USTROJE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH
USTKUdE HAJNSTW
WSPÓŁCZESNYCH
2
Pod redakcją Ewy Gdulewicz
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ LUBLIN 2002
oRtaaRi /Jerzy Durakiewicz Sklad komputerowy / Bez Erraty, Joanna
Dyszczyk Druk i oprawa/Petit SC, Lublin © Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002
ISBN 83-227-1858-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Mani Curie-Sklodowskiej 20-031 Lublin, pl. Marii
Cuńe-Sklodowskiej 5 tel. (O-prefihs-81) 537-53-04 http://press. umcs.
lublin.pl
Dział Handlowy: tel./faks (O-prefiks-81) 537-53-02 IKA tel. (O-prefiks-
81) 537-53-03 www.ika.edu.pl
BIBLIOTEKA Wydziału Ditan*arstwa i Nauk PoMycznp*
Uniwersytetu Warszawskiego
ii Nowy Świ»t 69, 00-046 Warszaw*
tel. [phone] w. 295, 296
Biblioteka WDiNP UW
1098019522
SPIS TREŚCI
Wstęp ................................................................
7
Rozdział I. Republika Białorusi
(JacekSobczak) ............................ 9
I. Ewolucja ustroju
politycznego ......................................... 9
II. Prawa i wolności człowieka i
obywatela ................................ 16
III. System organów państwowych ......................................
21
Rozdział II. Republika Bułgarii (Grzegorz
Koksanowicz) .....................

33

I. Ewolucja ustroju politycznego ........................................

33

II. Ogólna charakterystyka Konstytucji Republiki Bułgarii z 12 lipca 1991
r. .....

39

III. System organów państwa ...........................................

47

, Rozdział III. Republika Czeska (Ewa
Gdukwicz) ..........................

65

I. Geneza Republiki Czeskiej ...........................................

65

II. Ogólna charakterystyka
konstytucji ................................... &}
III. Podstawowe prawa i wolności .......................................

69

IV. System partyjny ..................................................

71

V. Władza ustawodawcza .............................................

74

VI. Władza wykonawcza ..............................................

85

VII. Władza sądownicza ..............................................

93

©Rozdział IV. Republika Litewska
(WojciechKręcisz) ...................... .(^9

I. Ewolucja ustroju politycznego ........................................
99
II. Konstytucja Republiki Litewskiej i konstytucyjny system źródeł
prawa ....... 102
III. Zasady naczelne Konstytucji
Litewskiej .............................. 105
IV. Podstawowe zasady systemu wyborczego i systemu
partyjnego ............ 108
V. Sejm .......................................................... 113
VI. Prezydent...................................................... 121
VII. Rząd ......................................................... 127
VIII. Sąd Konstytucyjny .............................................
131
Rozdział V. Federacja Rosyjska (Mirosław Granat) .......................

135

I. Likwidacja ZSRR .................................................

135

II. Rosja jako państwo federalne .......................................

138

III. Ogólna charakterystyka Konstytucji Federacji
Rosyjskiej ................141
6 Rozdział VI. Republika Rumunii (Wiesław
Skrzydło)....................... 155
I. Ogólna charakterystyka konstytucyjnej ewolucji ustroju
politycznego ........ 155
II. Prace nad przygotowaniem nowej konstytucji ..........................

157

III. Charakterystyka Konstytucji z 1991
roku .............................

159

IV. Zasady ustroju politycznego i
gospodarczego ..........................

161

V. Status prawny jednostki ...........................................

163

VI. System wyborczy i partie
polityczne .................................

164

VII. Władze publiczne ...............................................

167

$ R o z d z i a ł VII. Republika Słowacka (Wq/dec/i
Zakrzewsti) ...................

185

I. Geneza i ewolucja ustroju
politycznego ................................

185

II. Konstytucja Republiki Słowackiej ..................................

194

III. System partyjny .................................................

199

IV. System organów państwowych .....................................

203

Rozdział VIII. Republika Słowenii (Sławomir
Patyra) ......................

221

I. Ewolucja ustroju politycznego .......................................

221

II. Konstytucja Republiki Słowenii i jej zasady
naczelne .....................

223

III. Prawa człowieka i podstawowe wolności..............................

226

IV. System partyjny .................................................

230

V. System wyborczy .................................................

232

VI. System organów państwowych .....................................

235

ty Rozdział IX. Republika Ukrainy
(RyszardMojak) ........................

251

I. Uwagi ogólne ....................................................

251

II. Geneza ukraińskiej państwowości i jej dzieje
polityczne ..................

252

III. Ogólna charakterystyka Konstytucji Republiki
Ukrainy .................

262

IV. System organów państwowych .....................................

269

9 Ro z d z i a ł X. Republika Węgierska (Wojciech
Orbwsld) ....................

285

I. Ewolucja ustroju politycznego Węgier .................................

285

II. Węgierskie reformy konstytucyjne ...................................

286

III. Ogólna charakterystyka Konstytucji Republiki
Węgierskiej...............

290

IV. System partyjny i podstawowe siły polityczne
Węgier ...................

292

V. System wyborczy i jego ewolucja ....................................

296

VI. Konstytucyjny system organów państwa ..............................

297

WSTĘP
Dokonujące się w ostatnim dwunastoleciu istotne zmiany w ustrojach państw
Europy Środkowo-Wschodniej skłoniły Autorów podręcznika Ustroje państw
współczesnych do opracowania - w poszerzonym gronie autorskim - drugiego
tomu, prezentującego przeobrażenia konstytucyjne zachodzące w dziesięciu
państwach tej części Europy.
Wśród prezentowanych państw znajdują się kraje, które zachowały - w
różnym zakresie - przez cały czas istnienia bloku komunistycznego pewien
stopień samodzielności, jak i te, które tę samodzielność utraciły lub też
od wieków jej nie posiadały. To, co je łączy, to zbliżone doświadczenia z
okresu przynależności do tego bloku.
Upadek systemu autorytarnego oznaczał dla tych państw odejście od
monopolu jednej partii i jego konsekwencji ustrojowych. Rodzący się
pluralizm polityczny prowadził nieuchronnie do zastąpienia systemu
opartego na zasadzie jednolitości władzy systemem opartym na zasadzie
podziału władzy. Jednakże już model instytucjonalny tego podziału jest
zróżnicowany: od prezydencjalizmu (Białoruś, Rosja), poprzez różne formy
systemów „mieszanych" (Rumunia), do niemal klasycznego parlamentaryzmu
(państwa tzw. grupy wyszehradzkiej).
Na zróżnicowanie systemów politycznych wpływ miało wiele czynników:
doświadczenie historyczne, sytuacja gospodarcza, odmienna kultura
polityczna, stopień świadomości obywateli itp. Doceniając znaczenie tych
czynników dla procesu transformacji ustrojowej, nie jest jednak naszym
zadaniem prezentacja różnych aspektów rozwoju politycznego państw Europy
Środkowo-Wschodniej i ich wpływu na kształt ustawy zasadniczej.
Głównym zadaniem, jakie postawili sobie Autorzy, jest prezentacja
konstytucyjnego systemu rządów: zasad naczelnych ustroju, prawa
wyborczego i systemu partyjnego, a przede wszystkim konstytucyjnego
systemu organów państwowych. Opierając się na materiale normatywnym oraz
literaturze przedmiotu, staraliśmy się - tam, gdzie okazało się to

możliwe - sięgać także do praktyki, jednak tę część mamy nadzieję
rozwinąć w kolejnym wydaniu podręcznika.
Przyjęcie takich założeń pozwoliło na pewną unifikację oddzielnych
opracowań, aczkolwiek zauważyć można, że nie jest ona realizowana w
sposób nazbyt sztywny. Odstępstwa te uzasadnione są daleko idącymi
odmiennościami w strukturze naczelnych organów państwowych oraz różnym
stopniem zaawansowania budowy nowego systemu polityczno-ustrojowego.
Uznając, że proces demokracji w wielu z tych państw jest wciąż otwarty,
nie pokusiliśmy się o ich prezentację według przyjętych systemów rządów,
preferując układ alfabetyczny.
Sądzimy, że materiał przedstawiony w podręczniku posłuży jako pomoc
dydaktyczna studentom prawa, administracji i politologii w ramach zajęć
dotyczących współczesnych systemów państwowych i pozwoli na uzmysłowienie
różnic między prezentowanymi ustrojami państwowymi, zaś podana literatura
umożliwi pogłębienie podstawowej wiedzy.
Ewa Gdukwicz

JACEK SOBCZAK
Rozdział I
REPUBLIKA BIAŁORUSI
I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO
1. EWOLUCJA POZYCJI PAŃSTWA BIAŁORUSKIEGO W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

Białoruś do czasu rozpadu Związku Radzieckiego, tj. do początku lat
dziewięćdziesiątych, nigdy nie była państwem suwerennym. Białorusini na
przestrzeni wieków znajdowali się kolejno pod dominacją Litwinów, Polaków
i Rosjan. Podobieństwo języka białoruskiego do języka rosyjskiego i
wspólne wyznawanie prawosławia spowodowało na przestrzeni dwóch ostatnich
wieków rusyfikację i stosunkowo niski stopień świadomości narodowej oraz
poczucia odrębności. Stan ten szczególnie pogłębił się w okresie
przynależności Białorusi jako Republiki Socjalistycznej do Związku
Radzieckiego.

Pod wpływem przemian dokonujących się w ZSRR za rządów Michaiła Gorba-
czowa, 27 lipca 1990 roku Rada Najwyższa BSRR przyjęła deklarację
suwerenności państwowej. Białoruś, choć była nadal częścią Związku
Radzieckiego (co potwierdziło referendum przeprowadzone 17 marca 1991
roku), akcentowała nadrzędność, samodzielność oraz pełnię władzy
państwowej republiki w granicach jej terytorium oraz niezależność w
stosunkach zewnętrznych. Wraz z deklaracją Białoruś uzyskiwała istotne
atrybuty suwerenności, takie jak własne godło, flagę i hymn. W deklaracji
suwerenności znalazły się także postanowienia o prawie posiadania przez
BSRR własnych sił zbrojnych, wojsk wewnętrznych i organów bezpieczeństwa
państwowego, podporządkowanych wyłącznie Radzie Najwyższej. Każda
lokalizacja na terytorium Białorusi formacji wojskowych innych państw,
ich baz i obiektów wojskowych wymagała od tej chwili zgody Rady
Najwyższej.

Najistotniejszym postanowieniem deklaracji, odnoszącym się do statusu
państwa białoruskiego w stosunkach międzynarodowych, było ustanowienie
samodzielnego prawa do dobrowolnego

zrzeszania się z innymi państwami i

swobodnego występowania z takich związków, co stwarzało podstawę do
dogłębnej reformy radzieckiej umowy związkowej. Rozdział v

Przełomowym wydarzeniem w procesie ewolucji statusu państwa białoruskiego
była nieudana próba przewrotu wojskowego w Moskwie, w sierpniu 1991 roku,

skierowana przeciwko prezydentowi Michaiłowi Gorbaczowowi.
Zradykalizowało to nastroje niepodległościowe na Białorusi. 28 sierpnia
1991 roku Rada Najwyższa BSRR przyjęła ustawę o niezależności państwowej
Białorusi. W ten sposób doszło do powstania niepodległego państwa, które
od 18 września 1991 roku przyjęło nazwę Republika Białorusi.
Niepodległe państwo stanęło jednak przed trudnym problemem nowego
ułożenia stosunków już nie ze Związkiem Radzieckim, który uległ
rozpadowi, lecz z Rosją, od której Białoruś była tak poważnie uzależniona
gospodarczo i militarnie. W październiku 1991 roku wśród ośmiu
suwerennych państw wchodzących niegdyś w skład ZSRR, Białoruś podpisała
Układ o wspólnocie gospodarczej, tworzący między tymi państwami unię
gospodarczą.

W dniu 8 grudnia 1991 roku w Puszczy Białowieskiej na spotkaniu
przywódców Rosji, Białorusi i Ukrainy ustalono, że Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich przestał istnieć, a trzy państwa
postanowiły powołać Wspólnotę Niepodległych Państw.

Poważnym wzmocnieniem pozycji Białorusi w WNP był fakt, że jej siedziba
mieścić się miała w Mińsku. Do WNP swój akces zgłosiło jedenaście byłych
republik radzieckich. Rada Najwyższa Białorusi ratyfikowała układ o
utworzeniu WNP 10 grudnia 1991 roku. Wspólnota Niepodległych Państw nie
przybrała w sensie instytucjonalnym trwałych form organizacyjnych, nie
przyczyniła się też do reintegracji wszystkich tworzących ją państw. W
jej ramach zachodziło natomiast szereg związków pomiędzy państwami
wzajemnie ze sobą współpracującymi lub integrującymi się samodzielnie,
bez udziału struktur wspólnotowych. Taki proces zachodził zwłaszcza
pomiędzy Białorusią a Rosją, od której Białoruś była uzależniona przede
wszystkim gospodarczo. Proces reintegracji obu państw nasilił się wraz z
dojściem do władzy prezydenta Aleksandra Łukaszenki. Pierwszym etapem
tego procesu było utworzenie 8 września 1991 roku Unii Celnej pomiędzy
Rosją a Białorusią.

2 kwietnia 1996 roku prezydenci: Rosji - Borys Jelcyn i Białorusi -
Aleksander Łukaszenka podpisali układ o utworzeniu

stowarzyszenia Rosji i

Białorusi.

Umowa ta pogłębić miała integrację i wszechstronne zbliżenie

obu państw. Przewidywała uzgadnianie polityki zagranicznej i tworzyła
jednolity obszar gospodarczy.

W istocie układ prowadzić miał do całkowitego podporządkowania gospodarki
białoruskiej i dominacji silniejszej gospodarki rosyjskiej. Umowa
przewidywała powstanie wspólnych organów ponadnarodowych. Naczelnym
organem stowarzyszenia miała być Rada Najwyższa składająca się z
prezydentów, premierów i przewodniczących parlamentów obu państw oraz z
przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Stowarzyszenia - stale
funkcjonującego organu wykonawczego. Utworzone zostało także Zgromadzenie
Parlamentarne, składające się z równej liczby parlamentarzystów każdej ze
stron.
Proces integracji obu państw postępował. 2 kwietnia 1997 roku Rosja i
Białoruś podpisały umowę o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji. W jej
wyniku dotychczasowe

Stowarzyszenie zostało przekształcone w Związek

Białorusi i Rosji

, z udzieleniem mu pełnomocnictw zgodnie ze Statutem

Związku. 23 maja

1997 roku podpisany został przez prezydentów obu państw

Statut Związku Białorusi i Rosji

, stanowiący integralną część umowy

zawartej 2 kwietnia. Izba Deputowanych Republiki Białoruś oraz Rada
Republiki ratyfikowały wkrótce dokumenty powołujące Związek.

Tym samym

Związek uzyskał osobowość prawną i stał się podmiotem prawa
międzynarodowego.

Pomimo że Rosja i Białoruś zachowały w nim suwerenność, to nie ma raczej
wątpliwości, że „zespolenie obydwu państw" zostało daleko posunięte, a
zadeklarowana równość nie znajduje oparcia w dotychczasowym przebiegu
procesu integracji.

2. EWOLUCJA USTROJU I ZMIANY KONSTYTUCJI

Wraz z uzyskiwaniem suwerenności zewnętrznej, przemianie zaczęły ulegać
wewnętrzne stosunki panujące na Białorusi. Powstały pierwsze
zorganizowane formy opozycji (Białoruski Front Narodowy). 26 stycznia
1990 roku Rada Najwyższa BSRR uchwaliła ustawę o językach, w wyniku
której język białoruski stał się jedynym językiem państwowym. W marcu
1990 roku odbyły się po raz pierwszy z udziałem opozycji wybory do Rady
Najwyższej. Powstały pierwsze niekomunistyczne partie polityczne.
Przewodniczącym Rady Najwyższej wybrany został Stanisław Szuszkiewicz -
wybitny fizyk, profesor Białoruskiego Uniwersytetu Politechnicznego,
sympatyk Białoruskiego Frontu Narodowego. Powstał także Demokratyczny
Klub Deputowanych, który stawiał sobie za cel doprowadzenie do pełnej
suwerenności państwowej.

W dniu 27 lipca 1990 roku Rada Najwyższa BSRR przyjęła deklarację o
suwerenności państwowej. Poza stwierdzeniami odnoszącymi się do
zewnętrznej suwerenności, deklaracja zawierała szereg postanowień
mających istotne znaczenie dla ustroju wewnętrznego państwa.
Deklaracja ustanawiała zasadę suwerenności narodu białoruskiego, który
stawał się jedynym źródłem władzy państwowej oraz zasadę
przedstawicielstwa (Rada Najwyższa) i referendum - jako formy realizacji
tej władzy. W deklaracji znalazły się zapowiedzi utworzenia banku
narodowego i własnego systemu pieniężnego. Ustanowiona została zasada
zwierzchności systemu prawa wewnętrznego oraz zasada podziału władzy na
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą - jako fundament państwa prawa.
Podstawę ówczesnego ustroju państwa stanowiła Konstytucji BSRR z 1978
roku. Była ona typową konstytucją socjalistyczną i w swojej
dotychczasowej treści nie mogła zaspokoić aspiracji radykalnie
nastawionych ugrupowań opozycyjnych. Nowo powstające partie polityczne,
związki zawodowe, stowarzyszenia zgłaszały
II
potrzebę ustanowienia i prawnego zabezpieczenia pluralizmu politycznego
oraz ukształtowania autentycznej reprezentacji politycznej

.

W styczniu 1992 roku pięć największych partii opozycyjnych, przy poparciu
Wolnych Związków Zawodowych Białorusi, wystąpiło z inicjatywą
przeprowadzenia referendum dotyczącego rozwiązania Rady Najwyższej, która
składała się w przeważającej części z deputowanych reprezentujących
biurokrację i nomenklaturę związana z poprzednim reżimem. Pomimo zebrania
przez opozycję wymaganej liczby podpisów pod wnioskiem o rozpisanie
referendum (350 tysięcy obywateli), Rada Najwyższa zdecydowała o
przeprowadzeniu jedynie referendum o charakterze konsultacyjnym.
Ostatecznie do rozwiązania Rady Najwyższej nie doszło.

Pierwsze lata niepodległości Białorusi charakteryzowały się rozwojem
reform wolnorynkowych, tworzeniem prywatnych przedsiębiorstw białoruskich
oraz zagranicznych. Powstawało i utrwalało się szereg instytucji państwa
demokratycznego, umacniała się tradycja i tożsamość narodowa.

Pierwszoplanową postacią tego okresu był Stanisław Szuszkiewicz. Pełnił
on funkcję Przewodniczącego Rady Najwyższej, który to urząd w świetle
Konstytucji z 1978 roku stawiał go w pozycji głowy państwa.
W styczniu 1994 roku, głównie z inicjatywy partii postkomunistów,
Stanisław Szuszkiewicz został jednak odwołany z funkcji Przewodniczącego
Rady Najwyższej, a na jego miejsce wybrano Mieczysława Griba.

Pierwszoplanową postacią na białoruskiej scenie politycznej stał się
natomiast premier Wiaczesław Kiebicz, uważany za pewnego kandydata do
przyszłego urzędu prezydenta.

Od chwili przyjęcia deklaracji z 23 lipca 1990 roku o suwerenności
państwowej, a następnie ogłoszenia niepodległości Republiki Białorusi (w
sierpniu 1991 roku) trwały prace nad przygotowaniem i uchwaleniem nowej
konstytucji, która miała zastąpić Konstytucję socjalistyczną z 1978 roku.

Konstytucję wielokrotnie nowelizowano, uzupełniając ją o postanowienia
dotyczące utworzenia nowych, narodowych instytucji takich jak: Rada
Bezpieczeństwa, Narodowy Bank Białorusi oraz Izba Kontrolna. Uchylone
także zostały z jej treści przepisy o kierowniczej roli partii
komunistycznej.
Prace nad nową konstytucją posuwały się wolno i trwały niemal cztery
lata.

Zasadniczym problemem w dyskusji konstytucyjnej stała się zasada

podziału władz. Zarówno wśród teoretyków, jak i deputowanych zaznaczyła
się różnica poglądów co do ogólnego modelu ustrojowego (republika
parlamentarna czy prezydencka).

Białoruś w przeciwieństwie do innych państw postkomunistycznych nie mogła
powołać się na własne doświadczenia ustrojowe i konstytucyjne. Najwięcej
sporów wywoływała instytucja prezydenta i jego pozycja w obrębie władzy
wykonawczej, a także sposób jego powoływania i odwoływania, jego
kompetencje oraz wzajemne relacje pomiędzy nim a parlamentem i rządem.

Ponieważ projekt konstytucji był przedmiotem szeregu debat w Radzie
Najwyższej i wielokrotnie bez ostatecznych decyzji odsyłany był do
komisji, parlament postanowił poddać trzy sporne rozdziały projektu
konstytucji pod głosowanie imienne i indywidualne, z pominięciem dyskusji
plenarnej.
Głosowanie to odbyło się w okresie od 15 lutego do l marca 1994 roku.
Konstytucja w całości została uchwalona prze Radę Najwyższą 15 marca i
weszła w życie 30 marca 1994 roku.

IV rozdział
Konstytucja zarówno we wstępie, jak i w zasadniczej treści normatywnej
miała charakter demokratyczny. Świadczył o tym przede wszystkim katalog
jej zasad naczelnych. Zaliczyć do nich należy: zasadę unitarnego,
demokratycznego, socjalnego państwa prawnego; zasadę suwerenności narodu;
zasadę poszanowania godności człowieka oraz jego wolności i praw; zasadę
przedstawicielstwa jako politycznej reprezentacji narodu; zasadę
pluralizmu politycznego; zasadę neutralności światopoglądowej państwa;
zasadę podziału i równoważenia się władz: ustawodawczej, wykonawczej i
sądowniczej; zasadę praworządności; zasadę kierowania się w polityce
zagranicznej ideą równości państw i pokojowego regulowania sporów zgodnie
z zasadami prawa międzynarodowego.
Konstytucja ustanawiała ponadto swobodę i równość w działalności
gospodarczej, gwarantowała ochronę własności i równość wszystkich

religii. Kształtowała demokratyczne reguły przeprowadzania wyborów,
oparte na pięcioprzymiotniko-wym prawie wyborczym.
W treści ustawy zasadniczej znalazły się również postanowienia dotyczące
referendum republikańskiego i lokalnego. Podstawę systemu organów
państwowych stanowiła zasada trójpodziału władzy. Organem władzy
ustawodawczej była jednoizbowa Rada Najwyższa, organami władzy
wykonawczej były Prezydent Republiki i Gabinet Ministrów. Organami władzy
sądowniczej były niezawisłe sądy.

Po

nadto konstytucja wyodrębniła grupę organów kontrolnych, którą

stanowiły: Prokuratura, Sąd Konstytucyjny i Izba Kontrolna.

Już w trakcie dyskusji (w okresie prac nad przygotowaniem nowej
konstytucji) ujawniła sią tendencja do ukształtowania w ustawie
zasadniczej silnej pozycji prezydenta. Przyjęte w Konstytucji z 1994 roku
rozwiązania dotyczące zarówno trybu wyboru prezydenta (wybory
powszechne), jak i jego szerokich kompetencji, zwłaszcza w stosunku do
rządu (zwierzchnictwo nad rządem i kierownictwo w obrębie egzekutywy),
przesądziły o ukształtowaniu się prezydencko-parlamentarnego systemu
rządów.

Stało się jasne, że ostateczny kształt pozycji prezydenta w państwie
zależeć będzie w decydującym stopniu od osoby pełniącej ten urząd i stylu
prezydentury.

Powszechne wybory prezydenta Białorusi odbyły się w dwóch

turach - 23 czerwca i 10 lipca 1994 roku. Bezapelacyjnym zwycięzcą tych
wyborów został Aleksander Łukaszenka, który wygrał pierwszą turę, a w
drugiej uzyskał 80% głosów. Powszechnie typowany na zwycięzcę wyborów
prezydenckich premier Wiaczesław Kiebicz doznał porażki i podał się do
dymisji.

Od początku sprawowania swojego urzędu prezydent Łukaszenka nie krył, że
jego celem jest zdobycie władzy absolutnej i marginalizacja oraz
satelizacja parlamentu, Sądu Konstytucyjnego, partii politycznych,
ograniczenie zasad demokracji oraz wolności i praw człowieka i obywatela.

Wraz z objęciem urzędu prezydenta przez Aleksandra Łukaszenkę w polityce
wewnętrznej i zagranicznej rozpoczął się odwrót od reform politycznych,
gospodarczych i społecznych zapoczątkowanych na Białorusi w 1990 roku.

W dniu 14 maja 1995 roku odbyły się pierwsze w dziejach Białorusi
demokratyczne wybory parlamentarne. Jednak wprowadzony w ordynacji
wyborczej wymóg 50% frekwencji dla ważności wyborów spowodował, że
zarówno w pierwszej, jak i w drugiej turze wyborów (28 maja) wybrano
zaledwie 119 deputowanych z ogólnej liczby 260, przy czym dla
ukonstytuowania Rady Najwyższej niezbędne było obsadzenie 2/3 jej składu,
tj. 174 mandatów. Wybory uzupełniające wyznaczone zostały na 29 listopada
1995 roku. Ponieważ i tym razem wyłoniono zaledwie 20 kolejnych
deputowanych, 11 grudnia odbyła się druga tura wyborów uzupełniających.
Łącznie we wszystkich turach głosowania zdołano wybrać 198 deputowanych i
w takim ograniczonym składzie ostatecznie ukonstytuowała się Rada
Najwyższa.

Prezydent Łukaszenka wykorzystał wybory parlamentarne do przeprowadzenia
referendum, na podstawie którego językowi rosyjskiemu nadany został równy
status z językiem białoruskim, nastąpiło odejście od - wprowadzonych w
okresie uzyskiwania niepodległości - godła („pogoń") oraz flagi (biało-

czerwono-białej) i zastąpienie ich symboliką z okresu ZSRR. W referendum
Białorusini opowiedzieli się także za ścisłą integracją z Rosją.
Z punktu widzenia ewolucji ustroju państwa, najpoważniejsze znaczenie
miało opowiedzenie się Białorusinów za zmianami konstytucyjnymi, mającymi
na celu uniemożliwienie prezydentowi przedterminowego unieważnienia
uprawnień Rady Najwyższej w „przypadkach systematycznego lub poważnego
naruszania konstytucji". Stanowiło to zapowiedź ostatecznej rozprawy
prezydenta z demokratycznie wybranym parlamentem. 31 sierpnia 1995 roku
prezydent wydał dekret „o pewnych środkach na rzecz zapewnienia
stabilności i porządku prawnego w Republice Białorusi". Dekret ten
stanowił zamach na wolność i prawa polityczne. Na jego mocy prezydent
pozbawił immunitetu deputowanych wszystkich szczebli, zawiesił
działalność białoruskich wolnych związków zawodowych, a Ministerstwo
Sprawiedliwości i Prokuratura miały wzmocnić nadzór nad partiami
politycznymi i organizacjami społecznymi.

Do ostatecznej konfrontacji prezydenta z parlamentem (Radą Najwyższą) i
Sądem Konstytucyjnym oraz ze wszystkimi instytucjami państwa i
ugrupowaniami politycznymi, stojącymi na gruncie demokratycznych zasad
konstytucji, doszło w 1996 roku. Jesienią 1996 roku opozycja
parlamentarna i pozaparlamentarna (Białoruski Front Narodowy, komuniści,
agrariusze, liberałowie i socjaldemokraci) zagroziły wszczęciem procedury
odsunięcia prezydenta Łukaszenki od władzy, jeżeli
Republika Białorusi
15
ten nie wycofa się z przeprowadzenia planowanych

zmian konstytucyjnych

,

które zamierzał poddać pod głosowanie w referendum ogólnonarodowym.

Zmiany te zakładały

:

- przekształcenie dotychczasowej Rady Najwyższej w dwuizbowe Zgromadzenie
Narodowe, składające się z Izby Reprezentantów i Rady Republiki,
- przyznanie prezydentowi prawa rozwiązywania parlamentu w wypadku odmowy
udzielenia wotum zaufania dla rządu, uchwalenia wotum nieufności dla
gabinetu lub dwukrotnego niezaaprobowania kandydatury premiera, a także
na podstawie werdyktu Sądu Konstytucyjnego w przypadku rażącego lub
systematycznego naruszania konstytucji,
- przyznanie prezydentowi prawa wyznaczania połowy członków Centralnej
Komisji Wyborczej oraz przewodniczącego i połowy składu Sądu
Konstytucyjnego,
- przyznanie prezydentowi prawa do rozpisywania referendów.

Wobec oczywistych zamiarów prezydenta dokonania zamachu na demokratyczne
instytucje państwa,

19 listopada 1996 roku Sąd Konstytucyjny wszczął

procedurę odwołania prezydenta z urzędu ze względu na wielokrotne
naruszanie przez niego konstytucji. Prezydent czując się zagrożony

,

przystąpił do negocjacji z parlamentem. Dzięki pośrednictwu Rosji oraz
negocjacjom prowadzonym przez przewodniczącego Sądu Konstytucyjnego
doszło, co prawda, do zawarcia porozumienia, które zakładało, że
przygotowana i uchwalona zostanie nowa konstytucja przez specjalnie
zwołane Zgromadzenie Konstytucyjne, a zapowiedziane przez prezydenta
referendum będzie miało jedynie konsultacyjny charakter, jednak
porozumienie to nie zostało ratyfikowane przez Radę Najwyższą, co stało
się pretekstem do odstąpienia od niego przez Aleksandra Łukaszenkę.

Chcąc zapewnić sobie korzystny wynik referendum, prezydent (naruszając
konstytucję) zdymisjonował przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej
Wiktora Hanczara. Referendum, choć wyznaczone na 24 listopada, rozpoczęło

się już 9 listopada, pomimo że prezydencki projekt zmian w konstytucji
opublikowany został dopiero 12 listopada.
Według oficjalnych wyników w referendum wzięło udział 84,2% uprawnionych
do głosowania, a 70,45% poparło prezydencki projekt nowelizacji
konstytucji. Choć opozycja zarzuciła prezydentowi sfałszowanie wyników
głosowania i uznała referendum za przewrót konstytucyjny, Białorusini
poparli zmiany ustrojowe.

Charakteryzując obecną konstytucję, należy zaznaczyć, że z punktu
widzenia formalnego jest to nadal Konstytucja Republiki Białorusi z 1994

roku, jednak „ze zmianami i uzupełnieniami przyjętymi w referendum
republikańskim".

W odniesieniu do tej ustawy zasadniczej stosowany jest

również termin „

nowa redakcja Konstytucji

".

W istocie zmiana konstytucji

nie poddana została sformalizowanemu trybowi nowelizacji, przewidzianemu
dla zmiany Konstytucji z 1994 roku

. Jej obecny tekst powstał właśnie w

wyniku nowej redakcji przepisów poprzednio obowiązujących i tych
zawartych w prezydenckim projekcie zmian konstytucji, poddanym pod
referendum.
Zakres i charakter wprowadzonych zmian nie pozostawia wątpliwości, że w
wyniku referendum konstytucyjnego i szczegółowych postanowień ustawy
zasadniczej doszło do rewizji zasad naczelnych Konstytucji z 1994 roku.

W

konsekwencji zlikwidowane zostały mechanizmy demokratycznego państwa
prawa, zanegowane zostały: zasada pluralizmu politycznego, zasada
przedstawicielstwa ogólnonarodowego oraz zasada trójpodziału władzy.
System absolutnej władzy prezydenta, realizowanej głównie przy pomocy
nieograniczonego dekretodawstwa, prowadzi do praktycznego pozbawienia
oraz braku gwarancji wolności i praw człowieka i obywatela. Konstytucja
stwarza podstawę do ograniczenia uprawnień i marginalizacji parlamentu i
Sądu Konstytucyjnego oraz poddania ich niemal całkowitej dominacji
prezydenta. Dlatego w pełni uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że
obecna Konstytucja Republiki Białorusi ustanawia system dyktatury
prezydenta.

II. PRAWA I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA I OBYWATELA
1. PARTIE POLITYCZNE

Pierwsze niekomunistyczne partie polityczne na Białorusi zaczęły
powstawać wraz z procesem rozpadu Związku Radzieckiego i likwidacji
monopolistycznej pozycji partii komunistycznej w systemie władzy. Proces
ten wzmacniała ewolucja Białorusi (jako republiki radzieckiej) w kierunku
pełnej suwerenności i niepodległości.

W czerwcu 1989 roku powstała pierwsza antykomunistyczna partia -
Białoruski Front Narodowy. Powstanie i rozwój partii politycznych
przyspieszył również fakt, że w marcu 1990 roku odbyły się po raz
pierwszy na Białorusi wybory do Rady Najwyższej z udziałem opozycji.
Ordynacja wyborcza dopuszczała zgłoszenie kandydatów przez inne niż
partia komunistyczna ugrupowania i organizacje. W tym roku powstały:
Demokratyczna Partia Białorusi, Socjaldemokratyczny Związek Białorusi
oraz Narodowo-Demokratyczna Partia Białorusi. Obowiązująca ówcześnie
Konstytucja BSRR z 1978 roku, jako konstytucja socjalistyczna zawierała w
swojej treści zasadę kierowniczej roli partii komunistycznej, formalnie
nie wykluczała jednak tworzenia i działalności innych partii.

Podstawę do tworzenia się partii politycznych wyznaczyły kolejno:
deklaracja Rady Najwyższej z 27 lipca 1990 roku o suwerenności
państwowej, w której przyjęta została zasada suwerenności narodu

białoruskiego oraz ustawa z 28 sierpnia 1991 roku o niezależności
państwowej. W wyniku tej ewolucji politycznej doszło do nowelizacji
Konstytucji z 1978 roku, usunięcia z jej treści przepisów o kierowniczej
roli partii komunistycznej i ustanowienia zasady pluralizmu.
Konstytucja Republiki Białorusi z 1994 roku uznała zasadę pluralizmu
politycznego za naczelną zasadę ustrojową, stanowiącą fundament państwa
demokratycznego.
i\epumiica tsialorusi

Zarówno demokratyczna Konstytucja, jak i wybory parlamentarne z 1995 roku
sprzyjały powstawaniu i ewolucji partii politycznych na Białorusi. Według
danych z 1995 roku na Białorusi działały 34 partie polityczne. Ich cele,
zasady i programy pozwalają zgrupować je w trzech blokach.

Pierwszy blok to

partie demokratycznej opozycji

. Stanowiły go ugrupowania

skupiające postępowych patriotów. Najważniejsze z nich to: Białoruski
Front Narodowy, Białoruska Socjaldemokratyczna Hramada oraz Zjednoczona
Partia Obywatelska.

Drugą grupę stanowiły ugrupowania centrowe,

o rodowodzie

postkomunistycznym, jednak popierające przekształcenia demokratyczne i
rynkowe. Najważniejszą partią w tym bloku była Partia Zgody Narodowej.

Trzeci blok tworzyły partie

wyraźnie antyreformatorskie

, a często neoko-

munistyczne. Głównymi partiami w tym bloku były:

Partia Komunistów

Białorusi, Zjednoczona Agrarno-Demokratyczna Partia Białorusi i Ludowy
Ruch Białorusi.

Po wyborach parlamentarnych z 1995 roku w Radzie Najwyższej XIII kadencji
znalazło się 96 deputowanych bezpartyjnych, 42 członków Partii Komunistów
Białorusi, 33 przedstawicieli bloku rolniczego - głównie Partii Agrarnej,
12 członków Związku Socjaldemokratycznego, 9 członków Zjednoczonej Partii
Obywatelskiej, 8 członków Partii Zgody Narodowej, 2 członków

Ogólnobiałoruskiej Socjaldemokratycznej Hramady. Białoruski Front
Narodowy nie zdobył żadnego mandatu i pozostał partią pozaparlamentarną.

Narzucenie przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę, w wyniku referendum z
1996 roku, nowej konstytucji, rozwiązanie demokratycznie wybranej Rady
Najwyższej XIII kadencji, wprowadzenie systemu rządów dyktatury
prezydenckiej i metod państwa policyjnego, niemal całkowicie
zmarginalizowało znaczenie i oddziaływanie partii politycznych na system
władzy państwowej.

Na podstawie dekretu wydanego przez prezydenta na początku 1998 roku,
wszystkie dotychczas legalnie istniejące i zarejestrowane partie
polityczne, organizacje społeczne i związki zawodowe zmuszone zostały do
powtórnej rejestracji w rejestrze prowadzonym przez ministra
sprawiedliwości. Nowa regulacja prawna zaostrzyła wymogi, które spełniać
miały partie polityczne. Między innymi dwukrotnie (do tysiąca) w stosunku
do poprzednio obowiązujących przepisów zwiększono minimalną liczbę
członków partii politycznych. O powtórną rejestrację wystąpiło 19 partii.
Wszystkie dotychczasowe znaczące partie opozycyjne zostały powtórnie
zarejestrowane.

Rejestracji odmówiono jedynie Partii Zdrowego Rozsądku i

Białoruskiemu Związkowi Chrześcijańsko-Demokratycznemu.

Nowa restrykcyjna regulacja w zakresie rejestracji partii politycznych,
wprowadzona głównie w związku z przygotowaniami do wyborów Izby
Reprezentantów Zgromadzenia Narodowego w 2000 roku, poważnie utrudniła

partiom rejestrację ich oddziałów terenowych.

Tylko cztery partie, w tym

dwie partie komunistyczne - prołukaszenkowska Partia Komunistów Białorusi
i opozycyjna Komunistyczna Partia Białorusi oraz Partia Liberalno-
Demokratyczna, zarejestrowały swoje oddziały terenowe.

Partie, które nie zarejestrowały swoich oddziałów terenowych, nie mogły
automatycznie zgłaszać w okręgach kandydatów na deputowanych do
parlamentu, lecz musiały zbierać w każdym z tych okręgów podpisy poparcia
dla kandydatów.

W dniu 28 grudnia 1998 roku weszła w życie ustawa o zmianach do
niektórych aktów prawnych Republiki Białorusi. Na podstawie tego aktu
białoruskie media otrzymały zakaz informowania opinii publicznej o
niezarejestrowanych w Ministerstwie Sprawiedliwości partiach i
organizacjach społecznych. Regulacje te miały na celu całkowitą izolację
nieoficjalnych ugrupowań opozycyjnych. Obecnie większość liczących się do
1996 roku partii i ugrupowań politycznych działa w opozycji, a wraz z
umacnianiem się systemu państwa policyjnego i postępującym ograniczaniem
wolności i praw politycznych ich oficjalne znaczenie stało się znikome.

2. PRAWO WYBORCZE
Analiza prawa wyborczego w Republice Białorusi nie jest możliwa bez
uwzględnienia ogólnych mechanizmów realizacji władzy w państwie.
Dyktatura prezydencka, system państwa policyjnego oraz łamanie wolności i
praw człowieka i obywatela w sposób zasadniczy determinują system
wyborczy.

Prawo wyborcze na Białorusi, poczynając od 1989 roku, przeszło ewolucję
od koncesjonowanych form, okresu demokratyzacji państwa sowieckiego pod
rządami Konstytucji BSRR z 1978 roku, przez w pełni demokratyczne reguły
ustanowione w ustawie zasadniczej z 1994 roku, aż po obecne uregulowania
będące następstwem narzuconych przez prezydenta zmian konstytucyjnych
dokonanych w wyniku listopadowego referendum z 1996 roku.

Wyłącznie formalna analiza obowiązujących przepisów pozwala stwierdzić,
że podstawy prawa wyborczego w Republice Białorusi uregulowane zostały w
nowej redakcji Konstytucji z 1994 roku, dokonanej w wyniku listopadowego
referendum z 1996 roku oraz w ustawie - Kodeks wyborczy Republiki
Białorusi z dnia 11 lutego 2000 roku.

Nowa redakcja konstytucji utrzymała dotychczasowy rozdział III ustawy
zasadniczej z 1994 roku, noszący tytuł System wyborczy i referendum.

Obejmuje on artykuły od 64 do 78. W nowej redakcji konstytucji
wprowadzonych zostało kilka zasadniczych zmian w stosunku do poprzednich
uregulowań. Po pierwsze, z uwagi na ustanowienie w miejsce jednoizbowej
Rady Najwyższej dwuizbowego Zgromadzenia Narodowego uregulowane zostały
zasady wyboru nieistniejącej wcześniej Rady Republiki. Wybory do Rady
Republiki nie mają charakteru bezpośredniego. Jej członkowie wybierani są
przez rady terenowe (56), a ośmiu pozostałych członków mianuje prezydent.

Po drugie, konstytucja dokonała zmiany sposobu powoływania Centralnej
Komisji do spraw Wyborów Referendum. Połowę członków Komisji oraz jej
przewodniczącego powołuje i odwołuje prezydent. Po trzecie, konstytucja
zmieniła sposób rozpisywania wyborów. Wyłączne prawo rozpisywania wyborów
do parlamentu i rad terenowych posiada prezydent. Ponadto w nowej

redakcji konstytucji zmienione zostały przepisy dotyczące przeprowadzania
referendum, także oddające prezydentowi pełnię władzy nad tą instytucją.
Kodeks wyborczy z 11 lutego 2000 roku stanowi swego rodzaju zbiór
dotychczas obowiązujących przepisów prawa wyborczego do parlamentu, rad
terenowych, wyborów prezydenta oraz przeprowadzania referendum. Zawiera
on także przepisy dotyczące Centralnej Komisji Wyborczej, wprowadzone
wcześniej na podstawie ustawy z 30 kwietnia 1998 roku.

Konstytucja i kodeks wyborczy formalnie deklarują demokratyczne zasady
prawa wyborczego. Jednak wszechstronny brak mechanizmów demokracji na
każdym etapie białoruskiego procesu wyborczego sprawia, że zarówno
szczegółowe rozwiązania prawne, jak i praktyka wyborcza stanowią
zaprzeczenie pięcioprzymiotni-kowego prawa wyborczego.

Zaznaczyć jedynie

należy, że cechą charakterystyczną prawa wyborczego do Izby Deputowanych
jest oparcie go na zasadzie większości, a nie proporcjonalności.
Deputowani do Izby Deputowanych, tak jak poprzednio do Rady Najwyższej
XIII kadencji, wybierani są w okręgach jednomandatowych. Ustanowiony
wymóg co najmniej 50% frekwencji (a w drugiej i kolejnych turach 25%
frekwencji) w wyborach w okręgu, spowodował w 1995 roku, a także w
wyborach przeprowadzonych w październiku 2000 roku, konieczność
kilkakrotnego powtarzania wyborów właśnie ze względu na niską frekwencję.

W wyborach w 2000 roku 110 deputowanych Izby Reprezentantów wybieranych
było aż w trzech turach głosowania, w których kolejno wybrano 41, 56 i 13
deputowanych. Opozycja oraz organizacje międzynarodowe (przedstawiciele
OBWE) obserwując wybory parlamentarne w 2000 roku, wysunęły szereg
poważnych zarzutów w stosunku do praw i metod wyborczych oraz zarzuciły
władzom liczne fałszerstwa.

Najważniejsze formalne zarzuty w stosunku do prawa wyborczego to: a) brak
zasady proporcjonalności, uniemożliwiający partiom politycznym wysuwanie
swoich list kandydatów, b) uniemożliwienie dostępu do oficjalnych mediów
opozycji oraz innym niż popieranym przez prezydenta kandydatom, c)
niedopuszczenie do kandydowania tych działaczy, którym kiedyś wymierzano
kary administracyjne za udział w manifestacjach i działalności
opozycyjnej, d) uniemożliwienie kandydowania więźniom politycznym, e)
brak możliwości skierowania przez partie polityczne mężów zaufania,
którzy mogliby w sposób niezależny kontrolować wybory, f) przeprowadzanie
wyborów nie w jednym dniu, lecz przez sześć kolejnych dni, co faktycznie
uniemożliwiało ich rzetelne kontrolowanie, sprzyjało manipulacjom, a
nawet fałszerstwom.

W ocenach obserwatorów OBWE, przedstawicieli Unii Europejskiej oraz Rady
Europy zarówno prawo wyborcze, jak i same wybory spotkały się ze
zdecydowaną
krytyką jako pozbawione wolności, niesprawiedliwe i niedemokratyczne, a
opozycja białoruska ogłosiła ich bojkot.

3. WOLNOŚCI I PRAWA SPOŁECZNE I EKONOMICZNE
Konstytucja Republiki Białorusi z 1994 roku zawierała w swojej treści
szeroki katalog wolności i praw politycznych, gospodarczych i
społecznych. Ewolucja ustroju w

latach 1989-1995 spowodowała, że w wyniku

uchwalanych przez Radę Najwyższą ustaw stworzone zostały prawne podstawy
realizacji reform o charakterze wolnorynkowym, przy poszanowaniu i pełnej
ochronie własności prywatnej oraz wolności i równości w zakresie
działalności gospodarczej i życia społecznego.

Wraz z dojściem do władzy

prezydenta Aleksandra Łukaszenki oraz po dokonaniu przez niego nowej

redakcji konstytucji na podstawie listopadowego referendum z 1996 roku,
systematycznie były ograniczane prawa i wolności człowieka i obywatela.

W marcu 1997 roku na podstawie prezydenckiego dekretu nr 5 o trybie
organizowania mitingów, zebrań i demonstracji, w sposób drastyczny
ograniczono prawo do zgromadzeń i manifestacji, wolności związkowych oraz
wolność słowa. Dekret wprowadzał bardzo surowe kary grzywny oraz
uproszczone procedury sądowe. Organizatorzy i uczestnicy manifestacji
skazywani byli wyłącznie na podstawie zeznań funkcjonariuszy
rozpędzających zgromadzenia.
Ograniczane i łamane były prawa pracownicze. Na podstawie dekretów
prezydenckich zakazano przyjmowania do pracy przedstawicieli opozycji. W
marcu 1997 roku kolejny dekret uzależnił prawo do otrzymania zasiłku dla
bezrobotnego od odpracowania we wskazanym administracyjnie miejscu
określonego czasu pracy.

Zasada wolności gospodarczej ograniczona została przez dekret nr 208 z
1996 roku, obowiązujący od początku 1997 roku. Na jego podstawie 87
tysięcy prywatnych przedsiębiorstw (54% ogółu działających na Białorusi)
zostało zamkniętych. Regulacja ta

uderzała przede wszystkim w wolne

zawody, wydawców, przedsiębiorców rolnych, handlarzy i rzemieślników,
podcinając tym samym podstawy i oparcie ekonomiczne działaczom ruchu
demokratycznego. Na podstawie przepisów tego dekretu dokonywano także
administracyjnej konfiskaty mienia.

Ograniczenie prawa własności prywatnej i swobody działalności
gospodarczej dokonywane było także na drodze restrykcyjnych działań
podatkowych. W roku , 1998 na drobną przedsiębiorczość zostały nałożone
dodatkowe, wcześniej nie ustanowione, działające wstecz obowiązki
podatkowe, doprowadzające do „ekonomicznego" zniszczenia drobnej
przedsiębiorczości (bazary). Rozbudowany został represyjny aparat
fiskalny, wyposażony w prawo przeszukiwania i konfiskaty prywatnego
mienia przedsiębiorców bez postanowienia sądu. W wyniku tych metod na
Białorusi niemal całkowicie zlikwidowano prywatne krajowe i zagraniczne
przedsiębiorstwa, z wyjątkiem tych, które powiązane były z oficjalnie
uznawanymi politykami.

Kepublika Białorusi
~zr

Ograniczone zostały także wolności związkowe. Pomimo że władze
zdecydowały się zarejestrować opozycyjny Białoruski Kongres
Demokratycznych Związków Zawodowych, to na podstawie kolejnego dekretu
prezydenckiego szczególnie uprzywilejowana została oficjalna Białoruska
Federacja Związków Zawodowych.
Od 1994 roku ograniczeniu i kontroli poddana została także działalność
stowarzyszeń, w szczególności zaś organizacji pozarządowych. W marcu 1997
roku wprowadzony został zakaz wywozu i przywozu na Białoruś „drukowanych
i audiowizualnych materiałów oraz innych nośników informacji, które mogą
zaszkodzić politycznemu lub ekonomicznemu interesowi państwa".
Wszystkie przejawy ograniczenia oraz łamania na drodze prawnej i
faktycznej wolności i praw człowieka i obywatela potwierdzają, że
Republika Białoruś pod rządami prezydenta Łukaszenki nie respektuje w tym
zakresie standardów wyznaczonych przez prawo międzynarodowe.

III. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH
1. PREZYDENT

Nowa redakcja Konstytucji Republiki Białorusi przyjęta po listopadowym
referendum z 1996 roku, zrywając z zasadą trójpodziału władzy, stawia
prezydenta ponad wszystkimi organami w państwie.

W urzędzie prezydenta

skupia się niemal cała władza, a relacje zachodzące między nim a
pozostałymi organami państwowymi pozwalają postawić tezę, że jest to
władza jednolita, niepodzielna, przybierająca formę dyktatury
prezydenckiej.

Pozycja polityczno-ustrojowa prezydenta określona została ogólnie w art.
79 Konstytucji. W świetle tego przepisu prezydent jest głową państwa,
gwarantem Konstytucji Republiki Białorusi oraz praw i wolności człowieka
i obywatela. Prezydent jest najwyższym organem Republiki, uosabia jedność
narodu, gwarantuje realizację podstawowych kierunków wewnętrznej i
zewnętrznej polityki, reprezentuje państwo na zewnątrz. Strzeże on
suwerenności Republiki Białorusi, bezpieczeństwa narodowego i
integralności terytorium państwa. Prezydent zapewnia stabilność
polityczną i ekonomiczną, ciągłość i współdziałanie organów państwa oraz
pośredniczy pomiędzy organami władzy państwowej a społeczeństwem.
Konstytucja ustanawia zasadę niepołączalności urzędu prezydenta z innymi
funkcjami i urzędami. Prezydent nie może być deputowanym ani członkiem
Rady Republiki, nie może zajmować innych funkcji w urzędach i organach
oraz organizacjach społecznych. Nie może być członkiem partii
politycznych ani prowadzić działalności gospodarczej i otrzymywać innego
wynagrodzenia za pracę, z wyjątkiem honorariów za utwory nauki,
literatury i sztuki.

