzenia te nie zawsze korespondują ze źró-

dłami archeologicznymi.

Spośród ośmiu wsi radłowych z komornictwa Morany znane są stanowiska z za-

ledwie dwóch miejscowości: Morany (ślady osad z XI–XII i XI–XIII w.) oraz Minięta

(żelazny topór z XI w.). Podobną sytuację zastajemy w przypadku dóbr wolnych z tego

obszaru. Spośród dwudziestu ośmiu poświadczonych źródłowo dóbr, jedynie na ob-

szarze sześciu znane są stanowiska archeologiczne: Linki, Chojty, Trankwice, Jordan-

ki, Waplewo Wielkie oraz Minięta Szlacheckie. Przeważnie są to ślady osad datowane

szeroko na IX–XIII w., w przypadku Jordanek jest to grodzisko z VII/VIII–XII w.

W Miniętach Szlacheckich autor wskazał na topór żelazny,

nota bene ten sam, który

wymienił przy Miniętach.

W komornictwie Kiersyty sytuacja wygląda podobnie. Spośród trzynastu wsi

radłowych zaledwie na obszarze czterech wykazano ślady wczesnośredniowiecznego

osadnictwa. Wśród stanowisk wczesnośredniowiecznych w Mokajmach zwrócono

uwagę na osady z VIII–IX w. i XII–XIII w., skarb dirhemów datowany na okres po

818 r. oraz pomost drewniany. Do datowania tego ostatniego stanowiska, podobnie

jak pomostu z okolic wsi Bągart, należy podchodzić z dużą ostrożnością określając jego

rzekomo wczesnośredniowieczną metrykę. Badania wskazują na jego znacznie wcze-

śniejszy okres użytkowania

17

. Na obszarze piętnastu znanych dóbr wolnych autor wy-

kazał m.in. istnienie grodziska w Powodowie – te jednak nie zostało zweryfikowane

18

(czego autor nie zaznaczył).

Spośród dwunastu wsi radłowych z komornictwa Przezmark tylko na obszarze

dwóch autor wykazał istnienie stanowisk archeologicznych: ślady osad w Bajdach

z X–XII w. i XI–XIII w. oraz znaleziska ceramiki w Matytach, nazywanych błędnie

jako „Matyky”. Nie zwrócił jednak uwagi na znalezisko z Rudni w postaci dirhema

wybitego w mennicy al-Muhammadija (796/797)

19

. Z obszaru dóbr wolnych, których

w komornictwie znajdowało się piętnaście, J. Stephan wyróżnił m.in. pięć fragmentów

ceramiki z Jerzwałdu. Tu autor korzystał jedynie z danych AZP i pominął bardzo waż-

ne stanowisko, jakim jest znajdujący się w lesie na zachód od wsi wał podłużny wraz

z oddzielną fosą rozciągający się na długości ok. 500 m pomiędzy jeziorkiem Zdryńsk,

a zabagnionym obszarem leśnego jeziorka Karpie

20

.

17

J. Sadowska-Topór, op. cit., s. 108.

18

M.F. Jagodziński, op. cit., s. 142.

19

M. Haising, R. Kiersnowski, J. Reyman, op. cit., s. 76.

20

E. Hollack, op. cit., s. 41; por też pełna dokumentacja rysunkowa: w Staatliche Museen zu Berlin –

Preussischer Kulturbesitz. Museum für Vor- und Frühgeschichte:

Gerswalde (Fö), Kr. Mohrungen,

Prussia Archiv, Sign.: PM-A 363/1, Archiv der vor- und frühgeschichtlichen Sammlung des Prussia-

Recenzje i omówienia

291

W komornictwie Niemoje spośród czternastu wsi radłowych wykazano jedynie

istnienie stanowiska w Małdytach. Spośród dwudziestu trzech dóbr wolnych, znalezi-

ska wczesnośredniowieczne w postaci ceramiki zanotowane zostały tylko w Bartach.

W komornictwie Karpowo, na dziewięć wsi radłowych zanotowano obecność

pruskiego osadnictwa w okolicy wsi Wieprz oraz Śliwa z jednym fragmentem cerami-

ki, bez zaznaczenia jednak wspomnianej wyżej przeze mnie rzeźby kamiennej znajdu-

jącej się na granicy wsi Śliwa i Boreczno. Nie odnotowano natomiast znalezisk z ob-

szaru dóbr wolnych.

Na zakończenie autor rozpatruje dawną strukturę osadniczą Prusów w obrębie

utworzonego przez krzyżaków komturstwa dzierzgońskiego. Bardzo dobrym punk-

tem wyjścia wg J. Stephana jest

Traktat dzierzgoński z 1249 r., na mocy którego Pruso-

wie zobowiązywali się wybudować kościoły w szeregu miejscowości, które mają swoje

odpowiedniki w nazwach ziem wymienionych w dokumencie potwierdzającym utwo-

rzenie biskupstwa pomezańskiego z 1250 r.