Prezydent obdarzony jest nietykalnością, a jego cześć i godność chronione
są przez ustawy. Znamiennym przepisem konstytucji, obrazującym jego
dominującą pozycję w państwie, jest zakaz utrudniania prawodawczej
działalności prezydenta. Naruszenie tego zakazu stanowi przestępstwo
ścigane z ustawy.
Prezydent wybierany jest w bezpośrednich wyborach powszechnych przez
obywateli posiadających czynne prawo wyborcze do parlamentu. Tryb wyboru
i przebieg głosowania określa ustawa o wyborze Prezydenta Republiki
Białorusi.
Kadencja prezydenta wynosi 5 lat. Ta sama osoba może pełnić urząd
prezydenta tylko przez dwie kadencje. Na podstawie art. 81 Konstytucji
wybory prezydenta wyznacza Izba Deputowanych nie później niż na pięć
miesięcy i przeprowadza się je nie później niż na dwa miesiące przed
upływem kadencji poprzedniego prezydenta.
W wypadku opróżnienia urzędu prezydenta przed upływem pełnej kadencji
wybory przeprowadza się nie wcześniej niż po 30 dniach i nie później niż
po 70 dniach od dnia opróżnienia urzędu.
Kandydatem na prezydenta może być obywatel Republiki, który ukończył 35
lat i posiada czynne prawo wyborcze. Konstytucja przewiduje w stosunku do
kandydata obowiązek zamieszkiwania przez co najmniej 10 lat przed
wyborami na terytorium Białorusi. Kandydat na prezydenta może być
zgłoszony wyłącznie przez obywateli (minimum sto tysięcy podpisów).
Poprzednio obowiązująca Konstytucja z 1994 roku przyznawała również takie
prawo co najmniej 70 deputowanym Rady Najwyższej.
Wybory są ważne, jeżeli w głosowaniu wzięła udział co najmniej połowa
obywateli uprawnionych do głosowania. Na prezydenta zostaje wybrany ten
kandydat, który uzyska więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli
żaden z kandydatów nie otrzyma wymaganej liczby głosów, przeprowadzona
zostaje druga tura głosowania. Przechodzą do niej dwaj kandydaci, którzy

uzyskali największą liczbę głosów. Za wybranego uważa się kandydata,
który uzyskał w drugiej turze więcej niż połowę ważnie oddanych głosów.
Prezydent obejmuje swój urząd z chwilą złożenia przysięgi przed
Zgromadzeniem Narodowym, w obecności sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu
Najwyższego oraz Najwyższego Sądu Gospodarczego. Treść przysięgi w nowej
redakcji konstytucji uległa zasadniczej zmianie w części dotyczącej
obowiązku przestrzegania prawa. O ile bowiem w Konstytucji z 1994 roku
prezydent przysięgał „przestrzegać ustaw", to w obecnej treści, która
jest następstwem przyjęcia zasady nadrzędności dekretów prezydenckich nad
ustawami, obowiązek przestrzegania tych aktów (pochodzących od
parlamentu) został pominięty.
Urząd prezydenta może zostać opróżniony w następujących przypadkach:
a) zrzeczenia się urzędu przez prezydenta,
b) usunięcia prezydenta z urzędu,
c) przedterminowego zwolnienia prezydenta z urzędu,
d) śmierci prezydenta.
Republika BiałorusT
Przedterminowe zwolnienie prezydenta może mieć miejsce w razie jego
niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia. Decyzję
taką na wniosek specjalnie powołanej w tym celu przez obie izby komisji
podejmuje Izba Deputowanych - większością dwóch trzecich głosów pełnego
składu Izby oraz Rada Republiki - większością dwóch trzecich głosów
pełnego składu Izby.
Prezydent może być usunięty z urzędu w związku z popełnieniem zdrady
stanu lub innego ciężkiego przestępstwa.

Wniosek w tej sprawie postawić

może jedna trzecia składu Izby Deputowanych.

Śledztwo parlamentarne i

oskarżenie należy do kompetencji Rady Republiki. Prezydenta uważa się za
usuniętego z urzędu, jeżeli za taką decyzją opowie się co najmniej dwie
trzecie pełnego składu Izby Deputowanych oraz dwie trzecie pełnego składu
Rady Republiki. Niepodjęcie uchwał o usunięciu prezydenta z urzędu w
terminie jednego miesiąca od przedstawienia oskarżenia oznacza odrzucenie
wniosku.
W wypadku, gdy podstawę usunięcia z urzędu stanowi przestępstwo, sprawa
co do istoty oskarżenia rozpatrywana jest nie przez Radę Republiki, lecz
przez Sąd Najwyższy.

Przed wprowadzeniem zmian do Konstytucji w 1996 roku usunięcie prezydenta
z urzędu mogło nastąpić w związku z naruszeniem przez niego konstytucji.

Decyzja w tym zakresie należała do Sądu Konstytucyjnego. Prezydent mógł
być usunięty z urzędu także w drodze referendum.

Obecna, nowa redakcja

konstytucji procedur tych nie przewiduje. Gdy urząd prezydenta jest
opróżniony, jego uprawnienia przejmuje Przewodniczący Rady Republiki.

Prezydent Republiki Białorusi posiada niemal nieograniczone uprawnienia w
stosunku do całego aparatu państwowego (parlamentu, rządu, sądów, organów
kontroli), a poprzez nadrzędność dekretów nad ustawami oraz wyłączną
możliwość rozpisywania referendum władza ta ma charakter dyktatorski.

W

świetle

przepisów konstytucji

wymienić należy następujące cztery grupy

uprawnień prezydenta.

Po pierwsze, uprawnienia w stosunku do konstytucyjnych organów państwa. W
ramach tych kompetencji prezydent:
- za zgodą Izby Deputowanych powołuje premiera i określa strukturę rządu,
- powołuje oraz zwalnia zastępców premiera, ministrów i innych członków
rządu, przyjmuje dymisję rządu,
- posiada prawo uchylenia aktów rządu,
- za zgodą Rady Republiki powołuje przewodniczących: Sądu
Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz Najwyższego Sądu Gospodarczego,

- za zgodą Rady Republiki powołuje sędziów Sądu Najwyższego, sędziów
Najwyższego Sądu Gospodarczego, przewodniczącego Komisji Centralnej do
spraw wyborów i przeprowadzenia referendów powszechnych, prokuratora
generalnego, przewodniczącego i członków zarządu Banku Narodowego, a po
powiadomieniu Rady Republiki zwalnia z tych urzędów,
- powołuje 6 sędziów (z 12) Sądu Konstytucyjnego,
- powołuje 6 członków Komisji Centralnej do spraw wyborów i
przeprowadzenia referendów powszechnych,
- zarządza wybory do parlamentu i do lokalnych organów
przedstawicielskich,
- rozwiązuje izby parlamentu,
- powołuje i zwalnia przewodniczącego Komitetu Kontroli Państwowej,
- tworzy, likwiduje i reorganizuje administrację prezydenta. Po drugie,
prezydent posiada szerokie kompetencje w sferze prawodawstwa. Do
uprawnień tych należy zaliczyć:
- prawo inicjatywy ustawodawczej,
- podpisywanie ustaw oraz prawo weta zawieszającego,
- zarządzanie referendów powszechnych,
- występowanie do Sądu Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie
zgodności z konstytucją aktów normatywnych,
- prawo występowania do parlamentu z wnioskiem o zmianę lub uzupełnienie
konstytucji,
- wydawanie zarządzeń i rozporządzeń,
- prawo wydawania na podstawie upoważnienia parlamentu Republiki
Białorusi dekretów, a także wydawania bez takiego upoważnienia dekretów
tymczasowych.
Po trzecie, prezydent posiada uprawnienia w sferze stosunków zewnętrznych
i obrony kraju. W ramach tych kompetencji prezydent:
- prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe,
- powołuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Republiki Białorusi
w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych,
- przyjmuje listy uwierzytelniające i od akredytowanych przy nim
przedstawicieli dyplomatycznych innych państw,
- zwołuje i przewodniczy Radzie Bezpieczeństwa, powołuje i zwalnia
państwowego sekretarza Rady Bezpieczeństwa,
- jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych, powołuje i zwalnia wyższych
dowódców Sił Zbrojnych,
- wprowadza stan wojenny,
- ogłasza całkowitą lub częściową mobilizację.
Po czwarte, prezydent posiada uprawnienia w sferze stosunków z
obywatelami. W ramach tych uprawnień prezydent:
- decyduje o nadaniu obywatelstwa Republiki Białorusi, o jego ustaniu
oraz o udzieleniu azylu,
- stosuje prawo łaski,
- przyznaje nagrody i odznaczenia państwowe,
- ustanawia święta państwowe oraz dni wolne,
- wprowadza na terytorium Republiki bądź w poszczególnych jej częściach
stan wyjątkowy oraz ma prawo odroczyć przeprowadzenie strajku lub go
wstrzymać (nie dłużej niż przez 3 miesiące).

Niezwykle ważną kwestią - z punktu widzenia istoty ustroju państwa oraz
miejsca i pozycji polityczno-ustrojowej prezydenta w systemie państwowym
- jest charakter aktów prawnych prezydenta.

Ma to także zasadnicze

znaczenie dla oceny

prezydentury Aleksandra Łukaszenki. Obecny Prezydent

Białorusi swoją absolutną dyktatorską władzę oparł bowiem na rządzeniu
państwem przy pomocy dekretów - jako aktów nadrzędnych nad ustawami
pochodzącymi od parlamentu.

Prezydent posiada prawo wydawania dekretów, rozporządzeń i zarządzeń
(ukazów), mających charakter źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

Konstytucja ustanawia dwa rodzaje dekretów prezydenckich.

Pierwszy to dekrety wydawane na podstawie ustaw o delegowaniu
prezydentowi uprawnień ustawodawczych. Z inicjatywą ustawodawczą do
parlamentu w tej sprawie może wystąpić prezydent. W projekcie określone
zostają zakres i czas delegowanych uprawnień.

Drugi stanowią

dekrety tymczasowe

. Wydawane są one bezpośrednio na

podstawie

uprawnień prezydenta zawartych w konstytucji, w sytuacji

szczególnej konieczności. Prezydent może je wydać z własnej inicjatywy
lub na wniosek rządu. Dekrety tymczasowe podlegają zatwierdzeniu przez
obie Izby Zgromadzenia Narodowego.

Jeżeli Izba Deputowanych oraz Izba

Republiki nie uchylą dekretu tymczasowego większością dwóch trzecich
głosów pełnego składu każdej izby, dekret tymczasowy utrzymuje swoją moc
obowiązującą. Ponieważ odrzucenie dekretu wymaga tak znacznej większości,
a obie Izby Zgromadzenia Narodowego składają się niemal wyłącznie ze
zwolenników Aleksandra Łukaszenki, prezydent może w sposób całkowicie
nieskrępowany i niekontrolowany rządzić państwem przy pomocy dekretów.

Nadrzędność dekretów tymczasowych nad ustawami potwierdza Konstytucja w
art. 101.

W świetle tego przepisu, w przypadku gdy dekret tymczasowy nie

zostanie uchylony przez obie Izby Zgromadzenia Narodowego, w razie jego
kolizji z ustawą obowiązuje dekret tymczasowy.

Analogiczna sytuacja ma

miejsce w przypadku

zarządzeń (ukazów

) prezydenta, wydawanych na

podstawie ustawy oraz wydawanych bez ustawowego uprawnienia, przy czym
akty te w ogóle nie wymagają przedłożenia ich Izbom Zgromadzenia
Narodowego.

Prezydent wydaje ponadto rozporządzenia, które mają klasyczny charakter
aktów wykonawczych i posiadają niższą moc prawną od ustaw, dekretów i
zarządzeń (ukazów).

System dyktatury prezydenckiej wprowadzony przez Aleksandra Łukaszenkę
posiada istotne znaczenie dla systemu rządów na Białorusi. Pomimo

że Rada

Ministrów jest według konstytucji głównym organem władzy wykonawczej, to
szereg z jej kompetencji przejętych zostało przez prezydenta, jego

administrację oraz Sekretariat Rady Bezpieczeństwa

. Rada Ministrów jest

powoływana i odwoływana przez prezydenta, a z upływem jego kadencji rząd
obowiązany jest złożyć dymisję. Ponadto bezpośrednio prezydentowi
podporządkowane zostały służba bezpieczeństwa oraz wojsko. Aparat
podległy rządowi nie posiada koniecznej samodzielności w podejmowaniu
decyzji.

W listopadzie 2001 r. prezydent Aleksander Łukaszenko
wydał nowe rozporządzenie „O ministrach Republiki Białorusi",
zwiększające znaczenie ministrów w systemie władzy. Wchodzą oni w skład
Rady Ministrów, ale podejmują także samodzielne decyzje w stosunku do
swego resortu.

Prezydent Aleksander Łukaszenka po raz pierwszy wybrany został w wyborach
powszechnych 12 sierpnia 1994 roku. Do władzy doszedł, szermując hasłami
populistycznymi, obiecując rozprawić się z niewydolnym i skorumpowanym
aparatem władzy. Obiecywał poprawę sytuacji gospodarczej oraz powrót do
integracji z Rosja. W krótkim czasie doprowadził do zahamowania i
odejścia od reform wolnorynkowych. Rozpędzenie demokratycznie wybranej

Rady Najwyższej XIII kadencji, narzucenie zmian w konstytucji w wyniku
listopadowego referendum z 1996 roku, utworzenie posłusznego sobie
Zgromadzenia Narodowego, przejęcie kontroli nad środkami masowego
przekazu sprawiły, że zapowiedziane niegdyś przez niego „rządy prawa"
przekształciły się w autorytaryzm polityczny.

Pomimo że organizacje międzynarodowe oraz poszczególne państwa nie uznają
instytucji i faktów ustrojowych, dokonywanych przez prezydenta Aleksandra
Łu-kaszenkę, społeczeństwo białoruskie (w szczególności mieszkańcy wsi),
wobec braku szerokich elit politycznych i rozbicia opozycji w znacznej
części popiera prezydenta. Przejawem tego był ponowny wybór Aleksandra
Łukaszenki na Prezydenta Republiki Białorusi w powszechnym głosowaniu w
dniu 9 września 2001 roku już w pierwszej turze wyborów.

2. PARLAMENT
Konstytucja Republiki Białorusi z 14 marca 1994 roku, stojąc na gruncie
zasady trójpodziału władzy, ustanowiła jako organ władzy ustawodawczej
Radę Najwyższą, jednoizbowy organ reprezentacji narodu. Kadencja Rady
Najwyższej wynosiła 5 lat. W jej skład wchodzić miało 260 deputowanych
wybranych demokratycznie w oparciu o pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze,
z tym zastrzeżeniem, że zasada proporcjonalności zastąpiona została
zasadą większości. Deputowani wybierani byli bowiem w okręgach
jednomandatowych. Pierwsze demokratyczne wybory do Rady Najwyższej, które
odbyły się w 1995 roku, wyłoniły zaledwie 198 deputowanych.
Do ukonstytuowania się Rady Najwyższej wymagany był wybór co najmniej 174
deputowanych. Pozostałe mandaty nie zostały obsadzone. Deputowani
posiadali immunitet o charakterze materialnym, w wyniku którego nie
ponosili odpowiedzialności za swoją działalność w Radzie w czasie
pełnienia obowiązków deputowanego, jak i po ich zakończeniu.
Rada Najwyższa uzyskała na podstawie konstytucji stosunkowo szerokie
uprawnienia. Posiadała prawo zarządzania referendum, uchwalania i zmiany
konstytucji, uchwalania ustaw i uchwał oraz kontroli ich wykonywania.
Zarządzała swoje własne wybory oraz wybory terenowych rad deputowanych,
wyznaczała wybory prezydenta, powoływała pełny skład Centralnej Komisji
Wyborczej, wybierała Sąd Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, Najwyższy Sąd
Gospodarczy, prokuratora generalnego, przewodniczącego oraz Radę
Kontroli, a także przewodniczącego i członków kierownictwa Banku
Narodowego.

Rada Najwyższa określała tryb rozstrzygania spraw administracyjno-
terytorialnego ustroju państwa, wyznaczała podstawowe kierunki
wewnętrznej i zewnętrznej polityki państwa, zatwierdzała budżet i
kontrolowała jego wykonanie, ratyfikowała i wypowiadała umowy
międzynarodowe, decydowała o amnestii oraz sprawowała nadzór nad
terenowymi radami deputowanych.

Zasadniczo nie uczestniczyła ona w procesie powoływania i kontroli rządu,
które to kompetencje należały do prezydenta. Organizację i tryb pracy
Rady Najwyższej określał uchwalony przez Radę regulamin.
Organizacja wewnętrzna Rady Najwyższej nie odbiegała od standardów
parlamentów państw demokratycznych. Rada wybierała ze swego grona
przewodniczącego (kierującego pracami parlamentu) oraz jego zastępców.
Przewodniczący, jego zastępcy oraz wybrani deputowani tworzyli organ
kolegialny kierujący pracą Rady Najwyższej. W parlamencie działały stałe
komisje, których zadaniem było przygotowywanie i rozpatrywanie aktów
prawnych oraz realizacja w ograniczonym zakresie funkcji kontrolnych.

W świetle postanowień konstytucji pełnomocnictwa Rady Najwyższej
pozostawały w mocy do chwili otwarcia pierwszego posiedzenia nowo
wybranej Rady Najwyższej.

Demokratycznie wybrany parlament (Rada Najwyższa XIII kadencji) przetrwał
w tym kształcie zaledwie jeden rok. Od chwili wyboru na urząd prezydenta
Aleksander Łukaszenka nie krył swego zamiaru konfrontacji z Radą
Najwyższą i dążenia do jej całkowitej eliminacji z systemu politycznego
Białorusi.

Już w kwietniu 1995 roku doszło do brutalnego usunięcia z gmachu
parlamentu przy pomocy milicji 19 protestujących deputowanych Rady
Najwyższej XII kadencji, l września 1995 roku prezydent wydał dekret „o
pewnych środkach na rzecz zapewnienia stabilności i porządku prawnego w
Republice Białorusi", na podstawie którego zniesiony został immunitet
deputowanych Rady Najwyższej XII kadencji.
W trakcie demokratycznych wyborów do Rady Najwyższej w 1995 roku
prezydent Aleksander Łukaszenka jawnie manifestował niechęć do nowych
deputowanych, podkreślając wielokrotnie, że „jest przeciw wszystkim
kandydatom", sprzyjając takiemu przebiegowi wyborów, aby nowa Rada
Najwyższa nie została wybrana w składzie pozwalającym na jej
ukonstytuowanie się.

W wyniku listopadowego referendum z 1996 roku prezydent narzucił nową
redakcję konstytucji. Przewidywała ona przekształcenie dotychczasowej
jednoizbowej Rady Najwyższej w parlament dwuizbowy - Zgromadzenie
Narodowe Republiki Białorusi. W świetle nowych uregulowań parlament
utracił pozycję władzy ustawodawczej, gdyż z treści konstytucji usunięta
została zasada trójpodziału władzy.

Zgromadzenie Narodowe składa się z dwóch izb: Izby Deputowanych (110
członków) oraz Rady Republiki (64 członków). Izba Deputowanych wybierana
jest w wyborach powszechnych w okręgach jednomandatowych. Rada Republiki
nie posiada charakteru przedstawicielskiego. Sposób kształtowania jej
składu nadaje jej charakter izby przedstawicielstwa terytorialnego,
pochodzącej w części z wyborów pośrednich (56 członków wybierają
deputowani do rad terenowych stopnia podstawowego), a w części z
nominacji prezydenta (8 członków). Kadencja parlamentu wynosi 4 lata.
Jednak konstytucja daje prezydentowi szerokie i wyłączne uprawnienia w
zakresie przedterminowego rozwiązania obu izb parlamentu.

Decyzja o rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowego powinna być poprzedzona
konsultacjami z przewodniczącymi obu izb. Rozwiązane mogą być zarówno
obie izby, jak też każda izba oddzielnie. Izba Deputowanych może być
rozwiązana, gdy nie wyrazi ona wotum zaufania, wyrazi wotum nieufności
lub dwukrotnie nie wyrazi zgody na mianowanie premiera proponowanego
przez prezydenta. Prezydent może także rozwiązać parlament, gdy Sąd
Konstytucyjny orzeknie o poważnym naruszeniu konstytucji przez każdą z
izb.

Nowa redakcja konstytucji, przyznając prezydentowi niemal dyktatorskie
uprawnienia, w poważnym stopniu ograniczyła pozycję polityczno-ustrojową
parlamentu, jakim jest Zgromadzenie Narodowe. Przy parlamencie pozostała
formalnie funkcja ustrojodawcza (uchwalenie lub zmiana konstytucji) oraz
funkcja ustawodawcza, choć nadrzędność dekretów prezydenckich nad
ustawami, w systemie źródeł prawa, podważa samą istotę ustawy, jaką
posiada ona w demokratycznym państwie prawa. Praktyka tworzenia norm
rangi ustawowej niemal wyłącznie w formie dekretów, stosowana przez

Aleksandra Łukaszenkę, zmarginalizowała funkcję ustawodawczą parlamentu.
Do zadań obu izb parlamentu należy ratyfikacja zawieranych przez
prezydenta umów międzynarodowych.
Rada Republiki wyraża zgodę na powołanie przez prezydenta
przewodniczących: Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz Najwyższego
Sądu Gospodarczego, a także na powołanie sędziów Sądu Najwyższego,
sędziów Najwyższego Sądu Gospodarczego, przewodniczącego Centralnej
Komisji ds. Wyborów i Referendów, prokuratora generalnego oraz prezesa i
członków Zarządu Banku Narodowego.
O marginalizacji i podporządkowaniu Zgromadzenia Narodowego prezydentowi
Aleksandrowi Łukaszence świadczą okoliczności jego ukonstytuowania się.
Niezwłocznie po podpisaniu nowej redakcji konstytucji, 27 listopada 1996
roku ponad stu deputowanych Rady Najwyższej XIII kadencji uchwaliło
wygaśnięcie jej uprawnień. Ze 122 deputowanych Rady Najwyższej (na ogólną
liczbę 198) opowiadających się za nową konstytucją, prezydent stworzył
110-osobową Izbę Deputowanych. Wybór 64 członków Rady Republiki
zadekretował prezydent. Pozostała część deputowanych Rady Najwyższej (85
członków) nie uznała ważności referendum oraz zmian konstytucyjnych i
ogłosiła się jedynym legalnym organem władzy ustawodawczej.
Republika Białorusi
"29"
W dniu 12 grudnia 1996 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję
potępiającą politykę prezydenta Aleksandra Łukaszenki i uznał za jedynie
legalną władzę ustawodawczą demokratycznie wybraną Radę Najwyższą XIII
kadencji.
Pozbawiona jednak całkowicie realnej władzy w państwie Rada Najwyższa,
nękana politycznie i administracyjnie, pozostała na marginesie życia
publicznego jako instytucja opozycyjna.

3. SĄD KONSTYTUCYJNY
Sąd Konstytucyjny w Republice Białorusi ustanowiony został po raz
pierwszy na podstawie przepisów Konstytucji z 15 marca 1994 roku. W
pierwotnym swoim tekście Sądowi Konstytucyjnemu poświęcony został
oddzielny rozdział ustawy zasadniczej, noszący tytuł Sqd Konstytucyjny
Republiki Białorusi. Sąd Konstytucyjny włączony został do organów
kontroli państwowej. Nie znalazł się w obrębie władzy sądowniczej, choć
posiadał jurysdykcyjny charakter. 30 marca 1994 roku uchwalona została
ustawa o Sądzie Konstytucyjnym. W pierwszym okresie swojej działalności
Sąd Konstytucyjny działał w warunkach demokratycznego państwa prawa.
Powstał fachowy, kompetentny i niezawisły skład, a praktyka i
orzecznictwo umacniały konstytucję i ustawy, kształtowały zasady państwa
prawa, chroniły wolności i praw człowieka i obywatela.
Jednak tak jak pozostałe demokratyczne organy państwa, także i Sąd
Konstytucyjny nie uniknął konfrontacji z prezydentem Aleksandrem
Łukaszenką. W listopadzie 1996 roku, w związku z przygotowywanym przez
prezydenta referendum, z inicjatywy 70 deputowanych Rady Najwyższej
wszczęta została procedura usunięcia prezydenta z urzędu, w związku z
naruszeniem przez niego konstytucji. Orzeczenie w tej sprawie podjąć miał
właśnie Sąd Konstytucyjny. Ostatecznie do rozpatrzenia sprawy nie doszło,
gdyż kilkunastu deputowanych pod naciskiem prezydenta wycofało swoje
podpisy pod wcześniejszym wnioskiem. 4 grudnia 1996 roku na znak protestu
przeciwko bezprawnemu nadaniu wynikom referendum mocy obowiązującej,
siedmiu z jedenastu sędziów Sądu Konstytucyjnego podało się do dymisji i
porzuciło skład Sądu. Czterech pozostałych lojalnych wobec prezydenta
sędziów zostało ponownie powołanych przez prezydenta do nowego składu
Sądu Konstytucyjnego.
W świetle postanowień obecnego art. 116 nowej redakcji Konstytucji, Sąd
Konstytucyjny orzeka:

a) o zgodności ustaw, dekretów prezydenta, umów międzynarodowych i innych
zobowiązań międzynarodowych Republiki Białorusi z konstytucją i
konwencjami międzynarodowymi, ratyfikowanymi przez Republikę,
b) o zgodności aktów prawnych organizacji międzynarodowych, do których
przystępuje Republika Białorusi, dekretów prezydenta, wydawanych w celu
reali-
zacji ustaw z konstytucją, konwencjami międzynarodowymi ratyfikowanymi
przez Republikę, ustawami i dekretami,
c) o zgodności uchwał Rady Ministrów, aktów prawnych Sądu Najwyższego,
Najwyższego Sądu Gospodarczego i Prokuratora Generalnego z konstytucją,
konwencjami międzynarodowymi ratyfikowanymi przez Republikę Białorusi,
ustawami i dekretami,
d) o zgodności aktów prawnych każdego innego organu państwowego z
konstytucją, konwencjami międzynarodowymi ratyfikowanymi przez Republikę,
ustawami i dekretami.
Nowa redakcja konstytucji wprowadziła zasadnicze zmiany dotyczące pozycji
Sądu Konstytucyjnego i statusu jego członków.
Sąd Konstytucyjny został, tak jak inne organy, podporządkowany
prezydentowi zgodnie z zasadą nadrzędnej pozycji prezydenta w systemie
organów państwowych. W skład Sądu wchodzi 12 sędziów. Sześciu z nich
mianuje prezydent, a sześciu wybiera Rada Republiki. W praktyce Rada
Republiki żadnych wyborów nie przeprowadziła, a ograniczała się do
zaakceptowania oficjalnych kandydatów. Kandydatów do Sądu Konstytucyjnego
zgłaszać może jedynie jego przewodniczący, który z kolej powoływany jest
przez prezydenta. Pozwala to prezydentowi na pełną kontrolę nad składem
Sądu, tym bardziej że służy mu prawo zwolnienia sędziego oraz
przewodniczącego Sądu, a także udzielenia zgody na pociągnięcie sędziego
do odpowiedzialności karnej.
Poważnie ograniczona została grupa podmiotów mających prawo występowania
z wnioskami do Sądu Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności prawa z
konstytucją. Prawo to posiadają: prezydent, obie izby parlamentu, Sąd
Najwyższy, Najwyższy Sąd Gospodarczy oraz Rada Ministrów.
Sąd Konstytucyjny nie posiada już uprawnień do orzekania o naruszeniu
konstytucji przez prezydenta. Może natomiast orzekać w przypadku wniosku
o systematyczne i ciężkie naruszenie konstytucji przez obie izby
parlamentu.
Obecna pozycja i znaczenie Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Sądu
Gospodarczego, a także sądów powszechnych i pozostałych organów państwa
białoruskiego, sprowadzona została do roli fasadowej, a przyczyna tego
tkwi w autorytarnym systemie rządów prezydenckich. ,

Wykaz literatury podstawowej
Chudakow M. F., The institution of President in the Republic of Bielarus
and its place in the gevernemen-
tal system [w:] Ten Years of the Democratic Constitutionalism in Central
and Eastem Europę, ed. by
K. Działocha, R. Mojak, K. Wójtowicz, Lublin 2001. Fligowski P.,
Białoruś. Trudna niepodlegbść, Wrocław 1999.
Kronika Sejmowa. Parlamenty Europy Środkowej i Wschodniej, roczniki 1998,
1999, 2000, 2001. Mironowicz E., Białoruś, Warszawa 1999.
Morstin A., Biabruś [w:] Europa Środkouio-Wschodnia 1996, rocznik VI,
Warszawa 1999. Owsiannik S., Strełkowa A., Bialoruś [w:] Europa Środkowo-
Wschodnia 1997-1998, rocznik VII-
VIII, Warszawa 2000.
Owsiannik S., Strełkowa A., Władza a społeczeństwo, Biabruś 1991-1998,
Warszawa 1998. Waszkiewicz A., Sad Konstytucyjny Republiki Biabruś przed
i po referendum listopadowym 1996 roku,

[w:] Sądy konstytucyjne w Europie, t. 4, red. J. Trzciński, Warszawa
2000. Wybory: prawowyje osnowy izbiratelnyje technnobgii, red. M. F.
Czudakow, Mińsk 2000.

GRZEGORZ KOKSANOWICZ
Rozdział II
REPUBLIKA BUŁGARII
I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO
Państwo bułgarskie powstało w VII wieku. Począwszy od XI aż do końca XII
w. jego terytorium znajdowało się pod zwierzchnictwem Cesarstwa
Bizantyjskiego. W 1185 roku powstało tzw. drugie państwo bułgarskie ze
stolicą w Tyrnowie. Okres niezawisłości był jednak stosunkowo krótki. W
wyniku ekspansji Turków osmańskich Bułgaria na pięć wieków utraciła
niepodległy byt. Od 1396 do 1878 roku wchodziła w skład imperium
tureckiego. Decyzją Kongresu Berlińskiego z 1878 roku, z części ziem
Bułgarii utworzono księstwo. Rok później, dokładnie 15 kwietnia 1879
roku, uchwalono pierwszą w dziejach państwowości bułgarskiej konstytucję.
Konstytucja ta, nazywana od miejsca jej uchwalenia tyrnowską,
obowiązywała prawie 70 lat. W tym czasie Bułgaria z księstwa
przekształciła się w królestwo (1908), doświadczyła dwóch wojen
światowych, każdorazowo opowiadając się w nich po stronie niemieckiej.
W okresie międzywojennym ustrój Bułgarii opierał się na założeniach
konstytucji tyrnowskiej. Władza w państwie skupiona była w rękach
monarchy - cara Bo-rysa III. W świetle konstytucji, car nie tylko
sprawował władzę wykonawczą, ale miał także istotne kompetencje w
odniesieniu do uprawnień prawotwórczych Zgromadzenia Narodowego -
zatwierdzał akty prawne oraz inne decyzje podejmowane przez parlament.
Jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe pochodziło z wyborów. Konstytucja
wyposażyła je w prawo kontrolowania działalności ministrów oraz w
kompetencje ustawodawcze, które jednak - jak wyżej zaznaczono -
znajdowały się pod kontrolą
cara.
W 1943 roku po śmierci cara Borysa III następcą tronu ogłoszony został
jego niepełnoletni syn Symeon II; fakt ten spowodował, że rządy w kraju
przejęła Rada Regencyjna.
Istotnym wydarzeniem w historii Bułgarii było powstanie - kierowane przez
Front Ojczyźniany - które wybuchło 9 września 1944 roku. Jego skutkiem
było przejęcie władzy przez komunistów, utworzenie rządu Frontu
Ojczyźnianego oraz zmiana ustrojowej formy państwa (formalnie Bułgaria
pozostała jednak monarchią konstytucyjną do 15 września 1946 roku). Nowo
powstały rząd postanowieniem
li
rozwiązał Zgromadzenie Narodowe. Całość władzy w państwie znalazła się w
rękach rządu i Rady Regencyjnej składającej się z przedstawicieli Frontu
Ojczyźnianego. Wszystkie akty prawne wydawane były przez rząd i
zatwierdzane przez Radę Regencyjną. Stan taki trwał do 18 listopada 1945
roku, kiedy to odbyły się wybory do Zgromadzenia Ludowego.
W dniu 15 września 1946 roku Zgromadzenie Ludowe proklamowało powstanie
Ludowej Republiki Bułgarii. Oficjalnie było to wypełnienie woli narodu,
który 8 września w referendum opowiedział się za zniesieniem monarchii
(podawane wyniki mówiły, iż za republiką głosowało 91,67%). Likwidacji
uległa Rada Regencyjna, a jej kompetencje przekazano Prezydium
Zgromadzenia Ludowego.
28 października 1946 roku odbyły się wybory do Wielkiego Zgromadzenia
Ludowego, którego zadaniem było uchwalenie konstytucji. Podstawą prac
Komisji Konstytucyjnej stał się projekt Frontu Ojczyźnianego, którego
przedstawiciele stanowili zdecydowaną większość Zgromadzenia. Dnia 4
grudnia 1947 roku uchwalono Konstytucję Ludowej Republiki Bułgarii.
Składała się z 11 rozdziałów: 1. Bułgarska Republika Ludowa (zawierający
ogólne zasady ustrojowe); 2. Ustrój społecz-no-gospodarczy; 3. Naczelne
organy władzy państwowej; 4. Organy administracji państwowej; 5. Terenowe
organy wladzy państwowej; 6. Sądy i nadzór prokuratorski;

7. Stosunki między organami władzy państwowej i organami administracji
państwowej;
8. Podstawowe prawa i obowiązki obywateli; 9. Herb, pieczęć, flaga i
stolica; 10. Zmiana konstytucji; 11. Przepisy przejściowe.
Pod względem systematyki i treści wykazywała ona podobieństwo do
Konstytucji Związku Radzieckiego z 1936 r., co było zresztą regułą w
konstytucjach lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. państw Środkowej
i Wschodniej Europy, w których ustanawiano tzw. demokrację ludową.
18 maja 1971 roku weszła w życie trzecia z kolei Konstytucja Bułgarii.
Nowością było przyjęcie jej w drodze referendum. Konstytucja Ludowej
Republiki Bułgarii sankcjonowała socjalistyczny charakter państwa. Pod
względem systematyki różniła się od swej poprzedniczki. Była aktem nieco
obszerniejszym, zawierała 143 artykuły (poprzednia 99) oraz preambułę.
Składała się z 10 rozdziałów1. Podstawowymi zasadami zawartymi w
konstytucji były: zasada zwierzchnictwa ludu, jedności władzy,
centralizmu demokratycznego, praworządności.
Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii z 1971 roku obowiązywała
dwadzieścia lat. Przygotowanie i uchwalenie nowej, czwartej z kolei
konstytucji w dniu 12 lipca 1991 roku, było wynikiem zachodzących na
przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przemian w krajach
Europy Środkowo-Wschodniej.
1 Byty to: 1. Ustrój spoleczno-polityczny; 2. Ustrój spoleczno-
ekonomiczny; 3. Podstawowe prawa i obowiązki obywateli; Ą. Zgromadzenie
Ludowe; 5. Rada Państwa; 6. Rada Ministrów; 7. Rady Ludowe; 8. Sąd i
Prokuratura; 9. Godło, pieczęć, flaga, stolica; 10. Uchwalenie i zmiana
konstytucji.
Duigaru
Odnosząc się krótko do genezy przemian polityczno-ustrojowych
zachodzących w tym czasie w Bułgarii, poczynić należy następujące
ustalenia. Bułgaria, kierowana od 1954 roku przez Todora Żiwkowa, stała
się jednym z najbardziej uległych i posłusznych wobec ZSRR krajów
znajdujących się w orbicie wpływów tego mocarstwa. W powojennej historii
nie notujemy tu takich wydarzeń, jakie zachodziły chociażby na Węgrzech i
w Polsce w 1956 roku, czy w Czechosłowacji w roku 1968. Brak tendencji
reformatorskich, połączony z niemalże zupełnym niewy-kształceniem się w
czasie dyktatury Żiwkowa antykomunistycznej opozycji, spowodował, że
dopiero okres tzw. „Jesieni Ludów" pozwolił Bułgarii wkroczyć na drogę
prowadzącą do transformacji ustrojowej.
Pierwsze organizacje nieformalne zaczęły powstawać w połowie i pod koniec
lat osiemdziesiątych. W 1985 roku utworzona została organizacja
przeciwstawiająca się polityce przymusowej asymilacji Turków, która
później przekształciła się w Ruch na rzecz Praw i Swobód. Istotną rolę w
powstaniu silnej opozycji antykomunistycznej odegrał w Bułgarii ruch
ekologiczny i związkowy. W 1989 roku rozpoczęło działalność Niezależne
Stowarzyszenie „Ekogłasnost", a pierwszą alternatywną organizację
związkową - Niezależną Federację Pracy „Podkrepa" - utworzono w lutym
1989 roku. Opozycję bułgarską tworzył również założony na Uniwersytecie
Sofijskim Klub na rzecz Jawności i Demokracji. Zwolenników organizacjom
niezależnym przysparzał pogłębiający się kryzys gospodarczy kraju oraz
kolejna faza brutalnej „bułgaryzacji" ludności pochodzenia tureckiego.
Powstanie struktur opozycyjnych, ich aktywizacja - zwłaszcza podczas
odbywającej się w Sofii Konferencji Ekologicznej KBWE (X/XI 1989 r.) -
rozpoczęła szereg demonstracji i wieców, podczas których coraz wyraźniej
artykułowano hasła na rzecz demokratyzacji systemu. Domagano się
wprowadzenia zasady pluralizmu politycznego i przeprowadzenia wolnych
wyborów. Skutkiem tych wydarzeń, potwierdzających radykalizację poglądów
społeczeństwa, było ustąpienie T. Żiwkowa najpierw z funkcji sekretarza
generalnego i członka Biura Politycznego (10 listopada 1989 r.), a

następnie ze stanowiska przewodniczącego Rady Państwa (17 listopada 1989
r.). Jego miejsce zajął wieloletni minister spraw zagranicznych Petyr
Mładenow. Opowiadał się on co prawda za pluralizmem poglądów, wolnymi
wyborami, ale przebudowa miała dokonywać się w ramach doktryny socjalizmu
i z.kierowniczą rolą partii na czele.
Przełomowym wydarzeniem w rozwoju antykomunistycznego ruchu w Bułgarii
było powstanie 7 grudnia 1989 roku Związku Sił Demokratycznych, w skład
którego weszły m.in. „Ekogłasnost" i „Podkrepa". Na jego czele stanął
Żeliu Żelew. 10 grudnia przewodniczący ZSD zaproponował rozpoczęcie
rozmów w formule „okrągłego stołu". Propozycja została przyjęta przez
kierownictwo partii, merytoryczne rozmowy zaplanowano na drugą połowę
stycznia 1990 roku.
Istotnym wydarzeniem, świadczącym o przełomie politycznym w Bułgarii,
było uchwalenie w dniu 15 stycznia 1990 roku nowelizacji konstytucji,
polegającej na
l
uchyleniu art. l ust. 2 i 3 w brzmieniu: ust. 2 „ Kierowniczą siłą w
społeczeństwie i państwie jest Bułgarska Partia Komunistyczna", ust. 3
„Bułgarska Partia Komunistyczna kieruje budową rozwiniętego społeczeństwa
socjalistycznego w Ludowej Republice Bułgarii w ścisłej braterskiej
współpracy z Bułgarskim Ludowym Związkiem Chłopskim". Znamienne, że
pozostawiono bez zmian ust. l, który stanowił, że „Ludowa Republika
Bułgarii jest socjalistycznym państwem ludu pracującego miast i wsi z
klasą robotniczą na czele". Taki zabieg legislacyjny był ukłonem w stronę
opozycji, wskazywał jednak wyraźnie na zamiar utrzymania przez obóz
rządzący dawnego status quo.
Efektem obrad „okrągłego stołu" było podpisanie w marcu 1990 roku trzech
porozumień. Pierwsze z nich dotyczyło zmian w konstytucji i zakładało
m.in. zniesienie Rady Państwa, utworzenie urzędu prezydenta, określenie
Bułgarii formułą demokratycznego państwa prawnego. Drugie porozumienie
regulowało kształt przyszłej ordynacji wyborczej do Wielkiego
Zgromadzenia Ludowego. Wybory zaplanowano w dwóch turach na 10 i 17
czerwca 1990 roku. Trzecie porozumienie odnosiło się do projektu ustawy o
partiach politycznych.
Druga już nowelizacja Konstytucji z 1971 roku miała miejsce 3 kwietnia
1990 roku. Poza uchyleniem części dotychczasowych przepisów, wprowadzono
szereg zupełnie nowych, regulujących instytucje ustrojowe nieistniejące
dotychczas w Bułgarii. Według znowelizowanej ustawy zasadniczej „Ludowa
Republika Bułgarii jest państwem demokratycznym, parlamentarnym i
prawnym" (art. 1). Konsekwencją takiego określenia charakteru państwa
była dezideologizacja treści konstytucji poprzez uchylenie szeregu
fragmentów mówiących o komunizmie i socjalizmie. Uchylono także preambułę
oraz art. 11 mówiący o Froncie Ojczyźnianym.
Nowelizacja dotyczyła również zasad naczelnych konstytucji. Skreślono
jedność władzy, centralizm demokratyczny, socjalistyczny
internacjonalizm, a wpisano jedność i niepodzielność narodu i państwa,
pluralizm polityczny, humanizm, a także zasadę trójpodziału władzy (art.
5).
Nowela wprowadzała ponadto bardzo istotne zmiany w odniesieniu do zasad
funkcjonowania i struktury aparatu państwowego. Rezygnując z możliwości
odwoływania członków parlamentu i rad ludowych, opowiedziano się za
koncepcją mandatu wolnego. Skróceniu z 5 do 4 lat uległa kadencja tych
organów. W miejsce zasady sesyjności wprowadzono permanentny tryb pracy
parlamentu (art. 71). Liczbę członków tego organu zmniejszono z 400 do
250 osób. Zmieniła się także konstytucyjna formuła określająca pozycję
ustrojową parlamentu. Znowelizowany przepis art. 67 stanowił, że
„Zgromadzenie Ludowe urzeczywistnia władzę ustawodawczą i najwyższą
kontrolę", a nie jak poprzednio, że „realizuje ustawodawczą i wykonawczą

działalność państwa". Zmiana ta była konsekwencją przyjęcia zasady
podziału władzy, w miejsce zasady jednolitości władzy państwowej
zakładającej nadrzędną, hegemoniczną pozycję parlamentu.
Zniesiono Radę Państwa, wprowadzając w jej miejsce urząd przewodniczącego
(prezydenta) republiki. Zgodnie z ustaleniami „okrągłego stołu"
Zgromadzenie Lu-
i\epuDUKa Bułgarii
y t
dowe w dniu 2 kwietnia na Prezydenta Ludowej Republiki Bułgarii wybrało
P. Mładenowa.
Zmiany przepisów konstytucji nie ominęły podstaw ustroju społeczno-eko-
nomicznego. Artykuł 13 w nowym brzmieniu stanowił: „System ekonomiczny
Bułgarii opiera się na wszystkich postaciach własności, na wolności
gospodarczej, inicjatywie, konkurencji [...]".
W noweli kwietniowej znalazły się ponadto przepisy dotyczące trybu
przygotowania nowej konstytucji. Nowa konstytucja miała być opracowana i
przyjęta przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe składające się z 400
przedstawicieli ludowych. Po jej uchwaleniu Wielkie Zgromadzenie Narodowe
miało bądź funkcjonować do końca kadencji jako zwykłe Zgromadzenie
Narodowe, bądź podjąć decyzję o samorozwiązaniu.
Poza nowelizacją konstytucji, wyrazem przemian ustrojowych było
uchwalenie również w dniu 3 kwietnia 1990 roku ustawy o partiach
politycznych, pierwszej tego typu w Bułgarii oraz ustawy o wyborach do
Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. Opierając się na tej ustawie 10 i 17
czerwca przeprowadzono wybory. Ordynacja przyjmowała mieszany system
wyborczy, polegający na tym, że 200 deputowanych wybieranych było w
jednomandatowych okręgach wyborczych na zasadzie większości bezwzględnej,
a pozostałych 200 w okręgach wielomandatowych w oparciu o zasadę
proporcjonalności. Kandydatów mogły zgłaszać partie polityczne, koalicje
lub grupy liczące co najmniej 500 wyborców. W podziale mandatów pomiędzy
poszczególne listy partyjne w okręgach wielomandatowych brały udział
partie, które otrzymały co najmniej 4% ważnych głosów we wszystkich
okręgach wyborczych.
W wyborach wystartowało 37 partii i 3 koalicje, wysuwając łącznie 3144
kandydatów, z czego 1392 w okręgach jednomandatowych i 1752 w okręgach
wielomandatowych. W I turze czteroprocentowy próg wyborczy przekroczyły
tylko 4 ugrupowania, dzieląc między siebie 200 mandatów: Bułgarska Partia
Socjalistyczna - 57, Związek Sił Demokratycznych - 75, Bułgarski Ludowy
Związek Chłopski - 16, Ruch Praw i Swobód - 12. W okręgach
jednomandatowych obsadzono 119 mandatów, z czego 75 przypadło BPS, 32 dla
ZSD, 9 - RPiS, 3 mandaty uzyskały inne ugrupowania.
Pozostałych 81 mandatów obsadzono 17 czerwca (II tura wyborów); BPS
zdobyła 39, ZSD - 37, a pozostałe mandaty przypadły mniejszym
ugrupowaniom. W wyborach, ku zaskoczeniu opozycji, zwyciężyła więc BPS -
uzyskując łącznie 211 mandatów, na drugim miejscu znalazła się ZSD - 144
mandaty, następnie RPiS - 23, BLZCh - 16, pozostałych 6 mandatów
przypadło w udziale mniejszym ugrupowaniom i 2 kandydatom niezależnym.
Pierwsze posiedzenie Wielkiego Zgromadzenia Narodowego odbyło się 10
lipca 1990 roku w Wielkim Tyrnowie, gdzie miało miejsce uchwalenie
pierwszej konstytucji. Wznowione w Sofii robocze obrady koncentrowały się
wokół wyboru głowy
państwa, a to w związku z dymisją złożoną przez P. Mładenowa. l sierpnia
1990 r. na Prezydenta Ludowej Republiki Bułgarii wybrany został Ż. Żelew.
Na początku sierpnia dotychczasowy rząd A. Łukanowa złożył dymisję.
Najliczniejsza grupa parlamentarna - BPS zaproponowała ponownie na
stanowisko premiera A. Łukanowa. Opozycja, jak również BLZCh odmówiły
udziału w formułowaniu rządu. Powstał rząd popierany jedynie przez BPS.
Stwarzało to korzystną sytuację dla opozycji, która mogła ostro

krytykować jego działania. Pogłębiający się kryzys gospodarczy oraz
masowe strajki organizowane głównie przez związek zawodowy „Podkrepa"
były przyczyną dymisji rządu A. Łukanowa w dniu 29 listopada 1990 r. W
efekcie partia, która wygrała wybory, poniosła polityczną porażkę. Kryzys
rządowy zażegnano poprzez utworzenie na początku grudnia gabinetu, na
czele którego stanął bezpartyjny prawnik - Dymitr Popów. Wicepremierzy
reprezentowali BPS, ZSD, BLZCh. W założeniach miał to być rząd
tymczasowy, sprawujący swą funkcję do wyborów, które pierwotnie
zaplanowano na czerwiec 1991 roku. Podstawowym jego zadaniem było
przyspieszenie reform ekonomicznych.
Symbolem dokonujących się przemian były dwie kolejne nowelizacje
konstytucji: z 15 listopada - dotycząca zmiany nazwy państwa na
„Republikę Bułgarii" oraz z 22 listopada - dotycząca usunięcia z flagi
godła państwowego, zawierającego elementy symbolizujące socjalistyczny
charakter państwa2. Jednak za najistotniejszy cel dokonującej się
transformacji ustrojowej w Bułgarii uznawano uchwalenie nowej
konstytucji. Prace nad projektem trwały blisko rok. Uchwalenie
konstytucji nastąpiło 12 lipca 1991 roku. Wielkie Zgromadzenie Narodowe
podjęło decyzję o rozwiązaniu się, co otwierało drogę do rozpisania
nowych wyborów. Do czasu ukonstytuowania się nowego parlamentu miało
wykonywać funkcję zwykłego Zgromadzenia Ludowego.
Kolejnym zadaniem legislacyjnym, czekającym Wielkie Zgromadzenie
Narodowe, było uchwalenie nowej ordynacji wyborczej do parlamentu i
organów samorządu terytorialnego oraz określenie szczegółowego trybu
wyboru prezydenta.
Ordynacja wyborcza do parlamentu i organów lokalnych uchwalona została 20
sierpnia 1991 roku, jednak już po dwóch dniach została istotnie
znowelizowana. Nowela dotyczyła zmiany systemu podziału mandatów.
Zrezygnowano ze zróżnicowanego systemu podziału mandatów w okręgach
(metoda Hare'a) i z list centralnych (metoda d'Hondta) na rzecz przyjęcia
metody dHondta jako jedynej metody ich podziału.
2 Art. 139 Konstytucji Ludowej Republiki Bułgarii: „Godło Ludowej
Republiki Bułgarii jest okrągłe, pośrodku na jasnoniebieskim tle
przedstawiony jest w pozycji wyprostowanej lew na zębatym kole. Tło jest
obramowane z dwóch stron kłosami zboża owiniętymi pośrodku trójkolorową
wstęgą o barwach narodowych; ponad lwem umieszczona jest czerwona
pięcioramienna gwiazda, a u dołu, gdzie splatają się kłosy, na czerwonej
wstędze są wypisane złotym kolorem lata powstania państwa bułgarskiego i
zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w Bułgarii".
Republika Bułgarii
39
W wyborach parlamentarnych, które odbyły się 13 października 1991 roku,
wzięło udział 38 partii i koalicji. Obowiązujący czteroprocentowy próg
wyborczy spowodował, że do parlamentu weszły tylko trzy ugrupowania:
Związek Sił Demokratycznych, Bułgarska Partia Socjalistyczna oraz Ruch
Praw i Swobód. Zwycięstwo odniósł ZSD, zdobywając w 240-osobowym
parlamencie 110 mandatów. W wyborach do organów lokalnych zwycięstwo
odniosła BPS.
Misję sformowania rządu otrzymał przewodniczący ZSD - Filip Dimitrow.
Wybór Rady Ministrów nastąpił 8 listopada 1991 roku. Nowy gabinet składał
się wyłącznie z przedstawicieli ZSD i osób bezpartyjnych, liczył 14
członków. Cieszył się poparciem RPiS.
Kolejnym istotnym wydarzeniem w procesie transformacji ustrojowej były
wybory prezydenckie. Ustawa o wyborze prezydenta i wiceprezydenta
Republiki uchwalona została 17 września 1991 roku. Do walki o fotel
prezydencki w dniu 12 stycznia 1992 roku wystartowało 21 „par"
kandydatów. Pierwsza tura nie przyniosła rozstrzygnięcia, żadna z par nie
uzyskała wymaganej bezwzględnej większości głosów. Najwięcej głosów