Autor zauważa przy tym, że miejscowości

te uznawane przez wielu za centra poszczególnych ziem, w świetle źródeł archeolo-

gicznych znajdują się raczej na obrzeżach osadniczych. Wnioskuje dodatkowo za Re-

inhardem Wenskusem, że kościoły wspomniane w

Traktacie miały zostać wybudowane

nie w dawnych centrach poszczególnych ziem, lecz raczej w dobrach szlachty pruskiej

(s. 84).

Opierając się na rozmieszczeniu stanowisk archeologicznych autor określa przy-

puszczalny zasięg ziemi

Lingues znajdującej się według niego między Starym Dzierz-

goniem, Dzierzgoniem i Andrzejewem. Tu nie dał jasno do zrozumienia, czy zalicza do

ziemi

Lingues sam Dzierzgoń, który oddzielony od Andrzejewa na zachodzie i Starego

Dzierzgonia na południu lasem oraz podmokłym dorzeczem Dzierzgoni, stanowić

mógł w okresie przedkrzyżackim najbardziej wysunięty na południe gród ziemi

Loy-

picz.

Szczególną uwagę zwrócił autor na okolice Jerzwałdu. Według niego identyfikacji

Gerii z dawną nazwą Jerzwałdu – Gerswalde, nie osłabia fakt, że pojawia się ona dopie-

ro w źródłach z XVI w., wcześniejsza nazwa znana od 1333 r. brzmiała

Keyserswalde.

Dopuszcza jednak możliwość współistnienia

Gerswalde z nazwą XIV-wieczną (s. 85).

Hipoteza o lokalizacji

Gerii w okolicy Jerzwałdu umotywowana została dodatkowo

informacją o znajdującym się rzekomo w pobliżu Dobrzyk wale podłużnym, który

jak to zostało już wyżej wykazane łączyć należałoby z okolicą wsi Witoszewo. Autor

nie uwzględnił wału położonego na zachód od wsi, który wyznaczać mógł zachodnią

rubież ziemi

Geria. J. Stephan jedynie w przypisie zaakcentował pogląd R. Wenskusa

wiążący obszar

Gerii z okolicami Girgajn, które w 1315 r. występują pod nazwą Gir-

gheyne. Obie koncepcje wydają się równie prawdopodobne, jednakże warto zwrócić

uwagę na to, co autor pominął, że w żadnej z tych miejscowości w XIII i XIV w. nie

został zanotowany kościół, a przecież

Traktat dzierzgoński nakazywał wybudowanie

Museums Königsberg i. Ostpr. Wał również został rozpoznany podczas badań terenowych przeprowa-

dzonych przez S. Szczepańskiego i R. Klimka w grudniu 2008 r.

Recenzje i omówienia

292

aż dwóch kościołów na obszarze

Gerii. Z najbliższej okolicy Jerzwałdu znamy kościół

z Dobrzyk, a w pobliżu Girgajn w Zalewie. Są one wspomniane dopiero w XIV w.,

W sąsiedztwie Girgajn zostało także ustanowione komornictwo w Niemojach. Nie-

wykluczone, że sama ziemia

Geria była dość duża i obejmowała zarówno obszar Jerz-

wałdu, jak i Girgajn.

Artykuł Joachima Stephana porusza w nowy sposób kwestię osadnictwa pruskie-

go na obszarze komturstwa dzierzgońskiego. Niestety, wykorzystanie w tym przypad-

ku jako jedynegi źródła

Katalogu stanowisk oraz danych z badań AZP, nie pozwala

– moim zdaniem – na formułowanie szerszych wniosków

21

. Problematyczne wydaje

się określanie osadnictwa na podstawie występowania pojedynczych fragmentów cera-

miki. Po pierwsze – jego datowanie jest nierzadko bardzo hipotetyczne, po drugie zaś

samo pojawienie się ceramiki w wymienionych miejscach może mieć charakter czysto

przypadkowy.

Sam autor zdawał sobie sprawę z faktu, że wykorzystane przez niego źródła mogą

okazać się niedostateczne i niepełne, mimo to w niektórych miejscach zabrakło mu

konsekwencji, szczególnie w traktowaniu jako wczesnośredniowiecznych stanowisk

o starszej metryce, rzekomych grodzisk, które nie zostały zweryfikowane. Szczególnie

daje się we znaki brak uwzględnienia szerszej literatury. Autor stawiając na interdyscy-

plinarność mógł sięgnąć do źródeł pisanych, wykorzystać dane językowe oraz przeana-

lizować na nowo zasięg lasów i sieci hydrograficznej, w tym także bagien, dzięki czemu

jego wnioski dotyczące wczesnośredniowiecznego osadnictwa pruskiego na obszarze

komturstwa dzierzgońskiego byłyby zapewne bogatsze i lepiej uzasadnione.