otrzymali kandydaci ZSD, dotychczasowy prezydent Ż. Żelew i kandydatka na
wiceprezydenta Błaga Dimitrowa (44,2% głosów). Na drugim miejscu znalazła
się para: Wełko Wełkanow i Rumen Woderniczarow. Byli to kandydaci
formalnie niezależni, lecz wspierani przez BPS. Druga tura wyborów odbyła
się 19 stycznia 1992 roku. Zwycięstwo odniosła para: Ż. Żelew, B.
Dimitrowa (52,85% głosów).
W ten sposób, na podstawie przepisów nowej demokratycznej konstytucji
oraz przy uwzględnieniu woli wyborców, w Bułgarii zaczęły funkcjonować
kluczowe organy państwa: parlament, rząd i prezydent.
Wyrazem dokonujących się przemian było powołanie do życia Sądu
Konstytucyjnego ustawą z dnia 30 lipca 1991, a także utworzenie
Najwyższej Rady Sądowniczej, określonej przez ustawę z dnia 21 sierpnia
1991 roku jako kolegialny organ władzy sądowej.
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI REPUBLIKI BUŁGARII
Z 12 LIPCA 1991 R.
Bułgaria jako pierwsza wśród krajów Europy Srodkowo-Wschodniej uchwaliła
i wprowadziła w życie nową, niekomunistyczną konstytucję, opartą na
liberalno--demokratycznych zasadach. Pamiętać należy, iż większość w
Wielkim Zgromadzeniu Narodowym po wyborach 10 i 17 czerwca 1990 roku
posiadała Bułgarska Partia Socjalistyczna - spadkobierczyni Bułgarskiej
Partii Komunistycznej. Ona też, co może wydawać się paradoksem, odegrała
główną rolę w procesie opracowy-
Kepublika Bułgarii
wania nowej konstytucji. Jon Elster i Stephen Holmes3 uważają, że powodem
zaangażowania byłych elit rządzących w proces tworzenia nowej
konstytucji, budowania swojego wizerunku jako „ojców" liberalnego
porządku konstytucyjnego było to, iż właśnie te gremia mogły w wyniku
przemian najwięcej zyskać i najwięcej stracić, jeśli nowa konstytucja
zezwoli na przykład na pociągnięcie do odpowiedzialności urzędników za
przestępstwa popełnione za czasów starego ustroju.
Formalnie prace nad nową konstytucją zapoczątkowało utworzenie 30 lipca
1990 roku komisji do przygotowania projektu Konstytucji Bułgarii.
Pierwsze czytanie opracowanego przez komisję projektu odbyło się na
posiedzeniu plenarnym w połowie maja 1991 roku. Podczas dyskusji
podkreślano, iż projekt różni się znacznie od poprzednich ustaw
zasadniczych, bardzo mocno akcentowano następujące wartości: wolność
jednostki, demokrację, humanizm, sprawiedliwość i równość, służebną rolę
prawa wobec społeczeństwa obywatelskiego. Prace nad projektem
kontynuowano w szybkim tempie i gorącej atmosferze towarzyszącej debatom.
Drugie czytanie zakończyło się na przełomie czerwca i lipca. Pomimo
bojkotu prac parlamentu przez kilkudziesięciu deputowanych z ugrupowań
opozycyjnych, na początku lipca uzgodnione zostały podstawowe zasady
ustawy zasadniczej. 4 lipca
1991 roku przystąpiono do trzeciego czytania. Krajowa Rada Koordynacyjna
Związku Sił Demokratycznych postanowiła, że Związek nie będzie
uczestniczył w głosowaniu nad konstytucją i nie podpisze jej. Rada
stwierdziła, że w projekcie nowej konstytucji jest wiele postanowień
ograniczających podstawowe prawa i swobody obywateli oraz utrudniających
zmianę systemu politycznego i gospodarczego, a 8 lipca zagroziła partiom
wchodzącym w skład ZSD, że w przypadku podpisania przez nie konstytucji,
będą musiały opuścić jej szeregi. Jednak grupa parlamentarna ZSD
negatywnie odniosła się do decyzji Rady. Ostatnią próbą, jaką podjęły
radykalne siły ZSD w celu niedopuszczenia do przyjęcia konstytucji, był
postulat, ażeby prezydent Ż. Żelew wyznaczył ogólnokrajowe referendum, w
którym społeczeństwo większością 2/3 głosów wypowiedziałoby się za
przyjęciem bądź odrzuceniem konstytucji.
Wydaje się, że zarzuty stawiane nowej konstytucji przez jej przeciwników
miały raczej bardziej polityczny niż prawny charakter. Negowano

demokratyczność przepisów dopuszczających ograniczanie praw obywatelskich
w czasie stanu wyjątkowego lub innych nadzwyczajnych okoliczności, a
także stwierdzano, że konstytucja potwierdza nienaruszalność BPS oraz że
nie zawiera żadnego przepisu o pociąganiu do odpowiedzialności
Bułgarskiej Partii Komunistycznej i jej członków za represje okresu
powojennego.
Pomimo bojkotu prac parlamentu przez 89 deputowanych opozycyjnych, 12
lipca 1991 roku Wielkie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję.
Pod-
3 J. Elster, S. Holmes, Special reports, „East European Constitutional
Review", vol. l, nr l, Spring 1992, s. 11.
*
pisy pod nią złożyło 309 z 400 deputowanych. Wymóg 2/3 głosów został
przekroczony o 42 głosy.
Konstytucja Republiki Bułgarii jest dokumentem stosunkowo obszernym. Poza
krótkim wstępem zawiera 169 artykułów ujętych w dziesięć rozdziałów: I -
Zasady podstawowe, II - Podstawowe prawa i obowiązki obywateli, III -
Zgromadzenie Narodowe, IV - Prezydent Republiki, V - Rada Ministrów, VI -
Władza sadownicza, VII -Samorząd lokalny i administracja bkalna, VIII -
Sąd Konstytucyjny, IX - Zmiana i uzupelnienie konstytucji. Uchwalenie
nowej konstytucji, X - Godlo, pieczęć, flaga, hymn, stolica.
Charakterystyczny jest tryb zmiany konstytucji bułgarskiej. Rozdział
dziewiąty przewiduje dwie procedury zmian i uzupełnień konstytucji.
Kompetencje do podejmowania decyzji w tym zakresie podzielone zostały
pomiędzy dwa organy: Zgromadzenie Narodowe i Wielkie Zgromadzenie
Narodowe.
Zgromadzenie Narodowe może zmieniać i uzupełniać wszystkie przepisy
konstytucji, z wyjątkiem tych, które zostały zastrzeżone do kompetencji
Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (art. 153). Oryginalność obowiązującego
rozwiązania polega na tym, iż występuje tu zależność pomiędzy wielkością
liczby głosów potrzebnych do przyjęcia poprawki a szybkością, z jaką może
zostać uchwalona. „Natychmiastowa" nowelizacja wymaga większości 3/4
głosów wszystkich przedstawicieli Zgromadzenia Narodowego w trzech
głosowaniach, przeprowadzonych w różnych dniach. Jeżeli jednak za
głosowaną propozycją zmiany padło mniej niż 3/4 głosów, lecz więcej niż
2/3 głosów, to po upływie dwóch miesięcy projekt może zostać poddany
ponownemu rozpatrzeniu, a do jego uchwalenia wystarcza 2/3 głosów.
Do wyłącznej kompetencji Wielkiego Zgromadzenia Narodowego należy:
uchwalanie nowej konstytucji, rozstrzyganie kwestii zmiany terytorium i
ratyfikacja umów międzynarodowych przewidujące takie zmiany,
rozstrzyganie spraw dotyczących zmian w formie ustroju państwowego i w
formie rządów, rozstrzyganie o zmianie rozdziału IX Konstytucji, wreszcie
decydowanie o zmianach konkretnie wymienionych przepisów Konstytucji:
art. 5 ust. 2 i 4 - dotyczących bezpośredniego stosowania przepisów
ustawy zasadniczej oraz miejsca w systemie źródeł prawa ratyfikowanych w
trybie konstytucyjnym umów międzynarodowych.
Wielkie Zgromadzenie Narodowe jest wyłaniane w wyborach, składa się z 400
przedstawicieli. Podejmuje uchwały w sprawie wniesionych projektów
większością 2/3 głosów wszystkich przedstawicieli w trzech głosowaniach,
przeprowadzonych w różnych dniach. Pełnomocnictwa WZN wygasają
niezwłocznie po ostatecznym wypowiedzeniu się w sprawach, dla których
Zgromadzenie zostało wybrane.
Podstawowe zasady, na których opiera się ustrój Bułgarii, to zgodnie z
konstytucją m.in.: zasada suwerenności narodu, zasada przedstawicielstwa,
zasada pluralizmu politycznego, zasada podziału władzy, zasada prymatu
prawa międzynarodowego, zasada ochrony praw człowieka.

Artykuł l ust. 2 Konstytucji stanowi, że cała władza państwowa pochodzi
od narodu. Przepis ten, wskazując podmiot władzy w państwie, zapewnia mu
współ-
wrzegurz
udział w procesie rządzenia poprzez instytucję referendum. Jednocześnie
jednak statuuje zasadę reprezentacji: „Naród realizuje władzę
bezpośrednio oraz poprzez organy przewidziane w konstytucji". Zasada
suwerenności narodu determinuje obowiązek działania przedstawicieli
zgodnie z interesem wszystkich obywateli. Konstytucja stanowi:
„Przedstawiciele ludowi reprezentują nie tylko swoich wyborców, lecz
również cały naród. Związanie ich mandatem imperatywnym jest nieważne.
Przedstawiciele ludowi działają na podstawie konstytucji i ustaw zgodnie
ze swym sumieniem i przekonaniami" (art. 67 ust. l i 2). Oznacza to, że
posłowie bułgarscy piastują mandat wolny.
Zasadę pluralizmu politycznego wyraża art. 11 ust. l Konstytucji: „Życie
polityczne w Republice Bułgarii oparte jest na zasadzie pluralizmu
politycznego. Partie polityczne uczestniczą w kształtowaniu i wyrażaniu
woli politycznej obywateli". Jak zauważa M. Granat4, ta funkcja partii
została sprecyzowana poprzez odróżnienie jej od funkcji innych
stowarzyszeń obywateli, które mają służyć „realizacji i ochronie ich
interesów" (art. 12 ust. 1). Zgodnie z ustępem 2 art. 12, stowarzyszenia
inne niż partie nie mogą sobie stawiać celów politycznych oraz uprawiać
działalności politycznej. Zadania te są bowiem „właściwe tylko partiom
politycznym".
Doświadczenia okresu reżimu komunistycznego stały się zapewne powodem
regulacji zawartej w ustępie 2 art. 11 Konstytucji: „Żadna partia
polityczna lub ideologia nie może zostać ogłoszona lub uznana za
państwową". Ustrojodawca najwyraźniej stwierdził, iż pomimo zapisania w
ust. l zasady pluralizmu politycznego, konkretny przepis zapobiegający
powstaniu hegemonii jednej partii politycznej, zwłaszcza w okresie
przebudowy systemu politycznego, jest potrzebny.
Pewne kontrowersje budzić może ustanowienie zakazu tworzenia partii „na
podstawie etnicznej, rasowej lub wyznaniowej" (art. 11 ust. 4
Konstytucji). Taka formuła może powodować ryzyko ograniczania praw
mniejszości narodowych do swobodnego życia politycznego (problem
konkretnie dotyczy mniejszości tureckiej). Przepisem tym zajął się Sąd
Konstytucyjny, wyjaśniając, że zakaz ten spełnia funkcję ochronną wobec
dezintegrującego działania organizacji politycznych w ramach zamkniętej
wspólnoty. W ocenie Sądu taka organizacja z założenia jest niezgodna z
konstytucją, „ponieważ wyraża wolę polityczną w oddzielnych i
ograniczonych ramach wspólnoty, i wyraża ją jedynie w interesie tej
wspólnoty. Izoluje ona przy tym tę wspólnotę i stawia ją w pozycji
opozycyjnej wobec pozostałej części społeczeństwa"5.
4 M. Granat, Partie polityczne w konstytucjach państw Europy Środkowej i
Wschodniej [w:] Partie polityczne we współczesnym konstytucjonalizmie,
red. M. Granat, P. Policastro, J. Sobczak, Lublin 2001, s. 239.
5 E. Konstantinow, Dos Parteienrecht in Bulgarien [w:] D. Th. Tsatsos, Z.
Kędzia, Parteienrecht in raittel -und osteuropaischen Staaten, Baden
Baden 1994, s. 41.
Republika Bułgarii
43
Określenie formy ustroju państwa znalazło się w art. l ust. l, zgodnie z
którym „Bułgaria jest republiką o systemie parlamentarnym", zaś art. 8
stanowi, że „władza państwowa dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą i
sądownicza". Władzę ustawodawczą sprawuje Zgromadzenie Narodowe. Zgodnie
z bułgarską tradycją konstytucyjną, parlament od czasów konstytucji
tyrnowskiej jest jednoizbowy. Obecnie składa się z 240 deputowanych,
kadencja wynosi 4 lata. Proces ustawodawczy przebiega w trybie dwóch

czytań odbywających się na oddzielnych posiedzeniach. Parlament odgrywa
istotną rolę w procedurze tworzenia rządu. Do jego kompetencji należy
wybór Rady Ministrów. Ponadto dysponuje on środkami umożliwiającymi
realizację funkcji kontrolnej: udziela wotum zaufania, wyraża wotum
nieufności. Członkowie Zgromadzenia Narodowego mają prawo do
indywidualnej kontroli nad prowadzoną przez rząd polityką, czemu służą
instytucje zapytań i interpelacji. Konstytucja bułgarska odrzuciła
możliwość samorozwiązania się parlamentu. Przewiduje natomiast jeden
przypadek, w którym może dojść do jego rozwiązania na podstawie decyzji
prezydenta. Ma on miejsce wtedy, gdy parlament nie jest w stanie wyłonić
rządu. Władzę wykonawczą sprawuje Rada Ministrów i prezydent. Zgodnie z
konstytucją, rząd „kieruje i realizuje wewnętrzną i zagraniczną politykę
państwa" (art. 105 ust. 1). Swoje funkcje sprawuje dopóty, dopóki cieszy
się zaufaniem większości parlamentarnej. Konstytucja bułgarska nie
przyjęła rozwiązania w postaci „konstruktywnego wotum nieufności", co
może wskazywać na osłabienie pozycji rządu wobec parlamentu. Pewną
przeciwwagę stanowi, zaczerpnięta z modelu francuskiego, regulacja
pozwalająca Radzie Ministrów wystąpić do parlamentu o wotum zaufania, a
wniosek w tej sprawie łączyć z konkretnymi kwestiami, które ma zamiar
podjąć i chce, z poparciem posłów, rozstrzygnąć. Takie rozwiązanie
wzmacnia status rządu względem Zgromadzenia Narodowego, ponieważ
głosowanie nad konkretną, przedstawioną przez rząd sprawą będzie mogło
skutkować dymisją Rady Ministrów i niebezpieczeństwem sprowokowania
kryzysu politycznego.
Drugi człon egzekutywy stanowi urząd prezydenta. Według konstytucji urząd
ten został zaprojektowany na instytucję „asymetryczną". Z jednej strony
głowa państwa jest wybierana w wyborach powszechnych i bezpośrednich w
oparciu o zasadę większości bezwzględnej - co istotnie wzmacnia
legitymację do sprawowania urzędu, z drugiej zaś - zakres przynależnych
prezydentowi kompetencji jest ograniczony. Taka koncepcja prezydentury
była - na etapie projektowania konstytucji - wynikiem woli większości
posłów obawiających się możliwości wykształcenia się władzy
monokratycznej, co - jak wiadomo - było tradycją w historii Bułgarii od
czasów wyzwolenia w 1878 roku i w okresie rządów komunistycznych. Gdy
idzie o zakres władzy prezydenta w stosunku do parlamentu, a konkretnie w
odniesieniu do procesu ustawodawczego, dysponuje on jedynie prawem weta
zawieszającego, które może być przez parlament przełamane - jeżeli
ponownie uchwali ustawę większością ponad połowy głosów wszystkich
posłów.
W procedurze tworzenia Rady Ministrów prezydent jest związany
stanowiskiem najliczniejszej grupy parlamentarnej co do osoby kandydata
na premiera, jednak
Grzegorz KbTcsanówićz
w sytuacji, kiedy parlament nie osiągnie konsensusu w sprawie wyłonienia
rządu, dysponuje on prawem rozwiązania zgromadzenia i powołania rządu
tymczasowego.
Zgodnie z konstytucją prezydent stoi na czele Sił Zbrojnych, posiada
prawo wydawania dekretów, gdy nie obraduje Zgromadzenie Narodowe, ogłasza
stan wojny, a także stan wojenny lub inny stan nadzwyczajny. Kompetencje
prezydenta do wprowadzenia stanów wojennego i nadzwyczajnego uregulowane
są nieprecyzyjnie. Konstytucja nie określa okresu, na jaki mogą być
wprowadzone, brak także przepisów wymuszających konieczność okresowego
odnawiania zgody parlamentu na dalsze ich trwanie.
Władzy sądowniczej poświęcony jest szósty rozdział Konstytucji. Wymiar
sprawiedliwości powierzony został Najwyższemu Sądowi Kasacyjnemu,
Najwyższemu Sądowi Administracyjnemu oraz sądom apelacyjnym, okręgowym,
rejonowym i wojskowym. Najwyższy Sąd Kasacyjny sprawuje zwierzchni nadzór
nad jednolitym stosowaniem ustaw przez wszystkie sądy, Najwyższy Sąd

Administracyjny sprawuje zwierzchni nadzór nad jednolitym stosowaniem
ustaw w orzecznictwie administracyjnym, a ponadto wypowiada się w sporach
dotyczących zgodności z ustawami aktów Rady Ministrów i ministrów oraz
innych aktów wymienionych w ustawie. Ogólna norma zawarta w art. 120
Konstytucji nakłada na sądy obowiązek kontroli w zakresie zgodności z
prawem aktów i działań organów administracji, zaś obywatelom i osobom
prawnym przyznaje prawo do zaskarżania wszystkich aktów
administracyjnych, z wyjątkiem wyraźnie wymienionych w ustawie. Sądy
wyposażone są w atrybut niezawisłości. W ten sam atrybut konstytucja
wyposaża także prokuraturę, która w świetle bułgarskich rozwiązań stanowi
część szeroko pojętej władzy sądowej.
Instytucjonalną gwarancję przestrzegania zasady niezawisłości władzy
sądowniczej stanowi Najwyższa Rada Sądownicza. Konstytucja przyznaje temu
organowi prawo do powoływania, awansu, degradacji, przenoszenia,
zwalniania ze stanowisk sędziów, prokuratorów i sędziów śledczych.
Uchwały Najwyższej Rady Sądowniczej w powyższych kwestiach zapadają w
głosowaniu tajnym.
Poza klasycznym układem wynikającym z zasady podziału władzy znalazł się
Sąd Konstytucyjny. Nie stanowi on elementu wewnętrznej struktury
sądownictwa. Jest wyspecjalizowanym organem powołanym przede wszystkim do
kontroli konstytucyjności prawa. Trafną charakterystykę zadań tego organu
dał Ewgeni Tanczew6, stwierdzając: „Sąd Konstytucyjny jest głównym
instytucjonalnym strażnikiem supremacji konstytucji i zasady równego
podziału władzy. [...] pełni funkcję sądowego arbitra poprzez
podejmowanie określonych decyzji w przypadku konfliktów kompetencji w
poszczególnych instytucjach". Zgodnie z art. 151 Kon-
6 E. Tanczew, Bulgaria: Constitutional Principks and Amendments of the
Constitution Implied by El) Membership, Materiały z konferencji „Europę
Tomorrow: Towards the Enlargement of the Union", Milan 15-17 February
2001, s. 11.
Republika Bułgarii
stytucji, orzeczenia Sądu Konstytucyjnego są ostateczne. (O pozycji, roli
ustrojowej i znaczeniu Sądu Konstytucyjnego będzie jeszcze mowa poniżej).
Zasadę prymatu prawa międzynarodowego wyraża art. 5 ust. 4 Konstytucji.
Zgodnie z nim umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane i
ogłoszone w określonym konstytucyjnie trybie, są częścią prawa
wewnętrznego. Mają pierwszeństwo przed tymi normami ustawodawstwa
wewnętrznego, które są z nimi sprzeczne. Jednakże, jak stanowi ustawa
zasadnicza, zawieranie umów międzynarodowych wymagających zmian w
konstytucji musi być poprzedzone dokonaniem takich zmian (art. 85 ust.
3). Jedną i kompetencji Bułgarskiego Sądu Konstytucyjnego jest
wypowiadanie się w kwestii zgodności z konstytucją umów międzynarodowych
zawartych przez Republikę Bułgarii przed ich ratyfikowaniem, jak również
orzekanie o zgodności ustaw z powszechnie uznawanymi normami prawa
międzynarodowego oraz z umowami międzynarodowymi, których Bułgaria jest
stroną (art. 149 Konstytucji).
Zasada ochrony praw człowieka wynika z rozdziału drugiego Konstytucji
Podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Zawarty tam katalog
fundamentalnych praw człowieka uznać należy za duże osiągnięcie okresu
przejściowego. Za główne uznano przede wszystkim wolności osobiste,
zapewniające jednostkom sferę wolną od ingerencji państwa (tzw. status
negativus - wolności negatywne). Wśród nich znalazły się: prawo do życia,
nietykalności osobistej, wolności poruszania się i swobodnego wyboru
miejsca zamieszkania, zakaz stosowania tortur i okrutnego, nieludzkiego
traktowania, bezprawnego zatrzymania lub aresztowania, domniemanie
niewinności, prawo do prywatności, tajemnica korespondencji, prawo do
obrony, wolność komunikowania się, tzn. wolność wyrażania poglądów i ich
rozpowszechniania, wolność prasy i mediów, zakaz cenzury, prawo do

informacji, wolność sumienia i wyboru wyznania oraz poglądów religijnych
lub ateistycznych.
W katalogu praw politycznych znalazły się: czynne i bierne prawo
wyborcze, prawo do pokojowych zgromadzeń i manifestacji, wolność
zrzeszania się, prawo składania petycji, wniosków i skarg do organów
państwowych.
W rozdziale drugim Konstytucji znalazły się też prawa o charakterze
społeczno--ekonomicznym. Pośród nich: prawo do pracy, prawo do strajku,
prawo do zabezpieczenia społecznego i pomocy socjalnej, prawo do
minimalnego wynagrodzenia.
Instytucjonalne gwarancje przestrzegania i realizacji praw człowieka
stanowią m.in. sądy powszechne oraz Sąd Konstytucyjny. Ustrojodawca nie
zdecydował się jednak na wprowadzenie do katalogu środków służących
ochronie podstawowych praw człowieka instytucji indywidualnej skargi
konstytucyjnej. Podczas opracowywania projektu konstytucji przeważyło
zdanie, ażeby nie spieszyć się z wprowadzaniem tego środka ochrony w
obawie przed „przeładowaniem" Sądu Konstytucyjnego już na początku jego
działalności. Kwestia ta pozostaje jednak otwarta. Dla porządku jednak
dodać należy, że jej wprowadzenie wymagałoby aktualnie zmiany
konstytucji.
W ramach istniejących procedur i na podstawie konstytucyjnie
gwarantowanego prawa do wnoszenia petycji, skarg i wniosków do organów
państwowych (a więc też do podmiotów upoważnionych do inicjowania
postępowania przed Sądem Konstytucyjnym), obywatele i organizacje
społeczne mogą spowodować, że ich skarga, chociaż nie bezpośrednio, trafi
jednak na wokandę Sądu Konstytucyjnego.
Mimo braku indywidualnej skargi konstytucyjnej, Sąd Konstytucyjny spełnia
realną i bardzo istotną rolę w zakresie ochrony podstawowych praw
jednostki. W swojej dotychczasowej działalności wielokrotnie wypowiadał
się w sposób bezpośredni m. in. na temat zasady równości wobec prawa,
wolności wyznania, wolności zrzeszania, prawa do strajku.
Na uwagę zasługują orzeczenia Sądu Konstytucyjnego dotyczące kwestii
dekomunizacji i lustracji. Za niezgodny z konstytucyjną zasadą równości
obywateli wobec prawa uznał Sąd Konstytucyjny przepis zabraniający
zasiadania w organach zarządzających banków osobom pełniącym przez
ostatnie 15 lat funkcje kierownicze w partii komunistycznej (zarówno na
szczeblu centralnym, jak i lokalnym). Pogląd ten zawarty został w decyzji
nr 8 z 27 lipca 1992 roku. Dwa dni później zajął takie samo stanowisko w
stosunku do przepisu niepozwalającego wliczyć do okresu, od którego
zależy prawo do emerytury, czasu, podczas którego dana osoba zajmowała
stanowisko w partii komunistycznej lub organizacji publicznej od niej
zależnej (decyzja nr 11 z 29 lipca 1992 roku). Decyzją z 21 stycznia 1999
roku Sąd uznał za niezgodny ^ konstytucją przepis zabraniający osobom,
które pełniły funkcje w organach partii komunistycznej, pełnienia
odpowiedzialnych funkcji w administracji przez okres 5 lat.
Interpretacja wolności wyznania stała się przedmiotem decyzji nr 5 z 11
listopada 1992 roku, w której Sąd Konstytucyjny orzekł, że jest to
„absolutne, indywidualne i nienaruszalne" prawo każdego obywatela. Uznał
je za gwarancję istnienia społeczeństwa obywatelskiego. Na jego treść
składa się wolność wyboru religii oraz swobodne wykonywanie praktyk
religijnych poprzez organizację stowarzyszeń, wydawanie prasy religijnej,
swobodne wyrażanie myśli i poglądów.
Wyjaśniając zasadę wolności zrzeszania się, Sąd Konstytucyjny orzekł, że
obywatele mogą powoływać stowarzyszenia, których cel działania i środki
realizacji są legalne. Obywatele mają prawo swobodnie określić przedmiot
działania ich stowarzyszenia (decyzja nr 10 z 6 października 1994 roku).
W decyzji nr H z 24 września 1996 r. znalazła się interpretacja
określonego konstytucyjnie prawa do strajku. W ocenie Sądu

Konstytucyjnego ograniczanie tego prawa jest dopuszczalne wyłącznie w
szczególnych przypadkach. Zaliczył do nich sytuacje, w których realizacja
tego prawa powoduje oczywiste i bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia
lub bezpieczeństwa ludności. Za dopuszczalne uznał ograniczenie prawa do
strajku w drodze ustawy w stosunku do niektórych funkcjonariuszy organów
publicznych, wykonujących pracę w imieniu państwa, zapewniającą jego
funkcjonowanie.
T
Kepublika Bułgarii
"TT

Warto wreszcie na koniec wspomnieć o decyzji nr 8 z 2 kwietnia 1998 roku.
Orzeczenie to bowiem dotyczy jednego z praw zaliczanych do katalogu praw
socjalnych. Przedmiotem rozważań był przepis art. 47 ust. 2 Konstytucji7.
Sąd Konstytucyjny sprecyzował użyty w tym przepisie termin „bezpłatna
pomoc położnicza", określając szczegóły dotyczące przedmiotu bezpłatnej
opieki, czasu jej trwania oraz podmiotów zobligowanych do jej udzielenia.
III. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWA
1. ZGROMADZENIE NARODOWE
Zgodnie z bułgarską tradycją, Zgromadzenie Narodowe jest organem
jednoizbowym. Od 1991 roku składa się z 240 przedstawicieli ludowych.
System wyborczy w Bułgarii oparty jest na ustawie z dnia 13 kwietnia 2001
roku o wyborze przedstawicieli ludowych8, która zastąpiła obowiązującą
blisko 10 lat poprzednią ordynację wyborczą.
Podstawowe zasady prawa wyborczego, na których opiera się procedura
wyłaniania reprezentacji politycznej, to: powszechność, równość,
bezpośredniość, proporcjonalność i tajność głosowania. Głosowanie odbywa
się w wielomandatowych okręgach wyborczych. Przy podziale mandatów
obowiązuje system d'Hondta.
Prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) przysługuje obywatelom, którzy
ukończyli 18. rok życia. Bierne prawo wyborcze mają obywatele bułgarscy,
którzy ukończyli 21 lat. Zarówno konstytucja, jak i ordynacja wyborcza
wykluczają możliwość kandydowania osób legitymujących się obywatelstwem
podwójnym. Dalsze ograniczenia prawa wyborczego dotyczą wyeliminowania z
udziału w wyborach zarówno w charakterze wybierających, jak i
wybieranych, osób znajdujących się pod kuratelą oraz odbywających karę
pozbawienia wolności (art. 42 i art. 65 Konstytucji).
Kandydaci na deputowanych mogą być wysuwani przez partie polityczne,
koalicje partyjne i komitety wyborcze, które mogą zgłaszać kandydatów
niezależnych. Kandydaci niezależni muszą legitymować się poparciem
wyborców zamieszkujących dany okręg wyborczy. Minimalna liczba podpisów
wyrażających poparcie dla konkretnego kandydata zależy od tego, ilu
mandatowy jest dany okręg wyborczy i waha się w przedziale od 1100 do
2000 podpisów9.
7 Art. 42 ust. 2 Konstytucji: „Kobieta matka korzysta ze szczególnej
opieki państwa, które zapewnia jej płatny urlop przed i po porodzie,
bezpłatną pomoc położniczą, ułatwienia w pracy oraz inne formy pomocy
socjalnej".
8 „Drżawen Westnik" nr 37 z 13.04.2001 r.
9 W okręgu co najmniej czteromandatowym - 1100 podpisów, pięciomandatowym
- 1200 podpisów itd,, w okręgu trzynaste- i więcejmandatowym - 2000
podpisów.
Republika Bułgarii
Zgodnie z konstytucją, osoby pozostające w służbie państwowej, które
zarejestrowały się jako kandydaci w wyborach parlamentarnych, mają
obowiązek przestać ją pełnić (art. 65 ust. 2 Konstytucji). Przepis ten
nie dotyczy urzędu premiera i pozostałych członków Rady Ministrów10.

W toku kampanii wyborczej, zgodnie z nową ordynacją, kandydaci na posłów
chronieni są immunitetem poselskim (art. 53 ust. l ustawy)11.
Dla partii i koalicji przewidziana jest 4% klauzula zaporowa, kandydaci
niezależni uzyskują mandat, jeżeli otrzymali liczbę głosów równą lub
większą od tzw. okręgowej kwoty wyborczej, która wyraża się stosunkiem
ogólnej liczby głosów oddanych w okręgu wyborczym do liczby mandatów
przypadających na okręg.
Progi wyborcze, mimo iż zmniejszają reprezentatywność ciała
przedstawicielskiego, sprzeciwiają się zasadzie równości partii
politycznych, deformują wynik wyborów, pełnią jednak bardzo istotną rolę
- zapobiegają nadmiernemu rozdrobnieniu politycznemu parlamentu.
Klauzula zaporowa określona przez ordynację wyborczą z dnia 20 sierpnia
1991 roku na poziomie 4%, w kontekście wprowadzenia zasad pluralizmu
politycznego i wolności tworzenia partii politycznych, spełniła swoją
rolę. W pierwszych wolnych wyborach do Zgromadzenia Narodowego 13
października 1991 roku wystartowało 38 partii i koalicji.
Czteroprocentowy próg wyborczy przekroczyły tylko trzy ugrupowania:
Związek Sił Demokratycznych (110 mandatów), Bułgarska Partia
Socjalistyczna (106 mandatów), Ruch na rzecz Praw i Swobód (24 mandaty).
Parlament wybrany 18 grudnia 1994 roku był bardziej reprezentatywny,
weszło do niego pięć partii politycznych, zdecydowane zwycięstwo odniosły
siły lewicowe. Przeszło połowa mandatów - 125 - przypadła Bułgarskiej
Partii Socjalistycznej; Związek Sił Demokratycznych zdobył 69 mandatów,
Związek Ludowy - 18 mandatów, Ruch na rzecz Praw i Swobód - 15 mandatów,
Bułgarski Blok Biznesu - 13 mandatów.
10 Tak 10 maja 2001 r. orzekł Sąd Konstytucyjny, odnosząc się do wniosku
złożonego przez grupę 51 posłów domagających się uznania art. 52 ust. 6
ordynacji wyborczej za niezgodny z ustawą zasadniczą. Sąd argumentował,
że Rada Ministrów jest najwyższym konstytucyjnym organem egzekutywy, a
jej członkowie mają sprawować swe funkcje do czasu wyłonienia nowego
rządu przez parlament. Zob. Constitutional watch, „East European
Constitutional Review", vol. 10, nr 2/3, Spring/Summer 2001,s.ll.
11 Przepis ten został zaskarżony do Sądu Konstytucyjnego przez
Prokuratora Generalnego. 22 maja 2001 roku Sąd Konstytucyjny nie
podzielił stanowiska skarżącego i uznał stosunkiem głosów 7:5, że
immunitet przyznany kandydatom na czas trwania kampanii wyborczej służy
swobodnej realizacji czynnego i biernego prawa wyborczego. Dopuszczalność
formułowania oskarżeń o popełnienie przestępstw w toku kampanii
naruszałaby prawa kandydata, ponieważ mogłaby dyskredytować zarówno jego,
jak i ugrupowanie polityczne, które reprezentuje, a w konsekwencji
prowadzić do udaremnienia elekcji. Zob. Constitutional watch, ibid., s.
II.
Nieudolność rządów lewicy, pogłębiający się kryzys gospodarczy i
polityczny doprowadził do przedterminowych wyborów 19 kwietnia 1997
roku12. Najwięcej mandatów zdobyły ZSD (Zjednoczone Siły Demokratyczne -
koalicja ZSD i ZŁ) -52,3% głosów i 137 miejsc, BPS dostała 22,1% głosów i
58 mandatów, Zjednoczenie na rzecz Ocalenia Bułgarii (pod taką nazwą
zarejestrowała się koalicja Ruchu na rzecz Praw i Swobód z kilkoma małymi
ugrupowaniami centrowymi) uzyskało 7,6% głosów i 19 miejsc, Eurolewica -
5,5% i 14 mandatów, Bułgarski Blok Biznesu - 4,9% i 12 miejsc.
Względna stabilność i przewidywalność sceny politycznej Bułgarii oraz
występująca dotychczas tendencja zastępowania się kolejno przy sterze
władzy centro-prawicy (ZSD) i socjalistów (BPS) została przełamana w
wyborach parlamentarnych z 17 czerwca 2001 roku. Tylko cztery ugrupowania
zdołały przekroczyć 4% próg wyborczy, a spektakularne zwycięstwo odniosła
założona zaledwie dwa miesiące wcześniej formacja pod nazwą: Ruch
Narodowy „Symeon II". Na jej czele stanął były car, przebywający od 1946
roku na emigracji. Po odmowie Sądu Miejskiego w Sofii wpisania do

rejestru ugrupowania jako partii politycznej, zdołało ono zarejestrować
swoich kandydatów, tworząc koalicję z dwoma marginalnymi partiami
politycznymi, pod tą samą nazwą. Decyzja Centralnej Komisji Wyborczej w
tej kwestii zapadła w ostatnim dniu rejestracji ugrupowań startujących w
wyborach. Sukces wyborczy Ruchu Narodowego „Symeon II" był zapewne
wynikiem rozczarowania bułgarskiego społeczeństwa trudnymi i kosztownymi
społecznie reformami, przeprowadzanymi przez rządzącą w ostatnich
czterech latach centropra-wicę (ZSD). W efekcie nowa formacja polityczna
przejęła znaczną część elektoratu ZSD, a także część elektoratu BPS.
Wyniki wyborów potwierdziły wcześniejsze sondaże. Ruch Narodowy „Symeon
II" zdobył 42,74% głosów, co przełożyło się na 120 (czyli połowę) miejsc
w parlamencie, centroprawicowe Zjednoczone Siły Demokratyczne uzyskały
18,18% głosów i 51 miejsc, centrolewicowa Koalicja na rzecz Bułgarii, w
której główną rolę odgrywają dawni komuniści, otrzymała 17,15% głosów i
48 mandatów, koalicja Ruchu na rzecz Praw i Swobód z partią romską i
liberałami - 7,45% głosów i 21 mandatów.
Pierwsze po 1989 roku odbywające się w normalnym, konstytucyjnym terminie
wybory w Bułgarii z uwagi na rolę, jaką w nich odegrało ugrupowanie
byłego cara, stały się wydarzeniem szeroko komentowanym w opinii
światowej.
12 28 grudnia 1996 roku Zgromadzenie Narodowe przyjęło dymisję Rady
Ministrów, złożoną przez premiera Yidenowa. 28 stycznia 1997 roku
prezydent P. Stojanow powierzył misję tworzenia rządu N. Dobrewowi
wysuniętemu przez BPS. Izolacja polityczna tego klubu w parlamencie oraz
trwające od pewnego czasu protesty społeczne przeciwko rządom lewicy
wskazywały, że powstanie rządu zdominowanego przez BPS nie uspokoi
nastrojów społecznych. Pod przewodnictwem prezydenta doszło do spotkania
między przedstawicielami wszystkich frakcji politycznych i zawarcia
ugody. Jej treścią było zrzeczenie się przez BPS misji tworzenia rządu i
zrealizowanie procedury mającej na celu rozwiązanie parlamentu, powołanie
przez prezydenta rządu tymczasowego i rozpisanie nowych wyborów. Zob.
Constitutional watch, „East European Constitutional Review", vol. 6, nr
l, Winter 1997, s. 8-9.
L
Grzegorz" Kólcsanowicz
Bułgarskie Zgromadzenie Narodowe wybierane jest na okres czterech lat.
Ustrojodawca nie przewidział możliwości samorozwiązania się parlamentu.
Konstytucja dopuszcza jednak możliwość rozwiązania parlamentu przez
prezydenta. Warunkiem podjęcia takiej decyzji jest niezdolność parlamentu
do wyłonienia Rady Ministrów zgodnie z procedurą opisaną w art. 99 ust.
1-4 Konstytucji. W takiej sytuacji prezydent powołuje rząd tymczasowy,
rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe i zarządza nowe wybory. Mimo zaistnienia
powyższych przesłanek, prezydent nie może skorzystać z tej prerogatywy w
okresie ostatnich trzech miesięcy swojej kadencji, w tym czasie może
jedynie powołać rząd tymczasowy. W szczególnych okolicznościach - jak
wojna, stan wojenny lub inny stan nadzwyczajny ogłoszony w czasie lub po
upływie kadencji Zgromadzenia Narodowego - okres jego pełnomocnictw
przedłuża się do czasu ustania tych okoliczności. Wybory do nowego
Zgromadzenia Narodowego przeprowadza się najpóźniej w ciągu dwóch
miesięcy po wygaśnięciu pełnomocnictw poprzedniego (art. 64 Konstytucji).
Zgromadzenie Narodowe działa permanentnie i „samo określa, kiedy nie
odbywa posiedzeń" (art. 74 Konstytucji). Pierwsze posiedzenie nowo
wybranego parlamentu zwołuje Prezydent Republiki najpóźniej w miesiąc po
wyborze; na wypadek niewykonania tego obowiązku, konstytucja przewiduje
jego zwołanie przez l/5 przedstawicieli ludowych. Na pierwszym
posiedzeniu ma miejsce złożenie przysięgi przez deputowanych oraz wybór
przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego i jego zastępców. Organizacja i

działalność parlamentu opiera się na konstytucji i -zgodnie z zasadą
autonomii - na uchwalonym przez izbę regulaminie.
Posiedzenia parlamentu są jawne, w wyjątkowych wypadkach Zgromadzenie
Narodowe może postanowić odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych.
Parlament może obradować i podejmować decyzje, jeżeli na sali posiedzeń
jest ponad połowa ogólnej liczby deputowanych. Głosowanie jest jawne,
chyba że konstytucja stanowi inaczej lub ZN postanowi o przeprowadzeniu
głosowania tajnego.
Wewnętrznymi organami izby są: przewodniczący, jego zastępcy, komisje,
sekretarze i kwestorzy. Przewodniczący jest jednoosobowym, kierowniczym
organem izby. Do jego kompetencji należy m.in. zwoływanie posiedzeń
Zgromadzenia Narodowego z własnej inicjatywy, na wniosek 1/5
przedstawicieli, na wniosek prezydenta lub Rady Ministrów. W myśl art. 77
Konstytucji przewodniczący Zgromadzenia Narodowego: reprezentuje ZN,
przedstawia projekt porządku dziennego posiedzeń, otwiera, prowadzi i
zamyka posiedzenia oraz zapewnia porządek w czasie posiedzeń,
uwierzytelnia swym podpisem treść aktów uchwalonych przez ZN, ogłasza
uchwały, deklaracje i apele przyjęte przez ZN, organizuje kontakty
międzynarodowe ZN. Rolą zastępców przewodniczącego jest pomoc i
realizacja zleconych im przez przewodniczącego zadań.
Sekretarze Zgromadzenia Narodowego wybierani są spośród deputowanych w
głosowaniu jawnym. Wypełniają zadania zlecone przez przewodniczącego
Zgromadzenia oraz pełnią funkcje niezbędne do prawidłowego i sprawnego
przebiegu
Republika Bułgarii
posiedzenia, jak np. kontrolowanie obecności deputowanych na
posiedzeniach plenarnych, liczenie głosów, techniczne przygotowanie
głosowania imiennego. Kwestorzy są wyznaczani przez przewodniczącego
Zgromadzenia, a ich rola sprowadza się wyłącznie do wypełniania zadań o
charakterze technicznym - pilnują porządku w sali posiedzeń, pomagają
sekretarzom przy obliczaniu głosów.
Zasadniczą rolę w izbie spełniają wybierane spośród jej składu komisje
parlamentarne: stałe i tymczasowe. Liczbę komisji stałych określa
regulamin13. Zgodnie z art. 79 ust. 2 Konstytucji: „Komisje stałe
pomagają w działalności Zgromadzenia Narodowego i wykonują w jego imieniu
kontrolę parlamentarną". Ich podstawowym zadaniem jest rozpatrywanie
projektów ustaw i deklaracji oraz przygotowywanie opinii w sprawach
mieszczących się w kompetencjach komisji. W miarę potrzeby komisje stałe
mogą tworzyć podkomisje i grupy robocze oraz zatrudniać ekspertów. Przy
ustalaniu składu komisji uwzględnia się zasadę proporcjonalnej
reprezentacji ugrupowań parlamentarnych działających w Zgromadzeniu
Narodowym.
Komisje tymczasowe są tworzone w celu zbadania określonej sprawy i
prowadzenia dochodzeń. Inicjatywę w sprawie powołania takiej komisji
posiada 1/10 ogółu przedstawicieli. Zgromadzenie Narodowe każdorazowo
określa zakres zadań, strukturę i czas działania takiej komisji.
Formą organizacji deputowanych na terenie parlamentu są grupy i związki
parlamentarne. Zrzeszanie się postów następuje według przynależności
partyjnej lub orientacji politycznej. Grupy i związki parlamentarne nie
stanowią elementu struktury wewnętrznej parlamentu. Konstytucja bułgarska
przyjęła konstrukcję mandatu wolnego, stanowiąc w art. 67, że
przedstawiciele ludowi reprezentują nie tylko swoich wyborców, lecz
również cały naród, a związanie ich mandatem impera-tywnym jest nieważne.
Członkowie parlamentu korzystają z immunitetu materialnego i formalnego.
Pierwszy z nich polega na tym, że posłowie nie ponoszą odpowiedzialności
karnej za wyrażane przez nich opinie oraz za sposób głosowania w
Zgromadzeniu Narodowym (art. 69). Immunitet formalny określa art. 70,
ustanawiając zakaz wszczynania przeciwko nim postępowań karnych, z

wyjątkiem ciężkiego przestępstwa, i to za zezwoleniem Zgromadzenia
Narodowego. Parlamentarzyści korzystają też z atrybutu nietykalności. W
świetle konstytucji nie mogą być bez zgody izby zatrzymani. Zezwolenie na
zatrzymanie nie jest wymagane w przypadku schwytania na gorącym uczynku
popełnienia ciężkiego przestępstwa, wtedy jednak niezwłocznie powiadamia
się Zgromadzenie Narodowe, a jeśli ono nie obraduje - przewodniczącego
Zgromadzenia Narodowego.
Mandatu posła nie można łączyć z żadną inną służbą państwową lub
działalnością, która w świetle prawa jest sprzeczna ze statusem członka
parlamentu. W wy-
13 W Zgromadzeniu Narodowym funkcjonującym w latach 1994-1997 komisji
stałych było 17, w następnej kadencji 1997-2001 powołano ich 14,
aktualnie jest 20.
urzegorz KOKsanowicz
padku wybrania posła w skład Rady Ministrów, traci on uprawnienia
wynikające z poselskiego mandatu na czas sprawowania funkcji ministra.
Jego mandat obejmuje okresowo zastępca, którym jest następny kandydat z
listy wyborczej. Po odejściu ze stanowiska ministra dana osoba odzyskuje
mandat, a uprawnienia zastępcy wygasają.
Konstytucja w art. 72 reguluje przyczyny wygaśnięcia mandatu posła. Są
nimi:
1) dymisja samego zainteresowanego złożona wobec Zgromadzenia Narodowego,
2) uprawomocnienie się wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności za
przestępstwo popełnione z winy umyślnej lub gdy wykonanie kary
pozbawienia wolności nie zostało zawieszone, 3) ustalenie
niewybieralności lub niepołączalnoś-ci mandatu, 4) śmierć. W dwóch
pierwszych wypadkach decyzję podejmuje Zgromadzenie Narodowe,
rozstrzygnięcie trzeciej przyczyny należy do kompetencji Sądu
Konstytucyjnego.
Do zakresu kompetencji bułgarskiego Zgromadzenia Narodowego należy m.in.:
uchwalanie ustaw, uchwalanie budżetu państwa, wybór premiera i na jego
wniosek Rady Ministrów, sprawowanie kontroli nad rządem, rozstrzyganie o
przeprowadzeniu referendum ogólnokrajowego, ratyfikacja i wypowiadanie w
drodze ustawy umów międzynarodowych.
Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje każdemu przedstawicielowi oraz
Radzie Ministrów. Ustawy są rozpatrywane i uchwalane w dwóch czytaniach,
które odbywają się na oddzielnych posiedzeniach. W wyjątkowych wypadkach
Zgromadzenie Narodowe może postanowić, że obydwa czytania odbędą się na
jednym posiedzeniu. Inne akty Zgromadzenia Narodowego uchwalane są w
jednym czytaniu. W trakcie debaty parlamentarnej nad projektem ustawy
rząd może wyrażać swoje stanowisko, gdyż zgodnie z art. 83 Konstytucji
członkowie Rady Ministrów mają prawo uczestniczyć w posiedzeniach
Zgromadzenia Narodowego i komisji parlamentarnych oraz zabierać głos poza
kolejnością. Do uchwalenia ustawy wymagana jest bezwzględna większość
głosów przy kworum wynoszącym więcej niż połowę ogólnej liczby
deputowanych. Uchwaloną ustawę podpisuje przewodniczący Zgromadzenia
Narodowego, następnie jest ona ogłaszana przez prezydenta w biuletynie
urzędowym „Drżawen Westnik" najpóźniej w terminie 15 dni od uchwalenia.
Procedura uchwalania budżetu jest taka sama, przy czym wyłączne prawo
inicjatywy ustawodawczej należy w tym wypadku do Rady Ministrów.
Konstytucja Republiki Bułgarskiej określając w art. 62 ogólne funkcje
Zgromadzenia Narodowego, przyznaje mu prawo sprawowania kontroli
parlamentarnej. Realizacja funkcji kontrolnej może być dokonywana przez
całą izbę, przez komisje parlamentarne oraz indywidualnie przez posłów.
Uprawnienia izby wyrażają się przede wszystkim w prawie pociągania
gabinetu do odpowiedzialności parlamentarnej (instytucja wotum nieufności
zostanie szerzej omówiona w dalszej części rozdziału), przyjmowaniu
sprawozdań z wykonania budżetu, w możliwości zobo-

Kepublika Bułgarii
wiązania członków rządu do uczestnictwa w posiedzeniu plenarnym
Zgromadzenia Narodowego i udzielaniu odpowiedzi na postawione pytania. To
ostatnie uprawnienie przysługuje również komisjom parlamentarnym. Ponadto
komisje w ramach wykonywania kontroli parlamentarnej dysponują ogólnym
prawem do informacji, co wyraża się w prawie wzywania na swoje
posiedzenia zarówno osób urzędowych, jak i obywateli oraz żądania od nich
potrzebnych danych. Wezwane osoby mają obowiązek stawić się na
posiedzenie komisji i przedstawić żądane od nich informacje oraz
dokumenty (art. 80).
W świetle konstytucji posłowie dysponują prawem składania zapytań i
interpelacji wobec Rady Ministrów lub poszczególnych członków gabinetu,
powodujących obowiązek odpowiedzi. Na wniosek 1/5 przedstawicieli
ludowych w sprawie interpelacji odbywa się debata i podejmuje się
uchwałę.
2. PREZYDENT REPUBLIKI BUŁGARII
Prezydentura w Bułgarii ma krótką tradycję. Po raz pierwszy w historii
bułgarskiego konstytucjonalizmu urząd prezydenta pojawił się w 1990 roku,
powołany ustawą o zmianie i uzupełnieniu Konstytucji z dnia 3 kwietnia
tego roku. Konstytucja z 12 lipca 1991 roku urzędowi prezydenta poświęca
rozdział IV. Charakterystyczną cechą bułgarskiej koncepcji modelu
prezydentury jest wprowadzenie instytucji wiceprezydenta.
Bułgarska głowa państwa pochodzi z wyborów bezpośrednich. Fakt posiadania
legitymacji do sprawowania urzędu wprost od suwerena znacząco wzmacnia
pozycję i rolę ustrojową prezydenta. Nie bez wpływu pozostaje też na
skuteczność realizacji jego ustrojowych funkcji, w tym funkcji arbitrażu
politycznego, polegającej m.in. na podejmowaniu interwencji w razie
kryzysu politycznego w stosunkach między parlamentem a rządem.
W strukturze władzy państwowej urząd prezydenta usytuowany jest - zgodnie
z tradycją prezydentury w ustroju republikańskim - w ramach władzy
wykonawczej14.
W istotny sposób o pozycji i roli ustrojowej prezydenta decyduje ponadto
zakres przyznanych mu kompetencji.
Wybory prezydenckie w Bułgarii przeprowadzane są w oparciu o zasadę
powszechności, równości, bezpośredniości, tajności głosowania i - w
pierwszej turze
14 Wspomnieć jednak należy, że przez niektórych przedstawicieli
bułgarskiej doktryny prawa konstytucyjnego jest postrzegany jako organ
znajdujący się niejako poza funkcjonalnym aspektem zasady trójpodziału
władzy. Jak pisze J. Radew, bywa określany jako władza „czwarta",
„moralna" lub „neutralna". Zob. J. Radew, The President ofthe Republic
ofBulgaria [w:] Ten Years ofthe Democratic Con-stitutianalism in Centra!
and Eastem Europę, ed. by K. Działocha, R. Mojak, K. Wójtowicz, Lublin
2001, s. 363.
Grzegorz Kokśanówićź
- o zasadę większości bezwzględnej. Szczegółowy tryb ich przeprowadzania
reguluje ustawa o wyborze prezydenta i wiceprezydenta republiki z dnia 17
września 1991 roku. Datę wyborów prezydenckich ustala Zgromadzenia
Narodowe, przy czym mają się one odbyć nie wcześniej niż na trzy miesiące
i nie później niż na dwa miesiące przed upływem kadencji urzędującego
prezydenta. Kandydat na prezydenta musi legitymować się posiadaniem
obywatelstwa bułgarskiego z urodzenia, mieć ukończone 40 lat, spełniać
warunki wyboru na posła oraz zamieszkiwać przez ostatnie pięć lat przed
datą wyborów w Bułgarii. Warunkiem wyboru jest uzyskanie przez kandydata
więcej niż połowy ważnie oddanych głosów, przy czym w wyborach powinna
wziąć udział więcej niż połowa wyborców. Jeśli żaden z kandydatów nie
zostanie wybrany z zachowaniem powyższych wymogów, w terminie siedmiu dni
przeprowadza się drugą turę wyborów. Biorą w niej udział dwaj kandydaci,

którzy w pierwszej turze zdobyli najwięcej głosów. Za wybranego uważa się
kandydata, który otrzymał więcej głosów15.
Wiceprezydent jest wybierany równocześnie i z jednej listy z prezydentem,
na tych samych zasadach i w tym samym trybie.
Warunkiem objęcia urzędu jest złożenie przysięgi wobec Zgromadzenia
Narodowego. Kadencja Prezydenta Republiki Bułgarii wynosi pięć lat.
Dopuszczalna jest jednokrotna reelekcja.
Konstytucja w art. 97 określa sytuacje, w których ma miejsce
przedterminowe wygaśnięcie pełnomocnictw prezydenta i wiceprezydenta.
Należą do nich: a) dymisja złożona wobec Sądu Konstytucyjnego, b) trwała
niezdolność do wykonywania swych kompetencji z powodu ciężkiej choroby,
c) dopuszczenie się zdrady stanu lub naruszenie konstytucji, d) śmierć.
Ustalenie powyższych okoliczności (poza śmiercią) należy do kompetencji
Sądu Konstytucyjnego. Zaistnienie którejkolwiek z powyższych przesłanek
otwiera kwestię zastępstwa prezydenta. Zgodnie z konstytucją, w takich
wypadkach urząd prezydenta obejmuje wiceprezydent i pełni go do końca
kadencji. Gdy wiceprezydent nie może objąć urzędu, kompetencje prezydenta
wykonuje przewodniczący Zgromadzenia Narodowego. Konieczne jest wówczas
przeprowadzenie nowych wyborów w terminie dwóch miesięcy.
Prezydent nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej. Jego akty
przybierające formę dekretów co do zasady wymagają kontrasygnaty premiera
lub odpowiedniego ministra. Katalog samodzielnych uprawnień głowy państwa
określa art. 102 ust. 2 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem
kontrasygnaty nie wymagają dekrety,
15 11 listopada 2001 roku odbyła się w Bułgarii pierwsza tura wyborów
prezydenckich, w której największe poparcie uzyskali: kandydat lewicy
Georgi Pyrwanow - 36,37% głosów i ubiegający się o re-elekcję, urzędujący
prezydent Petyr Stojanow - 34,94% głosów. Frekwencja wyniosła 41,57%. W
drugiej turze wyborów 18 listopada 2001 roku zwyciężył G. Pyrwanow,
otrzymując 53,13% głosów; P. Stojanow zdobył 46,87% głosów. Frekwencja
wyniosła 55,03%.
Republika Bułgarii
55
którymi prezydent: 1) powołuje rząd tymczasowy, 2) powierza kandydatowi
na premiera misję sformowania rządu, 3) rozwiązuje Zgromadzenie Narodowe,
4) zwraca ustawę uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe do ponownego
rozpatrzenia, 5) określa organizację i tryb działania Kancelarii
Prezydenta oraz mianuje jego personel, 6) wyznacza datę wyborów i
referendum, 7) ogłasza ustawy16.
Prezydent i wiceprezydent ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną.
Podstawą tej odpowiedzialności jest dopuszczenie się, w związku z
zajmowanym urzędem, „zdrady stanu lub naruszenia konstytucji". O
postawieniu prezydenta w stan oskarżenia decyduje Zgromadzenia Narodowe
na wniosek co najmniej 1/4 przedstawicieli. Wniosek musi być poparty
większością 2/3 głosów członków Zgromadzenia Narodowego. Oskarżenie wobec
prezydenta lub wiceprezydenta rozpatruje w terminie jednego miesiąca od
dnia wniesienia Sąd Konstytucyjny. Ustalenie, że prezydent lub
wiceprezydent dopuścił się zdrady stanu, czy też naruszył konstytucję,
skutkuje - o czym była już mowa - wygaśnięciem kadencji.
Według konstytucji Prezydent Republiki Bułgarii „uosabia jedność narodu i
reprezentuje Republikę Bułgarii w stosunkach międzynarodowych" (art. 92
ust. 1). Poza funkcją reprezentacji państwa na arenie międzynarodowej,
klasyczne uprawnienia bułgarskiej głowy państwa wyrażają się m.in. w
prawie występowania z orędziami do Narodu i Zgromadzenia Narodowego, w
nadawaniu orderów i odznaczeń, nadawaniu, przywracaniu, pozbawianiu
obywatelstwa, stosowaniu prawa łaski.
Do najistotniejszych kompetencji prezydenta wobec parlamentu zaliczyć
należy prawo do rozwiązania Zgromadzenia Narodowego przed upływem

kadencji (art. 99) oraz prawo do zwrotu uchwalonej ustawy parlamentowi w
celu ponownego rozpatrzenia. Weto może być złożone w terminie 15 dni od
uchwalenia ustawy i musi być umotywowane. Zawieszające weto prezydenta
może być przez parlament odrzucone, do czego wymagana jest bezwzględna
większość głosów (większość ponad połowy głosów wszystkich
przedstawicieli ludowych). Ponowne uchwalenie ustawy rodzi po stronie
prezydenta obowiązek jej ogłoszenia w terminie siedmiu dni.
Prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej, ale przysługuje mu prawo
inicjatywy ustrojodawczej.
Kompetencje bułgarskiej głowy państwa w stosunku do Rady Ministrów
związane są głównie z procedurą jej tworzenia. Prezydent desygnuje
kandydata na pre-
16 Lista prerogatyw zawarta w tym przepisie nie jest jednak wyczerpująca.
Taki wniosek wysnuć należy na podstawie decyzji Sądu Konstytucyjnego z
1996 roku, w której rozstrzygnął on kwestię wymogu kontrasygnaty dekretu
powołującego prezesów NSK i NSA. Sąd Konstytucyjny stwierdził, z jednym
tylko różniącym się głosem (11:1), że o ile kontrasygnata stanowi
narzędzie krępujące ruchy prezydenta jako urzędnika władzy wykonawczej, o
tyle nie ma zastosowania w decyzjach głowy państwa w stosunku do władzy
sądowniczej, ponieważ w przeciwnym wypadku niezależność tej władzy byłaby
zagrożona. Zob. Constitutional watch, „East European Constitutional
Review", vol. 5, nr 4, Fali 1996, s. 7.
Grzegorz "Kolcsanowicz
Republika Bułgarii
miera, a następnie przedstawia parlamentowi propozycję jego wybrania.
Bardzo istotnym uprawnieniem jest prawo do powołania rządu tymczasowego i
rozwiązania w ten sposób kryzysu politycznego istniejącego w łonie
parlamentu.
Do pozostałych istotnych kompetencji prezydenta zaliczyć należy: z racji
zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi mianowanie i odwoływanie na wniosek
Rady Ministrów naczelnego dowództwa; gdy nie obraduje Zgromadzenie
Narodowe, ogłaszanie stanu wojny, stanu wojennego, stanu nadzwyczajnego,
w takich jednak wypadkach niezwłocznie zwołuje się Zgromadzenie Narodowe
w celu wypowiedzenia się o podjętych decyzjach.
Realizując swoje konstytucyjne i ustawowe kompetencje, prezydent ma prawo
wydawać dekrety oraz kierować orędzia i posłania. Dekrety to akty
normatywne. Co do zasady wymagają kontrasygnaty premiera lub
odpowiedniego ministra.
Jak już wspomniano, charakterystyczną cechą bułgarskiej koncepcji
prezydentury jest wprowadzenie urzędu wiceprezydenta. Rola tego urzędu
została już częściowo omówiona przy kwestii zastępstwa prezydenta. Jest
to bowiem jedna z funkcji, jaką ma ewentualnie do wypełnienia
wiceprezydent. Wykonując ją, wchodzi w ogół kompetencji zastrzeżonych dla
urzędu, nie zmienia natomiast własnego statusu, dalej jest
wiceprezydentem. Poza funkcją zastępstwa, konstytucja przewiduje dla
niego także inne zadania. Artykuł 92 ust. 2 stanowi, że „Prezydenta w
jego działalności wspomaga Wiceprezydent". Norma ta została
skonkretyzowana przez przepis artykułu 104 Konstytucji. Według niego
prezydent może przekazać niektóre swoje kompetencji do wykonywania
wiceprezydentowi. Powołany przepis wyczerpująco określa, o jakie
kompetencje chodzi (udzielanie prawa azylu, stosowanie prawa łaski,
nadawanie, przywracanie, pozbawianie obywatelstwa, mianowanie i
odwoływanie określonych ustawowo funkcjonariuszy państwowych).
Wiceprezydent nie ma więc „własnych" kompetencji, zakres wyznaczonych mu
w ramach regulacji konstytucyjnej zadań zależy od decyzji głowy państwa.
3. RADA MINISTRÓW
Jedną z cech parlamentarnego systemu rządów jest dualizm egzekutytwy. W
dualnej strukturze władzy wykonawczej, z jaką mamy do czynienia w

Bułgarii, pierwszoplanową rolę odgrywa Rada Ministrów. Określeniu
pozycji, roli ustrojowej i zadań tego organu poświęcony jest piąty
rozdział bułgarskiej konstytucji, zaś tryb tworzenia uregulowany jest w
rozdziale czwartym, poświęconym urzędowi prezydenta.
Konstytucja przewiduje dwie procedury prowadzące do powstania Rady
Ministrów. Pierwsza, uregulowana jest w art. 99 ust. 1-4 Konstytucji,
druga w art. 99 ust 5.
Proces tworzenia rządu rozpoczyna się po przewidzianych przez Konstytucję
(art. 99 ust. 1) konsultacjach prezydenta z grupami parlamentarnymi.
Misję sfor-
mowania gabinetu prezydent powierza osobie wskazanej przez najliczniejszą
grupę. Decyzja co do osoby kandydata na premiera jest dla prezydenta
wiążąca: „Prezydent [...] powierza kandydatowi na premiera wskazanemu
przez najliczniejszą grupę parlamentarną sformowanie rządu" (art. 99 ust.
l)17. Jeśli kandydat na premiera nie przedłoży w ciągu 7 dni składu
przyszłej Rady Ministrów, prezydent powierza misję sformowania rządu
kandydatowi wskazanemu przez drugi co do liczebności klub parlamentarny.
Gdy i tym razem skład Rady Ministrów nie zostanie zaproponowany,
prezydent w terminie siedmiu dni powierza jednej z pozostałych grup
parlamentarnych wskazanie kandydata na premiera.
Jeśli misja sformowania gabinetu zakończy się powodzeniem, prezydent
przedkłada Zgromadzeniu Narodowemu kandydaturę na urząd premiera. Wybór
premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu, dokonywany jest
bezwzględną większością głosów obecnych na posiedzeniu posłów (przy
kworum wynoszącym więcej niż połowę ustawowego składu parlamentu).
Członkowie wybranej Rady Ministrów składają wobec Zgromadzenia Narodowego
przysięgę według następującej roty: „Przysięgam w imieniu Republiki
Bułgarii przestrzegać Konstytucji oraz ustaw państwa i we wszystkich
swych działaniach kierować się interesami narodu"18.
W wypadku gdy nie dojdzie do powstania Rady Ministrów w ramach opisanej
procedury, stosuje się ust. 5 art. 99 Konstytucji. Do powołania Rady
Ministrów dochodzi bez udziału parlamentu. Wskazany przepis upoważnia
prezydenta do samodzielnego powołania tzw. rządu tymczasowego.
Jednocześnie prezydent podejmuje decyzję o rozwiązaniu Zgromadzenia
Narodowego i zarządza nowe wybory.
Opisane tryby tworzenia Rady Ministrów mają zastosowanie w identycznej
kolejności także w wypadku uchwalenia wotum nieufności wobec rządu (art.
99 ust. 6 Konstytucji).
17 Zwrócić należy uwagę na fakt, iż przepis ten nie narzuca prezydentowi
żadnych limitów czasowych w procesie wstępnych konsultacji. Umożliwia to
prezydentowi spowalnianie tempa procedury nominacyjnej, a tym samym
procesu tworzenia rządu. Sytuacja taka zdarzyła się na przełomie lat
1996/97, kiedy kończący kadencję prezydent Ż. Żelew nie desygnował
kandydata na premiera przez okres kilku tygodni, uznając za celowe
dokonanie tego przez wybranego 3 listopada 1996 r. nowego prezydenta. 28
grudnia została przyjęta przez Zgromadzenie Narodowe dymisja Rady
Ministrów, zaprzysiężenie P. Stojanowa miało miejsce 19 stycznia 1997
roku i dopiero 28 stycznia prezydent powierzył misję sformowania rządu N.
Dobrewowi. Zob. Constitutional watch, „East European Constitu-tional
Review", vol. 6, nr l, Winter 1997, s. 8.
18 Po wyborach parlamentarnych 17 czerwca 2001 roku, zgodnie z wolą
najliczniejszego ugrupowania, prezydent P. Stojanow desygnował na
premiera byłego cara Bułgarii Symeona Sakskoburggot-skiego. 24 lipca
powstał rząd koalicyjny na czele z byłym monarchą. Koalicja zawiązana
została z Ruchem Praw i Swobód. Przysięga złożona przez premiera i
pozostałych członków Rady Ministrów na republikańską konstytucję
przerwała spekulacje dotyczące zamierzeń - powracającego do czynnego

udziału w polityce Symeona II - w sprawie restytucji monarchii w
Bułgarii.
Grzegorz T<oŁsanowicz
Konstytucyjny skład Rady Ministrów to: premier, wicepremierzy i
ministrowie. Konstytucja określa premiera jako tego, który „kieruje i
koordynuje ogólną politykę rządu", za co jest odpowiedzialny politycznie.
Premier ma także wpływ na strukturę organizacyjną i personalną gabinetu.
Na jego wniosek Zgromadzenie Narodowe tworzy, likwiduje lub przekształca
ministerstwa oraz dokonuje zmian w składzie Rady Ministrów.
Kwestia parlamentarnej odpowiedzialności rządu w świetle konstytucji
bułgarskiej przedstawia się następująco. Indywidualna odpowiedzialność
została przyjęta jedynie w stosunku do premiera. Artykuł 89 ust. 2
Konstytucji stanowi, że gdy Zgromadzenie Narodowe uchwali wotum
nieufności dla premiera, wówczas składa on dymisję rządu. Żaden przepis
nie reguluje natomiast trybu wyrażania wotum nieufności wobec innych
członków rządu. Przyjąć zatem należy, iż w tym trybie nie jest możliwe
dokonywanie indywidualnych zmian personalnych na stanowiskach
ministerialnych. Przyjęte rozwiązanie wykazuje podobieństwo do regulacji
obowiązującej w systemie niemieckim.
Wotum nieufności może zostać wyrażone również w stosunku do całego
gabinetu (odpowiedzialność solidarna). Jest to tzw. zwykłe, a nie
„konstruktywne" wotum nieufności, co oznacza, iż głosowanie dotyczy tylko
jednej kwestii - odwołania gabinetu bez jednoczesnego wybrania nowego
premiera. Wniosek w tej sprawie może przedstawić Zgromadzeniu Narodowemu
1/5 jego ustawowego składu. Wotum nieufności jest uchwalone, jeżeli
głosowała za nim ponad połowa wszystkich członków Zgromadzenia
Narodowego, a skutkiem jest dymisja Rady Ministrów. Jeśli Zgromadzenie
Narodowe wniosek o uchwalenie wotum nieufności odrzuci, to ponowny
wniosek oparty na tej samej podstawie nie może być zgłoszony przez
najbliższe sześć miesięcy.
Konstytucja bułgarska przewiduje ponadto instytucję służącą odnowieniu
zaufania parlamentu wobec rządu. Artykuł 112 stanowi, że Rada Ministrów
może wystąpić do Zgromadzenia Narodowego o uchwalenie wotum zaufania
dotyczącego całokształtu realizowanej przez rząd polityki lub w związku z
konkretną sprawą. Wystąpienie z wnioskiem zależy wyłącznie od woli rządu.
Uchwałę podejmuje się większością ponad połowy głosów przedstawicieli
obecnych na posiedzeniu. Nie-udzielenie rządowi wotum zaufania obliguje
premiera do złożenia dymisji gabinetu. Konstytucja nie określa natomiast
skutków, jakie niesie pozytywny dla RM wynik głosowania nad wnioskiem o
wotum zaufania w związku z konkretną sprawą. Wydaje się więc (co wynika z
istoty instytucji łączenia takiego wniosku z konkretną sprawą), iż
udzielenie wotum zaufania oznacza jednocześnie zgodę parlamentu na
przedłożoną przez rząd propozycję.
Poza wyżej przedstawionymi przyczynami do zakończenia działalności Rady
Ministrów może dojść na skutek śmierci premiera oraz przyjęcia dymisji
Rady Ministrów lub premiera (art. 111). Ponadto premier zobowiązany jest
złożyć dymisję rządu wobec nowo wybranego Zgromadzenia Narodowego. Swoje
funkcje rząd pełni jednak nadal - do czasu wyboru nowej Rady Ministrów.
Republika Bułgarii
Podkreślenia wymaga fakt, że bułgarska konstytucja nie przewiduje w
stosunku do premiera oraz pozostałych członków Rady Ministrów reżimu
odpowiedzialności konstytucyjnej.
Ogólne zadania Rady Ministrów wyznacza art.105 Konstytucji, który zarazem
podkreśla wykonawczy charakter tego organu. W świetle tego przepisu Rada
Ministrów „kieruje i realizuje wewnętrzną i zagraniczną politykę państwa
w zgodności z Konstytucją i ustawami". Jej zadaniem jest zapewnienie
porządku publicznego i bezpieczeństwa narodowego oraz realizacja ogólnego
kierownictwa wobec administracji państwowej i Sił Zbrojnych. Do

podstawowych, a zarazem bardziej szczegółowych kompetencji zaliczyć
należy: kierowanie wykonaniem budżetu państwa, organizowanie
gospodarowania majątkiem państwowym, a w wypadkach przewidzianych ustawą
- zawieranie, zatwierdzanie i wypowiadanie umów międzynarodowych.
Realizacja powyższych zadań wymaga podejmowania różnorodnych decyzji, w
tym przybierających formę aktów prawnych. Uprawnienia prawotwórcze Rady
Ministrów określa art. 114 Konstytucji. Zgodnie z nim, na podstawie i w
celu wykonania ustaw Rada Ministrów podejmuje uchwały, rozporządzenia i
decyzje. W drodze uchwał przyjmuje także regulaminy oraz zarządzenia.
Poszczególni ministrowie mają prawo wydawania regulaminów, zarządzeń,
instrukcji i poleceń. Zaznaczyć trzeba, że Rada Ministrów dysponuje
prawem do uchylania niezgodnych z prawem lub „niewłaściwych" aktów
poszczególnych ministrów (art. 107).
4. SĄD KONSTYTUCYJNY
W Bułgarii, podobnie jak i w innych państwach obozu socjalistycznego,
organem kompetentnym do rozstrzygania kwestii zgodności z konstytucją
aktów ustawodawczych był parlament. Przeszkodę doktrynalną wprowadzenia
systemu kontroli pozaparlamentarnej stanowiła zasada jednolitości władzy
państwowej, z akcentowaną bardzo mocno zasadą nadrzędności wybieralnego
organu przedstawicielskiego - jako najwyższego wyraziciela woli narodu.
Nie do pogodzenia z tą koncepcją było więc istnienie wyspecjalizowanego
organu pozaparlamentarnego, który mógłby podważać konstytucyjność decyzji
ustawodawczych, deprecjonując tym samym wolę narodu wyrażoną przez
parlament.
Zmiany zachodzące w Bułgarii na początku lat dziewięćdziesiątych
spowodowały odejście od parlamentarnego systemu kontroli. Konstytucja z
12 lipca 1991 roku powołała do życia nowy, nieistniejący poprzednio organ
- Sąd Konstytucyjny. Oznaczało to tym samym wprowadzenie systemu
pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjności prawa.
Podstawy prawne funkcjonowania bułgarskiego Sądu Konstytucyjnego, poza
rozdziałem VIII Konstytucji, znalazły się w uchwalonej 30 lipca 1991 roku
ustawie o Sądzie Konstytucyjnym oraz w regulaminie z dnia 6 grudnia 1991
roku, określającym organizację działalności tego organu.
Grzegorz Kofcsanowicz
Republika Bułgarii
Sąd Konstytucyjny znajduje się poza strukturą władzy sądowniczej.
Wskazuje na to zarówno systematyka ustawy zasadniczej (władzy tej
poświęcony jest rozdział VI Konstytucji), jak i brzmienie przepisów
określających pozycję ustrojową tego organu: „Sąd Konstytucyjny jest
niezawisły od władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej, a jego
podstawowym zadaniem jest zapewnienie nadrzędności konstytucji".
Sąd Konstytucyjny składa się z 12 sędziów. Kompetencje do kreowania jego
składu zostały podzielone między trzy organy. Jedną trzecią sędziów
wybiera Zgromadzenia Narodowe, jedną trzecią powołuje prezydent, a jedna
trzecia pochodzi z wyboru dokonywanego przez zgromadzenie ogólne sędziów
Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego.
Na sędziów Sądu Konstytucyjnego powołuje się prawników o wysokich
kwalifikacjach zawodowych i moralnych, z co najmniej piętnastoletnim
stażem prawniczym. Funkcję tę mogą więc obejmować przedstawiciele różnych
zawodów prawniczych. Sędzią Sądu Konstytucyjnego może zostać jedynie
obywatel bułgarski, przy czym niedopuszczalne jest posiadanie innego
obywatelstwa.
Sędziowie wybierani są na dziewięcioletnią kadencję. Ponowne objęcie tej
funkcji jest niedopuszczalne. Skład Sądu Konstytucyjnego jest odnawiany
co trzy lata, w każdej części w porządku określonym przez ustawę. W tym
celu, na trzy miesiące przed upływem kadencji odpowiednich sędziów
przewodniczący Sądu Konstytucyjnego występuje do przewodniczącego
Zgromadzenia Narodowego, do prezydenta oraz do przewodniczących

Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego z
prośbą o wybór, odpowiednio o mianowanie nowych sędziów.
Konstytucja określa przesłanki wygaśnięcia kadencji sędziego. Należą do
nich: śmierć, upływ terminu pełnienia funkcji, rezygnacja,
uprawomocnienie się wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności za
przestępstwo z winy umyślnej, faktyczna niemożność pełnienia obowiązków
przez okres ponad jednego roku, niepołą-czalność z mandatem posła, z
zatrudnieniem na stanowisku państwowym lub społecznym, z członkostwem w
partii politycznej lub związku zawodowym oraz z uprawianiem wolnego
zawodu, działalności handlowej lub innej płatnej działalności zawodowej.
Zakres incompatibilitas w stosunku do sędziów jest więc bardzo szeroki,
praktycznie wyklucza prowadzenie przez nich jakiejkolwiek działalności
poza sądową. Sędziowie obowiązani są w terminie siedmiu dni od momentu
ich powołania lub wyboru zwolnić zajmowane dotychczas stanowiska i
przerwać prowadzoną działalność.
Funkcję sędziego obejmuje się po złożeniu przysięgi w obecności
przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego, prezydenta oraz
przewodniczących Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu
Administracyjnego.
Akt wyboru i mianowania ogłasza się w terminie 15 dni w publikatorze
urzędowym „Drżawen Westnik".
Po upływie okresu kadencji sędziowie nabywają prawo do emerytury,
niezależnie od osiągnięcia wieku emerytalnego.
Kompetencje Sądu Konstytucyjnego są określone w konstytucji i nie mogą
być w drodze zwykłego ustawodawstwa rozszerzane lub ograniczane. Oznacza
to, iż zmiana zakresu jego działania może być dokonana jedynie w drodze
nowelizacji ustawy zasadniczej. Jest to istotny czynnik wzmacniający
pozycję i niezależność Sądu Konstytucyjnego.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami bułgarski Sąd Konstytucyjny:
1) ustala obowiązującą wykładnię konstytucji,
2) wypowiada się w sprawie wniosku o ustalenie sprzeczności z konstytucją
ustaw i innych aktów Zgromadzenia Narodowego, jak też aktów prezydenta,
3) rozstrzyga spory kompetencyjne między Zgromadzeniem Narodowym,
prezydentem i Radą Ministrów, jak też między organami samorządu
terytorialnego a centralnymi organami wykonawczymi,
4) wypowiada się o zgodności z konstytucją umów międzynarodowych,
zawartych przez Republikę Bułgarii przed ich ratyfikowaniem, jak też o
zgodności ustaw z powszechnie uznawanymi normami prawa międzynarodowego
oraz z umowami, których Bułgaria jest stroną,
5) wypowiada się w sprawie sporów o konstytucyjność partii politycznych i
stowarzyszeń,
6) wypowiada się w sprawie sporów o zgodność z ustawą wyboru prezydenta i
wiceprezydenta,
7) wypowiada się w sprawie sporów o zgodność z ustawą wyboru
przedstawiciela ludowego,
8) wypowiada się w sprawie oskarżeń wniesionych przez Zgromadzenie
Narodowe wobec prezydenta i wiceprezydenta,
9) przyjmuje rezygnację prezydenta i wiceprezydenta,
10) ustala trwałą niezdolność prezydenta i wiceprezydenta do wykonywania
swych kompetencji z powodu ciężkiej choroby,
11) ustala niewybieralność lub niepołączalność mandatu przedstawiciela
ludowego z wykonywaniem innych funkcji,
12) uchyla immunitet i ustala faktyczną niemożność pełnienia obowiązków
oraz niepołączalność stanowiska sędziego Sądu Konstytucyjnego.
Jak widać, kompetencje Sądu Konstytucyjnego są dość rozległe. Warto
jednak zwrócić uwagę na te z nich, które bezpośrednio wiążą się z
podstawową funkcją Sądu Konstytucyjnego, jaką jest ochrona nadrzędności
konstytucji. Sąd Konstytucyjny realizując tę funkcję w wiążący sposób,

wypowiada się w sprawie zgodności z konstytucją ustaw bądź innych aktów
Zgromadzenia Narodowego, umów międzynarodowych, jak też w sprawie
konstytucyjności partii politycznych i stowarzyszeń. Podkreślenia wymaga
fakt, iż konstytucja expressis verbis wyposaża Sąd Konstytucyjny w prawo
ustalania powszechnie obowiązującej wykładni jej przepisów. Powierzona
tak wyraźnie, doniosła rola „interpretatora" konstytucji sprawia, że
znaczenie orzeczeń Sądu Konstytucyjnego dla funkcjonowania mechanizmów
l
Tli
Grzegorz Kdlćsanowicz

państwa oraz realizacji zagwarantowanych ustawą zasadniczą praw jednostki
jest bardzo istotne.
Sąd Konstytucyjny nie działa z urzędu, a jedynie na wniosek
konstytucyjnie określonej grupy podmiotów. Prawo inicjowania postępowania
przed Sądem Konstytucyjnym przysługuje: grupie co najmniej 1/5 posłów,
Prezydentowi, Radzie Ministrów, Najwyższemu Sądowi Kasacyjnemu,
Najwyższemu Sądowi Administracyjnemu, Prokuratorowi Generalnemu; w
przypadku sporów kompetencyjnych między Zgromadzeniem Narodowym,
Prezydentem, Radą Ministrów, jak też między organami samorządu lokalnego
a centralnymi organami wykonawczymi - stronom konkretnego sporu (w
przypadku samorządu lokalnego właściwym podmiotem są rady gminne; art.
150 Konstytucji, art. 17 regulaminu).
Sąd Konstytucyjny jest uprawniony do badania swej właściwości na każdym
etapie postępowania. Stwierdzając, że wniosek dotyczy sprawy
niewchodzącej w zakres jego kompetencji lub pochodzi od nieuprawnionego
organu, umotywowanym postanowieniem wniosek oddala i zamyka postępowanie.
Jeśli zaś wypowiada się co do istoty sprawy, właściwą formą orzeczenia
jest decyzja. Decyzje wraz z uzasadnieniami i zdaniami odrębnymi
podlegają ogłoszeniu w „Drżawen Wes-tnik" w terminie 15 dni od wydania.
Decyzje Sądu Konstytucyjnego są ostateczne. Co do zasady wchodzą w życie
po upływie trzech dni od ogłoszenia i są obowiązujące dla wszystkich
organów państwowych, osób prawnych i obywateli.
Kontrola ma charakter bezwzględny. Konstytucja stanowi, że „aktu uznanego
za sprzeczny z Konstytucją nie stosuje się od dnia wejścia w życie
decyzji" (art. 151 ust. 2 zd. 3). Jeżeli Sąd zakwestionuje
konstytucyjność jedynie konkretnej normy prawnej, decyzja uchyla tylko tę
normę, pozostała część ustawy zachowuje moc prawną.
Przyjęty w Bułgarii system dopuszcza zarówno kontrolę abstrakcyjną, jak i
konkretną. Z pierwszym rodzajem mamy do czynienia, gdy do
zakwestionowania konstytucyjności określonej normy prawnej dochodzi na
podstawie ogólnego przekonania o jej sprzeczności z ustawą zasadniczą.
Konkretny charakter kontroli ma miejsce w sytuacji, gdy wywołanie
orzeczenia Sądu Konstytucyjnego jest następstwem rozpatrywania przez Sąd
konkretnej sprawy. Artykuł 150 ust. 2 Konstytucji stanowi, że „gdy
Najwyższy Sąd Kasacyjny lub Najwyższy Sąd Administracyjny stwierdzi
niezgodność między ustawą a Konstytucją, zawiesza postępowanie w sprawie
i przedstawia problem Sądowi Konstytucyjnemu".
Przyjęte rozwiązania prawne wskazują, że dopuszczalna jest zarówno
kontrola prewencyjna, jak i represyjna. Wyjątek stanowi niedopuszczalność
kontroli konstytucyjności postanowień umów międzynarodowych już
obowiązujących, bowiem Sąd Konstytucyjny „wypowiada się o zgodności z
Konstytucją umów międzynarodowych zawartych przez Republikę Bułgarii
przed ich ratyfikowaniem [...]".
Republika Bułgarii
Wykaz literatury podstawowej

R. Chruściak (red.), Przemiany konstytucyjne w Europie Wschodniej, z. 1:
Bułgaria [KonstytucjaRepubliki Bułgarii uchwalona 12 lipca 1991 r.],
Warszawa 1993.
B. Górowska, Parlament Republiki Bułgarii, Warszawa 1992.
J. Jackowicz, Bułgaria od rządów komunistycznych do demokracji
parlamentarnej 1988-1991, Warszawa 1992.
E. Konstantinow, Das Parteienrecht in Bulgarien [w:] D. Th. Tsatsos, Z.
Kędzia, Parteienrecht m mirtę!- und osteuropaischen Staaten, Baden-Baden
1994.
Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, przekł. Z. Jarosz, wstęp E.
Gdulewicz, Wrocław 1979.
N. Nenowski, La Cour Constitutionnelk de la Republiąue de Bulgarie et la
Protection des Droits de l'Homme [w:] Ten Years ofthe Democratic
Constitutionalism in Central and Eastem Europę, ed. by K. Działocha, R.
Mojak, K. Wójtowicz, Lublin 2001.
M. Żmigrodzki, Przeobrażenia polityczno-ustrojowe i Sąd Konstytucyjny w
Bułgarii, Lublin 1997.
EWA GDULEWICZ
Rozdział III
REPUBLIKA CZESKA
I. GENEZA REPUBLIKI CZESKIEJ
Republika Czeska jako samoistne państwo pojawiła się na mapie Europy l
stycznia 1993 roku. Państwo to powstało na skutek ustania państwowości
Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej, tradycyjnie - od czasów
międzywojennych -nazywanej Czechosłowacją.
Utworzona po pierwszej wojnie światowej (w 1918 roku) Republika
Czechosłowacka plrzeż"ć^aty~ó^Teslniędzywbjenny pozostawała republiką
parlamentarną. Jej ustrój polityczny po"ćYpte5wT5tskreStała" ustawa z 13
listopada 1918 roku „o tymczasowym ustroju państwa", a następnie,
uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 20 lutego 1920 roku, Karta
Konstytucyjna Republiki Czechosłowackiej (konstytucja). Demokratyczny
charakter wprowadzonego przez konstytucję ustroju politycznego, opartego
na parlamentarnym systemie rządów oraz szerokim katalogu praw
obywatelskich, zachowany został przez cały czas trwania niepodległości I
Republiki - do września 1938 roku, kiedy to Republika na skutek Traktatu
Monachijskiego przestała istnieć.
Po II wojnie światowej Czechosłowacja znalazła się w sferze wpływów
Związku Radzieckiego. Zapowiedź politycznej i gospodarczej współpracy
odrodzonej Czechosłowacji z ZSRR i państwami demokracji ludowej zawarta
została w ogłoszonej w kwietniu 1945 roku deklaracji programowej Frontu
Narodowego Czechów i Słowaków (tzw. program koszycki). Jesienią 1945 roku
przeprowadzono wybory (pośrednie) do jednoizbowego Tymczasowego
Zgromadzenia Narodowego, a wiosną 1946 roku wybory do Konstytucyjnego
Zgromadzenia Narodowego. Przyjęcie przez nie 9 maja 1948 roku Konstytucji
Republiki Czechosłowackiej, nawiązującej w swych rozwiązaniach
ustrojowych do ustawy zasadniczej z okresu I Republiki, nie zapobiegło
dokonywanym pod jej formalnymi rządami procesom stalinizacji i
wprowadzaniu radzieckich wzorców ustrojowych. Proces uniformizacji
ustroju zwieńczyło uchwalenie Konstytucji z dnia 11 listopada 1960 roku,
która zadeklarowała i potwierdziła „socjalistyczny" rozwój państwa i
społeczeństwa.
Podjęta na przełomie lat 1967/1968 próba powrotu do niektórych zasad
demokracji parlamentarnej (tzw. „Praska Wiosna") zakończyła się zbrojną
interwencją wojsk Układu Warszawskiego.
bwa Udulewicz
i!
Efektem zapoczątkowanej demokratyzacji ustroju było kilka ustaw
konstytucyjnych, w tym jak ocenia M. Kruk (Wstęp...) „modelowo

interesującej i demokratycznej" ustawy o federacji czechosłowackiej i o
pozycji narodowości, które nigdy nie doczekały się pełnej realizacji.
Od tego czasu na emigracji i w podziemiu rozwijał się ruch opozycyjny,
którego głównymi reprezentantami byli intelektualiści skupieni wokół
Karty 77. Dopiero jednak na skutek przemian politycznych w Polsce i na
Węgrzech oraz w NRD (upadek „Muru Berlińskiego") w listopadzie 1989 roku,
doszło w Czechosłowacji do znaczących zmian ustrojowych (tzw. „aksamitna
rewolucja").
Wydarzenia polityczne toczyły się szybko: 27 listopada zarejestrowany
został, założony przez Vaclava Havla ruch polityczno-społeczny na rzecz
przemian - Forum Obywatelskie, 29 listopada zniesiono konstytucyjną
zasadę kierowniczej roli partii komunistycznej. W grudniu 1998 roku
ustąpiły z urzędu dotychczasowe władze - prezydent, premier i
przewodniczący parlamentu - i utworzono rząd zdominowany przez Forum
Obywatelskie. 30 grudnia na stanowisko prezydenta wybrany został V.
Havel. 8 i 9 czerwca 1990 roku przeprowadzono w oparciu o nowe,
demokratyczne zasady prawa wyborczego1 wybory do obu izb Zgromadzenia
Federalnego i do parlamentów republikańskich (Czeskiej Rady Narodowej i
Słowackiej Rady Narodowej), w których zdecydowaną przewagę uzyskały
partie i ruchy demokratyczne (w Czechach Forum Obywatelskie, w Słowacji -
Społeczeństwo przeciw Przemocy).
Nowo wybrany parlament, którego kadencję określono na dwa lata, już
wkrótce (w ramach prac nad nową konstytucją), bo 9 stycznia 1991 roku
uchwalił ustawę konstytucyjną - Kartę Podstawowych Praw i Wolności,
stanowiącą do dziś podstawę konstytucyjnego porządku Rzeczypospolitej
Czeskiej. 5 lipca 1991 roku Zgromadzenie Narodowe ponownie powierzyło
sprawowanie urzędu Prezydenta Republiki V. Havlowi.
Przebudowa ustroju wymagała także szybkich zmian ekonomicznych.
Zapoczątkowały je zmiany w konstytucji (zastąpienie dotychczasowych
przepisów przepisami umożliwiającymi gospodarkę wolnorynkową), reforma
bankowości, podjęty proces prywatyzacji (m.in. reforma kodeksu cywilnego,
uchwalenie kodeksu handlowego itd.) oraz tzw. restytucja (reprywatyzacja
i uregulowanie stosunków własnościowych) .
Podjęto także próbę rozliczenia poprzedniego okresu. Ą września 1991 roku
uchwalona została tzw. ustawa lustracyjna, przewidująca zakaz wykonywania
określonego rodzaju działalności lub pracy osobom zatrudnionym w latach
1948-1989 we wskazanych w ustawie organach państwowych.
Jednym z istotnych problemów, wymagających rozwiązania, była kwestia
słowacka. Już w kwietniu 1990 roku zmieniona została nazwa państwa (z
przyjętej
w marcu tego roku nazwy „Czechosłowacka Republika Federacyjna") na
„Czeską i Słowacką Republikę Federacyjną". Federacja ta okazała się
bardzo krucha. Silny na Słowacji ruch na rzecz jej usamodzielnienia,
wspierany przez zwolenników separatyzmu w Czechach, po wyborach 1992
roku2, w których zwyciężyły partie głoszące koncepcje rozluźnienia
dotychczasowych więzi, doprowadził do rozdzielenia obu państw.
Doszło do tego po nieudanej próbie wyboru nowego prezydenta federacji
(deputowani reprezentujący Słowację odmawiali poparcia kandydatury V.
Havla) i proklamowaniu przez Republikę Słowacką niezależności (17 lipca
1992 roku). 25 listopada 1992 roku Zgromadzenie Federalne przyjęło ustawę
konstytucyjną o ustaniu federacji z dniem 31 grudnia 1992 roku i
utworzeniu dwóch samodzielnych państw - Republiki Czeskiej i Republiki
Słowackiej.
Nowo powstałe państwo - Republika Czeska - nie rozpoczynało swego bytu
bez określenia podstawowych zasad ustroju i struktury organizacyjnej,
bowiem jeszcze w okresie trwania federacji, 16 grudnia 1992 roku Czeska
Rada Narodowa uchwaliła Konstytucję Republiki Czeskiej, która weszła w
życie l stycznia 1993 roku. Jej przepisy przejściowe przenosiły

uprawnienia dotychczasowych organów na organy Republiki: urzędująca
Czeska Rada Narodowa przekształciła się w Izbę Poselską, której
pełnomocnictwa miały wygasnąć po zakończeniu rozpoczętej kadencji, nadal
swoje funkcje wykonywać miał rząd mianowany po wyborach 1992 roku (jako
„rząd mianowany w myśl konstytucji") oraz organy władzy sądowniczej.
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI
Republika Czeska obejmuje swoimi granicami historyczne ziemie Korony
Czeskiej (Bohemie) oraz Morawy i Śląsk. Poza Czechami zamieszkują je
mniejszości narodowe: morawska (13,2%), słowacka (3,1%), polska (0,6%),
niemiecka(0,5%).
Republika Czeska jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych (ONZ,
NATO, MFW, WTO, CEFTA, WHO, ISE). Czechy jako pierwsze z państw byłego
bloku radzieckiego przyjęte zostały do Organizacji ds. Rozwoju Współpracy
Gospodarczej - OECD. Jako pierwsze złożyły również wniosek o przyjęcie do
Unii Europejskiej. Wraz z Węgrami, Słowacją i Polską tworzą wspólnie tzw.
Grupę Państw Wyszehradzkich.
1 Mandaty dzielone były według zasady proporcjonalności, przy
zastosowaniu progu wyborczego.
2 W przeprowadzonych w 1992 roku wyborach do dwuizbowego Zgromadzenia
Federalnego oraz Czeskiej (i Słowackiej) Rady Narodowej większość głosów
na terenie Republiki Czeskiej uzyskała Koalicja Partii Demokratycznej
Vaclava Klausa i Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (ODS-KDA); na
terenie Republiki Słowacji większość mandatów zdobył Ruch na rzecz
Demokratycznej Słowacji (HZDS) Vaclava Mećiara. Ugrupowania te
zdominowały także Zgromadzenie Federalne.
vjuuiewicz
Republika Czeska
Podstawę ustroju politycznego Republiki Czeskiej stanowi uchwalona
jeszcze w czasach federacji Konstytucja z 16 listopada 1992 k>ku,
obowiązująca od l sty-^znia 1993 roku3. Zgodnie z jej
postanowieniatrnTczęścią konstytucyjnego porządku jest również Karta
Podstawowych Praw i Wolności.
Tekst Konstytucji (113 artykułów) składa się z poprzedzonych wstępem
(Preambuła) ośmiu rozdziałów: I - Zasady podstawowe; II - Władza
ustawodawcza; III -Wladza wykonawcza; IV - Wladza sadownicza; V -
Najwyższy Urząd Kontroli; VI -Czeski Bank Narodowy; VII - Samorząd
terytorialny; VIII - Postanowienia przejściowe i końcowe.
Konstytucja może być uzupełniana lub zmieniana tylko w drodze ustaw
konstytucyjnych, uchwalanych przez parlament w szczególnym trybie - do
uchwalenia ustawy konstytucyjnej wymagana jest zgoda większości 3/5
wszystkich posłów i senatorów, prezydentowi nie przysługuje wobec tej
ustawy prawo weta.
Dotychczas uchwalone ustawy konstytucyjne dotyczyły zmiany systemu
terytorialnego kraju (ustawa konstytucyjna z 3 grudnia 1997 roku) oraz
stanów nadzwyczajnych (ustawa konstytucyjna z 22 kwietnia 1998 roku o
bezpieczeństwie Republiki Czeskiej).
Konstytucja zastrzega, iż niedopuszczalne są zmiany ingerujące w istotę
demokratycznego państwa prawa. By zapobiec pozaprawnej interpretacji
konstytucji w sposób naruszający powyższą zasadę, ustawodawca
konstytucyjny zastrzegł także, iż interpretacja norm konstytucyjnych nie
może prowadzić do ograniczenia lub zagrożenia zasad państwa
demokratycznego.
Jak podkreślano we Wstępie do konstytucji, w swych zasadach i
postanowieniach konstytucja nawiązuje do „dobrych tradycji dawnej
państwowości ziem Korony Czeskiej i państwowości czechosłowackiej", zaś w
literaturze zgodnie wskazuje się, iż ustrojodawca czeski przy tworzeniu
ustawy zasadniczej wykorzystał zarówno dorobek rodzimego

konstytucjonalizmu międzywojennego, jak i w pewnej mierze - państwa
socjalistycznego.
Podstawowe zasady naczelne to zasada suwerenności i jednolitości państwa,
zasada demokratycznego państwa prawa, poszanowania praw i wolności
człowieka i obywatela, zasada pluralizmu politycznego, samorządności
jednostek samorządu terytorialnego. Konstytucyjny system organów oparty
jest na zasadzie podziału władz, zaś wzajemne stosunki między władzami
wskazują na parlamentarny charakter ustroju.
W Republice Czeskiej źródłem władzy państwowej jest lud, który wykonuje
ją za pośrednictwem władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
Konstytucja
i
3 Za jej przyjęciem głosowało 172 postów Rady Narodowej (spośród 200),
przeciwnych było 16, 10 wstrzymało się od głosowania, 2 posłów było
nieobecnych. Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia 1992 roku,
przekł. i wstęp M. Kruk, Warszawa 1994; Konstytucja Republiki Czeskiej z
16 grudnia 1992 roku, red. i wstęp K. Skotnicki, Łódź 1994.
przewiduje także możliwość wykonywania władzy przez suwerena w formie
bezpośredniej, odsyłając określenie tych kwestii do ustawy
konstytucyjnej. Jak dotąd nie została ona jeszcze uchwalona.
Demokratyczny charakter państwa podkreśla (poza wskazanymi wyżej normami)
konstytucyjna zasada, iż decyzje polityczne opierają się na woli
większości wyrażonej w wolnym głosowaniu, zaś rozstrzygnięcia większości
uwzględniają ochronę mniejszości. Przypomnieć należy, iż istota
demokratycznego państwa jest wartością szczególnie chronioną, także przy
zmianie i interpretacji konstytucji. Demokratyczne koncepcje pozycji
jednostki w państwie legły również u podstaw Karty Podstawowych Praw i
Wolności.
Mimo braku wyraźnego postanowienia konstytucji doktryna czeska nie ma
wątpliwości, iż konstytucyjny system organów oparty został na zasadzie
podziału władz. Wskazuje na to zarówno systematyka konstytucji, jak też
jej art. 2 wyodrębniający władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Analiza konstytucyjnych stosunków między władzami nie pozostawia
wątpliwości, iż kształtują się one według klasycznych zasad systemu
parlamentarnego. W pełni zasadna jest ocena (M. Kruk, Wstęp...), iż o ile
w większości państw Europy Środkowej i Wschodniej po przemianach lat
dziewięćdziesiątych ustrojodawcy poszukują nowych modeli ustrojowych, z
reguły o charakterze mieszanym, to „Czechy sięgnęły właśnie po niemal
klasyczny model parlamentarno-gabinetowy, zmodyfikowany lub wyposażony w
nowe instytucje tylko w takim zakresie, jaki wynika z rozwoju doktryny
politycznej". Modyfikacje te polegają m.in. na pewnym osłabieniu, w
porównaniu z okresem I Republiki pozycji prezydenta, przy jednoczesnym
wzroście znaczenia rządu (K. Skotnicki, System...).
I tak dwuizbowy parlament (w którym bardziej znaczącą pozycję ma Izba
Poselska) wyposażony został w pełnię władzy ustawodawczej. Powoływany
przy współudziale (niekiedy jedyne formalnym) Prezydenta Republiki, rząd
musi posiadać zaufanie Izby Poselskiej. Wybierany przez Zgromadzenie
Narodowe prezydent jest politycznie nieodpowiedzialny i wiele jego
decyzji wymaga kontrasygnaty. Konstytucyjna głowa państwa wyposażona
została m.in. w prawo (ograniczone) rozwiązania Izby Poselskiej oraz weta
ustawodawczego (zawieszającego). Zachowanie ciągłości władzy gwarantuje
nierozwiązywalność drugiej izby - Senatu. Nad konstytucyjnością porządku
prawnego i ochroną praw i wolności czuwa Sąd Konstytucyjny.
III. PODSTAWOWE PRAWA I WOLNOŚCI
Dla Vaclava Havla i związanych z nim intelektualistów problematyka praw
człowieka i obywatela oraz ich gwarancji była niezwykle bliska. Wyrazem
tego był ruch nazwany Kartą 77, odwołujący się m.in. do Deklaracji Praw
Człowieka ONZ

~fU
Ewa Gdulewicz
oraz porozumień helsińskich. Zrozumiałe jest zatem, iż pierwsze prace nad
przygotowaniem nowej konstytucji jeszcze w okresie federacji
skoncentrowały się na ochronie i gwarancji praw człowieka. Ich wynikiem
było uchwalenie, stanowiącej także dziś część konstytucyjnego porządku
Republiki, Karty Podstawowych Praw i Wolności (9 stycznia 1991 roku).
W swych ogólnych postanowieniach Karta deklaruje „równość i wolność ludzi
w swej godności i prawach", zastrzegając, iż podstawowe prawa i wolności
są „nie-odstępowalne, niezbywalne, nieprzedawnialne i nienaruszalne".
Ograniczenia podstawowych praw i wolności mogą być wprowadzane tylko
ustawą, ale nie może ona naruszać ich istoty oraz charakteru.
Do podstawowych praw i wolności Karta zalicza ochronę życia, stanowiąc,
iż życie człowieka jest godne ochrony jeszcze przed narodzeniem, zaś kara
śmierci jest niedopuszczalna. Naruszenie tych zasad nie jest karalne,
jeżeli pozbawienie życia nastąpi w związku z działaniem, które w myśl
ustawy nie jest karalne.
Katalog konstytucyjnych wolności nie różni się od tych, które deklarują
inne państwa demokratyczne i konwencje międzynarodowe (nietykalność osoby
i jej prywatności, wolność osobista i jej gwarancje, zakaz prac lub
służby przymusowej, poszanowanie godności ludzkiej, czci osobistej,
dobrej reputacji i ochrony imienia, wolność przemieszczania i pobytu).
Do praw podstawowych Karta zalicza prawo do własności i dziedziczenia,
stanowiąc jednocześnie, iż „własność zobowiązuje i nie może być
wykorzystana dla umniejszenia praw innych osób albo niezgodnie z
chronionymi przez ustawę interesami ogólnymi".
Karta poręcza wolność poglądów, sumienia i wyznania, a także prawo do
nie-wyznawania żadnej religii. Kościoły i związki wyznaniowe w zakresie
zarządzania swoimi sprawami są samorządne i niezawisłe od organów
państwa.
W rozdziale dotyczącym praw politycznych Karta gwarantuje wolność
wypowiedzi i prawo do informacji, z czym wiąże się zakaz cenzury, prawo
do petycji w sprawach publicznych lub interesu społecznego, prawo do
zgromadzeń i zrzeszania się (w tym w partie i ruchy polityczne), prawo do
udziału w zarządzaniu sprawami publicznymi (bezpośrednio lub pośrednio)
oraz dostępu obywateli do stanowisk wybieralnych i innych funkcji
publicznych. Odsyłając szczegółowe uregulowanie do tych praw do ustawy,
jednocześnie zastrzega, że ustawowa regulacja wszystkich praw
politycznych i wolności oraz jej wykładnia i stosowanie muszą umożliwiać
i ochraniać swobodną konkurencję sił politycznych w demokratycznym
społeczeństwie. Obywatele mają prawo do oporu wobec każdego, kto
odrzucałby demokratyczny porządek praw i wolność ustanowiony w Karcie,
jeżeli działalność organów konstytucyjnych i skuteczność ustaw okażą się
uniemożliwione.
Osobny rozdział poświęcony jest mniejszościom narodowościowym i
etnicznym. Zasadą generalną jest, iż nikomu nie może szkodzić
przynależność do jakiejkolwiek grupy mniejszości narodowej lub etnicznej,
którym Karta gwarantuje wszechstron-
Republika Czeska
71
ny rozwój, a zwłaszcza prawo do rozwijania własnej kultury i
organizowania się w zrzeszeniach narodowościowych. Obywatelom należącym
do mniejszości poręcza się prawo do nauki w ich języku oraz prawo
używania własnego języka w stosunkach urzędowych, a także prawo do
uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących mniejszości.
Szeroko unormowane zostały także prawa ekonomiczne, socjalne i
kulturalne. Poręczając prawo do pracy, Karta stanowi, iż każdy ma prawo
do swobodnego wyboru zawodu i wykonywania działalności gospodarczej.