Tekst mimo pewnych mankamentów pokazuje nowe możliwości w badaniach

nad osadnictwem pruskim. Nowością jest udowodnienie przez autora istnienia wcze-

snośredniowiecznego osadnictwa na obszarach niemieckich wsi czynszowych, wobec

których częstokroć wysuwano stwierdzenie jakoby powstawały one głównie w trakcie

krzyżackiej akcji kolonizacyjnej. Z drugiej strony autor zwraca uwagę na brak znalezisk

wczesnośredniowiecznych z obszarów wsi radłowych oraz dóbr pruskich, które często

znajdowały się przecież na polach pruskich i jako takie wiązane były z osadnictwem

przedkrzyżackim. Aczkolwiek w tym przypadku argumentacja

ex silentio de fontes wca-

le nie musi, co autor zresztą zauważa, być ostateczna.

Seweryn Szczepański

21

Szerzej na ten temat: R. Klimek,

Funkcjonowanie i obecny stan zachowania średniowiecznych wałów po-

dłużnych w południowej części dominium warmińskiego, Pruthenia, 2008, t. III.

Pruthenia, 2010, t. V, Spis treści

326

Spis treści

Od redakcji

5

Bartosz Kontny,

Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi

w osiemdziesiątą rocznicę urodzin

7

I. Studia i artykuły

Mateusz Bogucki,

Między wagą a mieczem. Kupcy wikińscy w świetle

źródeł pisanych i archeologicznych

17

Marek M. Pacholec,

Pruskie obrzędy religijno-magiczne sfery wojny

67

Grzegorz Białuński,

Ród Pipina

91

Alicja Dobrosielska,

Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej

113

Seweryn Szczepański,

Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru

historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich 133

Izabela Lewandowska,

Stosunek władz i społeczeństwa Warmii i Mazur do dziedzictwa

archeologicznego regionu po 1945 roku. Wprowadzenie do zagadnienia

161

II. Materiały i źródła

Joachim Stephan,

Przywileje lokacyjne komornictwa Huntenau

201

III. Polemiki i dyskusje

Mateusz Bogucki,

Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich

253

Robert Klimek,

O dirhamach, Prusach i poszanowaniu prawa, czyli

w odpowiedzi dr. Mateuszowi Boguckiemu

259

IV. Recenzje i omówienia

A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii

litewskiej (Justyna Prusinowska)

269

А.С. Кибинь, Ятвяги в Х–XI вв.: «балтское племя» или

«береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich)

275

Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka

w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański)

285

Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska)

293

Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu – symbole

dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und

Wirkung – historische Symbole (Marek M. Pacholec)

297

V. Sprawozdania i komunikaty

Sprawozdanie z działalności Towarzystwa „Pruthenia” za

rok 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki)

301

Sprawozdanie z działalności Towarzystwa „Pruthenia”

za rok 2009 (Bogdan Radzicki)

313

Pruthenia, 2010, Bd. V, Inhaltsverzeichnis

327

Inhaltsverzeichnis

Von der Redaktion

5

Bartosz Kontny,

Professor Jerzy Okulicz-Kozaryn zum achtzigsten Geburtstag

7

I. Studien und artikel

Mateusz Bogucki,

Zwischen Waage und Schwert. Die frühmittelalterlichen

Kaufleute im Ostseeraum

17

Marek M. Pacholec,

Die mit Krieg verbundenen prußischen religiös-magischen Riten

67

Grzegorz Białuński,

Das Geschlecht Pipins

91

Alicja Dobrosielska,

Bemerkungen zur Beteiligung von Jadwingern am

Landesausbau des Deutschen Ordens

113

Seweryn Szczepański,

Sind es heilige Orte der Prußen? Ortsnamen und physiographische

Namen aus dem historischenRaum Pomesanien und den

Nachbargebieten in Dokumenten des Deutschen Ordens

133

Izabela Lewandowska,

Das Verhältnis der Behörden und der Gesellschaft in

Ermland und Masuren zum archäologischen Erbe der

Region nach 1945. Einführung ins Problem

161

II. Materialien und Quellen

Joachim Stephan,

Die Handfesten des Kammeramtes Huntenau

201

III. Polemiken und diskussionen

Mateusz Bogucki,

Das Vorkommen von Dirhems in den prußischen Gebieten

253

Robert Klimek,

Über Dirhems, Prußen und die Achtung des Rechts,

oder eine Antwort an Dr. Mateusz Bogucki

259

IV. Rezensionen und Besprechungen

A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii

litewskiej (Justyna Prusinowska)

269

А.С. Кибинь, Ятвяги в Х–XI вв.: «балтское племя» или

«береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich)

275

Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka

w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański)

285

Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska)

293

Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu – symbole

dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und

Wirkung – historische Symbole (Marek M. Pacholec)

297

V. Sprawozdania i komunikaty

Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” für das Jahr

2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki)

301

Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” für

das Jahr 2009 (Bogdan Radzicki)

313