Obywatele, którzy bez swej winy nie pozyskują pracą środków na swoje
życiowe potrzeby, wspomagani są -w odpowiednim zakresie - przez państwo.
Wśród praw socjalnych Karta deklaruje m. in. prawo do sprawiedliwej
zapłaty za pracę i zadowalających warunków pracy, prawo do ochrony
zdrowia i bezpłatnej opieki zdrowotnej na podstawie powszechnego
ubezpieczenia, prawo do odpowiedniego materialnego zabezpieczenia na
starość.
Szczególna ochrona winna przysługiwać kobietom, młodocianym i osobom
upośledzonym. Ponadto Karta poręcza ustawową ochronę rodziny,
macierzyństwa i dzieci.
W odrębnym rozdziale Karty uregulowane zostało prawo do ochrony sądowej i
innej ochrony prawnej. Zawarte w nim zostały m. in. prawo do sądu i
sądowego wymiaru sprawiedliwości oraz niektóre zasady postępowania
sądowego: jawność, nul-lum cńmen sine legę, domniemanie niewinności,
prawo oskarżonego do obrony.
Organem, mającym gwarantować ochronę konstytucyjnych praw i wolności,
jest powołany ustawą z 1999 roku Rzecznik Praw Obywatelskich. Rzecznik
wybierany jest na 6 lat przez Izbę Poselską spośród dwóch kandydatów
zaproponowanych przez Prezydenta Republiki i dwóch kandydatów zgłoszonych
przez Senat. Funkcji tej nie można łączyć z urzędem prezydenta, mandatem
posła i senatora oraz stanowiskiem sędziego. Rzecznik nie może być
członkiem partii politycznej. Przysługuje mu immunitet - jest
odpowiedzialny jedynie przed Izbą Poselską, która w przypadkach wyraźnie
wskazanych w ustawie (np. sprzeniewierzenie się ślubowaniu, skazanie
prawomocnym wyrokiem sądu) może go odwołać.
IV. SYSTEM PARTYJNY
Odnoszący się do partii politycznych art. 5 Konstytucji Republiki
Czeskiej nie określa ich miejsca i roli w życiu społeczno-politycznym,
podkreślając natomiast demokratyczne zasady tworzenia (swoboda i
dobrowoloność zakładania i wolna konkurencja) partii politycznych oraz
wskazując granice ich działalności (respektowanie podstawowych zasad
demokratycznych i odrzucenie przemocy jako środka realizacji swych
interesów).
_TZ__
twa Udulewicz
Status prawny partii politycznych reguluje ustawa z 2 października 1991
roku o partiach i ruchach politycznych4.
Wspólna regulacja partii i ruchów politycznych, charakterystyczna dla
Republiki Czeskiej, wynika ze znaczenia statusu ruchów (lub organizacji
obywatelskich) w okresie walki o suwerenne państwo, kiedy to nie powstały
jeszcze partie o charakterze demokratycznym. Z postanowień ustawy wynika
równoprawność obu form organizacyjnych. Zarówno w wypadku powstania
partii, jak i ruchów wymagana jest decyzja o rejestracji (wydawana przez
właściwego ministra), która w przypadku odmowy może być zaskarżona do
sądu. Rejestracji nie podlegają jedynie te partie (ruchy), które uznane
zostały na podstawie tymczasowej ustawy o partiach z 1990 roku. Do
zarejestrowania partii (ruchu) wymaganych jest 100 członków założycieli.
Partie nie mogą spełniać funkcji organów państwowych ani ich zastępować,
nie wolno im także kierować organami państwa ani nakładać obowiązków na
osoby, które nie są ich członkami. Oddzielenie partii od państwa wyraża
się także w niepołączalności między członkostwem w partii a określonymi w
ustawach funkcjami i stanowiskami.
Gwarantując partiom (i ruchom) pełną autonomię wewnętrzną, ustawa
wprowadza jednakże zakaz istnienia partii i ruchów, które nie mają
demokratycznych statutów oraz demokratycznie ukonstytuowanych organów.
Ustawa zakazuje tworzenia partii, które dążą do zdobycia władzy środkami
pozakonstytucyjnymi, naruszają zasadę równouprawnienia obywateli, a także
partii, których program lub działalność zagraża moralności publicznej,

porządkowi publicznemu, prawom i wolnościom obywateli. Kontrola
legalności tworzenia partii politycznych należy do sądów powszechnych.
Prawo orzekania o zgodności z ustawami konstytucyjnymi lub ustawami
decyzji o rozwiązaniu partii politycznej lub innej decyzji dotyczącej
partii - konstytucja powierza Sądowi Konstytucyjnemu.
Partie finansowane są z budżetu państwa, kontrolą ich finansów zajmują
się specjalne instytucje.
Do czasu odzyskania suwerenności w Czechach, podobnie jak w innych
państwach socjalistycznych, kierowniczą rolę odgrywała Komunistyczna
Partia Czechosłowacka (KPCz). Współdziałały z nią - skupiające głównie
przedstawicieli inteligencji oraz warstw średnich - Czechosłowacka Partia
Socjalistyczna oraz założona jeszcze w 1922 roku Czechosłowacka Partia
Ludowa.
Monopol partii komunistycznej zakończył się wraz z dojściem do władzy
utworzonego podczas „aksamitnej rewolucji" Forum Obywatelskiego -
głównego reprezentanta zmian politycznych i gospodarczych po 1989 roku.
Jednak już wkrótce
ta uchyliła tymczasową ustawę z 1990 roku o partiach politycznych, a
następnie została znowelizowana ustawą nr 68 z 1993 roku.
Republika Czeska
73
programowe (i personalne) konflikty w ramach Forum doprowadziły do jego
rozpadu, czego efektem było pojawienie się na scenie politycznej wielu
nowych partii.
Tworzeniu nowych partii politycznych sprzyjała konstytucyjna zasada
pluralizmu politycznego oraz regulacje tymczasowej ustawy o partiach
politycznych. Obok nowo tworzonych, przeobrażeniom podlegały także
satelickie partie starego systemu.
Weryfikacją politycznego znaczenia partii niewątpliwie były pierwsze,
przeprowadzone w niepodległych Czechach, wybory do Czeskiej Rady
Narodowej (4 czerwca 1960 roku), w efekcie których mandaty parlamentarne
uzyskało kilkanaście ugrupowań.
Kolejne wybory wykazały, iż w następstwie dalszych przeobrażeń i pewnej
konsolidacji partii politycznych w Republice Czeskiej dość szybko
wykształciły się główne siły polityczne, stabilizujące system państwowo-
partyjny.
Należą do nich niewątpliwie partie prawicowo-centrowe, z legitymującą się
znacznym poparciem społecznym Obywatelską Partią Demokratyczną - ODS na
czele. Ugrupowanie to, którego przywódcą jest Vaclav Klaus, powstało na
skutek rozłamu w FO 21 kwietnia 1991 roku. W 1996 roku połączyła się z
nim założona w 1990 roku Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (KDS). Do
politycznego centrum zalicza się także - utworzona w 1992 roku z
połączenia Unii Chrześcijańsko--Demokratycznej (zarejestrowanej w 1991
roku) z Czechosłowacką Partią Ludową (założoną w 1948 roku) Unia
Chrześcijańsko-Demokratyczna - Czechosłowacka Partia Ludowa (KDU-CSL),
której przewodniczy Josef Lux.
Zmiennym poparciem cieszy się natomiast utworzony w 1989 roku Obywatelski
Sojusz Demokratyczny - ODA, który w 1998 roku stracił reprezentację w
Izbie Poselskiej, uzyskując natomiast mandaty do Senatu. W nieco lepszej
sytuacji znajduje się utworzona w styczniu 1998 roku przez byłych
członków ODS Unia Wolności - US, posiadająca swą reprezentację w obu
izbach.
Najsilniejszą siłę polityczną na lewicy stanowi Czeska Partia
Socjalistyczna (CSSD). Utworzona w 1878 roku, reaktywowana w listopadzie
1989 roku jako Czechosłowacka Socjaldemokracja (pod przewodnictwem Milośa
Zemana) działająca początkowo w ramach Forum Obywatelskiego, obecną nazwę
przyjęła w 1993 roku.

Partiami skrajnymi, konsekwentnie izolowanymi w parlamencie, na lewicy
jest Komunistyczna Partia Czech i Moraw - KSCM, na prawicy Stowarzyszenie
na rzecz Republiki - Republikańska Partia Czechosłowacka - SPR-RSĆ (od
1998 roku pozostająca poza parlamentem). Wśród partii wystawiających swe
listy do parlamentu wskazać można na Partię Zielonych (SZ), Morawską
Partię Narodową -MNS (zał. 1990 roku), Wolnych Demokratów (zał. 1993) i
Unię Demokratyczną (DEU.zaŁ 1994).
f t
' "Ewa Gdulewicz"
Republika Czeska
75
(li
V. WŁADZA USTAWODAWCZA
Parlament Republiki Czeskiej składa się z dwóch izb - Izby Poselskiej i
Senatu. Przyjęcie dwuizbowej struktury parlamentu uzasadnione było w
jakimś stopniu nawiązaniem do tradycji międzywojennej, a także - jak się
niekiedy wskazuje w literaturze (K. Skotnicki) - osobistymi interesami
twórców konstytucji, którzy chcieli w ten sposób zapewnić „zajęcie"
posłom rozwiązanego Zgromadzenia Federalnego.
Toczący się w toku prac nad nową konstytucją spór o charakter instytucji
Senatu nie ustał także po uchwaleniu konstytucji. Przewidując trudności w
utworzeniu Senatu, ustawodawca konstytucyjny stworzył możliwość
powołania, na podstawie odrębnej ustawy konstytucyjnej, Senatu
Tymczasowego, jednakże ustawa taka nie została uchwalona. W takiej
sytuacji, do czasu powołania Senatu jego funkcje wykonywać miała Izba
Poselską którS"w tym okresie nie mogła zostaćToz-wiązana. Kontrowersje
wokół trybu i terminu wyboru Senatu zostały przecięte dopiero przez
prezydenta, który zarządzając zgodnie z konstytucją w 1996 roku wybory do
Izby Poselskiej, wyznaczył także termin wyborów do pierwszego Senatu (na
15 i 16 listopada 1996 roku).
_Konstytucyjna pozycja parlamentu wyznaczona jest przez zasadę podziału
władz (art. 2 i 15 Konstytucji), zgodnie z którą parlament zaliczony
został do właday-—. ustawodawczej. Obie izby mają charakter
przedstawicielski - ich skład kształtowany jest w wyniku wyborów
bezpośrednich. O ile jednak Ucząca 200 posłów Izba Poselska jest organem
kadencyjnym, wybieranym na okres 4 lat, to 81-ośor3owy~ Senat nie ma
określonej kadencji. Senatorowie wybierani są na 6 lat, zaś skład Senatu
odnawiany jest w jednej trzeciej co dwa lata.
Pozycja obu izb jest zróżnicowana, co daje podstawę do stwierdzenia, iż
przyjęty w konstytucji model dwuizbowości nie opiera się na
równouprawnieniu izb. Niewątpliwie bardziej znacząca jest Izba Poselska,
dysponująca nie tylko władzą ustawodawczą, ale także prawem kontroli
(pociągana jest do odpowiedzialności) rządu, którego to uprawnienia
pozbawiony jest Senat.
Także w wykonywaniu funkcji ustawodawczej Izba Poselska zachowuje
uprzywilejowaną pozycję: to do niej w pierwszej kolejności kierowane są
projekty •ustaw; do niej także należy prawo decyzji co do ostatecznej
treści ustawy, tylko Izba Poselska dysponuje prawem odrzucenia
prezydenckiego weta ustawodawczego. Wyłącznie do Izby Poselskiej należy
prawo uchwalaiHa4j«dż^u-pańslwjjjjstawyo za-" mknięciu rachunków
państwowych.
Jednakże w wypadku rozwiązania Izby Poselskiej przez prezydenta Senatowi
przYsługuje-prawo uchwalania dekretów z mocą ustawy (zakonne opatfeni).
W konstytucyjnie określonych przypadkach uprawnienia obu izb są zrównane.
.Dzieje się tak wówczas, gdy izby obradują wspólnie. Ma to miejsce w
dwóch wypadkach: wyboru prezydenta i przyjęcia od niego ślubowania.
Wspólne posiedzę-

nią zwoływane są przez przewodniczącego Izby Poselskiej, a obrady
odbywają^ się według zasad określonych w regulaminie tej izby.
Obok wspólnych posiedzeń, konstytucja wymaga, by określone decyzje
podjęte były głosami obu izb. Dotyczy to: uchwalania ustaw
konstytucyjnych i umów międzynarodowych dotyczących praw i podstawowych
wolności człowieka oraz umów gospodarczych o charakterze ogólnym, a także
umów, do wykonania których wymagane jest uchwalenie ustawy. Głosami obu
izb uchwalane muszą być ustawy"* wyborcze, ustawy o zasadach obradowania
i wzajemnych kontaktach obu izb, ich stosunkach zewnętrznych, a także
regulamin Senatu.
Tylko parlament może podjąć uchwałę o wprowadzeniu stanu wojennego lub
wyrazić zgodę na pobyt obcych wojsk na terytorium Republiki i na wysłanie
sił "zbrojnych poza jej terytorium, do Izby Poselskiej i Senatu należy
stwierdzenie opróżnienia urzędu Prezydenta Republiki Czeskiej.
Senat jest natomiast w szczególny sposób powiązany z Sądem Konstytucyjnym
- zlT jego zgodą prezydent mianuje sędziów tego Sądu. Izba ta posiada
także uprawnienia dotyczące immunitetu sędziów Sądu Konstytucyjnego -
wyraża zgodę na ściganie sędziego, zgoda przewodniczącego Senatu wymagana
jest do zatrzymania sędziego. Do wyłącznej kompetencji Senatu należy
oskarżenie prezydenta przed Sądem Konstytucyjnym za zdradę stanu.
1. ZASADY PRAWA WYBORCZEGO
W kwestii zasad prawa wyborczego do parlamentu konstytucja stanowi
jedynie tyle, że wybory do obu izb są powszechne, bezpośrednie i
przeprowadzane w głosowaniu tajnym, odsyłając określenie zasad podziału
mandatów do ustawy wyborczej. Czynne prawo wyborcze przysługuje
obywatelom po ukończeniu 18 lat, bierne do Izby Poselskiej po ukończeniu
21 lat, do Senatu - 40 lat.
Ponieważ konstytucja nie przesądziła o konieczności uchwalenia odrębnych
ustaw określających organizację i tryb wyborów do obu izb, stanowiąc
jedynie, iż ustawa o wyborach do Senatu powinna określać, w jaki sposób w
pierwszych wyborach do Senatu zostanie wskazana '/3 senatorów wybranych
na dwuletnią kadencję i 1/3 senatorów wybranych na kadencję czteroletnią,
w 1995 roku parlament uchwalił jedną ustawę5 regulującą tryb wyborów do
Izby Poselskiej i Senatu.
W wypadku Izby Poselskiej ustawa ta nawiązywała do rozwiązań przyjętych w
1990 roku w wyborach do Czeskiej Rady Narodowej (przeprowadzonych w 1992
roku). Wybór członków tej Izby odbywa się według zasad systemu
proporcjonalnego; głosuje się na listy. Liczbę mandatów przypadających na
każdy okręg
5 Ustawa nr 247/1995 o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej i o
zmianie i uzupełnieniu niektórych innych ustaw.
- -TTT
Ewa Gdulewicz
wyborczy ustala Czeska Komisja Wyborcza. Każda partia (ruch polityczny)
przedkładając listę kandydatów, musi legitymować się przynajmniej liczbą
10 000 członków lub zebrać 10 000 podpisów. Wymóg ten nie dotyczy partii
posiadających swych przedstawicieli w parlamencie. Ustawa zachowała tzw.
klauzulę zaporową, ustanawiając 5% próg głosów zdobytych w skali całego
kraju dla partii (ruchu) politycznej, 7% głosów dla koalicji dwóch partii
(ruchów politycznych), 9% dla trzech i 11% dla czterech i więcej. Progi
te mogą być obniżone odpowiednio o 1-2% w przypadku stwierdzenia przez
Czeską Komisję Wyborczą, że do Izby nie wejdą przynajmniej dwie partie
(ruchy polityczne). Podział mandatów dokonywany jest w okręgach
wyborczych według metody Hegenbacha-Bischoffa6.
Kandydaci otrzymują mandaty przynależne partii w takiej kolejności, w
jakiej umieszczeni są na liście. Jednakże w przypadku, gdy 1/10 wyborców
biorących udział w głosowaniu w danym okręgu wyborczym wyraziła swoje

preferencje, mandat otrzymuje kandydat, który uzyskał co najmniej 15%
głosów preferencyjnych oddanych na tę partię w danym okręgu wyborczym.
W lipcu 2000 roku parlament podjął próbę zmiany ordynacji wyborczej.
Nowelizacja zmierzała przede wszystkim do uprzywilejowania partii
posiadających większą liczbę mandatów w parlamencie. Zmianom tym
sprzeciwiał się prezydent V. Ravel, zaskarżając ustawę do Sądu
Konstytucyjnego. Trybunał uwzględnił większość zarzutów V. Havla,
uznając, iż wnioskowane zmiany (zaproponowany podział mandatów, nowy
podział kraju na 35 - zamiast 8 - okręgów wyborczych) naruszają
konstytucyjne prawo do proporcjonalnej reprezentacji. Sędziowie za
konstytucyjną uznali jednak zmianę zobowiązującą każdą partię wchodzącą w
skład koalicji wyborczej do uzyskania 5% głosów, co oznacza, że koalicja
złożona np. z dwóch partii po 2001 roku będzie musiała uzyskać co
najmniej 10% głosów.
Ewolucja prawa wyborczego w Republice Czeskiej potwierdza tezę (K.
Skotnic-ki: Systemy rządów...), iż w Czechach „wyżej ceniony jest skład
parlamentu, zapewniający wyłonienie większości gwarantującej stabilność
rządu, niż reprezentatywność organu przedstawicielskiego, grożącą jednak
niepewnością losów utworzonego gabinetu"7. O ile bowiem w 1992 roku
mandaty uzyskali przedstawiciele
6 Według tej metody iloraz wyborczy obliczany jest przez podzielenie
liczby wszystkich ważnie oddanych w okręgu wyborczym głosów na partie i
koalicje przez liczbę mandatów w okręgu wyborczym plus 1. W przypadku
nierozdzielenia w ten sposób wszystkich mandatów, „reszta głosów"
oddanych na poszczególne partie przekazywana jest do drugiego podziału.
Polega on na zsumowaniu wszystkich „reszt" w skali całego kraju na
poszczególne listy kandydatów, a następnie rozdzielenie pomiędzy
kandydatów pozostałych mandatów według tej samej metody.
7 Tę funkcję prawa wyborczego potwierdził także Sąd Konstytucyjny w
orzeczeniu z 2 kwietnia 1997 roku, stwierdzając konstytucyjność przepisu
ustawy wyborczej ustanawiającej 5% próg wyborczy. W uzasadnieniu
orzeczenia zwrócono uwagę na niezbędność „zagwarantowania takiej miary
integracji politycznej, jaka jest potrzebna do tego, aby skład
ustawodawczego ciała uniemożliwiał sformułowanie większości potrzebnej
dla przyjęcia rozstrzygnięcia i dla powstania rządu opartego na
parlamentarnym wotum zaufania".
Republika Cześlca
TT
ośmiu partii i koalicji, w wyborach przeprowadzonych w 1996 roku do Izby
Poselskiej weszli przedstawiciele sześciu partii (koalicji):
Obywatelskiej^Partii Demokratycznej (ODS - 68 mandatów), Czeskiej Partii
Socjalistycznej (ĆSSD - 61 mandatów), Komunistycznej Partii Czech i Moraw
(KSĆM - 22 mandaty), Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej -
Czechosłowackiej Partii Ludowej (KDU-CSL
- 18 mandatów), Stowarzyszenia na rzecz Republiki - Republikańska Partia
Ludowa (SPR-PSC - 18 mandatów) i Obywatelskiego Sojuszu Demokratycznego
(ODA- 13 mandatów).
W kolejnych, przeprowadzonych po przedterminowym rozwiązaniu Izby
Poselskiej w 1998 roku wyborach mandaty uzyskało 5 partii: zasiadające
dotychczas w izbie ĆSSD (74), ODS (63), KSCM (24), KDU-ĆSL (20) oraz
utworzona w 1998 roku Unia Wolności (US - 19).
Podstawową różnicę w zasadach prawa wyborczego do Senatu stanowi
przyjęcie systemu większościowego. Wybory przeprowadzane są w dwóch
turach w okręgach jednomandatowych. Kandydaci niezależni muszą uzyskać
poparcie co najmniej 1000 wyborców z okręgu wyborczego, w którym
kandydują. Mandat uzyskuje ten kandydat, który otrzymał bezwzględną
większość oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał
wymaganej większości, przeprowadza się drugą turę głosowania. Uczestniczą

w niej tylko dwaj kandydaci, na których oddano kolejno największą liczbę
głosów. Wybrany zostaje ten, który uzyska najwięcej oddanych głosów
(większość względna).
Skład polityczny pierwszego Senatu przedstawiał się następująco: ODS - 32
mandaty, ĆSSD - 25, KDU-ĆSL - 13, ODA - 7, KSĆM - 2, DEU - l, niezależni
- 1. Podział mandatów po wyborach częściowych 1998 roku uległ niewielkim
tylko zmianom.
Dość sensacyjnie ukształtował się natomiast skład polityczny Senatu po
wyborach częściowych w 2000 roku. Na skutek zawartej przez małe partie
prawicowe (KDU-ĆSL, US, ODA i DEU) koalicji wyborczej (tzw.
czwórkoalicja) dysponują one 39 mandatami. Pozostałe mandaty przypadają
ODS - 22, ĆSSD - 15, KSĆM
- 3 i 2 - senatorom niezależnym.
2. TRYB FUNKCJONOWANIA I ORGANIZACJA PARLAMENTU
Zgodnie z konstytucją, wybrana na czteroletnią kadencję Izba Poselska
może zostać rozwiązana przez prezydenta. W praktyce uprawnienie
to^rzysiuguje prezy-"dentowi od 1996 roku, gdyż zgodnie z przepisami
przejściowymi kadencja pochodzącej z wyborów 1992 roku Izby Poselskiej
(Czeska Rada Narodowa) upływała w dniu 6 czerwca 1996 roku; w 1996 roku
został spełniony także drugi warunek umożliwiający prezydentowi
skorzystanie z tego uprawnienia - wybór Senatu, bowiem przepisy
przejściowe zastrzegały nierozwiązywalność Izby Poselskiej w okresie, w
którym wykonuje ona funkcje drugiej izby (Senatu).
cwa uauiewicz
Ii
Prezydenckie prawo rozwiązania Izby Poselskiej ma charakter fakultatywny
i jest uzależnione od zaistnienia konstytucyjnie wskazanych okoliczności:
prezy-_dent może rozwiązać Izbę Poselską jedynie wówczas, gdy: 1) Izba
nie udzieliła~wc>~ tum zaufania nowo powołanemu rządowi, utworzonemu
przez premiera mianowanego na wniosek przewodniczącego Izby; 2) nie
zajęła przez 3 miesiące stanowiska wobec rządowego projektu ustawy, z
którym rząd połączył wotum zaufania; 3) przekroczyła dopuszczalny (120
dni w roku) czas trwania przerw w sesji; 4) nie była~z3olna do"
podejmowania uchwał w okresie dłuższym niż 3 miesiące, mimo że sesja nie
została przerwana lub Izba została ponownie zwołana na posiedzenie w tym
czasie.
Konstytucja nie przewiduje możliwości samorozwiązania Izby mocą własnej
uchwały, nie zawiera także przepisów wskazujących na możliwość
przedłużenia -w wyjątkowych przypadkach - kadencji Izby Poselskie]8?"
W przeciwieństwie do Izby Poselskiej konstytucja nie przewiduje
możliwości przedterminowego rozwiązania Senatu.
Parlament jest stale gotów do podjęcia obrad - mimo konstytucyjnego
określenia tej „gotowości" mianem „sesji" konstytucja ustanowiła
permanentny tryb pracy obu izb. Pierwsze posiedzenie („sesję") Izby
Poselskiej oraz pierwszą sesję pierwszego Senatu zwołuje prezydent w
takim czasie, by została otwarta najpóźniej w_j5Ó dniu po wyborach.
Jeżeli tego nie uczyni, izba zbiera się z mocy prawa 30 dnia od wyborów.
Sesja Izby Poselskiej kończy się wraz z upływem jej kadencji lub z chwilą
rozwiązania izby.
Sesje Senatu - w zależności od przeprowadzonych wyborów - dzielone są na
tzw. „kadencje funkcjonalne", zaczynające się po rozpoczęciu pierwszego
posiedzenia Senatu, następującego po wyborach i wydaniu senatorom
zaświadczenia o wyborze (jest to jednocześnie moment zakończenia
poprzedniej „kadencji funkcjonalnej"). Obie izby mogą podjąć uchwałę o
przerwaniu sesji. Łączny czas wszystkich przerw w roku nie może
przekroczyć 120 dni, zaś sesjfSenatu nie można przerwać w okresie, gdy
jest rozwiązana Izba Poselska.

Zasady obrad każdej z izb, jej organów i funkcjonariuszy, zewnętrzne
stosunki izby, status posłów, organów i funkcjonariuszy izby określa
regulamin9, tradycyjnie w Czechach uchwalany w formie ustawy. Regulamin
Izby Poselskiej zawiera ponadto zasady odnoszące się do wspólnego
posiedzenia parlamentu. Stosunki we-
8 W praktyce skrócenie kadencji Izby Poselskiej nastąpiło na podstawie
ustawy konstytucyjnej w 1998 roku.
9 Regulamin obrad Izby Poselskiej Parlamentu Republiki Czeskiej - ustawa
z dnia 19 kwietnia 1995 roku nr 90/1995 oraz ustawa nr 107/1999 z dnia 11
maja 1999 roku - Regulamin Pracy Senatu Republiki Czeskiej. Do czasu
wejścia w życie tych ustaw obowiązywał w obu izbach regulamin obrad
Czeskiej Rady Narodowej.
wnątrz izby i szczegółowy tryb obrad izb i jej organów mogą być określone
w drodze uchwały podjętej przez izbę.
Posiedzenia izb są jawne. Jednak na wniosek rządu lub posła (senatora)
Izba może uchwalić tajność posiedzenia lub jego części, zwłaszcza
wówczas, gdy do porządku posiedzenia włączone są objęte tajemnicą sprawy
związane z obronnością lub bezpieczeństwem państwa lub inne doniosłe
kwestie objęte tajemnicą. Regula-~min Izby Poselskiej zawiera
zastrzeżenie, iż tajność nie może dotyczyć rozpatrywania projektu ustawy
o budżecie państwa, projektu ustawy o zamknięciu rachunków państwowych,
projektu ustaw o podatkach i opłatach. Według regulaminu Senatu
rozpatrywanie "projektów^ ustaw i ustawowych postanowień (dekretów z mocą
ustawy) jest zawsze jawne.

-----/Uchwały podejmowane są bezwzględną

większością głosów obecnych posłów /(senatorów) przy obecności co
najmniej 1/3 członków (piastujących w danym mo-/ mencie mandat) iżby.
Jedynie w wyjątkowych przypadkach zaostrzeniu podlega / konstytucyjny
wymóg większości głosów (np. ustawa konstytucyjna) i kworum Oj,-V czy
się je wówczas od konstytucyjnej liczby posłów i senatorów^/""""'
»'•»'••»•" "**^ ^•—Konstytucja przyjęła konstrukcję mandatu wolnego,
posłowie (i senatorowie) nie mogą być ograniczani żadnymi nakazami.
Mandatu posła nie można łączyć z mandatem senatora, piastowaniem urzędu
Prezydenta Republiki i sprawowaniem funkcji sędziego. Inne przypadki
niepołączalności mandatu mogą być określone w ustawie. Ponadto regulaminy
izb zakazują przewodniczącym i wiceprzewodniczącym izby oraz członkom jej
komisji lub komitetów jednoczesnego członkostwa w rządzie.
Żaden akt prawny nie zakazuje członkom parlamentu prowadzenia
działalności gospodarczej i zarobkowej10.
Mandat uzyskuje się z chwilą wyborów. Jego wygaśnięcie następuje w
wypadku odmowy złożenia ślubowania, upływu kadencji, osobistego
zrzeczenia się, utraty prawa wybieralności oraz objęcia urzędu lub
funkcji niepołączalnych z mandatem, a także w przypadku rozwiązania Izby
Poselskiej. Mandat wygasa również z chwilą śmierci posła lub senatora.
Wątpliwości co do stwierdzenia wygaśnięcia mandatu rozstrzyga Sąd
Konstytucyjny.
Członkom parlamentu przysługuje immunitet materialny i formalny. Posła
lub senatora nie można pociągnąć do odpowiedzialności za głosowanie w
izbie i jej organach; za swe wypowiedzi w izbie odpowiadają oni wyłącznie
dyscyplinarnie. Także za wykroczenia poseł lub senator ponosi
odpowiedzialność dys-
10 Do wglądu wykłada się natomiast - w każdy poniedziałek - dokumenty
informujące o dochodach posłów i ministrów, które nie są częścią
miesięcznego wynagrodzenia i przekraczają jego wysokość.
Ewa Udulewicz
Republika Czeska
cyplinarną jedynie przed izbą. Członkowie parlamentu nie mogą być także
pociągnięci - bez zgody izby - do odpowiedzialności karnej. Odmowa izby

wyklucza także „na zawsze" możliwość pociągnięcia członka parlamentu do
odpowiedzialności karnej.
W przypadku zatrzymania na gorącym uczynku właściwy organ winien
zawiadomić natychmiast o zatrzymaniu posła lub senatora przewodniczącego
izby, który w ciągu 24 godzin od zatrzymania winien udzielić zgody na
przekazanie zatrzymanego sądowi. Jeżeli tego nie uczyni, zatrzymany
zostaje zwolniony. Ostateczna decyzja w sprawie pociągnięcia do
odpowiedzialności należy wówczas do izby, która podejmuje stosowną
uchwałę na najbliższym posiedzeniu.
Posłowie i senatorowie mogą łączyć się - zgodnie z przynależnością do
partii i ruchów politycznych, z których list kandydowali - w kluby
poselskie. Do utworzenia klubu poselskiego w Izbie Poselskiej potrzeba co
najmniej 10 posłów, w Senacie - 5 senatorów. Regulamin Senatu przyznaje
ponadto prawo do utworzenia klubu (lub zgłoszenia akcesu do utworzonych)
kandydatom niezależnym i członkom partii, które nie uzyskały 5 mandatów
oraz dopuszcza możliwość łączenia się klubów. W trakcie kadencji może być
utworzony nowy klub poselski, jednakże jego prawo do proporcjonalnej
reprezentacji w organach izby uzależnione jest od jej zgody.
Każda z izb wybiera swego przewodniczącego i wiceprzewodniczących,
których liczba nie jest określona. W Izbie Poselskiej kandydatów na to
stanowisko zgłaszają kluby poselskie, w Senacie prawo to przysługuje
także senatorom. Wybory przeprowadzane są w dwóch turach. Jeżeli w
pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości
głosów obecnych członków izby, przeprowadza się drugą turę, do której
przechodzą kandydaci, którzy uzyskali najwięcej głosów. Jeżeli wówczas
przewodniczący nie zostanie wybrany, procedura wyborów przeprowadzana
jest od nowa.
-Przewodniczącego (lub wiceprzewodniczącego) Izby Poselskiej można
odwołać na pisemny wniosek 2/5 wszystkich posłów, Senatu - na wniosek 1/3
ogólnej liczby senatorów.
Szczególnymi, konstytucyjnymi uprawnieniami przewodniczącego Izby Poseł->
skiej jest przyjmowanie ślubowania od Prezydenta Republiki, przyjmowanie
oś-, wiadczenia, w którym zrzeka się on swego urzędu, składanie w
konstytucyjniej określonej sytuacji wniosku o mianowanie przewodniczącego
rządu (premiera), zwoływanie, rozpoczynanie i zamykanie wspólnego
posiedzenia Izby Poselskiej i Senatu oraz podpisywanie (wraz z
prezydentem i przewodniczącym rządu) ustaw11.
W sytuacji, gdy urząd Prezydenta Republiki jest opróżniony,
przewodniczący Izby Poselskiej przyjmuje część jego uprawjrueruJDo niego
należy wówczas: miano-
11 Przewodniczący Izby Poselskiej wykonuje również inne zadania określone
ustawą.
i
wanie i odwoływanie przewodniczącego i członków rządu, przyjmowanie ich
dymisji, odwoływanie rządu i przyjmowanie jego dymisji, zwoływanie sesji
Izby Poselskiej i jej rozwiązywanie, powierzanie rządowi, od którego
przyjął dymisję lub który odwołał dalsze wykonywanie funkcji do czasu
mianowania nowego rządu, mianowanie sędziów Sądu Konstytucyjnego (w tym
przewodniczącego i wiceprzewodniczących) oraz mianowanie członków Rady
Banku Czeskiego Banku Narodowego.
Jedynie wówczas, gdy Izby Poselska jest rozwiązana, uprawnienia te
przekazywane są przewodniczącemu Senatu.
Zgodnie z regulaminem, izby powołują komitety (mandatowy i immunitetowy,
organizacyjny, a w Izbie Poselskiej ponadto komitet do spraw petycji i
budżetowy) oraz komisje. Zarówno komitety, jak i komisje mogą mieć
charakter stały (powoły- j wane na okres kadencji) lub nadzwyczajny
(czasowe). -^

Regulamin Izby Poselskiej przewiduje także możliwość powołania, na
wniosek co najmniej 1/5 ogólnej liczby członków Izby, komisji śledczej.
3. FUNKCJE PARLAMENTU
Do podstawowych funkcji parlamentu należy funkcja ustawodawcza i
kontrolna. Parlament Republiki Czeskiej posiada także pewne uprawnienia
kreacyjne. Należy do nich przede wszystkim prawo wyboru Prezydenta
Republiki. Ponadto Izbie Poselskiej przysługuje prawo zgłaszania
prezydentowi wniosku dotyczącego mianowania prezydenta i wiceprezydenta
Najwyższego Urzędu Kontroli; Senat wyraża zgodę na mianowanie przez
prezydenta sędziów Sądu Konstytucyjnego.
Zgodnie z konstytucją do parlamentu należy władza ustawodawcza, co wedle
jej przepisów oznacza, że zarówno ustawy, jak i akty z mocą ustawy
(dekrety) uchwalane są przez parlament (lub jedną z jego izb).
Postanowienia konstytucji dają podstawę do wyróżnienia wspomnianych już
ustaw konstytucyjnych i zwykłych. Mimo przewidywania w konstytucji
możliwości bezpośredniego sprawowania władzy przez suwerena, z
postanowień konstytucji nie zdaje się wynikać możliwość stanowienia ustaw
w drodze referendum. Z punktu widzenia trybu uchwalania, wśród ustaw
zwykłych szczególną kategorię tworzą ustawy budżetowe i ustawy
upoważniające do ratyfikacji niektórych umów międzynarodowych.
Szczególnym aktem prawnym o charakterze powszechnie obowiązującym są
dekrety z mocą ustawy uchwalane przez Senat w przypadku rozwiązania Izby
Poselskiej przez prezydenta. Wydawane one być mogą wyłącznie z inicjatywy
rządu „w sprawach, które nie mogą być odłożone", a wymagają regulacji
ustawowej, z wyjątkiem spraw dotyczących: konstytucji, budżetu państwa,
zamknięcia rachunków państwowych, ordynacji wyborczej oraz umów
międzynarodowych o prą-
Ewa Gdulewicz
wach i podstawowych wolnościach człowieka. Akty te, podpisywane przez
przewodniczącego Senatu, Prezydenta Republiki i przewodniczącego rządu,
ogłaszane są tak jak ustawy, a następnie przedłożone na pierwszym
posiedzeniu Izby Poselskiej. W wypadku odmowy ratyfikacji przez Izbę,
tracą moc prawną.
Krąg podmiotów, którym przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej,
określony został dość szeroko: prawo zgłaszania projektów ustaw
przysługuje posłowi, grupie posłów, Senatowi, rządowi oraz organowi
przedstawicielskiemu jednostki samorządu terytorialnego wyższego szczebla
(tj. ziemi lub kraju). W przeciwieństwie do niektórych innych państw
byłego bloku socjalistycznego, zgodnie z międzywojenną tradycją, prawa
inicjatywy ustawodawczej pozbawiony jest jjrezydent, co stanowi
nawiązanie do zasad klasycznego parlamentaryzmu.
Poselskie prawo inicjatywy ustawodawczej może mieć charakter indywidualny
lub grupowy. W tym ostatnim przypadku regulamin Izby Poselskiej nie
określa liczby posłów, którzy winni podpisać projekt. Wobec braku
przepisów wskazujących na formalną możliwość zgłoszenia projektu przez
klub poselski lub komisję, zgłaszane przez nie projekty uznawane są za
projekty „grupy posłów". Inicjatorem senackiego projektu ustawy może być
grupa co najmniej pięciu senatorów, komitet lub komisja Senatu, jednakże
do jego uchwalenia i przesłania do Izby Poselskiej wymagana jest uchwała
Senatu podjęta bezwzględną większością obecnych senatorów. Wyłącznie
rządowi przysługuje prawo zgłaszania projektu ustawy o budżecie państwa i
o zamknięciu rachunków państwowych.
Projekty ustaw wnoszone są w pierwszej kolejności do Izby Poselskiej. W
imieniu Senatu, rządu lub organu przedstawicielskiego mogą występować
członkowie tych organów specjalnie do tego upoważnieni. Wnioskodawca może
wycofać projekt do czasu zakończenia drugiego czytania. Na późniejsze
wycofanie projektu wymagana jest zgoda Izby.

Każdy wniesiony projekt ustawy przekazywany jest przez przewodniczącego
Izby rządowi. Rozwiązanie to ma gwarantować rządowi możliwość zajęcia
stanowiska wobec projektu. Jeżeli rząd w ciągu 50 dni od chwili
doręczenia projektu nie wypowie się na jego temat, uznaje się, iż projekt
został zaakceptowany.
Zgodnie z przyjętą w regulaminie Izby Poselskiej zasadą, projekty ustaw
uchwalane są w trzech czytaniach (z wyjątkiem ustaw upoważniających do
ratyfikacji umów międzynarodowych i wypowiedzenia umowy, które
rozpatrywane są w dwóch czytaniach).
Czas pracy w Izbie nad projektem ustawy nie jest ograniczony. Jedynie w
przypadku, gdy rząd wraz z wykonaniem prawa inicjatywy ustawodawczej
połączy wniosek o wotum zaufania, Izba Poselska zobowiązana jest
rozpatrzyć wniosek w terminie 3 miesięcy. Niedotrzymanie tego terminu
grozi rozwiązaniem Izby przez prezydenta.
Uprawnienia Senatu w procesie stanowienia ustaw są ograniczone. Zgodnie z
konstytucją, rozpatrzenie przekazanego przez Izbę Poselską projektu
ustawy winno nastąpić w ciągu 30 dni od chwili jego otrzymania.
Republika Czeslca
l
Jeżeli w tym czasie Senat nie wypowie się na temat otrzymanego projektu
lub go uchwali, albo też oświadczy, że nie będzie się zajmował
projektem12, projekt przekazywany jest do podpisu prezydentowi w
brzmieniu przyjętym przez Izbę Poselską.
Gdy Senat projekt ustawy odrzuci, lub zaproponuje poprawki, projekt
ustawy ze stosowną uchwałą Senatu przekazywany jest do Izby Poselskiej. W
przypadku podjęcia przez Senat uchwały o odrzuceniu projektu, jest on w
ciągu 10 dni od doręczenia uchwały Senatu przedkładany do ponownego
głosowania Izby w poprzednio przyjętym przez nią brzmieniu. Jego
przyjęcie następuje wówczas, gdy Izba uchwali go bezwzględną większością
głosów ustawowej liczby posłów.
W przypadku zaproponowania poprawek, projekt przedkładany jest pod
głosowanie Izby Poselskiej w brzmieniu uchwalonym przez Senat. Jeżeli
Izba nie uchwali projektu w tym brzmieniu, głosuje się ponownie projekt
ustawy w brzmieniu uchwalonym przez Izbę Poselską przed przekazaniem
projektu do Senatu. Projekt ustawy jest uchwalony, jeżeli Izba przyjmie
go bezwzględną większości ustawowej liczby posłów. Chociaż konstytucja
ani regulamin Izby Poselskiej wyraźnie tego nie przesądzają, w przypadku
gdy Izba Poselska nie uchwali projektu w wersji zaproponowanej przez
Senat i nie uchwali go ponownie w brzmieniu pierwotnie przez siebie
przyjętym - projekt ustawy upada.
Kolejnym etapem postępowania ustawodawczego jest przekazanie uchwalonej
ustawy do podpisu prezydentowi. Prezydent w ciągu 15 dni od otrzymania
ustawy może ją podpisać lub (z wyjątkiem ustawy konstytucyjnej) zwrócić
ją do ponownego rozpatrzenia przez Izbę Poselską. Tak zwane weto
prezydenckie wymaga uzasadnienia. Izba Poselska poddaje wówczas ponownie
ustawę pod głosowanie -ustawa jest uchwalona, jeżeli za jej przyjęciem
opowie się bezwzględna większość wszystkich posłów. Prezydent musi
ponowne uchwaloną ustawę podpisać.
Dla swej ważności ustawy, po podpisaniu przez przewodniczącego Izby
Poselskiej, Prezydenta Republiki i przewodniczącego rządu (w takiej
kolejności), wymagają ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Republiki Czeskiej.
Szczególny tryb postępowania ustawodawczego (poza wspomnianymi już
ustawami konstytucyjnymi i postępowaniem w sprawie niektórych umów
międzynarodowych) przewidziany jest dla uchwalenia ustawy budżetowej.
Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje w tym przypadku wyłącznie
rządowi i jest ona rozpatrywana jedynie przez Izbę Poselską. Projekt
ustawy przedstawiany jest najpóźniej na trzy miesiące przed początkiem

roku budżetowego, uzupełnienia do tego projektu rząd może przedłożyć
najpóźniej 15 dni przed posiedzeniem, na którym ma się od-
12 Wniosku takiego nie można zgłosić w stosunku do ustaw wymagających
uchwalenia głosami obu izb parlamentu.
l
być pierwsze czytanie. Ustawa budżetowa nie może zawierać zmian i
uzupełnień odnoszących się do innych ustaw, ani pozbawiać je mocy
obowiązującej.
Regulaminy obu izb przewidują możliwość ogłoszenia przez przewodniczącego
Izby Poselskiej na wniosek rządu tzw. stanu prowizorium legislacyjnego.
Jego ogłoszenie może nastąpić na czas określony, w razie nadzwyczajnych
okoliczności, kiedy z uzasadnionego powodu są zagrożone podstawowe prawa
i wolności obywateli lub bezpieczeństwo państwa13, lub kiedy państwu
grożą znaczne szkody gospodarcze. W wypadku ogłoszenia stanu prowizorium
legislacyjnego, na żądanie rządu, zgłoszone przez niego projekty ustaw
mogą być rozpatrywane w postępowaniu skróconym, według zasad
przewidzianych w regulaminie izb. Stan ten może być zniesiony lub też
ograniczony czas jego trwania przez Izbę Poselską, do której należy prawo
oceny (przed rozpatrzeniem porządku posiedzenia), czy winien on być nadal
utrzymany oraz czy rządowy projekt ustawy wymaga rozpatrzenia w
postępowaniu skróconym.
Zgodnie z klasycznymi zasadami systemu parlamentarnego rząd musi cieszyć
się zaufaniem parlamentu. W przypadku Republiki Czeskiej rząd winien
posiadać zaufanie większości jednej z izb - Izby Poselskiej. Tylko ta
izba udziela nowo powołanemu rządowi wotum zaufania, wyrażając w ten
sposób akceptację dla jego składu i programu.
Odpowiedzialność rządu przed Izbą Poselską oznacza także, iż negatywna
ocena jego działalności stanowi podstawę do złożenia wniosku o udzielenie
wotum nieufności, którego skutkiem - w przypadku przyjęcia - jest dymisja
(lub odwołanie) rządu. Środkiem kontroli parlamentu nad rządem jest także
coroczna ocena działalności rządu przez Izbę Poselską w czasie debaty nad
projektem ustawy o zamknięciu rachunków państwowych. Instrumentom
bieżącej kontroli parlamentu nad rządem Konstytucja Republiki Czeskiej
nie poświęca zbyt wiele uwagi, gwarantując natomiast członkom Izby
Poselskiej prawo do uzyskania informacji.
Członkowie rządu mają obowiązek osobistego stawiennictwa na posiedzeniu
Izby Poselskiej, jeżeli zażąda ona tego podjętą uchwałą. Prawo takie
przysługuje także komisjom i komitetom, jednakże w tym wypadku członka
rządu może zastąpić zastępca, o ile nie zostało wyraźnie sformułowane
żądanie osobistego stawiennictwa. Zgodnie z regulaminem, na żądanie
komitetu Izby Poselskiej członkowie rządu zobowiązani są przedstawić
informacje i wyjaśnienia oraz w terminie 30 dni udzielać odpowiedzi na
podjęte uchwały. Szczególną komisją o uprawnieniach kontrolnych jest
komisja śledcza, tworzona w celu zbadania sprawy dotyczącej interesu
publicznego.
1 W tym ostatnim przypadku - w okresie stanu zagrożenia państwa lub stanu
wojennego ogłoszonego zgodnie z art. 7 ustawy konstytucyjnej nr 110/98 o
bezpieczeństwie państwa - projekt ustawy jest przesyłany jednocześnie
także do Senatu.
Republika Czeska
85
Instytucją konstytucyjną jest także prawo każdego posła zgłaszania
interpelacji do rządu lub jego członków w sprawach należących do ich
kompetencji. Interpelacje mogą być składane ustnie, na posiedzeniu Izby,
lub pisemnie za pośrednictwem przewodniczącego Izby.
Interpelacje ustne rozpatrywane są w określonym dniu posiedzenia
(czwartek) i w regulaminowo wyznaczonych godzinach. Zamiar ich zgłoszenia
winien być podany przewodniczącemu Izby na piśmie, najpóźniej przed

rozpoczęciem jej posiedzenia. Przedstawienie interpelacji nie może trwać
dłużej niż dwie minuty, po udzieleniu odpowiedzi może być postawione
pytanie uzupełniające.
Odpowiedź na interpelację pisemną musi być udzielona w terminie 30 dni od
jej otrzymania. Może mieć charakter ustny (na posiedzeniu izby) lub
pisemny. W przypadku udzielenia niezadowalającej, pisemnej odpowiedzi na
interpelację może być ona przedmiotem debaty na posiedzeniu Izby.
W przeciwieństwie do Izby Poselskiej, Senat został pozbawiony
instrumentów kontroli nad rządem. W celu umożliwienia senatorom
prawidłowego wykonywania swych funkcji regulamin tej izby przewiduje
jedynie prawo domagania się przez organy Senatu potrzebnych informacji od
członków rządu, kierowników urzędów administracyjnych i organów samorządu
terytorialnego. Termin udzielenia tej informacji wynosi 30 dni.
Konstytucyjnym, niezawisłym organem sprawującym kontrolę nad
gospodarowaniem majątkiem państwowym oraz wykonaniem budżetu państwa,
jest Najwyższy Urząd Kontroli. Jego związek z Izbą Poselską podkreśla jej
uprawnienie do kształtowania personalnego składu kierowniczych organów
Urzędu - prawo przedstawienia prezydentowi kandydatów na prezydenta i
wiceprezydentów NUK oraz prawo wyboru - na wniosek prezydenta NUK -
członków tego organu. Izba Poselska uprawniona jest także do zgłaszania
propozycji przeprowadzenia kontroli oraz otrzymywania wniosków
pokontrolnych.
VI. WŁADZA WYKONAWCZA
Systematyka konstytucji wskazuje, że ustrojodawca czeski do organów
władzy wykonawczej zaliczył Prezydenta Republiki i rząd. W
przeciwieństwie do rozdziału II, poświęconego władzy ustawodawczej, w
rozdziale III - zatytułowanym Władza wykonawcza - wyodrębnione zostały
dwa podtytuły: Prezydent Republiki oraz Rząd. Temu podziałowi towarzyszy
odrębne określenie funkcji obu tych organów.
Ewa Gdulewicz
Republika Czeska
1. PREZYDENT
Historia czeskiej prezydentury datuje się od czasów międzywojennych,
kiedy to w ustawie z 13 listopada 1918 roku o tymczasowym ustroju państwa
po raz pierwszy wprowadzono tę instytucję, przejętą następnie w
Konstytucji Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 roku. Zachowano
ją także w okresie powojennym, kiedy to funkcja prezydenta powierzona
została E. Beneśowi - ostatniemu prezydentowi sprawującemu ten urząd
przed II wojną światową. Po jego rezygnacji, związanej z odmową
podpisania przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji Republiki
Czechosłowackiej z 9 maja 1948 roku, urząd ten objął przewodniczący KC
KPCz (partii komunistycznej) Klement Gottwald14. Mimo dominującej w
okresie socjalistycznym tendencji do odchodzenia od organów
jednoosobowych na rzecz ciał kolegialnych, instytucja prezydenta w
Czechosłowacji w kształcie przystosowanym do zasad funkcjonowania państwa
socjalistycznego pozostawała w systemie ustrojowym do czasów „aksamitnej
rewolucji" i odzyskania niepodległości.
Przywiązanie do instytucji prezydenta i odgrywanej przez niego roli w
systemie naczelnych organów państwowych znalazło wyraz także w odrodzonym
państwie czeskim. Konstytucyjna pozycja prezydenta ukształtowana została
na sposób tradycyjny w systemie parlamentarnym - pełni on funkcje
polityczne zneutralizowanej głowy państwa. Stanowiąc jeden z członów
władzy wykonawczej, pozbawiony jest on „prawa rządzenia". Analiza trybu
jego wyboru, jak też konstytucyjnych uprawnień pozwala na stwierdzenie,
że konstytucja wyznacza mu raczej rolę „arbitra bez daleko idących
możliwości" (M. Kruk: Wstęp...), ingerującego częstokroć w sprawy
państwowe jedynie siłą swego autorytetu.

Tradycyjnie Prezydent Republiki Czeskiej wybierany jest przez parlament
na wspólnym posiedzeniu obu izb. Jego kadencja trwa 5 lat, z możliwością
ponownej, jednokrotnej reelekcji. Wybory odbywają się w okresie ostatnich
trzydziestu dni kadencji urzędującego Prezydenta Republiki lub - w
przypadku gdy urząd prezydenta został opróżniony przed upływem kadencji -
w okresie 30 dni od opróżnienia urzędu. Wybranym może być obywatel
korzystający z prawa wybieralności do Senatu (ukończone 40 lat). Prawo
wysunięcia kandydatury przysługuje grupie minimum 10 posłów lub
senatorów.
Wybrany zostaje ten kandydat, za którym opowiedziała się - w głosowaniu
tajnym - bezwzględna większość (ponad połowa) ogólnej liczby posłów i
ponad połowa ogólnej liczby senatorów. Jeżeli żaden z kandydatów nie
uzyskał wymaganej większości głosów, przeprowadza się w ciągu 14 dni
drugą turę głosowania. W dru-
14 Jego następcami byli: Antonin Zapotocky (1953-1957), Antonin Novotny
(1957-1968), Ludwik Svoboda (1968-1975), Gustav Husak (1975-1989).
Pierwszym Prezydentem Republiki Czeskiej jest, sprawujący tę funkcję od
1989 roku (jako Prezydent Federacji) Vaclav Havel.
giej turze wybiera się spośród dwóch kandydatów: tego, który uzyskał
najwięcej głosów w Izbie Poselskiej i tego, który uzyskał najwięcej
głosów w Senacie. Jeżeli więcej niż jeden kandydat uzyska taką samą,
największą liczbę głosów w Izbie Poselskiej lub Senacie, sumuje się głosy
uzyskane przez kandydatów w obu izbach i do drugiej tury przechodzi
kandydat, który otrzymał większe poparcie w obu izbach. W drugiej turze
wybrany zostaje kandydat, który uzyskał poparcie bezwzględnej większości
posłów i bezwzględnej większości senatorów, z tym iż większość liczy się
od liczby obecnych posłów i senatorów. Jeżeli i ta procedura nie
doprowadzi do wyborów głowy państwa, przeprowadza się w ciągu 14 dni
trzecią turę wyborów, w której kandydują osoby zakwalifikowane do drugiej
tury. Prezydentem zostaje kandydat, który uzyskał łącznie ponad połowę
głosów obecnych posłów i senatorów. W przypadku niewybrania prezydenta w
tej turze, przeprowadza się nowe wybory.
Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia ślubowania przez nowo
wybraną głowę państwa, na ręce przewodniczącego Izby Poselskiej, na
wspólnym posiedzeniu obu izb. Odmowa złożenia ślubowania lub złożenie go
z zastrzeżeniem oznacza, że prezydent nie został wybrany.
Kadencja prezydenta może ulec zakończeniu na skutek złożenia rezygnacji z
pełnienia urzędu na ręce przewodniczącego Izby Poselskiej. Konstytucja
nie przewiduje urzędu wiceprezydenta. W przypadku opróżnienia urzędu
prezydenta, w sytuacji gdy nowy Prezydent Republiki nie został jeszcze
wybrany lub nie złożył ślubowana, lub też Izba Poselska i Senat
stwierdzą, że Prezydent Republiki nie może z ważnych przyczyn sprawować
urzędu - która to uchwała podlega kontroli Sądu Konstytucyjnego - funkcje
prezydenta zostają podzielone pomiędzy przewodniczącego rządu i
przewodniczącego Izby Poselskiej. Jeżeli Izba Poselska jest rozwiązana,
wykonywanie tych funkcji należy do przewodniczącego Senatu.
Piastowanie urzędu prezydenta jest niepołączalne z mandatem poselskim,
senatorskim oraz funkcją sędziowską. Konstytucja nie wspomina natomiast o
konieczności zawieszenia członkostwa w partiach i organizacjach
politycznych, niemniej zasada ta zdaje się wynikać z przyjętej koncepcji
sprawowania tej funkcji w systemie parlamentarnym.
Za wykonanie swych funkcji prezydent nie ponosi odpowiedzialności.
Nieodpowiedzialność prezydenta określona została szeroko, obejmując
zarówno nieodpowiedzialność polityczną, karną (wraz z zasadą
nietykalności), administracyjną, jak i cywilną (co jest charakterystyczne
dla systemu czeskiego). Odpowiedzialność karna za czyny karalne
popełnione w czasie wykonywania funkcji prezydenta jest wykluczona „na
zawsze".

Jedyną formą odpowiedzialności Prezydenta Republiki Czeskiej jest
odpowiedzialność konstytucyjna przed Sądem Konstytucyjnym za zdradę
stanu. Zgodnie z ustawą o Sądzie Konstytucyjnym, termin ten obejmuje
„działanie Prezydenta Republiki skierowane przeciwko suwerenności i
jedności Republiki, jak i przeciwko jej demokratycznemu porządkowi".
Ewa Gdulewic
r
Prezydenta może postawić w stan oskarżenia Senat. Zgodnie z regulaminem
Senatu, wniosek „o wystąpienie przez Senat do Sądu Konstytucyjnego z
oskarżeniem konstytucyjnym" może zgłosić co najmniej l/3 senatorów.
Wniosek winien zawierać precyzyjne wyliczenie zachowań, przez które
prezydent mógłby dopuścić się zdrady stanu, wraz ze wskazaniem dowodów,
na których opiera się oskarżenie. Złożonego wniosku nie można wycofać. Po
rozpatrzeniu przez komitet organizacyjny, Senat podejmuje na posiedzeniu
niejawnym stosowną uchwałę (podjętą w zwykłym trybie), w której decyduje
także o tym, czy powierza reprezentowanie Senatu przed Sądem
Konstytucyjnym innej osobie niż przewodniczący Izby Poselskiej. Na
wniosek '/3 senatorów oskarżenie konstytucyjne może być wycofane do czasu
przystąpienia przez Sąd Konstytucyjny do narady końcowej.
Decyzja Sądu Konstytucyjnego zapada bezwzględną większością głosów w
obecności '/3 jego członków. Orzeczoną karą może być pozbawienie urzędu
oraz prawa do jego ponownego objęcia.
Z brakiem odpowiedzialności politycznej prezydenta związana jest
instytucja kontrasygnaty - podpisywanie decyzji prezydenta przez premiera
lub wskazanego przez niego ministra. Charakterystyczną dla czeskiego
systemu cechą tej odpowiedzialności jest jej solidarny charakter - jest
to odpowiedzialność polityczna, którą ponosi cały rząd, a nie osoba
kontrasygnująca.
Nie wymagają uprawnienia prezydenta kontrasygnaty dotyczące powołania
rządu (mianowanie premiera i ministrów, przyjmowanie dymisji i odwołanie
rządu) i funkcjonowania parlamentu (zwoływanie sesji, rozwiązanie Izby
Poselskiej, prawo podpisania ustawy oraz weta ustawodawczego), a także
prawo obsady niektórych stanowisk (sędziowskich i innych wyraźnie w
konstytucji wskazanych) oraz tradycyjnie - prawo łaski.
Wykonywanie tych prerogatyw w praktyce uzależnione jest od układu sił
politycznych w parlamencie, bądź też ograniczone konstytucyjnymi
warunkami w taki sposób, iż zakres samodzielności prezydenta przy
podejmowaniu tych decyzji nie pozwala na nadmierne włączanie się w
realizację przynależnej rządowi funkcji „rządzenia" czy też angażowania
się prezydenta w bieżącą rozgrywkę polityczną.
Wśród kompetencji prezydenta w stosunku do parlamentu wyróżnić należy te,
które związane są z funkcjonowaniem izb. Do prezydenta należy zarządzanie
wyborów do Izby Poselskiej oraz Senatu. Zgodnie z konstytucją, wybory
powinny się odbyć w okresie ostatnich 30 dni kadencji. W przypadku
rozwiązania Izby Poselskiej przed upływem kadencji, wybory należy
przeprowadzić w ciągu 60 dni od jej rozwiązania.
Tradycyjnie do prezydenta należy zwoływanie pierwszej sesji Izby
Poselskiej (oraz pierwszej sesji Senatu), przy czym sesja winna być
zwoływana w takim terminie, by została otwarta najpóźniej w 30 dniu od
wyborów. Jeżeli prezydent tego nie uczyni, izba zbiera się z mocy prawa.
Prezydentowi przysługuje także prawo wystąpienia do przewodniczącego Izby
Poselskiej lub przewodniczącego Senatu o zwołanie posiedzenia izby w
czasie przerwy międzysesyjnej.
Do istotnych uprawnień prezydenta względem Izby Poselskiej należy prawo
jej rozwiązania przed upływem kadencji. Uprawnienie to należy do
prerogatyw nie-wymagających kontrasygnaty. Prezydent nie jest także
zobowiązany do zasięgnięcia opinii jakiegokolwiek innego organu. Jest to
jednak uprawnienie, z którego prezydent skorzystać może w ściśle

ograniczonych, konstytucyjnych warunkach. Ich analiza wskazuje, że
prezydent może skorzystać z niego jedynie wówczas, gdy Izba Poselska nie
wypełnia swych konstytucyjnych funkcji - nie jest zdolna do powołania
rządu lub też do wypełniania - z różnych przyczyn - konstytucyjnie
przypisanej jej funkcji legislacyjnej. Jednakże i wówczas ocena sytuacji
należy do prezydenta, który decyduje, czy wskazane przyczyny mają
charakter przejściowy, czy też wymagają jego arbitrażu i odwołania się do
wyborców.
Prezydenckie uprawnienia w stosunku do procesu stanowienia ustaw
ograniczają się do wspomnianego prawa weta ustawodawczego (z wyjątkiem
ustaw konstytucyjnych). Jest to prerogatywa niewymagająca kontrasygnaty.
Konstytucyjna regulacja tej instytucji nie pozwala jednak prezydentowi na
wydłużanie lub skuteczne zablokowanie procesu ustawodawczego. Weto
wykonywane jest w stosunkowo krótkim czasie (15 dni) i ma charakter
zawieszający, co oznacza, że ostateczna decyzja co do pomyślności działań
legislacyjnych zależy od woli bezwzględnej większości ogólnej liczby
członków Izby.
Prezydent może jednak przedstawić bez formalnych przeszkód parlamentowi
swoje stanowisko w każdej sprawie. Konstytucja przyznaje mu bowiem
nieograniczone prawo uczestniczenia i występowania na posiedzeniach Izby
Poselskiej oraz Senatu, a także ich organów (komitetów i komisji). Prawo
głosu musi mu być udzielone w każdej sytuacji, gdy tego zażąda.
Najważniejsze uprawnienia prezydenta w stosunku do rządu związane są z
jego tworzeniem (powołaniem). Prerogatywą prezydenta jest prawo
mianowania przewodniczącego rządu, a następnie - na jego wniosek -
pozostałych członków rządu. Formalne desygnowanie kandydata na premiera
nie jest niczym ograniczone. W praktyce nowo mianowany rząd musi uzyskać
zaufanie Izby Poselskiej, w przeciwnym razie musi podać się do dymisji.
Oznacza to, że przy mianowaniu premiera prezydent, nie chcąc doprowadzić
do konfliktu z parlamentem, musi się liczyć z istniejącym układem sił
politycznych. W przypadku dwukrotnego niepowodzenia powołania rządu we
współpracy z parlamentem, temu ostatniemu przysługuje prawo powołania
rządu przy jedynie formalnym udziale prezydenta, ograniczonym do
mianowania przewodniczącego rządu na wniosek przewodniczącego Izby
Poselskiej.
Prezydent przyjmuje także ślubowanie od osób powołanych w skład rządu.
W przypadku reorganizacji rządu prezydent dokonuje powołania i odwołania
jego członków oraz powierza im kierowanie ministerstwami lub innymi
urzędami wyłącznie na wniosek premiera. Do prezydenta należy
przyjmowanie, w konstytucyjnie określonych sytuacjach, dymisji rządu.
Jeżeli rząd mimo konstytucyjnego obowiązku tego nie uczyni, prezydent
jest zobowiązany do jego odwołania.
cwa Udulewicz
Przyjmując dymisję rządu lub go odwołując, podobnie jak w Konstytucji RP,
prezydent dla zapewnienia ciągłości władzy powierza mu dalsze pełnienie
obowiązku do czasu mianowania nowego rządu.
Współdziałanie wewnątrz władzy wykonawczej realizowane jest poprzez
wspomnianą już instytucję kontrasygnaty. Prezydent ma także prawo
uczestniczenia w posiedzeniach rządu, żądać od rządu i jego członków
informacji oraz rozpatrywać z rządem lub jego członkami problemy, które
należą do ich kompetencji.
Uprawnienia prezydenta w stosunku do władzy sądowniczej ograniczają się
do prawa powołania, za zgodą Senatu, sędziów Sądu Konstytucyjnego oraz
samodzielnego prawa mianowania przewodniczącego i wiceprzewodniczących
tego Sądu. Prerogatywą prezydenta jest prawo mianowania spośród sędziów
przewodniczącego i wiceprzewodniczących Sądu Najwyższego, do prezydenta
należy także wykonywanie prawa łaski. Kontrasygnaty wymaga natomiast
prezydenckie prawo mianowania sędziów oraz prawo ogłaszania amnestii.

Inne uprawnienia prezydenta związane są z wykonywaniem tradycyjnych
uprawnień głowy państwa, tj. z reprezentacją w stosunkach
międzynarodowych (reprezentowanie państwa na zewnątrz, przyjmowanie i
odwoływanie przedstawicieli dyplomatycznych w innych państwach). W
zakresie stosunków międzynarodowych pozostaje także prawo zawierania i
ratyfikowania umów międzynarodowych, które jednak może być przeniesione
przez niego na rząd lub jego członków. Do Prezydenta Republiki należy
także mianowanie - na wniosek Izby Poselskiej -prezydenta i
wiceprezydenta Najwyższego Urzędu Kontroli oraz członków Rady Bankowej
Czeskiego Banku Narodowego. Prezydent jest także naczelnym dowódcą Sił
Zbrojnych, do niego należy prawo mianowania i awansowania generałów.
Prezydentowi przysługują także te kompetencje, które zostaną przekazane
mu ustawą.
2. RZĄD
Konstytucja, wskazując na rząd jako drugi człon egzekutywy, wyraźnie
określa go jako „naczelny organ władzy wykonawczej". Oznacza to, iż to
rząd stoi na czele całego systemu organów administracji rządowej i przede
wszystkim na niego jest nałożony obowiązek kierowania sprawami, które na
mocy prawa należą do zadań państwa (K. Skotnicki: Republika...).
Można zatem powiedzieć, że w ramach dwuczłonowej władzy wykonawczej każdy
z organów - prezydent i rząd - pełni szczególne, konstytucyjne funkcje,
zachowując względem siebie autonomię, przy czym wykonywanie niektórych
konstytucyjnych kompetencji wymagać będzie niezbędnego w systemie
parlamentarnym współdziałania.
Republika Czeska
Rząd jest organem kolegialnym, w którego skład wchodzą: przewodniczący
rządu15, wiceprzewodniczący i ministrowie. Konstytucja nie określa składu
liczebnego rządu, pozostawiając to praktyce. W pewnym zakresie wpływ na
liczebność rządu posiada parlament, gdyż ministerstwa i inne urzędy oraz
zakres ich kompetencji określane są w drodze ustawy. Mimo że konstytucja
o tym nie stanowi, przyjmuje się, że członkami rządu mogą być również
osoby stojące na czele urzędów centralnych.
Brak jest także konstytucyjnego zakazu łączenia funkcji w rządzie z
mandatem parlamentarnym, jedynym ograniczeniem jest niepołączalność
stanowiska w rządzie z urzędem prezydenta oraz zakaz prowadzenia przez
członków rządu działalności, której charakter jest sprzeczny z
wykonywaniem funkcji w rządzie.
Konstytucja, podobnie jak w Polsce, przewiduje trzy „tryby" powoływania
rządu, każdy składający się z trzech etapów.
W pierwszym trybie proces tworzenia rządu rozpoczyna prezydent, mianując
przewodniczącego rządu. Jest to uprawnienie osobiste prezydenta, które z
formalnego punktu widzenia wykonywane jest bez żadnych konstytucyjnych
ograniczeń: ustawa zasadnicza nie przewiduje obowiązku przeprowadzania
konsultacji z partiami politycznymi zasiadającymi w parlamencie ani też
zasięgania czyjejkolwiek opinii.
Dalsze działania należą do desygnowanego przewodniczącego, gdyż to na
jego wniosek prezydent mianuje pozostałych członków rządu. Także i on
formalnie ma swobodę przy podejmowaniu decyzji, jednak w praktyce,
zwłaszcza w przypadku politycznego rozdrobnienia parlamentu, musi się
liczyć ze zdaniem swoich politycznych koalicjantów. Konstytucja nie
określa także terminu, w którym sformułowany przez przewodniczącego skład
rządu winien być przedłożony do nominacji prezydentowi.
Powołany przez prezydenta rząd w ciągu 30 dni od nominacji winien uzyskać
od Izby Poselskiej wotum zaufania. Tryb ubiegania się o inwestyturę nie
został prawnie uregulowany. Regulamin Izby stanowi jedynie, że wniosek
rządu o wyrażenie mu wotum zaufania winien być wprowadzony do porządku
dziennego najbliższego posiedzenia, tak by można było zachować
konstytucyjny termin. W praktyce wniosek jest głosowany po przedstawieniu

przez przewodniczącego rządu jego programu. Do uzyskania wotum zaufania
wymagana jest bezwzględna większość połowy obecnych posłów, wyrażona w
głosowaniu imiennym16.
15 Konstytucja nie używa określenia „premier".
16 W tym trybie powołany został w 1996 roku pierwszy pod rządem
konstytucji gabinet V. Klausa, stojącego na czele mniejszościowej
koalicji trzech partii: ODS, ODA oraz KDU-ĆSL Po jego dymisji w grudniu
1997 roku prezydent desygnował na stanowisko premiera bezpartyjnego
prezesa Banku Narodowego Josefa Tosovskiego. Półroczna działalność tego
„tymczasowego rządu" zakończyła się po uchwaleniu przez parlament ustawy
konstytucyjnej o rozwiązaniu Izby Poselskiej. Po wyborach, wobec
niemożności utworzenia rządu koalicyjnego, powstał jednopartyjny rząd
mniejszościowy Milo§a Zemana z CSSL, wspierany przez „opozycyjną" partię
dotychczasowego premiera V. Klausa.
II
—9Z"
Gdule
Skutkiem prawnym odmowy udzielenia wotum zaufania jest obowiązek podania
się rządu do dymisji. Jeżeli rząd tego nie uczyni, prezydent zobowiązany
jest odwołać rząd. W takiej sytuacji cała procedura powołania rządu
rozpoczyna się od nowa. Jeżeli jednak i nowa procedura nie doprowadzi do
powołania rządu przy współpracy prezydenta i Izby Poselskiej, rozpoczyna
się trzeci, „awaryjny" tryb powołania rządu, w którym rola prezydenta
zostaje ograniczona do formalnego aktu nominacji.
W tym ostatnim trybie prawo mianowania przewodniczącego rządu konstytucja
powierza przewodniczącemu Izby Poselskiej. Także i ten rząd ubiegać się
musi o uzyskanie wotum zaufania Izby Poselskiej. W przypadku, gdy takiego
zaufania nie uzyska, prezydent może rozwiązać Izbę. Konstytucja nie
rozstrzyga dalszego postępowania w sytuacji, gdy prezydent ze swojego
uprawienia nie skorzysta. W literaturze wskazuje się (K. Skotnicki), iż
wówczas prezydent, starając się zażegnać kryzys polityczny, mógłby
przedstawić kolejnego kandydata, zdolnego do stworzenia rządu cieszącego
się poparciem Izby.
Obok mianowania rządu, do prezydenta należy także prawo powoływania i
odwoływania członków rządu w razie jego rekonstrukcji - może to jednak
czynić wyłącznie na wniosek przewodniczącego rządu.
Rząd jest organem kolegialnym, do podjęcia jego uchwały wymagana jest
większość głosów wszystkich jego członków. Szczególne miejsce w rządzie
zajmuje jego przewodniczący. To na jego wniosek powoływani są członkowie
rządu, on przedstawia parlamentowi program nowo powołanego rządu oraz
występuje o wotum zaufania, a także zwraca się do prezydenta o udzielenie
dymisji rządowi oraz składa wnioski o odwołanie członków rządu.
To premier organizuje i kieruje pracą rządu oraz występuje w jego imieniu
lub wykonuje inne czynności przewidziane w konstytucji i ustawach.
Przewodniczącego rządu zastępuje wiceprzewodniczący lub inny upoważniony
członek rządu. W szczególnej sytuacji, gdy urząd prezydenta został
opróżniony, a parlament nie dokonał wyboru nowego lub gdy został wybrany
nowy prezydent, ale nie złożył jeszcze ślubowania, bądź też wówczas, gdy
prezydent z ważnych przyczyn nie jest w stanie sprawować urzędu,
przewodniczący rządu przejmuje niektóre kompetencje prezydenta. Należą do
nich te kompetencje głowy państwa, które wymagają kontrasygnaty (z
wyjątkiem zarządzania wyborów do Izby Poselskiej i Senatu, mianowania i
awansowania generałów).
W celu realizacji swej konstytucyjnej funkcji naczelnego organu władzy
wykonawczej, rząd wyposażony został w prawo do wydawania rozporządzeń na
podstawie upoważnienia i w granicach ustawy. Ustawa może także upoważnić
ministerstwa oraz inne urzędy administracji do wydawania, na jej
podstawie i w określonych przez nią granicach, przepisów prawnych.

Szczególnymi środkami prawnymi, przysługującymi rządowi względem
parlamentu, jest prawo żądania od przewodniczących izb zwołania ich
posiedzeń przed końcem ustalonego terminu zawieszenia sesji.
Zgodnie z zasadami klasycznego systemu parlamentarnego, rząd odpowiada
politycznie wyłącznie przed parlamentem (Izbą Poselską). Odpowiedzialność
ta ma charakter solidarny, co oznacza, że posłowie nie mogą zastosować
jej w stosunku do indywidualnych członków rządu. Przyjęta konstrukcja
wzmacniać miała poczucie odpowiedzialności i lojalności członków rządu
jako organu kolegialnego oraz spójność jego działań.
Środkami prawnymi mającymi na celu egzekwowanie odpowiedzialności rządu
jest odmowa udzielenia zaufania oraz wyrażenie wotum nieufności. Wniosek
o wotum nieufności może zostać postawiony w formie pisemnej przez grupę
50 posłów (tj. J/4 ustawowej liczby składu Izby). Jego uchwalenie wymaga
poparcia bezwzględnej większości głosów wszystkich posłów.
Także rząd, z własnej inicjatywy może zaangażować swoją odpowiedzialność,
zwracając się do Izby Poselskiej o wyrażenie mu wotum zaufania, które i w
tym wypadku udzielane jest bezwzględną większością wszystkich głosów.
Skutkiem prawnym przegłosowania wniosku o wotum nieufności bądź też
nieudzielenia rządowi zaufania jest obowiązek złożenia dymisji, która
musi być przyjęta przez prezydenta.
Odmienny skutek prawny wywołuje natomiast powiązanie rządowego wniosku o
wotum zaufania z rządową inicjatywą ustawodawczą. W takiej sytuacji
posłowie muszą zakończyć prace nad projektem ustawy w ciągu 3 miesięcy.
Jeżeli tego nie uczynią, prezydent może rozwiązać Izbę.
Cechą charakterystyczną konstytucji czeskiej jest natomiast brak
odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu.
W rozdziale o władzy wykonawczej zawarte zostały także postanowienia
dotyczące oskarżyciela publicznego (prokuratora). Do jego zadań należy
reprezentowanie oskarżenia publicznego w postępowaniu karnym oraz
wykonywanie innych zadań przewidzianych ustawą.
Prokuratura jest centralnym organem administracji państwowej, podległym
ministrowi sprawiedliwości. Za jej działalność odpowiedzialność przed
Izbą Poselską ponosi rząd. Prezesa Najwyższej Prokuratury mianuje i
odwołuje rząd na wniosek ministra sprawiedliwości, do którego należy
mianowanie - na wniosek prezesa Najwyższej Prokuratury - prokuratorów
pozostałych szczebli (prokuratur państwowych, prokuratur krajowych,
prokuratur powiatowych, a w okresie zbrojnej gotowości państwa także
wyższych i niższych polowych prokuratur wojskowych).
VII WŁADZA SĄDOWNICZA
Władzy sądowniczej w Republice Czeskiej poświęcony został rozdział IV
Konstytucji, w którym wyodrębniono podrozdział dotyczący Sądu
Konstytucyjnego oraz podrozdział dotyczący sądów.
twa uauiewier
Systematyka konstytucji przesądza zatem o sądowym charakterze Sądu
Konstytucyjnego, wskazując jednocześnie, iż nie należy on do systemu
sądów powszechnych.
Organy władzy sądowniczej wydają wyroki w imieniu Republiki. Zasadniczą
cechą władzy sądowniczej jest niezawisłość sądów i sędziów. Gwarancję
niezawisłości sędziów stanowi zakaz odwołania i przenoszenia do innego
sądu (poza przypadkami odpowiedzialności dyscyplinarnej określonej w
ustawie). Stanowisko sędziego jest niepołączalne z funkcją Prezydenta
Republiki, członka parlamentu lub jakąkolwiek funkcją w administracji
publicznej.
1. SĄD KONSTYTUCYJNY
Sądownictwo konstytucyjne w Czechach ma długą tradycję, sięgającą
korzeniami czasów Monarchii Austro-Węgierskiej, kiedy to powstał pierwszy
projekt powołania tego typu sądu. Do tych idei sięgnięto u zarania I
Republiki, ustanawiając w ustawie wprowadzającej konstytucję (Karcie

Konstytucyjnej z 1920 roku) Sąd Konstytucyjny istniejący przez cały okres
międzywojenny. Także po II wojnie światowej dwukrotnie przystępowano do
utworzenia tej instytucji. Po raz pierwszy próba taka podjęta została w
czasie tzw. „Praskiej Wiosny", kiedy to uchwalona w 1968 roku ustawa
konstytucyjna o Federacji Czechosłowackiej wprowadziła Sąd Konstytucyjny
na szczeblu federacji i zapowiadała powołanie tego sądu w obu Republikach
- Czeskiej i Słowackiej. W praktyce instytucja ta nie weszła jednak w
życie, zaś funkcje sądownictwa konstytucyjnego spełniać miała komisja
prawno-konstytucyjna Zgromadzenia Federalnego.
Do idei sądownictwa konstytucyjnego po raz drugi powrócono po „aksamitnej
rewolucji", kiedy to ustawą konstytucyjną z 27 lutego 1991 roku powołano
Sąd Konstytucyjny Czeskiej i Słowackiej Republiki Federalnej. Tym razem,
mimo utworzenia tej instytucji także w praktyce, co nastąpiło 31 stycznia
1992 roku, jej działalność ustała na skutek zakończenia Federacji, po
niespełna rocznym funkcjonowaniu.
Po raz kolejny instytucja sądownictwa konstytucyjnego przewidziana
została w uchwalonej w grudniu 1992 roku Konstytucji. W niespełna pół
roku później (16 czerwca 1993 roku) uchwalono ustawę o Sądzie
Konstytucyjnym Republiki Czeskiej (weszła w życie l lipca 1993 roku),
wkrótce powołano także sędziów Sądu, który praktyczną działalność
rozpoczął 26 lipca 1993 roku.
Konstytucja określa Sąd Konstytucyjny jako „sądowy organ ochrony
konstytucji". Dokonuje on wyłącznie kontroli następczej, jego orzeczenia
są ostateczne.
W skład Sądu Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów powoływanych na 10 lat
przez Prezydenta Republiki za zgodą Senatu. Sędzią Sądu Konstytucyjnego
może być mianowany obywatel nieskazitelnego charakteru, posiadający prawo
wybieralności do Senatu, wyższe wykształcenie prawnicze i który co
najmniej przez 10 lat
Republika uzesM
wykonywał zawód prawniczy. Zakres niepołączalności funkcji sędziego z
innymi funkcjami lub działalnością określa konstytucja i ustawa,
stanowiąc, że sędzia nie może podejmować działalności, która przynosiłaby
„ujmę funkcji sędziego, jej znaczeniu i godności lub zagrażała zaufaniu w
niezawisłość i bezstronność orzekania Sądu Konstytucyjnego". Oznacza to,
że kandydaci na sędziów konstytucyjnych muszą przedłożyć oświadczenia
wynikające z tzw. ustawy lustracyjnej, nie mogą być też członkami partii
lub ruchu politycznego.
Sędziom Sądu Konstytucyjnego przysługuje immunitet formalny - sędzia może
być pociągnięty do odpowiedzialności karnej jedynie za zgodą Senatu,
przewodniczący Senatu udziela zgody na zatrzymanie sędziego, a decyzja
ostateczna podejmowana jest przez Senat. W zakresie wykroczeń sędziom
konstytucyjnym przysługuje immunitet materialny.
Kompetencje Sądu Konstytucyjnego zakreślone zostały szeroko. Należy do
nich przede wszystkim orzekanie o konstytucyjności norm prawnych oraz o
naruszaniu praw i wolności obywatelskich.
Koncepcja kontroli konstytucyjności norm prawnych oparta jest na
założeniu, że Sąd orzeka o uchyleniu norm, które uzna za niezgodne z
normami wyższego rzędu, a nie na założeniu, że Sąd orzeka o zgodności
norm (M. Kruk: Sąd Konstytucyjny...). Do Sądu Konstytucyjnego należy
uchylanie ustaw lub ich poszczególnych postanowień, jeżeli są niezgodne z
ustawą konstytucyjną lub umową międzynarodową, o której mówi art. 10
Konstytucji oraz o uchyleniu innych przepisów prawnych, jeżeli są
niezgodne z wyżej wymienionymi aktami oraz ustawą.
Skutkiem orzeczenia Sądu jest w takich przypadkach uchylenie aktu lub
przepisu z dniem wskazanym w orzeczeniu, albo też wniosek zostaje
oddalony.

Wnioskodawcami w sprawie uchylenia ustawy, zgodnie z ustawą o Sądzie
Konstytucyjnym, mogą być: prezydent, grupa posłów (41) lub senatorów
(71), jeden ze składów Sądu Konstytucyjnego, wnioskodawca skargi
konstytucyjnej, jeżeli to się wiąże ze sprawą oraz sąd powszechny, jeżeli
dojdzie do wniosku, że ustawa, która ma być podstawą orzeczenia jest
niezgodna z konstytucją. Wyjątkowo możliwe jest też zainicjowanie
postępowania o uchylenie ustawy przez plenum Sądu Konstytucyjnego, jeżeli
konieczność taka wynika z toku postępowania.
Krąg podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku w stosunku do aktów
niższego rzędu poszerzony został o rząd. Odrębnie ustawa określa
wnioskodawców uprawnionych do złożenia wniosków dotyczących aktów prawa
miejscowego.
Druga grupa kompetencji Sądu Konstytucyjnego dotyczy rozstrzygania skarg
konstytucyjnych: skargi organów samorządu terytorialnego na niezgodną z
ustawą ingerencję państwa, skargi konstytucyjnej na prawomocne
rozstrzygnięcie lub naruszenie przez organy władzy publicznej
konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywateli oraz skargi partii
politycznej na zgodność z prawem decyzji o jej rozwiązaniu lub inną
dotyczącą partii decyzję.
Ewa Odulewicz
Trzecia grupa obejmuje kompetencje odnoszące się do funkcjonowania
organów państwowych: rozstrzyganie sporów pomiędzy organami państwowymi i
organami samorządu terytorialnego, jeżeli nie należy to do kompetencji
innych organów, orzekanie w sprawach związanych z mandatem posła i
senatora (tj. ważności wyboru, utraty prawa wybieralności lub
niepołączalności funkcji), orzekanie w sprawie wniosku Prezydenta
Republiki o uchylenie uchwały Izby Poselskiej i Senatu, stwierdzającej,
że urząd prezydenta jest opróżniony albo prezydent nie może go sprawować.
Sąd Konstytucyjny orzeka także - pełniąc funkcję odpowiadającą polskiemu
Trybunałowi Stanu - o wniosku Senatu w sprawie postawienia Prezydenta
Republiki w stan oskarżenia.
Do Sądu Konstytucyjnego należy także stwierdzenie, jeżeli jest to
niezbędne, za pomocą jakich środków wykonać rozstrzygnięcie sądu
międzynarodowego, jeżeli wiąże ono Republikę Czeską.
W sprawach o uchylenie przepisów prawnych (lub poszczególnych
postanowień), jeżeli są one niezgodne z ustawą oraz o rozstrzygnięcie
sporów kompetencyjnych między organami państwowymi a organami samorządu
terytorialnego (o ile nie należy to do właściwego innego organu), zamiast
Sądu Konstytucyjnego orzekać może - na mocy postanowień ustawy -
Najwyższy Sąd Administracyjny17.
Sąd Konstytucyjny orzeka w składzie wszystkich sędziów (plenum) lub w
węższych składach orzekających, nazywanych senatami.
Rozstrzygnięcia Sądu Konstytucyjnego zapadają większością głosów obecnych
sędziów, w niektórych jednak sprawach wymagana jest zgoda dziewięciu
sędziów. Podejmowane są w formie orzeczeń rozstrzygających o istocie
sprawy i w formie uchwał. Orzeczenia ogłaszane są publicznie w imieniu
Republiki i publikowane tak jak i uchwały w Zbiorze Orzeczeń i Uchwał
Sądu Konstytucyjnego. Niektóre z orzeczeń wymagają ponadto publikacji w
Dzienniku Ustaw.
2. SĄDY
Do systemu sądów konstytucja zalicza Sąd Najwyższy, Najwyższy Sąd
Administracyjny, sądy główne, wojewódzkie i powiatowe.
Podstawową funkcją sądów jest ochrona praw w sposób określony ustawą.
Tylko sąd może orzekać o winie i karze za czyny karalne.
Szczególne miejsce w systemie sądów zajmuje Sąd Najwyższy, którego
konstytucja określa jako zwierzchni organ sądowy w sprawach należących do
właściwości sądów powszechnych (tj. tych, które nie zostały powierzone
Sądowi Konstytucyjnemu lub Najwyższemu Sądowi Administracyjnemu).

Poza Sądem Administracyjnym - uprawnionym do orzekania zamiast Sądu
Konstytucyjnego o uchyleniu przepisów prawnych lub ich poszczególnych
posta-
17 Jak dotychczas ustawa o NSA nie została uchwalona.
Republika
nowień w przypadku ich niezgodności z ustawą - także sędziowie sądów
powszechnych, związani w orzekaniu wyłącznie ustawą, wyposażeni są w
prawo do oceny zgodności innych przepisów prawnych z ustawą.
Sędziowie mianowani są przez Prezydenta Republiki na czas nieograniczony.
Mianowany może zostać obywatel nieskazitelnego charakteru, posiadający
wyższe wykształcenie prawnicze.
Postępowanie przed sądem jest ustne i jawne, jednakże ustawa może
określić przypadki tajności postępowania. Przyjmując zasadę kolegialności
orzekania, konstytucja dopuszcza także możliwość określenia (ustawą)
przypadków, w których sędziowie orzekają jednoosobowo lub też w jakich
sprawach i w jakim trybie obok sędziów - udział w orzekaniu biorą także
inni obywatele.
Wiele ważnych zasad związanych z funkcjonowaniem sądów, a uznawanych
jednocześnie za prawa człowieka (prawo do sądu i sądowego wymiaru
sprawiedliwości, zakaz pociągania do odpowiedzialności za czyn, który w
chwili popełnienia nie był zabroniony, domniemanie niewinności, prawo
oskarżonego do obrony), zawartych zostało w Karcie Podstawowych Praw i
Wolności.
Wykaz literatury podstawowej
Filip J., The new role of the Constitution in the Czech Republic - l O
years after [w:] The Years of the De-
mocratic Constitutionalism in Central and Eastem Europę, red. K.
Działocha, R. Mojak, K. Wójto-
wicz, Lublin 2001.
Klima K., Parlament w systemie podziału władz w Republice. Czeskiej,
„Przegląd Sejmowy" 1996, nr 1. Klima K., La democratie constitutionnelk
en Republiąue Tcheąue [w:] La democratie constitutiannelle en
Europę Centrale et orientale. Bilans et perspectives, red. S. Milacić,
Colloąue International Bode-
aux, 28-30 novembre 1996, Bruylant, Bruxelles 1998. Kruk M., Wstęp [w:]
Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia 1992 roku, Wydawnictwo
Sejmowe,
Warszawa 1994. Kruk M., Sąd Konstytucyjny Republiki Czeskiej [w:] Sądy
konstytucyjne ui Europie. Bułgaria, Czechy,
Rumunia, Słowacja, Węgry, t. 2, red. J. Trzciński, Wydawnictwo Trybunału
Konstytucyjnego,
Warszawa 1997.
Skotnicki K., Republika Czeska [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K.
Skotnicki, T. Szymczak, Wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a
wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Sbwa-
cja, Węgry), Łódź 1996. Skotnicki K., Systemy rządów parlamentarnych w
wybranych państwach Europy Środkowej (Czechy,
Słowacja, Węgry) [w:] Konstytucyjne systemy rządów, red. M. Domagała,
Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 1997.
Skotnicki K., System konstytucyjny Czech, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
2000. Skotnicki K., Wstęp [w:] Konstytucja Republiki Czeskiej z 16
grudnia 1992 roku, Łódź 1994. Skotnicki K., Instytucja prezydenta w
konstytyucjonalizmie czechosbwackim [w:] Instytucja prezydenta
we współczesnym świecie, Materiały na konferencję 22-23 lutego 1993,
Warszawa 1999. Szczepaniak M., Zyborowicz S., Przebudowa ustroju
politycznego na Węgrzech i w Czechosłowacji, Poznań 1995. Zieliński J.,

Prezydent Republiki Czeskiej [w:] Prezydent w państwach wspókzesnych,
red. J. Osiński,
Szkoła Główna Handlowa 2000.
#11
WOJCIECH KRĘCISZ
Rozdział IV
REPUBLIKA LITEWSKA
I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO
i
Wydarzenia I wojny światowej spowodowały, iż na mapie współczesnej Europy
pojawiły się nowe państwa, wśród nich Litwa, Estonia i Łotwa. Spośród
państw bałtyckich jako pierwsza - uchwałą Litewskiej Rady Narodowej z
dnia 16 lutego 1918 roku - właśnie Litwa proklamowała swoją
niepodległość. Po wyborach powszechnych z 14-15 kwietnia 1920 roku
ukonstytuował się Sejm Ustawodawczy (Steigiamasis Seimas), który 10
czerwca 1920 roku uchwalił tymczasową Konstytucję Litwy. Przyjęte w niej
rozwiązania ustanawiały prymat Sejmu nad rządem i prezydentem,
powierzając mu kompetencje powoływania i odwoływania rządu, jak również
wyboru prezydenta. Niezwłocznie też podjęto prace nad uchwaleniem
konstytucji pełnej. Konstytucja Państwa Litewskiego uchwalona została l
sierpnia 1922 roku. Opierając się na zasadzie republikańskiej formy
rządów, suwerenności narodu oraz zasadzie podziału władzy, wprowadzała
ona system parlamentamo-ga-binetowy. We wzajemnych relacjach między
władzą ustawodawczą a władzą wykonawczą zdecydowaną przewagę posiadał
jednoizbowy parlament. Wyrażało się to w trybie egzekwowania
odpowiedzialności politycznej od rządu (zwykła większość głosów) oraz w
relacjach między Sejmem a prezydentem, pochodzącym z wyborów dokonywanych
przez Sejm. Rozwiązaniem wzmacniającym parlament było to, że Sejm
większością 2/3 głosów mógł pozbawić prezydenta urzędu, a także iż
decyzja prezydenta o rozwiązaniu Sejmu przed upływem kadencji skutkowała
równoczesnym zarządzeniem wyborów głowy państwa.
Jakkolwiek Litwy nie ogarnęły kryzysy gabinetowe, to jednak - podobnie
jak w innych państwach bałtyckich - dawały o sobie znać tendencje do
kontestowania obowiązującego systemu rządów i afirmujące system rządów
autorytarnych. Uwidoczniły się one w czasie zamachu stanu
przeprowadzonego z 16 na 17 grudnia 1926 roku, w którym doszło do
obalenia ukonstytuowanego po wyborach 8-10 maja 1926 roku, koalicyjnego
rządu. W jego rezultacie A. Smetona obwołany został „wodzem narodu", a
następnie z naruszeniem konstytucji wybrany w dniu 19 grudnia 1926 roku
na urząd prezydenta. W atmosferze żądań rozwiązania parlamentu, zmiany
konstytucji, wzmocnienia pozycji ustrojowej głowy państwa, w dniu 12
kwietnia 1927 roku A. Smetona rozwiązał parlament. Dekretem prezydenta z
15 maja 1928 roku
l
1UU
Wojciech Kręcisz
doszło do zmiany obowiązującej konstytucji, a w istocie rzeczy do
oktrojowania nowej ustawy zasadniczej. Wprowadzone zmiany wzmocniły
pozycję prezydenta, wyposażając go między innymi w prawo do:
rozwiązywania parlamentu przed upływem kadencji; powoływania i
odwoływania rządu; wydawania w okresach między kadencjami i sesjami
parlamentu aktów prawnych o mocy prawnej ustawy - dekretów. Zmianie uległ
tryb wyboru głowy państwa - w miejsce parlamentu, wyborów prezydenta
dokonywać mieli Nadzwyczajni Przedstawiciele Narodu - jak również czas
trwania kadencji, którą przedłużono z 3 do 7 lat.
W perspektywie kilku lat doszło do uchwalenia przez parlament w dniu 12
maja 1938 roku nowej konstytucji. Legitymizowała ona obowiązujący system
rządów. Adaptowana do praktyki ustrojowej idea wodzostwa znalazła swoje

odzwierciedlenie w zasadzie jednolitej i niepodzielnej władzy prezydenta,
któremu podlegały jednoizbowy Sejm, rząd oraz sądy. Wyrazem dominacji
prezydenta w systemie organów państwowych były jego uprawnienia
prawotwórcze - Sejm uchwalał jedynie projekty ustaw, które prezydent
zatwierdzał i ogłaszał jako ustawy; między kadencjami i sesjami Sejmu
prezydent miał prawo wydawania dekretów.
Wybuch II wojny światowej przyniósł kres niepodległości Litwy. W
rezultacie paktu Ribbentrop-Mołotow, podobnie jak pozostałe państwa
bałtyckie, znalazła się ona w radzieckiej strefie wpływów. Bezpośrednio
po wkroczeniu na terytorium Litwy Armii Radzieckiej (17 czerwca 1940
roku), pod presją jej oddziałów doszło do zmian w składzie rządu oraz
rozpisano nowe wybory parlamentarne. W dniu 25 lipca 1940 roku nowo
wybrany parlament przyjął wniosek o przyjęcie Litwy w skład ZSRR oraz
uchwalił nową ustawę zasadniczą Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
Litwy, która była bezpośrednio wzorowana na Konstytucji ZSRR z 1936 roku.
Zakończenie II wojny światowej ugruntowało dominację ZSRR w Europie
Środkowo-Wschodniej. Litwa pozostała w radzieckiej strefie wpływów.
Podobnie więc jak poprzednio, nowa Konstytucja Litwy z 18 czerwca 1978
roku odwzorowy-wała postanowienia Konstytucji ZSRR z 1977 roku. Litwa
posiadała więc status republiki związkowej, bez podmiotowości
prawnomiędzynarodowej, a parlament republikański - Rada Najwyższa -
posiadał wąskie kompetencje ograniczające możliwość podejmowania
suwerennych decyzji. Znakomita ich większość przekazana została Radzie
Najwyższej ZSRR, a organy republiki podporządkowane zostały organom
centralnym.
Poczynając od 1985 roku, nadzieje odrodzenia państwowości litewskiej
zaczęto łączyć z zainicjowanym przez oficjalne czynniki procesem
pierestrojki, jakkolwiek pierwotnie towarzyszyły mu tylko i wyłącznie
postulaty autonomii w ramach zreformowanej federacji ZSRR. Podstawowe
znaczenie w tej mierze przypisać należy Litewskiemu Ruchowi na rzecz
Przebudowy (Sajudis). Jego działalność jednoczyła i organizowała
aktywność ruchów politycznych, społecznych i narodowościowych dążących do
pełnej niepodległości Litwy. Zmieniająca się sytuacja polityczna, której
na Litwie towarzyszyły żądania i postulaty odbudowy państwowości,
niezależ-
Republika LitewsKa
ności ekonomicznej, ograniczenia kompetencji władz centralnych,
przywrócenia obywatelstwa litewskiego, uznania języka litewskiego za
urzędowy, potępienia terroru stalinowskiego i rehabilitacji jego ofiar,
przeprowadzenia referendum oraz nadzwyczajnych wyborów do organów
przedstawicielskich, dawała szansę na odzyskanie niepodległości.
Zdecydowało to o przyjęciu strategii tzw. dalekiego skoku, co wyrażało
się w postawieniu kwestii przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji.
Prace nad projektem nowej konstytucji zostały zakończone 11 listopada
1988 roku, a 20 listopada na nadzwyczajnej sesji Sajudisu ogłoszono
deklarację o moralnej niepodległości Litwy, w której proklamowano, iż w
republice respektowane będą tylko prawa niezaprzeczające jej
niezależności. Jakkolwiek nie doszło w tym czasie do uchwalenia
przygotowanego projektu konstytucji, to jednak nie było to równoznaczne z
rezygnacją z odzyskania pełnej niezależności. Powstrzymaniu procesu
odzyskiwania pełnej niezależności i niepodległości przez państwa
związkowe ZSRR służyć miała - między innymi - uchwalona na początku 1990
roku przez Radę Najwyższą Związku Radzieckiego ustawa o kontroli
konstytucyjności prawa. Zakres kognicji powołanej na jej podstawie
komisji obejmował kontrolę zgodności z konstytucją federalną ustaw
republikańskich. Państwa bałtyckie jednak sprzeciwiły się temu. Litewska
Rada Najwyższa, w dniu 15 stycznia 1990 roku, podjęła rezolucję o
nieobowiązywaniu na terytorium republiki wspomnianej ustawy, a 31

stycznia Prezydium Rady Najwyższej powołało grupę roboczą, która miała
przygotować projekt ustawy o Sądzie Konstytucyjnym.
W dniu 11 marca 1990 roku Rada Najwyższa Litewskiej SSR, przekształcając
się w Radę Najwyższą Republiki Litewskiej, uchwaliła proklamację
niepodległości - „Akt Rady Najwyższej Republiki Litewskiej o odbudowie
niepodległości Państwa Litewskiego". Wprowadzając zasadę integralności i
niepodzielności terytorialnej państwa litewskiego, braku konstytucyjnej
jurysdykcji innych państw, proklamacja niepodległości zawierała znamienne
stwierdzenie, iż „Akt Rady Litewskiej o niepodległości" z 16 lutego 1918
roku oraz rezolucja Sejmu „O odbudowie demokratycznego Państwa
Litewskiego" z 15 maja 1920 roku, nigdy nie utraciły swojej mocy
obowiązującej i stanowią konstytucyjny fundament państwowości litewskiej.
Również 11 marca 1990 roku doszło do uchylenia Konstytucji Litewskiej SSR
z 20 kwietnia 1978 roku oraz Konstytucji ZSRR z 7 października 1977 roku
i przywrócenia mocy obowiązującej ustawie zasadniczej z 12 maja 1938
roku. Ze względu na to, iż postanowienia konstytucji nie mogły czynić
zadość warunkom i potrzebom współczesnej Litwy, decyzja o przywróceniu
jej mocy obowiązującej stanowiła bardziej deklarację i manifestację
polityczną - nawiązanie do niepodległego bytu przedwojennej Litwy - niż
prawną. Stąd też kolejną ustawą z dnia 11 marca 1990 roku zawieszono
obowiązywanie Konstytucji z 1938 roku, wprowadzając jednocześnie
Tymczasową Ustawę Zasadniczą Republiki Litewskiej.
Była ona kompilacją dotychczas obowiązujących konstytucji z okresu
międzywojennego oraz radzieckiego. Konstytucja tymczasowa wyraźnie
dystansowała się
"TUZ
Wojciech Kręcisz
od rozwiązań nawiązujących do przynależności Litwy do ZSRR oraz systemu
monopartyjnego. Zmianie uległa nazwa państwa - Republika Litewska - którą
określono jako „suwerenne demokratyczne państwo wyrażające wolę i
interesy narodu Litwy". W okresie prowizorium konstytucyjnego trwały
prace nad pełną Konstytucją Republiki Litewskiej. Na forum komisji
konstytucyjnej Rady Najwyższej ścierały się dwie tendencje. Pierwsza z
nich afirmowała system rządów z dominująca pozycją ustrojową prezydenta,
podczas gdy druga optowała za przewagą parlamentu. W dniu 14 maja 1992
roku parlament podjął nawet uchwałę o przeprowadzeniu referendum w
sprawie restytucji urzędu prezydenta oraz przyjęcia projektu ustawy
konstytucyjnej o prezydencie republiki. Projekty te nie uzyskały jednak
wymaganej dla ich przyjęcia bezwzględnej większości głosów uprawnionych
do głosowania.
Kontynuacja prac nad nową konstytucją determinowana więc była wcześniej
przyjętymi uchwałami Rady Najwyższej w sprawie konstytucyjnego rozwoju
Litwy. Ich efektem było przyjęcie w dniu 13 października 1992 roku
ostatecznego projektu ustawy zasadniczej, ustawy o trybie wejścia w życie
Konstytucji Republiki Litewskiej oraz ustawy o referendum konstytucyjnym.
Warunkiem prawotwórczego charakteru referendum konstytucyjnego było to,
aby projekt poparła ponad połowa uprawnionych do głosowania. Referendum
odbyło się 25 października 1992 roku. Wzięło w nim udział 75,25%
uprawnionych do głosowania, a za projektem konstytucji opowiedziało się
56,76% biorących udział w głosowaniu. Konstytucja oraz ustawa o jej
wejściu w życie zostały następnie podpisane i ogłoszone przez
Przewodniczącego Rady Najwyższej Republiki Litewskiej. Z momentem wejścia
w życie Konstytucji Republiki Litewskiej, utraciła moc obowiązującą
Tymczasowa Ustawa Zasadnicza Republiki Litewskiej.
II. KONSTYTUCJA REPUBLIKI LITEWSKIEJ I KONSTYTUCYJNY SYSTEM
ŹRÓDEŁ PRAWA
Zgodnie z przepisem art. 150 Konstytucji, składa się ona z trzech aktów:
ustawy zasadniczej przyjętej w referendum 25 października 1992 roku,

ustawy konstytucyjnej „O Państwie Litewskim" z 11 lutego 1991 roku oraz
aktu konstytucyjnego „O nieprzystępowaniu Republiki Litewskiej do
postradzieckich Związków Wschodnich" z 8 czerwca 1992 roku. Tekst
zasadniczy składa się z Preambuły oraz ze 154 artykułów zawartych w 14
rozdziałach. Systematyka ogólna opiera się tak na kryteriach
podmiotowych, jak i przedmiotowych. W pierwszych rozdziałach zawarte
zostały rozstrzygnięcia dotyczące zasad naczelnych (rozdział I - Państwo
Litewskie), statusu jednostki w państwie (rozdział II - Człowiek i
państwo), relacji między państwem i społeczeństwem (rozdział III -
Społeczeństwo i państwo), a także podstaw
Republika Litewska
1U3
ustroju gospodarczego (rozdział IV - Gospodarka narodowa i praca).
Rozdziały V-IX zawierają przepisy dotyczące systemu organów państwa
(Sejm, prezydent, rząd, Sąd Konstytucyjny, sądy), trybu kreowania ich
składu, struktury organizacyjnej, wzajemnych relacji oraz kompetencji.
Zasada samorządu terytorialnego rozwinięta została w rozdziale X -
Samorząd terytorialny i zarządzanie. W oparciu o kryterium przedmiotowe
wyodrębniono problematykę finansów i budżetu państwa (rozdział XI),
kontroli wykorzystania majątku i realizacji budżetu (rozdział XII) oraz
polityki zagranicznej i obronności państwa (rozdział XIII). Rozdział XIV
zawiera rozstrzygnięcia dotyczące trybu i zasad zmiany konstytucji oraz
Postanowienia końcowe.
Jest to konstytucja sztywna. Inicjatywa ustrojodawcza w każdym czasie, z
wyjątkiem trwania stanu wojennego i stanu wyjątkowego, przysługuje grupie
posłów w liczbie co najmniej llit ogólnej ich liczby oraz 300 000
wyborcom. Projekt ustawy o zmianie konstytucji podlega dwukrotnemu
rozpatrywaniu i uchwalaniu przez Sejm - przerwa między nimi nie może być
krótsza niż 3 miesiące - i uważa się go za przyjęty, jeżeli w każdym
głosowaniu uzyskał większość co najmniej 2/3 ogólnej liczby posłów.
Projekt zmian, który nie otrzymał wymaganej większości głosów, może być
wniesiony ponownie, nie wcześniej jednak niż po upływie roku. W zakresie
odnoszącym się do zmiany konstytucji, nie obowiązują żadne materialne
ograniczenia kompetencji ustawodawcy konstytucyjnego. Oznacza to, iż brak
jest na gruncie litewskiej ustawy zasadniczej tzw. postanowień względnie
niezmienial-nych, jakkolwiek w zakresie odnoszącym się do zmian zasad
naczelnych obowiązuje szczególny tryb postępowania. Zgodnie z art. 148
ustawy zasadniczej oraz art. 2 ustawy konstytucyjnej - O Państwie
Litewskim, zmiana art. l Konstytucji - „Państwo Litewskie jest
niepodległą republika ludową", może nastąpić jedynie w drodze referendum,
jeżeli opowie się za tym co najmniej 3/4 obywateli Litwy korzystających z
praw wyborczych. Podobnie, tylko w drodze referendum, może dojść do
skutku zmiana przepisów rozdziału I - Państwo Litewskie i XIV - Zmiana
konstytucji. Uchwaloną ustawę o zmianie konstytucji podpisuje prezydent,
który również urzędowo ją ogłasza nie później niż w ciągu 5 dni - w razie
uchybienia temu terminowi, podpisania i promulgacji ustawy o zmianie
konstytucji dokonuje przewodniczący Sejmu. Odnosząc się do problematyki
zmiany konstytucji, zwraca uwagę przepis art. 153, jakkolwiek ma on już
tylko walor historyczny. Sądząc z przebiegu prac konstytucyjnych, czasu
ich trwania (10 miesięcy) i efektu, nie ulega wątpliwości, iż niektóre
szczegółowe rozwiązania konstytucyjne miały charakter kompromisowy (np.
zasady prawa wyborczego do Sejmu, problematyka wyborów przedterminowych,
tryb ustawodawczy, niektóre prerogatywy prezydenta itd.). Stąd też,
tworząc warunki do oceny ich przydatności i trafności - w ciągu roku od
przyjęcia konstytucji w referendum, tj. do 25 października 1993 roku -
Sejm wyposażony został w jednorazową delegację do dokonania zmiany
konstytucji większością 3/5 głosów ogólnej liczby posłów.
ITT T

Wojciech Kręcisz"
Konstytucja litewska nie reguluje kompleksowo, w osobnym rozdziale,
problematyki systemu źródeł prawa, istotnej zwłaszcza z punktu widzenia
określenia jej miejsca w porządku prawnym. O miejscu konstytucji w
systemie źródeł prawa przekonują jej zasady naczelne, jak również
szczegółowe przepisy. Odwołać się należy zwłaszcza do przepisu art. 7, w
świetle którego ustawy i inne akty sprzeczne z konstytucją uznawane są za
nieobowiązujące. Ponadto, co najmniej w podstawowym zakresie, przepis ten
wskazuje na podstawowe źródła prawa - są to konstytucja i ustawy. Nie
wyczerpuje on całej problematyki systemu źródeł prawa. Jest ona
determinowana przez szczegółowe przepisy konstytucji, określające
podmioty kompetencji prawotwórczej. W kontekście form prawotwórczej
działalności uprawnionych organów państwa wskazać można nie dość, że na
inne (w rozumieniu art. 7) akty prawne, to także rozwinąć użyte na jego
gruncie pojęcie „ustawy". Przepis ten nie ogranicza terminu „ustawa"
tylko i wyłącznie do tzw. „ustawy zwykłej". Z przepisów określających
kompetencje ustawodawcze i ustrojodawcze Sejmu wynika, że w oparciu o
kryteria przedmiotu regulacji, trybu uchwalania oraz mocy prawnej
wyróżnić można: ustawy o zmianie konstytucji, ustawy konstytucyjne sensu
stricto (są uchwalane bezwzględną większością głosów, a zmiany do nich
Sejm przyjmuje większością 3/5 ogólnej liczby posłów, zgodnie z przepisem
art. 69 Konstytucji, spis ustaw konstytucyjnych prowadzi i ustala Sejm,
uchwałą podjętą większością 3/5 głosów)1; zaś w zakresie odnoszącym się
do ustaw, w oparciu o kryterium przedmiotu regulacji i trybu uchwalania -
ustawę ratyfikującą i wypowiadającą umowę międzynarodową, ustawę
budżetową, ustawę pilną i wyjątkowo pilną, ustawę przyjmowaną przez naród
w drodze referendum2. Niewątpliwie do grupy innych aktów, o których mowa
w przepisie art. 7, zaliczyć należy ratyfikowane przez Sejm umowy
międzynarodowe - tworzą one część systemu prawnego Republiki Litewskiej.
W grupie aktów prawnych o mocy prawnej ustawy wymienić należy również
regulamin Sejmu. Gdy chodzi o inne akty prawne -akty podustawowe - to
wśród tych pochodzących od Sejmu znajdują się uchwały izby, zwłaszcza
uchwały w sprawie wykonania ustaw, zaś wśród aktów prawnych prezydenta -
zarządzenia, a wśród aktów rządu - uchwały.
1 Przykładem jest ustawa z czerwca 1996 roku regulująca zasady nabywania
i posiadania ziemi.
2 Ustawy ratyfikacyjne uchwalane są większością głosów (nie mniej niż 2/5
wszystkich posłów), a ustawy wypowiadające umowy międzynarodowe
większością 3/5 głosów. Do uchwalenia ustawy ratyfikującej umowę
międzynarodową o zmianie granic wymagana jest większość 4/5 wszystkich
członków Sejmu. Projekt ustawy budżetowej może być wniesiony pod obrady
Sejmu tylko i wyłącznie z inicjatywy rządu - nie później niż na 75 dni
przed końcem roku budżetowego - i powinien być uchwalony bezwzględną
większością głosów przed rozpoczęciem roku budżetowego. Ponadto, przepisy
regulaminu Sejmu umożliwiają nadanie klauzuli ustaw pilnych albo
wyjątkowo pilnych tylko i wyłącznie projektom ustaw już wprowadzonych do
porządku sesji - klauzulą tą nie może być objęty np. projekt ustawy o
zmianie konstytucji czy projekt ustawy konstytucyjnej.
Republika Litewska
W świetle przepisu art. 7 ustawy zasadniczej, wskazane ustawy i inne akty
prawne muszą być zgodne z konstytucją, jest to warunkiem ich
obowiązywania. Stanowi to wyraz nadrzędności konstytucji w systemie
źródeł prawa i realizacji zasady jednolitości obowiązującego porządku
prawnego. Afirmując zasadę nadrzędności konstytucji, poprzez instytucję
kontroli konstytucyjności prawa ustrojodaw-ca litewski stworzył
rzeczywiste gwarancje prymatu ustawy zasadniczej. Czyniąc zadość
demokratycznym standardom - atrybut niezawisłości, szeroki zakres
kognicji, ostateczność orzeczeń - utworzony został Sąd Konstytucyjny.

Przy określeniu jego pozycji ustrojowej odwołano się do kontynentalnego,
jurysdykcyjnego modelu kontroli konstytucyjności prawa.
Efektywny model instytucji kontroli konstytucyjności prawa dowodzi, iż
ustro-jodawca litewski mocno zaakcentował normatywny charakter
konstytucji i jej funkcję prawną. Z przepisu art. 6 wynika, iż jest ona
aktem jednolitym i podlegającym bezpośredniemu stosowaniu, a każdy może
bronić swoich praw, powołując się na konstytucję. Jest to rozstrzygnięcie
istotne, zwłaszcza z punktu widzenia realizacji praw i wolności
obywatelskich. Konfrontując zasady bezpośredniego stosowania konstytucji
i niezawisłości sędziów (podlegają one tylko ustawie, a nie ustawie i
konstytucji), można stwierdzić, iż model sądowego stosowania prawa nie
obejmuje swoim zakresem ustawy zasadniczej, jakkolwiek w tym kontekście
przepis art. 30 ust. l wyraźnie stanowi, iż osoba, której konstytucyjne
prawa i wolności zostały naruszone, ma prawo zwrócenia się do sądu.
Podkreślić też należy, iż wobec sądów formułowany jest bezwzględny zakaz
stosowania ustaw sprzecznych z konstytucją. Skoro tak, to musi to
oznaczać prawo sądu do stwierdzania istnienia kolizji treściowej ustawy z
konstytucją, przy jednoczesnym braku uprawnienia do samodzielnego
rozstrzygania tej kwestii. Dlatego też, zgodnie przepisem art. 110,
dostrzeżona kolizja podstawy rozstrzygnięcia (aktu normatywnego) z
konstytucją bezwzględnie nakazuje sądowi zawieszenie postępowania w
sprawie i wystąpienie z pytaniem prawnym do Sądu Konstytucyjnego.
Rozwiązanie to podkreśla praktyczną doniosłość wyrażonej w art. 6 zasady
bezpośredniego stosowania konstytucji.
III. ZASADY NACZELNE KONSTYTUCJI LITEWSKIEJ
Katalog podstawowych zasad ustroju politycznego zawarty został w
rozdziale I Konstytucji - Państwo Litewskie. Nie ma on charakteru
zamkniętego, a w zależności od stosowanych w tym zakresie kryteriów,
podobnych rozstrzygnięć poszukiwać można w szczegółowych jej
postanowieniach - np. zasady ochrony i nienaruszalności własności
prywatnej, równości wobec prawa, prawa do sądu, domniemania niewinności,
prawa do obrony, pluralizmu politycznego (rozdział II), autonomii i
niezależności w stosunkach między państwem a Kościołami i innymi
związkami wyznaniowymi (rozdział III), wolności gospodarczej (rozdział
IV), jednoizbo-
Wojciecfi Kręcisz
wości parlamentu, sesyjności, mandatu wolnego (rozdział V), niezawisłości
sędziowskiej (rozdział VIII i IX), samorządu terytorialnego (rozdział X).
Odwołując się do hierarchii zasad naczelnych konstytucji, warto wskazać
na najważniejsze z nich.
Z przepisów rozdziału I wynika, że podstawowe znaczenie ustrojodawca
przyznał zasadzie republikańskiej i demokratycznej formy państwa,
akcentując w tym kontekście jego niepodległość. Równie mocno do
problematyki niepodległego bytu państwa litewskiego nawiązuje zasada
suwerenności narodu, wzmocniona stwierdzeniem, iż nikt nie może jej
przywłaszczyć ani też w inny sposób ograniczyć, a także sankcjonowana
prawem oporu na wypadek godzenia w niepodległość Państwa Litewskiego,
integralność jego terytorium lub ustrój konstytucyjny. Atrybuty władzy
suwerennej naród realizuje bezpośrednio albo przez swoich przedstawicieli
wybieranych do Sejmu. Niezależnie od tego, że przepisy konstytucji
przekonują o subsydiarnym charakterze zasady demokracji bezpośredniej, to
jednak zyskała ona szczególnego rodzaju znaczenie - jako gwarancja
zwierzchnictwa narodu. Abstrahując od ogólnej zasady, w świetle której
„najważniejsze problemy Państwa i Narodu są rozstrzygane w drodze
referendum", wyraża się to zwłaszcza we wpływie narodu na proces
stanowienia prawa - inicjatywa ludowa, uchwalanie ustaw w drodze
referendum - w szczególności zaś w zagwarantowaniu prawa do rewizji
konstytucji wyłącznie w drodze referendum.

Analiza zasad naczelnych konstytucji, jak również jej szczegółowych
przepisów skłania do wniosku, iż zdecydowanie mniej czytelne jest
rozstrzygnięcie dotyczące zasady organizacji władzy w państwie, jak
również kreowanego na jej podstawie systemu rządów.
Jakkolwiek jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii nie daje przepis art.
5: „Władzę państwową w Litwie sprawują Sejm, Prezydent Republiki, Rząd,
Sąd [...]", to jednak, sądząc zwłaszcza z systematyki ogólnej konstytucji
- w tym również ustaw wydanych na podstawie zapowiedzi konstytucyjnych -
wydaje się, iż intencją ustrojodawcy było zorganizowanie władzy
państwowej opartej na zasadzie podziału władzy. Tym bardziej gdy zwróci
się uwagę na równoczesny brak jednoznacznego rozstrzygnięcia wskazującego
na to, iżby system organów oparty był na alternatywnej zasadzie, tj. na
zasadzie jednolitości władzy - brak jest np. nawiązania do rodzimych
litewskich tradycji, na przykład Konstytucji z 1938 r. Podstawy do
przyjęcia tezy przeciwnej nie daje też przepis art. 77 ustawy zasadniczej
- „Prezydent Republiki stoi na czele państwa" - i to mimo tego, iż w
oryginalnym, dosłownym tłumaczeniu prezydent jest określany jako
„przywódca państwa" (vabfy-bes vadas). Gdyby konsekwencją tego przepisu
miało być przyjęcie zasady jednolitej i niepodzielnej władzy prezydenta,
należałoby oczekiwać, iż racjonalny ustawodawca dałby temu wyraz w
odpowiedniej redakcji przepisu art. 5, jak również w determinowanej nim
systematyce ogólnej konstytucji.
Wydaje się więc, iż w przepisie art. 5 ustawy zasadniczej, zwłaszcza gdy
skonfrontować go z systematyką ogólną konstytucji, można odnaleźć
odwołanie się
Republika Litewska
T\7T~
ustawodawcy konstytucyjnego do funkcjonalnego (kompetencyjnego) i
organizacyjnego podziału władzy na ustawodawczą - Sejm; wykonawczą -
prezydent, rząd -oraz sądowniczą - sądy i Sąd Konstytucyjny. O tym, iż
pojęcia „władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza" nie
są obce ustawodawcy litewskiemu, jak również że mają one swoje normatywne
uzasadnienie, przekonują ustawy wydane na podstawie zapowiedzi
konstytucyjnych. I tak na przykład, uznanie na gruncie ustawy o Sądzie
Konstytucyjnym tegoż Sądu za organ władzy sądowniczej nie pozostawia
żadnych wątpliwości, iż dla określenia pozycji ustrojowej tego organu,
jak również implicite sądów, o których mowa w rozdziale IX Konstytucji,
nie jest to rozstrzygnięcie przypadkowe. Nawiązuje ono do
organizacyjnego, jak również funkcjonalnego wyodrębnienia władz, dla
którego punktem wyjścia jest przepis art. 5. Tym samym, odwołując się do
systematyki ogólnej konstytucji, jej szczegółowych przepisów, zwłaszcza
proceduralno-organizacyjnych i kompetencyjnych, nie można mieć
wątpliwości, iż swoje normatywne uzasadnienie znajduje zasada podziału
władzy. Na jej obowiązywanie, na gruncie konstytucji litewskiej, w swoim
orzecznictwie wskazywał też Sąd Konstytucyjny3.
Wzajemne stosunki między naczelnymi organami państwa: parlamentem,
prezydentem i rządem - zwłaszcza gdy zważyć na organizację władzy
wykonawczej (dualistyczna egzekutywa), polityczną odpowiedzialność rządu
(przed Sejmem), kontrasygnatę aktów głowy państwa (wąski przedmiotowo
zakres aktów kontr-asygnowanych i szeroki zakres prerogatyw) oraz tryb
wyboru prezydenta (wybory powszechne) - wskazują na to, iż na gruncie
zasady podziału władzy kreowana jest zasada systemu rządów
parlamentarnych z elementami prezydencjalizmu. Analiza postanowień
konstytucji dowodzi, iż dla ustrojodawcy punktem wyjścia był klasyczny
system parlamentarny, w którym politycznie zneutralizowana głowa państwa
powołuje rząd politycznie odpowiedzialny przed parlamentem. W
konfrontacji z tradycyjnym określeniem pozycji ustrojowej parlamentu,
zwłaszcza w zakresie funkcji ustawodawczej i kontrolnej, widać, iż

poprzez recepcję instytucji systemu prezydenckiego dały o sobie znać,
znane tradycji litewskiego konstytucjonalizmu, dążenia do stworzenia
silnej pozycji ustrojowej głowy państwa. Przyjęty system rządów stanowi
kompromis między ścierającymi się w komisji konstytucyjnej tendencjami.
Jakkolwiek pozycja ustrojowa prezydenta, poza tradycyjnymi uprawnieniami
głowy państwa, została istotnie wzmocniona - prawno-polityczna
legitymacja sprawowania urzędu tożsama mandatowi przedstawicieli narodu;
prerogatywy ograniczające pole kontroli Sejmu nad egzekutywą; wpływ na
politykę zagraniczną; funkcja arbitra w sporze między Sejmem a rządem -
to jednak została ona
3 Na przykład w orzeczeniu z 1996 roku, kiedy to Sąd Konstytucyjny
rozstrzygał zarzut niekon-stytucyjności ustawy o opłacie stemplowej, czy
w orzeczeniu z 21 grudnia 2000 roku, w którym uznał, iż niektóre z
przepisów ustawy o sądach, uchwalonej w 1994 roku, są sprzeczne z
konstytucją -jako naruszające zasadę podziały władzy.
1UO
Wojciech Kręcisz
Republika Litewska
zrównoważona konkretnymi uprawnieniami Sejmu. Poza tradycyjnymi funkcjami
- ustawodawstwo i kontrola rządu - ustrojodawca zagwarantował Sejmowi
instrumenty stabilizujące jego pozycję wobec prezydenta: ograniczenie
prezydenckiego prawa do rozwiązania Sejmu; prezydenckie wybory
przedterminowe; impeachment. Ponadto parlament posiada wyłączność
ustawodawczą - ani prezydent, ani rząd nie posiadają kompetencji do
stanowienia aktów o mocy prawnej ustawy - dekretów.
IV. PODSTAWOWE ZASADY SYSTEMU WYBORCZEGO I SYSTEMU
PARTYJNEGO
Miarę demokratyzmu funkcjonowania państwa deklarującego obowiązywanie
-jako fundamentu ustroju politycznego - zasady suwerenności narodu
stanowi sposób jej realizacji. Jest to kwestia istotna zwłaszcza w
przypadku państwa nie dość że wybijającego się na niepodległość, to
ponadto stojącego przed wyzwaniami wynikającymi z konieczności
przeprowadzenia głębokiego procesu demokratyzacji ustroju politycznego.
1. ZASADY PRAWA WYBORCZEGO
Konstytucja stanowiąc, iż „Naród sprawuje najwyższą władzę suwerenną
bezpośrednio albo przez demokratycznie wybranych swoich przedstawicieli",
nie mówi wprost, o przedstawicieli wybieranych do jakich organów chodzi.
Tym samym nie wskazuje wyraźnie na organy przedstawicielskie. Nie ulega
wątpliwości, iż spośród organów pochodzących z wyborów przedstawicielski
charakter posiada Sejm, co wynika z przepisów art. 55 ust. l i 59 ust. 2
- „Sejm tworzą przedstawiciele Narodu [...]", „Członek nowo wybranego
Sejmu zyskuje prawa przedstawiciela Narodu po złożeniu [...] przysięgi
[...]". Organem przedstawicielskim nie jest prezydent, jakkolwiek jego
legitymacja prawna i polityczna do piastowania urzędu jest identyczna jak
w przypadku posłów.
Podstawowy katalog zasad prawa wyborczego w wyborach parlamentarnych oraz
prezydenckich sformułowany jest w konstytucji. Zgodnie z przepisem art.
55 ust. l, deputowani do Sejmu wybierani są w wyborach powszechnych,
równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym, zaś na podstawie przepisu
art. 78 ust. 2 w związku z art. 81, Prezydent Republiki wybierany jest w
wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich - bezwzględną większością
głosów, w głosowaniu tajnym. Katalog ten, zwłaszcza w zakresie odnoszącym
się do trybu przeprowadzania wyborów oraz zasad ustalania wyników
głosowania w wyborach parlamentar-
i
nych, jest szczegółowo rozwijany w ordynacji wyborczej do Sejmu, zgodnie
z którą do ustalania wyników wyborów mają zastosowanie zarówno zasady
większości, jak i proporcjonalności, czyli system mieszany.

W wyborach powszechnych czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom
litewskim, którzy w dniu wyborów ukończyli 18 lat. Poza wymogiem
legitymowania się obywatelstwem litewskim i cenzusem wieku, nie
obowiązują żadne inne ograniczenia w korzystaniu z czynnego prawa
wyborczego. Z czynnego prawa wyborczego (praw wyborczych) nie korzystają
osoby ubezwłasnowolnione orzeczeniem sądu. Bierne prawo wyborcze do Sejmu
posiadają obywatele litewscy, którzy korzystając z czynnego prawa
wyborczego, w dniu wyborów ukończyli 25 lat i zamieszkują na Litwie -
domicyl. Ponadto, ustawodawca litewski wprowadził niewybieralność osób:
odbywających zasadniczą lub zastępczą służbę wojskową, odbywających
służbę w systemie obrony kraju; oficerów policji i służby wewnętrznej;
podoficerów i żołnierzy nadterminowych; płatnych pracowników jednostek
militarnych i służby bezpieczeństwa, jak również osób odbywających karę.
Zróżnicowanie biernego prawa wyborczego w wyborach prezydenckich wyraża
się w tym, iż przysługuje ono obywatelowi litewskiemu, korzystającemu z
praw wyborczych do Sejmu, który w dniu wyborów ukończył 40 lat i przed
wyborami zamieszkiwał na terytorium Litwy w ciągu ostatnich 3 lat4.
Zgodnie z konstytucją, wybory parlamentarne i prezydenckie są równe -
różne są jednak szczegółowe przesłanki uzasadniające obowiązywanie zasady
równości. Równość w znaczeniu formalnym wyraża się w tym, iż każdy
wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów - tj. dwoma głosami w wyborach
parlamentarnych i jednym głosem w wyborach prezydenckich. Podstawą
materialnej równości wyborów w obydwu przypadkach jest założenie, iż siła
głosu każdego wyborcy jest równa, co wyrażać się ma we wpływie, jaki ten
głos wywiera na wynik wyborów. O ile równość wyborów - w tym sensie -
realizuje się w wyborach prezydenckich, w których okręgiem wyborczym jest
terytorium państwa, o tyle w wyborach parlamentarnych jest to bardziej
złożone. Spośród 141 deputowanych do Sejmu, 71 wybiera się w okręgach
jednomandatowych, w których obowiązuje system większościowy, zaś 70 w
jednym wielomandatowym okręgu wyborczym, w którym stosowany jest system
proporcjonalny. Gwarantując wyborcy dwa głosy i godząc w ten sposób ze
sobą dwa systemy wyborcze - większościowy i proporcjonalny - oraz
uzależniając ważność głosowania od frekwencji wyborczej, co służy
większej reprezentatywności rozstrzygnięcia (w tej mierze istotne
znaczenie mają również zasady podziału tery-
4 Przed wyborami prezydenckimi w 1997 roku Unia Centrystów,
socjaldemokraci oraz Litewska Demokratyczna Partia Pracy podjęły próbę
zniesienia cenzusu domicylu. Chodziło o stworzenie możliwości
zarejestrowania kandydatury V. Adamkusa. Centralna Komisja Wyborcza
zakwestionowała wprawdzie jego kandydaturę, ale tenże skutecznie odwołał
się do sądu, a następnie - różnicą 1% głosów - został wybrany w drugiej
turze wyborów na urząd Prezydenta Republiki Litewskiej.
w
Wojciech Kręcisz
torium kraju na 71 jednomandatowych okręgów wyborczych), ustawodawca
stworzył warunki do uznania wyborów parlamentarnych za równe, w sensie
wpływu oddanych głosów na ostateczny wynik wyborów.
Głosowanie powszechne przeprowadzane jest na podstawie zasady
bezpośredniości. W wyborach prezydenckich realizuje się ona w sposób
naturalny - wyborcy bezpośrednio wyrażają swoje preferencje personalne
poprzez wskazanie konkretnego kandydata. W identyczny sposób
bezpośredniość realizuje się w głosowaniu w jednomandatowych okręgach
wyborczych w wyborach do Sejmu. Żadnych ograniczeń zasada bezpośredniości
nie doznaje też w wyborach parlamentarnych w głosowaniu na listy
kandydatów, zarejestrowane w okręgu wielomandatowym. W głosowaniu na
listy wyborcy mają prawo do wyrażenia swoich preferencji personalnych
poprzez wskazanie kandydata, któremu udzielają poparcia, względnie
poprzez wykreślenie kandydatów, którym poparcia nie udzielają - mogą też

zmieniać ustaloną na liście kolejność do uzyskania mandatów, układając w
ten sposób własną listę.
W zakresie odnoszącym się do ustalania wyników wyborów, w wyborach
prezydenckich konstytucja ustanawia zasadę większości bezwzględnej,
odsyłając w części odnoszącej się do wyborów parlamentarnych do ordynacji
wyborczej. W wyborach prezydenckich za wybranego uważa się tego spośród
kandydatów5, który w pierwszej turze głosowania - przy frekwencji połowy
uprawnionych do głosowania - uzyskał bezwzględną większość głosów. W
sytuacji, gdy frekwencja wyborcza byłaby niższa, za wybranego uważa się
kandydata, który otrzymał najwięcej głosów, jednak nie mniej niż 1/3
głosów wyborców biorących udział w głosowaniu. Na wypadek, gdyby w
pierwszej turze głosowania - przy wymaganej frekwencji 50% uprawnionych
do głosowania - żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości
głosów, przeprowadzane jest powtórne głosowanie z udziałem dwóch
kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów, a wybór dokonywany
jest zwykłą większością głosów. Jeśli natomiast w pierwszej turze
głosowania uczestniczyłoby nie więcej niż dwóch kandydatów, zarządzane są
wybory ponowne.
W wyborach parlamentarnych obowiązuje system mieszany - system
większościowy (w okręgach jednomandatowych) i proporcjonalny (w
ogólnokrajowym okręgu wielomandatowym). Warunkiem zdobycia mandatu w
okręgu jednoman-datowym jest uzyskanie bezwzględnej większości ważnie
oddanych głosów, przy frekwencji 40% uprawnionych do głosowania. Jeśli
żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości głosów, zarządzane
jest głosowanie powtórne, w którym uczestniczy dwóch kandydatów, którzy
zdobyli najwięcej głosów w pierwszej turze głosowania. Gdy jednak w
okręgu wyborczym zarejestrowanych było nie więcej niż dwóch kandydatów i
żaden z nich nie uzyskał wymaganej większości głosów, zarządza się wybory
ponowne. W okręgu wielomandatowym wyborca głosuje na kandy-
5 Warunkiem rejestracji kandydatury jest uzyskanie poparcia na poziomie
co najmniej 20 000 podpisów.
datów zgłoszonych na zarejestrowanych listach okręgowych, a w podziale
mandatów uczestniczą listy, które uzyskały co najmniej 5% ważnie oddanych
głosów, przy frekwencji co najmniej 25% uprawnionych do głosowania. W
okręgu wielomandatowym 70 przypadających w nim do podziału mandatów
dzielonych jest według systemu największej reszty. Po ustaleniu ilorazu
wyborczego (normy przedstawicielstwa) liczbę ważnie oddanych na
zarejestrowane listy wyborcze głosów dzieli się przez 70 - dzieli się
przezeń liczbę ważnie oddanych na poszczególne z list głosów. O ilości
mandatów przypadających na poszczególne z list decydują uzyskane w ten
sposób liczby całkowite. Nieobsadzone mandaty przydziela się w kolejności
tym listom, którym pozostały największe reszty6.
2. SYSTEM PARTYJNY - ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO
Ustrojodawca litewski, tworząc podstawy systemu wielopartyjnego, wyraził
je w przepisie art. 35 Konstytucji: „Obywatelom gwarantuje się prawo do
swobodnego zrzeszania się w stowarzyszenia, partie polityczne bądź
zrzeszenia, o ile ich cele i działalność nie są sprzeczne z Konstytucją i
ustawami. Nikt nie może być zmuszony do przynależności do jakiegokolwiek
stowarzyszenia, partii politycznej bądź zrzeszenia. Tryb tworzenia i
działalność partii politycznych oraz innych organizacji politycznych i
społecznych reguluje ustawa". Oznacza to uznanie wolności tworzenia
partii politycznych, ich wielości i równości.
Jakkolwiek konstytucja nie rozstrzyga kwestii funkcji partii
politycznych, to jednak czyni to ustawa, do której odsyła. W jej świetle
partie polityczne realizują funkcje polegające na: zapewnianiu pluralizmu
i demokratycznego charakteru systemu politycznego Litwy, kształtowaniu i
wykonywaniu woli politycznej obywateli, umacnianiu niezależnego,

demokratycznego charakteru państwa i rozwoju społeczeństwa. Nie mogą one
działać przeciwko niepodległości państwa litewskiego.
Tryb tworzenia partii politycznych zakłada pełną swobodę w tym zakresie.
Partia może być założona przez co najmniej 400 pełnoletnich obywateli,
korzystających z czynnego prawa wyborczego, z zastrzeżeniem, iż obywatel
może być członkiem tylko jednej partii politycznej. Zgodnie z ustawą
partia polityczna konstytuuje się w momencie, gdy na zebraniu
założycielskim przyjmie statut, program i wybierze organy kierownicze.
Warunkiem uzyskania osobowości prawnej jest natomiast wystąpienie, nie
później niż w terminie l miesiąca od daty odbycia zebrania
założycielskiego, z odpowiednim wnioskiem do ministra sprawiedliwości o
jej zare-
6 Z prawa zgłaszania kandydatów (w tym rejestracji list kandydatów w
okręgu wielomandatowym) korzystają wszystkie zarejestrowane partie i
organizacje polityczne. W okręgu jednomandatowym kandydatura może być
zarejestrowana na podstawie osobistego zgłoszenia kandydata, pod
warunkiem uzyskania poparcia co najmniej 1000 wyborców zamieszkałych w
danym okręgu wyborczym.
—rrzr
Wojciech Kręcisz
m
jestrowanie. W terminie l miesiąca od daty złożenia wniosku dokonuje on
rejestracji partii. Na odmowę rejestracji, w terminie l miesiąca,
przysługuje skarga do Sądu Okręgowego w Wilnie. Sporne jest przy tym, na
ile wystąpienie z wnioskiem do ministra sprawiedliwości jest obowiązkiem,
na ile zaś uprawnieniem partii. Towarzyszy temu kwestia, czy do prawnego
obrotu dopuszczone są tylko i wyłącznie partie polityczne posiadające
osobowość prawną, czy też również - i to na równych zasadach - także
partie nieposiadające osobowości prawnej.
Wolność tworzenia partii politycznych nie ma charakteru absolutnego.
Konstytucyjne granice dopuszczalności celów i działalności partii
politycznych, określone poprzez nakaz ich zgodności z konstytucją i
ustawami, sprecyzowane zostały w ustawie. Formułuje ona zakaz tworzenia
partii politycznych propagujących: nierówność rasową, religijną i
narodową; metody totalitarne i autorytarne; siłowe przejęcie władzy;
wojnę; przemoc; nieprzestrzeganie praw i wolności człowieka i obywatela;
idee oraz działania sprzeczne z porządkiem konstytucyjnym Republiki oraz
z ogólnie uznanymi normami prawa międzynarodowego. Analiza normatywnie
określonych granic dopuszczalności celów i działalności partii
politycznych wyraźnie akcentuje ich antytotalitarny charakter.
Uzasadnieniem tej regulacji jest potrzeba szeroko rozumianego
rozdzielenia partii od systemu organów państwa i niedopuszczenie do
monopolu władzy którejkolwiek z nich. Wyrazem tej tendencji jest
konstytucyjny zakaz monopolizowania przez partie środków masowej
komunikacji.
Jedną z form realizacji wskazanego celu są regulacje wprowadzające
niepołą-czalność członkostwa w partii z zajmowaniem określonych stanowisk
lub urzędów. O ich doniosłości przekonuje to, iż znajdują one swoje
bezpośrednie zakotwiczenie w ustawie zasadniczej: 1) przepis art. 83 ust.
2 zobowiązuje urzędującego prezydenta do zawieszenia członkostwa w
partii; 2) na podstawie przepisu art. 104 ust. 2 w związku z art. 113
ust. 2 sędziowie nie mogą uczestniczyć w działalności partii i
organizacji politycznych; 3) zakaz uczestniczenia w działalności partii i
organizacji politycznych przepis art. 141 adresuje do osób: odbywających
zasadniczą lub zastępczą służbę wojskową, odbywających służbę w systemie
obrony kraju; oficerów policji i służby wewnętrznej; podoficerów i
żołnierzy nadterminowych; płatnych pracowników jednostek militarnych i
służby bezpieczeństwa. Zakaz łączenia członkostwa w partii z określonymi

funkcjami i stanowiskami państwowymi formułowany jest również na gruncie
ustawodawstwa zwykłego.
Na gruncie prawa litewskiego nadzór nad partiami politycznymi sprawowany
jest przez sądy powszechne, a ściślej przez Sąd Okręgowy w Wilnie. W
przedmiocie zawieszenia działalności partii politycznej albo o zakazie
jej działania orzeka on na wniosek ministra sprawiedliwości. Naruszenie
przez partię przepisów konstytucji lub ustaw uprawnia ministra
sprawiedliwości, działającego z urzędu lub na wniosek organów państwowych
i samorządowych, do wystąpienia do organu partii z wezwaniem do
zaniechania naruszeń prawa. Bezskuteczność tego wezwania stanowi podstawę
do wystąpienia do sądu z wnioskiem o zawieszenie jej działalności.
Republika Litewska
Uwzględniając wniosek, sąd orzeka o zawieszeniu działalności partii na
okres nie-przekraczający roku. Ponowne naruszenie przez partię
konstytucji lub ustaw może skutkować orzeczeniem przez sąd - na wniosek
ministra sprawiedliwości - o całkowitym zakazie jej działalności.
O praktycznej doniosłości obowiązywania zasady pluralizmu politycznego
przekonuje liczba aktywnych na scenie politycznej partii. Do wiodących
spośród nich zaliczyć należy Związek Ojczyzn (Konserwatystów Litwy),
Litewską Partię Chrześcijańsko-Demokratyczną, Litewską Unię Centrum czy
Litewską Partię Demokratyczną. Ostatnio dały też o sobie znać procesy
zjednoczeniowe na litewskiej scenie politycznej. W dniu 27 stycznia 2001
roku odbył się wspólny kongres Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy
oraz Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej, na którym podjęto decyzję o
połączeniu obydwu partii. Liderem nowo utworzonej formacji został wybrany
A. Brazauskas - były przywódca Litewskiej Partii Komunistycznej oraz były
Prezydent Republiki Litewskiej (1993-1998).
V. SEJM
1. POZYCJA USTROJOWA, STRUKTURA I KOMPETENCJE
Punktem wyjścia do określenia pozycji ustrojowej Sejmu jest przepis art.
5, z którego wynika, iż jest on jednym z organów sprawujących władzę
państwową. Sądząc ze szczegółowych przepisów konstytucji, jest on również
organem równorzędnym i niezależnym od innych organów państwowych -
„Prezydenta, Rządu i Sądu". Nie bez znaczenia dla pozycji ustrojowej
Sejmu jest również to, że w przeciwieństwie do innych organów władzy
państwowej tylko i wyłącznie parlament jest organem przedstawicielskim.
Odwołując się do względów natury historycznej, unitarnego charakteru
państwa, przyjętego modelu postępowania ustawodawczego, ustrojodawca
zdecydował o jednoizbowej strukturze parlamentu, stanowiąc, iż jest on
tworzony przez 141 przedstawicieli narodu.
W zakresie odnoszącym się do kompetencji izby, podstawowe znaczenie ma
przepis art. 67 Konstytucji. Enumeratywnie wylicza on kompetencje Sejmu.
Konfrontacja jego treści ze szczegółowymi przepisami proceduralno-
organizacyjnymi i kompetencyjnymi, zawartymi zwłaszcza w rozdziałach VI i
VII usatwy zasadniczej, wskazuje, iż władza stanowienia prawa zastrzeżona
jest wyłącznie dla Sejmu. Zakres ustawodawczych kompetencji parlamentu
jest praktycznie nieograniczony (nie podlega on żadnym materialnym
ograniczeniom) - Sejm uchwala ustawy o zmianie konstytucji, ustawy
konstytucyjne sensu stricto, inne ustawy. Wyłączności ustawodawczej izby
towarzyszy brak jakichkolwiek kompetencji egzekutywy do wydawania aktów
prawnych o mocy prawnej ustawy.
l 11
Wojciech Kręcisz
Jednocześnie też logika obowiązującego systemu rządów uzasadnia to, iż
oprócz funkcji ustawodawczej Sejm realizuje także funkcje kontrolną oraz
kreacyjną. Funkcję kontrolną Sejm realizuje w stosunku do rządu. Jej
wyrazem są zwłaszcza tryb i zasady egzekwowania politycznej
odpowiedzialności rządu, jak również „władza nad sakiewką", wyrażająca

się w uchwalaniu budżetu państwa i kontroli jego wykonania. Należy też
wskazać, iż Sejm litewski realizuje kompetencje zaliczane do tzw. sfery
wykonawstwa. Konstytucja rezerwuje dla parlamentu wprowadzanie zarządzeń
bezpośrednich, stanu wojennego, ogłaszanie mobilizacji i demobilizacji,
decydowanie o użyciu sił zbrojnych, a także o wprowadzaniu na całym
terytorium lub na jego części - na okres 6 miesięcy - stanu wyjątkowego,
a ponadto tworzenie i znoszenie ministerstw, ustalanie podziału
administracyjnego republiki. Ponadto Sejm ratyfikuje i wypowiada umowy
międzynarodowe oraz rozpatruje inne problemy polityki zagranicznej. W
zakresie „wykonywania władzy" mieszczą się też kompetencje izby do
podejmowania decyzji w sprawie przeprowadzenia referendum. Wyrazem tzw.
funkcji kreacyjnej Sejmu są jego uprawnienia odnoszące się do kreowania
składu personalnego określonych organów państwa, np.: powoływanie i
odwoływanie kontrolera państwowego oraz przewodniczącego Zarządu Banku
Litwy; powoływanie Głównej Komisji Wyborczej; mianowanie sędziów Sądu
Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz ich przewodniczących; jak również
wyrażanie zgody na powołanie przez prezydenta sędziów i przewodniczącego
Sądu Apelacyjnego. Ponadto Sejm zarządza prezydenckie wybory zwyczajne i
przedterminowe.
Sądząc z przepisów art. 55 ust. l - „Sejm tworzą przedstawiciele Narodu -
141 członków Sejmu wybranych na 4 lata [...]" - oraz art. 59 ust. l -
„Kadencja członków Sejmu jest liczona od dnia [...]" - zdaje się, iż
ustawodawca konstytucyjny skorzystał z oryginalnego rozwiązania w postaci
przyjęcia kadencyjności nie izby, a mandatu przedstawicielskiego. Z
drugiej jednak strony widać pewną niekonsekwencję w tym zakresie,
zwłaszcza gdy odwołać się do przepisu art. 63, który - sądząc z użytej
konwencji językowej - zdaje się odnosić do kadencji Sejmu. Kadencja
wynosi 4 lata, licząc od dnia pierwszego posiedzenia nowo wybranego
Sejmu. Zgodnie z przepisem art. 59 ust. l Konstytucji, z chwilą
rozpoczęcia tego posiedzenia wygasają pełnomocnictwa członków wcześniej
wybranego Sejmu7. Na pierwsze posiedzenie nowo wybrana izba zwoływana
jest przez prezydenta, nie później niż w ciągu 15 dni po wyborach (w
razie zaniechania zwołania pierwszego posiedzenia, członkowie Sejmu
zbierają się następnego dnia po upływie 15-dniowego terminu). Rezygnacja
z tzw. okresu międzykadencyjnego oraz tryb zwoływania nowo wybranego
Sejmu na pierwsze posiedzenie wpływają na wzmocnienie pozycji ustrojowej
izby.
Czas trwania pełnomocnictw przedstawicieli (izby) może ulec skróceniu, w
trybie podjęcia decyzji o zarządzeniu tzw. wyborów przedterminowych.
Decyduje
7 Konsekwencją obowiązywania mieszanego systemu wyborczego, wymaganej
frekwencji wyborczej jest to, iż Sejm konstytuuje się (jest uważany za
wybrany) również w wypadku dokonania wyboru co najmniej 3/5 jego składu.
Republika Litewska
o tym Sejm, uchwałą podjętą większością 3/5 ogólnej liczby posłów, albo
prezydent - w drodze zarządzenia - jeżeli Sejm w ciągu 30 dni od
przedstawienia mu programu przez nowy rząd nie podjął w tej sprawie
uchwały, bądź jeżeli w ciągu 60 dni od pierwszego przedstawienia przez
rząd programu dwa razy z rzędu nie zaaprobował go, albo na wniosek rządu,
któremu Sejm wyraził wotum nieufności. Prezydent nie może jednak
zarządzić wyborów przedterminowych, jeżeli do upływu kadencji prezydenta
pozostało mniej niż 6 miesięcy, jak również gdy nie upłynęło 6 miesięcy
od ostatnich wyborów przedterminowych. Uchwała izby bądź zarządzenie
prezydenta o wyborach przedterminowych musi określać datę wyborów, które
przeprowadzane są nie później niż w ciągu 3 miesięcy od podjęcia decyzji
o ich przeprowadzeniu.
Tylko i wyłącznie na wypadek prowadzenia działań wojennych, w czasie
których upływałby termin zarządzenia wyborów parlamentarnych,

przewidziana została możliwość przedłużenia czasu trwania pełnomocnictw
izby (również prezydenta i rad samorządowych), na podstawie decyzji Sejmu
lub głowy państwa, z zastrzeżeniem, iż wybory powinny być przeprowadzone
nie później niż w ciągu 3 miesięcy od zakończenia wojny.
Sejm obraduje na sesjach. Ich liczba oraz czas trwania, określony poprzez
wskazanie w konstytucji terminów początkowych oraz końcowych, stanowi
wyraz zaakcentowania zasady autonomii izby i uniezależnienia jej od woli
organów pozaparlamentarnych; izba zbiera się na dwie sesje zwyczajne, tj.
wiosenną - od 10 marca do 30 czerwca oraz jesienną - od 10 września do 23
grudnia. Sejm może też postanowić o przedłużeniu sesji. Decyzją
Przewodniczącego Sejmu, podejmowaną na wniosek 1/3 ogólnej liczby
deputowanych albo decyzją prezydenta, izba może być też zwoływana na
sesje nadzwyczajne.
Wyrazem zasady autonomii Sejmu jest prawo do decydowania o organizacji
wewnętrznej i porządku prac. Punktem wyjścia w tym zakresie jest
konstytucja, na podstawie której Sejm korzysta z prawa autonomii
regulaminowej, między innymi w zakresie odnoszącym się do systemu organów
wewnętrznych. Jest on stosunkowo rozbudowany. Przy tym część organów, jak
chociażby Przewodniczący Sejmu, posiada status konstytucyjny, pozostałe
zaś - zastępcy Przewodniczącego Sejmu, kanclerze Sejmu, Zarząd Sejmu,
Zebranie Starostów, komitety i komisje - mają status regulaminowy.
Przewodniczący Sejmu jest wybierany na pierwszym posiedzeniu nowo
wybranego Sejmu. Zakres jego kompetencji determinowany jest zarówno
postanowieniami regulaminu izby - organ wewnętrznego kierownictwa8 - jak
również postanowieniami konstytucji. Przewodniczący izby jest drugą po
Prezydencie Republiki osobą w państwie. Wyraża się to w realizowaniu
funkcji ciągłości urzędu prezydenta - przejściowe lub tymczasowe
zastępstwo. Biorąc pod uwagę prawa izby do od-
8 Z chwilą wyboru przewodniczący izby traci prawo do zrzeszania się we
frakcjach parlamentarnych, co stanowić ma gwarancję jego niezależności w
kierowaniu pracami izby.
wołania przewodniczącego z zajmowanego stanowiska, należy stwierdzić, że
izba nie może tego uczynić wobec przewodniczącego czasowo lub przejściowo
zastępującego głowę państwa. Ponadto podpisuje i publikuje on ustawy,
wobec których prezydent nie zajął stanowiska w terminie przewidzianym
przez konstytucję. Przewodniczący izby posiada też konkretne uprawnienia
kreacyjne, polegające między innymi na wysuwaniu kandydatur na stanowiska
sędziów Sądu Konstytucyjnego.
Na pierwszym posiedzeniu izba dokonuje też wyboru zastępców
przewodniczącego oraz kanclerza Sejmu. Jest on organem pomocniczym
przewodniczącego.
Kolegialnym organem doradczym jest Zarząd Sejmu, w którego skład - oprócz
przewodniczącego i jego zastępców - wchodzi kanclerz Sejmu oraz lider
opozycji parlamentarnej. Również kolegialnym organem izby, o charakterze
opiniodaw-czym, jest Zebranie Starostów. W jego skład wchodzą członkowie
Zarządu Sejmu, a ponadto przewodniczący i wiceprzewodniczący klubów
parlamentarnych oraz przedstawiciele klubów parlamentarnych
(reprezentacja klubów parlamentarnych jest proporcjonalna do ich
liczebności, tzn. na każdego z 10 członków klubu parlamentarnego przypada
l przedstawiciel w Zebraniu Starostów; kluby parlamentarne zrzeszające
mniej niż 10 członków, reprezentowane są przez l przedstawiciela). Do
zadań Zebrania Starostów, zbierającego się na posiedzenia z reguły dwa
razy w tygodniu, należy przygotowywanie i zatwierdzanie programów pracy
izby, porządków obrad oraz koordynowanie pracy komitetów sejmowych i
klubów parlamentarnych, jak również podejmowanie decyzji w sprawie
personalnego składu komitetów sejmowych. Zebranie Starostów pełni też
funkcję komisji porozumiewawczej w konfliktach wynikłych w związku ze
sprawami rozpatrywanymi w izbie. Jakkolwiek zasadą jest, że stanowisko

Zebrania Starostów w rozpatrywanych sprawach ma charakter rekomendacji,
to w sprawie porządku obrad jest ono wiążące dla izby.
Na okres pełnomocnictw Sejmu powoływane są stałe komitety w liczbie 12,
działające w składzie od 7 do 17 deputowanych. Ich skład odzwierciedla
polityczny układ izby, a zadania są związane z funkcjami Sejmu, zwłaszcza
z funkcją ustawodawczą oraz kontrolną. W systemie organów wewnętrznych
izby działają również komisje. Część z nich, jak na przykład Komisja ds.
Etyki i Procedur oraz Komisja Administracji, powoływane są na okres
trwania pełnomocnictw izby, a więc mają charakter komisji stałych o
określonym, przedmiotowym zakresie działania, część zaś powoływana jest
do rozpatrzenia konkretnej sprawy. Mają więc charakter nadzwyczajny, a
ich właściwość determinowana jest decyzją o ich utworzeniu.
2. STATUS PRAWNY DEPUTOWANEGO

""

Konstytucja litewska, wzorem innych państw demokratycznych, przyjmuje
model mandatu wolnego. Ma to decydujące znaczenie dla określenie statusu
prawnego deputowanego do Sejmu Republiki Litewskiej. W tej mierze
podstawowe zna-
Republika Litewska

czenie ma kwestia objęcia i wygaśnięcia mandatu. Członek nowo wybranego
Sejmu zyskuje prawa przedstawiciela narodu, po złożeniu w Sejmie
przysięgi na wierność Republice Litewskiej. Koniecznym, konstytutywnym
warunkiem objęcia mandatu jest więc złożenie przysięgi w terminie
miesiąca od daty pierwszego posiedzenia izby. Fakt ten potwierdzany jest
w oficjalnym akcie urzędowym, w którym ogłasza się listę
parlamentarzystów, którzy złożyli przysięgę - a więc tych, którzy nabyli
prawa przedstawicieli narodu. Mandat przedstawicielski wygasa natomiast
wskutek: upływu kadencji, śmierci, ubezwłasnowolnienia (czyli utraty
prawa wyborczego), pozbawienia mandatu przez Sejm w drodze postępowania
dyscyplinarnego, nieważności wyborów, utraty obywatelstwa litewskiego
oraz podjęcia zatrudnienia przez deputowanego lub niezrezygnowania z
pracy niedającej się pogodzić z obowiązkami poselskimi.
Podstawowe znaczenie dla przyjętej koncepcji mandatu mają postanowienia
art. 55 ust. l w związku z art. 4. W ich świetle Sejm tworzą
przedstawiciele narodu, przez których naród sprawuje swoją suwerenną
władzę. Cechę mandatu przedstawicielskiego stanowi więc jego generalność
- deputowany jest reprezentantem narodu - oraz niezależność i
nieodwoływalność. W pełnieniu swoich obowiązków deputowani mają kierować
się bowiem konstytucją, interesem państwa oraz własnym sumieniem i nie
mogą być ograniczani żadnymi instrukcjami. Regulamin izby stanowi
ponadto, iż zabronione jest wykorzystywanie mandatu przedstawicielskiego
w innym celu niż w interesie narodu, państwa i wyborców.
Gwarantując swobodne i nieskrępowane wykonywanie mandatu, konstytucja
przyznaje deputowanym do Sejmu immunitet materialny i formalny oraz
przywilej nietykalności. Przyjęcie założenia, iż poseł „nie może być
prześladowany" z powodu stanowiska zajętego w czasie głosowania bądź za
wygłoszone w Sejmie przemówienie, z równoczesnym uznaniem, iż może być
pociągnięty do odpowiedzialności na ogólnie przyjętych zasadach za obrazę
innej osoby lub za zniesławienie, nakazuje sądzić, iż immunitet
materialny ma charakter trwały oraz ograniczony (nie obejmuje ochroną
czynów stanowiących obrazę i zniesławienie, jak również aktywności innej
niż wskazana w przepisie art. 62 ust. 3). Immunitet formalny oznacza
zakaz pociągnięcia członka izby do odpowiedzialności karnej bez zgody
Sejmu. Jego uchylenie następuje na wniosek prokuratora generalnego,
uchwałą podjętą większością ponad połowy ogólnej liczby posłów. Przywilej
nietykalności wyraża się w zasadzie, iż „członek Sejmu jest nietykalny",
co oznacza, iż bez zgody izby - podejmowanej w analogiczny sposób jak
przy uchylaniu immunitetu formalnego -nie może być aresztowany ani w

jakikolwiek inny sposób ograniczany w swojej wolności, chyba że został
ujęty na gorącym uczynku.
Obowiązki parlamentarne nie mogą być łączone z jakimkolwiek innym
stanowiskiem w instytucjach i organizacjach państwowych, z prowadzeniem
przedsiębiorstwa, z działalnością handlową oraz pracą w jakichkolwiek
instytucjach lub zakładach prywatnych. W ten sposób dochodzi do
ustanowienia zasady niepołączal-
Wojciech Kręcisz
ności mandatu przedstawicielskiego z określonymi stanowiskami i funkcjami
(incompatibilitas), jak również do ograniczenia prowadzenia działalności
gospodarczej posłów. Z logiki systemu parlamentarno-gabinetowego wynika,
iż zakazem niepołączalności nie jest objęte członkostwo w rządzie.
Koniecznym i niezbędnym warunkiem swobodnego i nieskrępowanego
wykonywania mandatu przedstawicielskiego jest też status materialny
deputowanych. Zgodnie z konstytucją, wszystkie wydatki związane z
działalnością parlamentarną są opłacane z budżetu państwa. Poseł nie może
otrzymywać żadnego innego wynagrodzenia, z wyjątkiem wynagrodzenia za
działalność twórczą.
Oryginalnym rozwiązaniem jest to, że obok prezydenta, przewodniczącego i
sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Sądu Apelacyjnego,
deputowany może być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej za
poważne naruszenie konstytucji, złamanie złożonej przysięgi lub za
popełnione przestępstwo. Z wnioskiem o pociągnięcie posła do
odpowiedzialności konstytucyjnej wystąpić może prezydent lub 1/4 ogólnej
liczby członków Sejmu. Postępowanie w fazie wstępnej toczy się przed
specjalnie powołaną komisją śledczą, a następnie przed izbą. Jest ona
właściwym organem orzekającym w sprawie i uchwałą podjętą większością 3/5
ogólnej liczby deputowanych może uznać posła za winnego dokonania
zarzucanego mu czynu. Skutkiem tej uchwały jest pozbawienie mandatu.
Na status deputowanego wpływają też zasady korzystania przez posłów z
prawa koalicji. Na podstawie kryterium przynależności partyjnej,
zrzeszają się oni we frakcjach parlamentarnych - zakazane jest tworzenie
frakcji na podstawie kryteriów zawodowych i partykularnych interesów.
Frakcję tworzy co najmniej 3 posłów. Interesującym rozwiązaniem
regulaminowym jest prawo frakcji parlamentarnej do zadeklarowania się
jako frakcja opozycyjna, na wypadek niezaakceptowania przez nią
przedłożonego przez rząd programu działania. W 1999 roku do regulaminu
wprowadzono nowe stanowisko - lidera opozycji.
3. FUNKCJA USTAWODAWCZA
Stanowienie prawa w formie i o mocy prawnej ustawy, na zasadzie
wyłączności, bez żadnych ograniczeń przedmiotowych, zastrzeżone jest dla
Sejmu, jakkolwiek ustawy mogą być uchwalane również w referendum. Tryb
postępowania ustawodawczego reguluje konstytucja i regulamin Sejmu.
Postępowanie ustawodawcze inicjowane jest przez wniesienie projektu
ustawy. Z prawa inicjatywy ustawodawczej korzystają członkowie Sejmu,
prezydent i rząd, a także grupa 50 000 obywateli korzystających z praw
wyborczych. Sejm, po wysłuchaniu wnioskodawcy, podejmuje: uchwałę o
rozpoczęciu postępowania ustawodawczego (przyjęciu projektu ustawy do
rozpatrzenia), włączając go do porządku pracy izby w danej sesji; albo
uchwałę o odroczeniu rozpoczęcia postępowania
Republika Litewska
119
ustawodawczego i zwróceniu projektu ustawy wnioskodawcy w celu jego
uzupełnienia; albo uchwałę o odrzuceniu projektu ustawy.
Projekt ustawy, po jego przyjęciu przez Sejm, podlega następnie
rozpatrzeniu w trzech etapach postępowania, obejmujących: 1) rozpatrzenie
projektu ustawy w komitecie prowadzącym, 2) rozpatrzenie projektu ustawy
na posiedzeniu plenarnym oraz 3) przyjęcie projektu ustawy w głosowaniu.

Wypracowane przez komitet prowadzący stanowisko, jak i sam projekt
ustawy, stanowią następnie przedmiot obrad izby. Celem debaty
parlamentarnej jest analiza celowości przyjęcia projektu ustawy, jej
założeń i zasad ogólnych, skutków jej uchwalenia oraz ewentualnych
propozycji zmian. W głosowaniu izba podejmuje uchwałę albo o
zaakceptowaniu projektu ustawy, albo o zwróceniu projektu ustawy
komitetowi w celu dalszych prac, albo o zwróceniu projektu ustawy
wnioskodawcy w celu wprowadzenia zmian, albo o odrzuceniu projektu
ustawy.
Zaakceptowany przez Sejm projekt ustawy ponownie wraca do komitetu
prowadzącego. Na tym etapie dochodzi też do wnoszenia poprawek do
projektu ustawy.
Stanowisko komitetu prowadzącego jest następnie prezentowane na plenarnym
posiedzeniu izby. Dochodzi do szczegółowej debaty nad projektem ustawy, w
czasie której prawo do merytorycznych wystąpień przysługuje sprawozdawcy
oraz autorom poprawek. Następnie izba przechodzi do głosowania. Ustawę
uważa się za uchwaloną przez Sejm, jeżeli opowiedziała się za nią
większość członków Sejmu uczestniczących w posiedzeniu.
Ustawa uchwalona przez Sejm jest następnie przekazywana przez
przewodniczącego prezydentowi do podpisu i zarządzenia jej ogłoszenia,
chyba że w terminie 10 dni prezydent z umotywowanym wnioskiem zwróci ją
Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Zgodnie z przepisem art. 72 ust. 2
Konstytucji, Sejm może ponownie rozpatrzyć i uchwalić ustawę zwróconą
przez prezydenta. Oznacza to, iż ustawę uważa się za uchwaloną: albo
jeżeli za ustawą w jej pierwotnym brzmieniu głosowało więcej niż 1/2
ogólnej liczby członków Sejmu (większość bezwzględna) - oznacza to
przełamanie weta prezydenta, albo jeżeli izba zwykłą większością głosów
przyjęła poprawki proponowane przez prezydenta. Tak uchwaloną ustawę
prezydent podpisuje nie później niż w ciągu 3 dni i zarządza jej
opublikowanie.
Gdyby prezydent w konstytucyjnie nakazanym terminie nie podpisał i nie
zarządził opublikowania ustawy, ani nie zwrócił ustawy uchwalonej przez
Sejm z umotywowanym wnioskiem (prezydent nie korzysta z tego prawa w
stosunku do ustaw uchwalonych w referendum), ustawa zaczyna obowiązywać
po podpisaniu i urzędowym opublikowaniu jej przez Przewodniczącego Sejmu.
Konstytucja oraz regulamin izby zastrzegają odrębny tryb postępowania
ustawodawczego dla zmiany konstytucji i ustaw konstytucyjnych, ustaw
ratyfikacyjnych lub wypowiadających umowy międzynarodowe oraz ustaw
ratyfikujących zmianę granic, a także ustawy budżetowej oraz ustaw
pilnych i wyjątkowo pilnych.
IZlJ
Wojciech Kręcisz
Republika Litewska
121
4. FUNKCJA KONTROLNA
Z logiki systemu parlamentarno-gabinetowego, stanowiącego punkt wyjścia
dla przyjętego na Litwie systemu rządów, wynika, iż rząd działa pod
kontrolą parlamentu i ponosi przed nim odpowiedzialność polityczną. Stąd
też, na gruncie konstytucji litewskiej, funkcja kontroli rządu
zastrzeżona została dla Sejmu - „Sejm: [...] sprawuje kontrolę nad
Rządem, może wyrazić wotum nieufności dla premiera i ministrów".
Przywołany przepis art. 67 pkt. 9 ustawy zasadniczej nie dość, że
formułuje ogólną zasadę politycznej odpowiedzialności rządu przed Sejmem,
to ponadto wskazuje na podstawowe, ale - jak się okazuje - nie jedyne
instrumenty kontroli rządu. Z przepisów ustawy zasadniczej wynika, iż w
zakresie odnoszącym się do form, trybu i zasad realizowania kontroli
parlamentarnej nad rządem, w tym zwłaszcza odpowiedzialności politycznej,

można wskazać na te, które realizowane są wobec rządu na etapie jego
tworzenia, jak również wobec rządu już funkcjonującego.
I tak, odpowiedzialność polityczna rządu realizować się może albo w
trybie instytucji odmowy udzielenia wotum zaufania, albo udzielenia wotum
nieufności.
Konstytucyjny tryb powoływania rządu zakłada, iż powołany przez
prezydenta rząd musi uzyskać parlamentarną inwestyturę do rządzenia,
czyli zgodę na realizację przedłożonego przez premiera programu.
Odwołanie się do kryterium programowego, a więc w pełni merytorycznego
wskazuje, iż Sejm już na etapie tworzenia rządu dokonuje oceny jego
zamierzeń, poddając je wstępnej kontroli. Jej skutkiem jest to, iż jeżeli
Sejm w ciągu 30 dni od przedstawienia mu programu przez nowy rząd nie
podjął w tej sprawie uchwały, bądź jeżeli w ciągu 60 dni od pierwszego
przedstawienia przez rząd programu Sejm dwa razy z rzędu nie zaaprobował
tego programu (jeżeli Sejm nie zaaprobuje programu rządu, premier w ciągu
15 dni przedstawia izbie nowy program rządu), czyli innymi słowy nie
udzieli rządowi wotum zaufania, rząd jest zobowiązany do podania się do
dymisji. Oznaczać to może także potrzebę odwołania się do suwerena i
zarządzenia wyborów przedterminowych (art. 58 ust. 2 pkt 1).
Odwołując się do kwestii formowania rządu, zwraca uwagę fakt, iż
ustrojodaw-ca litewski wprowadził swoistego rodzaju zasadę odnawiania
wotum zaufania. Na wypadek zmiany więcej niż połowy członków rząd musi
otrzymać ponowną akceptację izby.
W zakresie odnoszącym się do instytucji wotum nieufności, przepisy
konstytucji litewskiej wskazują na to, iż w tym trybie może być
realizowana zarówno solidarna odpowiedzialność rządu - w tym przypadku
wniosek o wotum nieufności może być skierowany albo wobec całego rządu,
albo wobec osoby premiera - jak również indywidualna odpowiedzialność
poszczególnych członków rządu. Uchwałę w tym przedmiocie Sejm podejmuje
większością głosów ogólnej liczby członków.
Niezależnie od wyżej wskazanego trybu realizacji odpowiedzialności
politycznej rządu przed parlamentem, Sejm dysponuje także innymi
konkretnymi instrumentami kontroli.
Formą realizacji funkcji kontrolnej Sejmu jest wynikający z Konstytucji
(art. 101 ust. 1) obowiązek składania przez rząd, jak i poszczególnych
ministrów - na żądanie Sejmu - sprawozdań z działalności.
Wyspecjalizowanymi organami kontroli izby są stałe komitety oraz komisje
tymczasowe o funkcjach dochodzeniowych i kontrolnych.
Najczęściej stosowanym środkiem kontroli rządu są zapytania i
interpelacje poselskie. Mają one formę pisemną, a prawo występowania z
nimi ma zróżnicowany charakter. Indywidualnym uprawnieniem deputowanego
jest prawo do występowania z zapytaniem poselskim, zaś interpelacja jest
prawem grupy - z interpelacją może wystąpić grupa co najmniej 1/5 posłów.
W każdym czasie członek izby może wystąpić z zapytaniem do premiera,
ministrów oraz kierowników instytucji państwowych, powoływanych lub
wybieranych przez Sejm. Celem zapytania jest uzyskanie od jego adresata
informacji o jego działalności i podjętych decyzjach. Zadanie zapytania
skutkuje obowiązkiem udzielenia odpowiedzi w formie pisemnej lub ustnej w
ciągu 2 tygodni. Odpowiedzi na zapytania rozpatrywane są przez Sejm nie
rzadziej niż dwa razy w ciągu sesji. Brak satysfakcjonującej odpowiedzi
na zapytanie uprawnia deputowanego do wniesienia pod obrady Sejmu
projektu rezolucji zawierającej ocenę udzielonej odpowiedzi. Adresatem
interpelacji poselskich może być premier lub członek rządu, a dotyczyć
może ona decyzji podejmowanych przez te organy. Pisemna odpowiedź na
interpelację przesyłana jest Przewodniczącemu Sejmu w ciągu dwóch
tygodni. Z treścią odpowiedzi mają prawo zapoznać się wszyscy posłowie.
Odpowiedź na interpelację jest przedmiotem debaty sejmowej i jeżeli
zostanie uznana za niezadowalającą, Sejm większością połowy głosów

ogólnej liczby posłów może uchwalić premierowi bądź ministrowi wotum
nieufności.
W zakresie szeroko rozumianej funkcji kontrolnej Sejmu mieści się
działalność odrębnego systemu organów, w postaci kontrolerów sejmowych
powołanych na przykład - do rozpatrywania skarg obywateli na nadużycie
władzy oraz przejawy biurokratyzmu urzędników państwowych oraz
samorządowych.
Konstytucja przewiduje ponadto oryginalne rozwiązanie polegające na
pozbawieniu pełnienia funkcji, w trybie wotum nieufności wyrażanego
większością głosów ogólnej liczby członków Sejmu, osób urzędowych
mianowanych bądź wybranych przez parlament.
VI. PREZYDENT
1. POZYCJA USTROJOWA PREZYDENTA
„Prezydent Republiki stoi na czele państwa. [...] reprezentuje Państwo
Litewskie i wykonuje wszystkie obowiązki nałożone na niego przez
Konstytucję oraz ustawy" (art. 77). Pozycja ustrojowa prezydenta
przewiduje więc dla niego rolę
TZZ
"Wojciech "Kręcisz
KepuDlika Litewska
IZ J
klasycznej głowy państwa, jak również poprzez odwołanie się do ogólnej
konstrukcji dualistycznej egzekutywy - organu władzy wykonawczej.
Szczególnie istotne znaczenie posiada tryb obsadzania urzędu, który
przyczynia się do wzmocnienia politycznej i prawnej legitymacji tego
urzędu oraz jego autorytetu ustrojowego. Konstytucja jednoznacznie
wypowiada się w kwestii apolityczności prezydenta oraz jego neutralności
politycznej, kreując go na gwaranta stabilności funkcjonowania państwa.
Prezydent nie może piastować mandatu przedstawicielskiego, jak również
innych stanowisk, a ponadto osoba wybrana na ten urząd zobowiązana jest
do zawieszenia swojej działalności w partiach i organizacjach
politycznych. Wyrazem pozycji ustrojowej prezydenta i realizowanych przez
niego funkcji jest to, iż korzysta on z przywileju nietykalności: „Osoba
Prezydenta Republiki jest nietykalna. W okresie wykonywania swych
obowiązków nie może on być aresztowany ani pociągnięty do
odpowiedzialności karnej albo administracyjnej" - stanowi to immunitet
czasowy. Konstytucyjnym przywilejem jest również przysługująca mu
rezydencja.
Pozycję ustrojową prezydenta wyznaczają też zasady jego
odpowiedzialności. Czerpiąc z tradycji systemu parlamentarno-
gabinetowego, ustrojodawca litewski uwolnił prezydenta od
odpowiedzialności parlamentarnej za akty urzędowe - jest on politycznie
nieodpowiedzialny. Nie oznacza to jednak, iżby w ogóle nie ponosił żadnej
odpowiedzialności. Ponosi on przed Sejmem odpowiedzialność konstytucyjną
za poważne naruszenie konstytucji, złamanie przysięgi lub przestępstwo.
Prezydent Republiki wybierany jest przez naród w wyborach powszechnych,
równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym, bezwzględną większością
głosów na 5-letnią kadencję. Ta sama osoba może być wybrana na urząd
prezydenta nie więcej niż dwa razy z rzędu.
Wybory prezydenckie zarządzane są przez Sejm i przeprowadzane w ostatnią
niedzielę, na dwa miesiące przed upływem kadencji poprzedniego
prezydenta. Prezydent elekt rozpoczyna pełnienie swoich obowiązków
(obejmuje urząd) następnego dnia rano po wygaśnięciu kadencji
ustępującego Prezydenta Republiki i po złożeniu przysięgi.
Konstytucja wyraźnie odróżnia prezydenckie wybory zwyczajne i
przedterminowe. Podczas gdy wybory zwyczajne przewidziane są jako
normalny tryb obsadzania urzędu w związku z upływem kadencji, to wybory
przedterminowe - nosząc wszelkie cechy wyjątkowości - mają ścisły związek

ze wzajemnymi relacjami na płaszczyźnie prezydent-Sejm, jak również z
czasem trwania pełnomocnictw parlamentu i czasem trwania kadencji
prezydenta. Zgodnie z przepisem art. 87 Konstytucji, w razie zarządzenia
przez prezydenta wyborów przedterminowych do Sejmu nowo wybrany
parlament, w ciągu 30 dni od dnia pierwszego posiedzenia, większością 3/5
głosów ogólnej liczby posłów może zarządzić przedterminowe wybory
prezydenckie - ich przeprowadzenie skutkuje opróżnieniem urzędu
prezydenta przed upływem kadencji. Z punktu widzenia ustępującego
prezydenta, moment ich prze-
'
prowadzenia ma istotne znaczenie dla określenia czasu trwania jego
kadencji, na wypadek gdyby wygrał on w wyborach przedterminowych. Jeżeli
do dnia przeprowadzenia wyborów przedterminowych upłynęło więcej niż 3
lata pierwszej kadencji, ponowny wybór uważa się za dokonany na drugą
kadencję, w przeciwnym wypadku ponowny wybór uważa się za dokonany na
pozostały czas pierwszej kadencji. Jeżeli natomiast wybory przedterminowe
były przeprowadzone w czasie drugiej kadencji, ponowny wybór następuje na
pozostały czas kadencji.
Zgodnie z konstytucją opróżnienie urzędu prezydenta następuje wskutek: 1)
upływu czasu, na który został wybrany (upływu kadencji); 2)
przeprowadzenia przedterminowych wyborów prezydenckich; 3) rezygnacji z
zajmowanego urzędu; 4) śmierci; 5) pozbawienia urzędu przez Sejm
(impeachment) większością 3/5 ogólnej liczby posłów, w razie poważnego
naruszenia konstytucji, złamania przysięgi lub popełnienia przestępstwa;
6) podjęcia przez Sejm większością 3/5 ogólnej liczby posłów (po
zasięgnięciu opinii Sądu Konstytucyjnego) uchwały o niezdolności
prezydenta do sprawowania urzędu z uwagi na stan zdrowia. Wskazane
okoliczności stanowią katalog trwałych, nieodwracalnych przeszkód w
sprawowaniu urzędu. W takich sytuacjach, jak również w czasie faktycznej,
przejściowej niemożności sprawowania urzędu - choroba, pobyt za granicą -
Przewodniczący Sejmu czasowo (przejściowo) zastępuje prezydenta,
przejmując jego wszystkie obowiązki, z wyjątkiem prawa do zarządzenia
przedterminowych wyborów do Sejmu oraz dymisjonowania i mianowania
ministrów bez zgody Sejmu. W razie opróżnienia urzędu Prezydenta Sejm
niezwłoczne, nie później niż w ciągu 10 dni, zarządza wybory
prezydenckie, które powinny się odbyć nie później niż w ciągu 2 miesięcy.
Jeżeli zaistniałyby przeszkody w podjęciu stosownej decyzji przez Sejm,
wybory prezydenckie może zarządzić rząd.
2. KOMPETENCJE PREZYDENTA
Analiza szczegółowych przepisów konstytucji pozwala wyodrębnić trzy grupy
kompetencji prezydenta, realizowanych w trzech płaszczyznach, tj. w
relacjach: 1) z Sejmem, 2) z rządem, 3) z judykatywą.
Ad 1. W grupie uprawnień Prezydenta Republiki wobec Sejmu zwraca
zwłaszcza uwagę wpływ na stanowienie prawa. Udział prezydenta w
realizowaniu przez parlament funkcji ustawodawczej, jakkolwiek nie jest
nieograniczony, to jednak ma istotne znaczenie.
W nieograniczonym co do zasady zakresie przedmiotowym (wyjątek stanowią
projekty ustaw o zmianie konstytucji oraz budżetu), jak również na takich
samych równych zasadach jak inne uprawnione podmioty, prezydent korzysta
z prawa inicjatywy ustawodawczej. Szczególnie istotne są jego uprawnienia
na ostatnim etapie postępowania ustawodawczego - podpisanie i zarządzenie
opublikowania ustawy uchwalonej przez Sejm. Ustawę uchwaloną przez Sejm
prezydent podpisuje
Wojciech Kręcisz
i zarządza jej opublikowanie w ciągu 10 dni od jej otrzymania, chyba że z
umotywowanym wnioskiem zwróci ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia.
Sądząc z przepisu art. 72 ust. 2 Konstytucji, wniosek ten zawierać może
także propozycje poprawek oraz uzupełnień do uchwalonej ustawy9. Weto

prezydenta nie ma charakteru absolutnego. Nie dość, że prezydent nie może
z niego korzystać w stosunku do ustaw przyjętych w referendum (w takim
wypadku jest on bowiem zobowiązany do podpisania i opublikowania ustawy w
ciągu 5 dni), to ponadto weto może być odrzucone, gdy za ustawą w jej
pierwotnym brzmieniu głosowało więcej niż 1/2 ogólnej liczby członków
Sejmu (w wypadku ustaw konstytucyjnych 3/5), chyba że izba zwykłą
większością głosów przyjęła poprawki proponowane przez prezydenta. Tak
uchwaloną ustawę prezydent jest zobowiązany podpisać nie później niż w
ciągu 3 dni i zarządzić niezwłocznie jej opublikowanie.
Ponadto prezydent korzysta z konkretnych uprawnień w zakresie odnoszącym
się do trybu funkcjonowania izby. Zarządza on wybory zwyczajne oraz
przedterminowe do Sejmu. Posiada również prawo do zwoływania
nadzwyczajnych sesji Sejmu. Oficjalną formą komunikowania się z Sejmem są
coroczne orędzia o stanie Litwy oraz o wewnętrznej i zagranicznej
polityce Republiki Litewskiej.
Ad 2. Analiza konstytucyjnych kompetencji prezydenta w jego relacjach z
rządem wskazuje na ich stosunkowo dużą wieloaspektowość. Są wśród nich
takie, które odnoszą się do kwestii tworzenia rządu, jak również i takie,
które w kontekście przepisów ustawy zasadniczej, określających pozycję
ustrojową prezydenta oraz jego zadania, wskazują na konkretne uprawnienia
prezydenta - realizowane wspólnie z rządem bądź samodzielnie - zwłaszcza
w sferze polityki zagranicznej oraz zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi,
obronności i bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa.
Na podstawie konstytucji Prezydent Republiki powołuje premiera,
powierzając mu misję utworzenia rządu. Jego decyzja musi uwzględniać
układ sił panujący w izbie, co wyraża się zwłaszcza w tym, iż powołanie
premiera następuje za zgodą Sejmu, który może zaakceptować lub odmówić
akceptacji dla kandydatury prezydenta. Premier tworząc rząd, przedstawia
jego skład personalny do zatwierdzenia prezydentowi, ubiegając się
następnie, po przedstawieniu izbie programu rządu, o wotum zaufania.
Wyraźnie więc widoczna jest komplementarność działań prezydenta i Sejmu
na etapie tworzenia rządu - powstający rząd musi bowiem posiadać zarówno
poparcie prezydenta, jak i parlamentu. Brak kompromisu w tej mierze -
nie-udzielenie rządowi wotum zaufania - może skutkować zarządzeniem przez
prezy-
9 W związku z tym, iż uważa się, że z prawa weta prezydent powinien
korzystać w sposób powściągliwy, zwraca uwagę nowa forma oddziaływania
prezydenta na parlament w procesie ustawodawczym. Jej prekursorem jest V.
Adamkus, który np. w marcu 1998 roku zwrócił się do Sejmu z oficjalnym
listem, w którym w umotywowany sposób uzasadnił swój sprzeciw wobec
proponowanych zmian do ustawy o przedsiębiorstwach.
Republika Litewska
denta przedterminowych wyborów do parlamentu, co stanowi wyraz realizacji
przez prezydenta funkcji z zakresu arbitrażu politycznego.
Działając na wniosek premiera, prezydent dokonuje również zmian w
składzie personalnym rządu.
Jakkolwiek tylko formalny charakter mają uprawnienia prezydenta,
odnoszące się do przyjmowania dymisji rządu oraz poszczególnych jego
członków, w warunkach określonych przepisami art. 101 ust. 2, 3, 4 oraz
92 ust. 4, to jednak zwrócić należy uwagę na to, iż podejmując działania
- zwłaszcza w płaszczyźnie politycznej i medialnej - prezydent jest w
stanie wymusić podanie się premiera do dymisji.10 Warto też przypomnieć,
iż działając na wniosek rządu, któremu Sejm uchwalił wotum nieufności,
prezydent realizując funkcję z zakresu arbitrażu politycznego, może
zarządzić przedterminowe wybory parlamentarne i opowie się w konflikcie
między Sejmem a rządem - po stronie rządu.
Wśród uprawnień prezydenta przysługujących mu w sferze polityki
zagranicznej zwrócić należy uwagę na to, iż zgodnie ze stosunkowo ogólnym

przepisem art. 84 pkt l, tylko i wyłącznie prezydent rozstrzyga o
ważniejszych jej problemach11, jakkolwiek politykę zagraniczną państwa
prowadzi wraz z rządem. Na wniosek rządu prezydent mianuje i odwołuje
przedstawicieli Republiki Litewskiej w innych państwach i przy
organizacjach międzynarodowych, przyjmuje listy uwierzytelniające i
odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli państw obcych, nadaje
najwyższe stopnie dyplomatyczne i tytuły specjalne. Ponadto podpisuje
umowy międzynarodowe i przedkłada je Sejmowi do ratyfikacji. W tej mierze
zwraca uwagę prawo prezydenta do wystąpienia do Sądu Konstytucyjnego o
wydanie opinii w sprawie zgodności z konstytucją umów międzynarodowych.
W zakresie odnoszącym się do zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi,
obronności i bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, podkreślić należy, iż
naczelnym wodzem Sił Zbrojnych państwa jest Prezydent Republiki. W tej
mierze, jego zwierzchnictwo wyraża się w mianowaniu i odwoływaniu dowódcy
wojska za zgodą Sejmu oraz w nadawaniu wyższych stopni wojskowych.
Prezydent kieruje Radą Obrony Państwa, w skład której, oprócz niego,
wchodzą premier, Przewodniczący Sejmu, minister obrony kraju i dowódca
wojska. Rada Obrony Państwa jest organem doradczym i koordynacyjnym w
kwestiach polityki obronnej. W razie zbrojnej na-
10 Tak było w przypadku prezydenta A. Brazauskasa, który w związku z tzw.
„aferą bankową" doprowadził 8 lutego 1996 roku do dymisji rządu A.
Slażeviciusa oraz prezydenta V. Adamkusa, który na wiosnę 2000 roku
doprowadził do dymisji rządu G. Yagnoriusa.
11 W okresie prezydentury A. Brazauskasa praktyka odbiegała od
postanowień konstytucji, gdyż w istocie rzeczy polityka zagraniczna
samodzielnie prowadzona była przez ministra spraw zagranicznych, który
podczas oficjalnych wizyt w Europie Zachodniej, Środkowej oraz w USA, a
także w zakresie lobbowania na rzecz stowarzyszenia Litwy z NATO,
zdecydowanie zdystansował urzędującego prezydenta.
Wojciech Kręcisz
iii
paści, zagrożenia suwerenności państwa, integralności jego terytorium
prezydent podejmuje decyzje w sprawach obrony przed zbrojną agresją,
wprowadzenia stanu wojennego oraz mobilizacji, przedkładając je do
zatwierdzenia Sejmowi na najbliższym posiedzeniu, a między sesjami
niezwłocznie zwołuje sesję nadzwyczajną.
W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju lub spokoju społecznego, w
okresie między sesjami Sejmu i w przypadkach niecierpiących zwłoki,
prezydent może podjąć decyzję o wprowadzeniu na terytorium całego państwa
lub jego części stanu wyjątkowego, zwołując jednocześnie nadzwyczajną
sesję Sejmu. Decyzja prezydenta podlega zatwierdzeniu przez parlament.
Realizując swoje kompetencje w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa
wewnętrznego państwa, prezydent za zgodą Sejmu mianuje i zwalnia szefa
służby bezpieczeństwa.
Ad 3. Kompetencje prezydenta wobec władzy sądowniczej mają zasadniczo
charakter kreacyjny. Prezydent przedstawia Sejmowi kandydatury sędziów
Sądu Najwyższego, a po nominowaniu ich przez Sejm przedstawia izbie
kandydaturę przewodniczącego Sądu Najwyższego. Ponadto mianuje sędziów
Sądu Apelacyjnego i po ich zaakceptowaniu przez Sejm mianuje spośród nich
przewodniczącego Sądu Apelacyjnego; mianuje także sędziów sądów
apigardowych i apilinkowych oraz ich przewodniczących. Prezydent posiada
też prawo do występowania do Sejmu z wnioskami o odwołanie sędziów. W
sferze uprawnień kreacyjnych mieści się też przedstawianie Sejmowi
kandydatur trzech sędziów Sądu Konstytucyjnego, a następnie
przedstawianie kandydatury przewodniczącego Sądu Konstytucyjnego.
Korzystając z tradycyjnych uprawnień głowy państwa, prezydent stosuje
prawo łaski wobec skazanych. Może on również, jakkolwiek w ograniczonym
zakresie, inicjować kontrolę konstytucyjności prawa poprzez występowanie

do Sądu Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z konstytucją bądź ustawami
aktów normatywnych rządu, jak również o wydanie opinii w sprawie
zgodności z konstytucją umów międzynarodowych.
Poza wyżej wskazanymi uprawnieniami, prezydent korzysta również z innych,
niemieszczących się w powyższej systematyce. Należy do nich powoływanie i
odwoływanie wskazanych w ustawach urzędników państwowych; przedstawianie
Sejmowi kandydatur na stanowiska kontrolera państwowego i
przewodniczącego Zarządu Banku Litwy, w tym występowanie z wnioskiem o
udzielenie im przez Sejm wotum nieufności; nadawanie obywatelstwa
Republiki Litewskiej czy przyznawanie nagród państwowych.
Realizując swoje kompetencje, prezydent wydaje akty prawne w formie
zarządzeń. Zasadniczo, sądząc zwłaszcza z przepisu art. 85, akty
prezydenta mają charakter uprawnień osobistych - prerogatyw. Spośród 24
aktów prezydenta, jedynie 4 z nich podlegają kontrasygnacie premiera lub
właściwego ministra.
KepuDiiKa urewsKa
VII. RZĄD
1. STATUS USTROJOWY RZĄDU (FUNKCJE I ZADANIA)
Kolegialnym organem dualistycznej egzekutywy jest rząd. Do jego zadań
należy prowadzenie polityki państwa i kierowanie administracją rządową. W
świetle przepisu art. 94 Konstytucji do zadań rządu należy pięć
zasadniczych kwestii.
Po pierwsze, rząd realizuje ogólne kierownictwo państwem, co wyraża się w
zarządzaniu sprawami kraju, strzeżeniu nienaruszalności terytorialnej i
gwarantowaniu bezpieczeństwa państwa oraz porządku publicznego. W ramach
wskazanej funkcji rządzenia, rząd korzysta z prawa inicjatywy
ustawodawczej, realizując w ten sposób - przy poparciu większości
parlamentarnej - swój program. Mieści się w tym również funkcja
wykonawcza. Rząd odpowiada bowiem za realizację ustaw i uchwał Sejmu, jak
również zarządzeń prezydenta. W ramach ogólnego kierownictwa państwem, w
zakresie dotyczącym ochrony porządku konstytucyjnego, mieszczą się też
szczegółowe kompetencje rządu, zwłaszcza zaś prawo wnioskowania do Sądu
Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z konstytucją ustawy bądź innego
aktu normatywnego Sejmu oraz z konstytucją i ustawami aktu normatywnego
prezydenta. Ponadto w razie opróżnienia urzędu prezydenta, gdy Sejm nie
zarządzi wyborów prezydenckich, decyzję w tym przedmiocie podejmuje rząd.
Po drugie, do zadań rządu należy kierowanie administracją rządową. Rząd
koordynuje działalność ministerstw i urzędów państwowych, wnosi o ich
tworzenie, jak również likwidację oraz nadaje statuty.
Po trzecie, do zadań rządu należy sfera finansów i majątku państwa.
Obowiązkiem rządu w tym zakresie jest zwłaszcza przygotowanie i
przedłożenie Sejmowi budżetu państwa oraz kierowanie jego wykonaniem.
Po czwarte, do rządu należy polityka zagraniczna, którą prowadzi wraz z
prezydentem. W tym jednak zakresie dla prezydenta konstytucja zastrzega
rozstrzyganie ważniejszych problemów, czyli innymi słowy ogólne
kierownictwo w tej sferze. Rząd zaś nawiązuje stosunki dyplomatyczne,
utrzymuje kontakty z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.
Po piąte, do zadań rządu należy też nadzór nad konstytucyjnością
działalności samorządów.
2. TRYB POWOŁYWANIA, DYMISJA, SKŁAD RZĄDU
Na gruncie konstytucji litewskiej proces tworzenia rządu nawiązuje do
mechanizmu ustrojowego systemu parlamentarno-gabinetowego. Ustrojodawca
litewski poddał go jednak pewnej weryfikacji, mocno akcentując
komplementarność działań prezydenta i parlamentu. Zgodnie z przepisem
art. 92 ust. l, prezydent powo-
IZO
Wojciech Kręcisz

łuje premiera, powierzając mu tym samym misję utworzenia rządu. Decyzja
prezydenta w tym zakresie musi uwzględniać układ sił panujący w izbie.
Wyraża się to nie tyle w związaniu prezydenta konwenansem konstytucyjnym,
nakazującym powołanie premiera spośród większości parlamentarnej, ile w
tym, iż skuteczność decyzji prezydenta o powołaniu premiera uzależniona
jest od zgody Sejmu. Parlament może bowiem zaakceptować lub odmówić
akceptacji dla kandydatury wysuniętej przez prezydenta. Powołany przez
prezydenta (za zgodą Sejmu) premier przystępuje do kreowania składu
personalnego swojego rządu, uwzględniając oczywiście w tym zakresie układ
sił w Sejmie, w tym również ewentualność tworzenia rządu koalicyjnego.
Oprócz ograniczeń natury politycznej, nie bez znaczenia są również
ograniczenia natury prawnej, które musi uwzględniać premier. Zgodnie z
konstytucją, członek rządu nie może pełnić żadnych innych funkcji z
wyboru bądź mianowania, ani też pracować w przedsiębiorstwach,
instytucjach handlowych lub innych instytucjach, bądź zakładach
prywatnych, ani otrzymywać jakiegokolwiek innego wynagrodzenia oprócz
przewidzianego z racji sprawowania obowiązków w rządzie oraz
wynagrodzenia za pracę twórczą - zakaz niepołączalności członkostwa w
rządzie nie dotyczy mandatu poselskiego. Misję tworzenia rządu wieńczy
wniosek premiera adresowany do prezydenta o powołanie poszczególnych
ministrów, czyli o zatwierdzenie składu rządu. Misja tworzenia rządu musi
być zakończona nie później niż w terminie 15 dni od powołania premiera.
Zgodnie bowiem z przepisem art. 92 ust. 3 premier, nie później niż w
ciągu 15 dni od swojego powołania, zobowiązany jest przedstawić Sejmowi
utworzony przez siebie i zatwierdzony przez prezydenta rząd oraz jego
program. Prezentacja składu personalnego i programu rządu jest warunkiem
uzyskania inwestytury do rządzenia, udzielanej w trybie wotum zaufania:
„Nowy Rząd otrzymuje prawo działania, jeżeli uczestniczący w posiedzeniu
Sejmu członkowie Sejmu większością głosów zaaprobują jego program".
Konstytucyjny tryb powoływania rządu wskazuje, iż warunkiem jego
powstania jest komplementarność działań prezydenta i Sejmu. Brak
kompromisu w tej mierze - jeżeli Sejm w ciągu 30 dni od przedstawienia mu
programu nowego rządu nie podjął uchwały w tym zakresie albo jeżeli w
ciągu 60 dni od pierwszego przedstawienia programu dwukrotnie go odrzucił
- może skutkować zarządzeniem przez prezydenta przedterminowych wyborów
do parlamentu.
Zmiany w składzie personalnym rządu są dokonywane przez prezydenta, który
na wniosek premiera mianuje i odwołuje ministrów. Może się jednak okazać,
iż wskutek dokonywanych zmian personalnych rząd istotnie się zmieni w
stosunku do składu, w jakim powstał, i to do tego stopnia, że nie będzie
rządem, któremu Sejm w jego pierwotnym składzie udzielił wotum zaufania.
Konstytucja przewiduje więc, że jeżeli dojdzie do zmiany ponad połowy
ministrów, w stosunku do składu w jakim rząd powstał, musi on ubiegać się
ponownie o wotum zaufania, w przeciwnym wypadku jest zobowiązany podać
się do dymisji. W praktyce sytuacja tego rodzaju może rodzić pewne
problemy, zwłaszcza gdy zmiana składu rządu nie jest re-
T^epuEIilca Litewska
zultatem zmiany układu politycznego (koalicyjnego), a wynika ze zmiany
ustawodawstwa wyrażającej się w łączeniu lub znoszeniu ministerstw12.
Misję rządu kończy jego dymisja składana prezydentowi. Przypadki
zobowiązujące rząd do złożenia dymisji precyzyjnie określone są w
konstytucji. Rząd zobowiązany jest do złożenia dymisji: 1) po wyborach do
Sejmu; 2) jeżeli program nowo utworzonego rządu dwa razy z rzędu nie
uzyska aprobaty Sejmu (odmowa udzielenia wotum zaufania); 3) jeżeli Sejm
większością głosów ogólnej liczby członków Sejmu wyrazi wotum nieufności
rządowi albo premierowi; 4) jeżeli premier poda się do dymisji; 5) jeżeli
rząd, w razie zmiany więcej niż połowy swoich członków, nie odnowi wotum
zaufania. Ponadto, rząd zgodnie z przepisem art. 101 ust. 3 pkt 3, podaje

się do dymisji w razie śmierci premiera oraz po wyborze Prezydenta
Republiki (art. 92 ust. 4)13-
Rząd jest kolegialnym organem egzekutywy, a konstytucyjną zasadą
towarzyszącą funkcjonowaniu rządu i trybu podejmowania decyzji jest
kolegialność. Zasada ta determinuje zasadniczo równy status prawny
członków rządu, jakkolwiek to premier kieruje jej pracami i reprezentuje
rząd. W świetle regulacji konstytucyjnej nie wydaje się jednak, iżby
premier był typowym pńmus inter pares. Jego pozycja ustrojowa jest
silniejsza. Niezależnie od tego, że reprezentuje rząd i kieruje jego
pracami, to ponadto ma istotny wpływ na kształt tworzonego rządu, którego
członkowie bezpośrednio mu podlegają. Wyrazem tej podległości jest
decydowanie przez premiera o zmianach w składzie personalnym rządu. Nie
bez znaczenia dla pozycji ustrojowej premiera jest tryb jego powoływania
i odwoływania - decyzję podejmuje prezydent za zgodą parlamentu. W tym
kontekście poparcie większości parlamentarnej, na wypadek konfliktu z
prezydentem, gwarantuje premierowi stosunkowo dużą niezależność.
Wyrazem obowiązywania zasady kolegialności jest przepis art. 95: „Rząd
Republiki Litewskiej rozstrzyga sprawy zarządzania państwem na
posiedzeniach w drodze decyzji podejmowanych większością głosów
wszystkich członków Rządu [...]". Zasada kolegialności rozwijana jest w
regulaminie pracy rządu - decyzje zapadają większością głosów, w
obecności co najmniej połowy składu rządu, a głosowanie (jawne)
zarządzane jest w sytuacji wystąpienia różnicy zdań lub na wniosek
jednego z mini-
12 Problem tego rodzaju, na który nałożyła się także kwestia
legitymizowania rządu w takim samym składzie po wyborach prezydenckich,
powstał w 1998 roku - doszło do likwidacji jednego i połączenia dwóch
dotychczas odrębnych ministerstw.
13 Nie ma żadnych przeszkód ku temu, iżby nowo wybrany prezydent
powierzył ustępującemu premierowi ponownie misję tworzenia rządu, a w
konsekwencji, aby zatwierdził pierwotny skład rządu. Obowiązek podania
się rządu do dymisji po wyborze Prezydenta Republiki w istotny sposób
podkreśla szczególne, funkcjonalne związki między prezydentem a rządem -
jako organami dualistycznej egzekutywy. Wydaje się to przekonywać o
rzeczywistym obowiązywaniu w konstytucji litewskiej elementów
prezydencjalizmu, zwłaszcza zaś o tym, iż rząd powinien posiadać obok
zaufania parlamentu, również zaufanie prezydenta wybieranego w
powszechnych wyborach.
T30
Wojciech Kręcisz
strów; przy równomiernym rozłożeniu się głosów rozstrzyga głos premiera,
a w razie braku wyraźnego sprzeciwu decyzje zapadać mogą przez aklamację.
Zgodnie z przepisem art. 91 Konstytucji, rząd tworzą premier i
ministrowie. Przepis ten określa obligatoryjny i - jak się okazuje -
jedyny skład rządu. W tym zakresie zwraca uwagę brak podstaw do
powoływania wicepremiera. Zastępstwo premiera regulowane jest w sposób
nłeprzewidujący stanowiska i funkcji wiceszefa rządu. Jeżeli premiera nie
ma lub jeżeli nie może pełnić swoich obowiązków, prezydent - na wniosek
premiera, a w braku takiego wniosku z urzędu - powierza pełnienie jego
obowiązków jednemu z ministrów na czas nie dłuższy niż 60 dni.
W zakresie odnoszącym się do pozostałych członków rządu - ministrów -
zwrócić należy uwagę na następujące kwestie. Sądząc z treści przepisu
art. 91 „ministrowie", wydaje się, iż nie różnicuje on charakteru i
statusu członków rządu poprzez wyodrębnienie tzw. ministrów resortowych,
kierujących określonym działem administracji oraz tzw. ministrów bez
teki. Niemniej jednak w konfrontacji z art. 96 ust. 2, w którym
ustawodawca posługuje się określeniem „ministrowie kierujący powierzonymi
im działami administracji państwowej", a contrario można uzasadnić

powoływanie w skład rządu zarówno ministrów resortowych, jak i ministrów
bez teki. W pierwszym wypadku ich liczba determinowana jest obowiązującą
ustawą o rządzie, w świetle której przewiduje się działanie 18 resortów.
Jest to więc układ zamknięty, wymagający dla swojej zmiany ingerencji ze
strony Sejmu. W przypadku zaś ministrów bez teki decydujące znacznie ma
układ polityczny w parlamencie. Konstytucja nie przewiduje jako członków
rządu żadnej kategorii wiceministrów czy kierowników ministerstw
zastępujących szefa resortu - ministra. Czasowe zastępstwo ministra
realizuje się poprzez wyznaczenie przez premiera do kierowania
ministerstwem innego członka rządu.
3. PROBLEMATYKA ODPOWIEDZIALNOŚCI RZĄDU
Konsekwencją przyjętego systemu rządów jest to, iż rząd ponosi polityczną
odpowiedzialność przed Sejmem.
Odpowiedzialność rządu przed parlamentem, zgodnie z konstytucją,
realizowana być może w trybie instytucji odmowy udzielenia wotum zaufania
lub udzielenia wotum nieufności. W każdym z tych przypadków rząd
zobowiązany jest podać się do dymisji.
O wotum zaufania zabiega rząd na etapie jego tworzenia, kiedy po
powołaniu przez prezydenta ubiega się o zaaprobowanie swojego programu.
Podobnie jest w sytuacji, gdy zmiany personalne w składzie rządu obejmą
swoim zakresem ponad połowę pierwotnego jego składu. We wskazanych
przypadkach odmowa udzielenia wotum zaufania, uchwałą podjętą większością
głosów, obliguje rząd do złożenia dymisji.
Republika Litewslća"
Instytucja wotum nieufności zmierza wprost do realizacji przez Sejm
(większość parlamentarną) politycznej odpowiedzialności rządu. Z
przepisów konstytucji wynika, iż odpowiedzialność ta ma charakter zarówno
solidarny, jak i indywidualny. W zakresie odnoszącym się do
odpowiedzialności solidarnej, dezaprobata Sejmu może być skierowana
zarówno przeciwko całemu rządowi, jak również przeciwko premierowi. W
obydwu przypadkach wyrażenie przez izbę w tajnym głosowaniu -większością
głosów ogólnej liczby posłów - wotum nieufności zobowiązuje rząd do
złożenia dymisji. W podobnym trybie izba podejmuje decyzję w sprawie
udzielenia wotum nieufności ministrowi, który zobowiązany jest do
złożenia dymisji.
Problematyka odpowiedzialności rządu, w świetle szczegółowych przepisów
konstytucji, skłania do refleksji na temat, czy realizowany w trybie
wotum nieufności lub odmowy wotum zaufania reżim odpowiedzialności
parlamentarnej jest jedynym, jakiemu podlegają członkowie rządu. W
świetle przepisu art. 96 ust. 2 mamy do czynienia z równoległą
odpowiedzialnością polityczną ministrów, którą ponoszą przed prezydentem
- „Ministrowie kierujący powierzonymi im działami administracji
państwowej ponoszą odpowiedzialność przed Sejmem i Prezydentem Republiki,
a bezpośrednio podlegają Premierowi". Zasada ta odnosi się do ministrów
kierujących powierzonym im działem administracji, z czego a contrario
można wnosić, iż nie dotyczy ona ministrów bez teki, co sugerować może
brak równoprawności członków rządu. Skoro jednak personalne decyzje
prezydenta w tym zakresie uzależnione są od wniosku premiera, to
stosowanie przepisów art. 96 ust. 2 i 84 pkt 9 może skutkować sporem
kompetencyjnym między premierem a prezydentem.
Wspomnieć też należy o tym, że premier oraz ministrowie korzystają z
immunitetu. Bez zgody Sejmu, a w okresach międzysesyjnych bez zgody
prezydenta, nie mogą być oni pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani
aresztowani, nie może też być w żaden inny sposób ograniczana ich
wolność.
VIII. SĄD KONSTYTUCYJNY
Zgodnie z art. l ust. 3 ustawy z dnia 3 lutego 1993 roku o Sądzie
Konstytucyjnym: „Sąd Konstytucyjny jest sądem samodzielnym i niezależnym,

sprawującym władzę sądowniczą w trybie określonym przez Konstytucję
Republiki Litewskiej i niniejszej ustawy". Jednocześnie ustawa rozwijając
postanowienia konstytucji, stanowi, iż zapewnia on nadrzędność
konstytucji w systemie prawnym i praworządność konstytucyjną.
Sąd Konstytucyjny składa się z 9 sędziów. Na dziewięcioletnią kadencję
mianuje ich Sejm, w równej liczbie (tj. po trzech) spośród kandydatów
zgłaszanych przez Prezydenta, Przewodniczącego Sejmu i Przewodniczącego
Sądu Najwyższego. Co
Republika Litewska
133
trzy lata dochodzi do odnowienia 1/j składu Sądu. Przewodniczącego Sądu
Konstytucyjnego mianuje Sejm na wniosek prezydenta14.
Podstawowe znaczenie dla zasad funkcjonowania i organizacji Sądu
Konstytucyjnego ma zasada niezawisłości sędziów - w pełnieniu swoich
obowiązków są oni niezawiśli od jakichkolwiek instytucji państwowych,
osób bądź organizacji i kierują się wyłącznie Konstytucją Republiki
Litewskiej. Jej konsekwencją jest zakaz ingerencji władzy państwowej i
instytucji administracyjnych, posłów i innych osób urzędowych, partii
politycznych, organizacji politycznych i społecznych, a także obywateli w
działalność sędziów i sądu15. Do rangi konstytucyjnej podniesione zostały
również gwarancje niezawisłości sędziowskiej. Po pierwsze, chodzi o
kwalifikacje niezbędne do mianowania na stanowisko sędziego SK, a są to:
obywatelstwo litewskie, nieposzlakowana reputacja, wyższe wykształcenie
prawnicze, nie krótszy niż dziesięcioletni staż pracy sędziowskiej lub
naukowo-dydaktycznej w dziedzinie prawa. Gwarancją niezawisłości sędziów
jest zasada kadencyjności, której towarzyszy zakaz ponownej reelekcji.
Ponadto sędziowie SK korzystają z przywileju nietykalności osobistej na
zasadach przysługujących posłom. Z ustawy o Sądzie Konstytucyjnym wynika,
iż sędzia jest nietykalny i nie może być pociągnięty do odpowiedzialności
karnej, aresztowany lub w inny sposób ograniczony w wolności osobistej
bez zgody Sądu Konstytucyjnego. Zasadą gwarantującą niezawisłość
sędziowską jest niepołączalność stanowiska sędziego z innymi stanowiskami
pochodzącymi z wyboru lub nominacji, zatrudnieniem w jakiejkolwiek
instytucji oraz z jakąkolwiek uboczną działalnością, z wyjątkiem pracy
naukowej i twórczej. Łączy się z tym również ograniczenie prowadzenia
działalności politycznej. Sędziowie SK są również nieusuwalni. Ich
pełnomocnictwa wygasają wskutek: upływu kadencji, śmierci, zrzeczenia się
stanowiska, niemożności wykonywania obowiązków z powodu stanu zdrowia,
złożenia ze stanowiska przez Sejm w trybie odpowiedzialności
konstytucyjnej. Gwarancją niezawisłości sędziów SK jest również
odpowiednie uposażenie oraz zaopatrzenie emerytalne.
Podstawową funkcją Sądu Konstytucyjnego jest kontrola konstytucyjności
prawa, realizowana poprzez orzekanie w sprawach zgodności z konstytucją
ustaw i innych aktów normatywnych uchwalonych przez Sejm, jak również
orzekanie o zgodności z konstytucją i ustawami aktów normatywnych
prezydenta oraz rządu. Sąd Konstytucyjny w przedmiocie kontroli
konstytucyjności prawa orzeka na wniosek. Podmiotami generalnie
legitymowanymi do inicjowania postępowania przed SK są: odnośnie do
ustawy lub innego aktu normatywnego uchwalonego
14 Pierwszy skład Sądu Konstytucyjnego ukonstytuowany został 9 marca 1993
roku, a pierwsza sprawa, która trafiła na wokandę SK, rozpatrzona została
15 września 1993 roku.
15 Według ustawy o SK wiece, pikiety i inne działania odbywające się w
odległości nie większej niż 100 m od siedziby sądu lub w jego budynku,
jeżeli zmierzają do wywarcia wpływu na sędziów lub sąd, uznawane są za
ingerencję w działalność sędziów lub SK.
przez Sejm - rząd, grupa co najmniej 1/5 ogólnej liczby posłów, sądy; co
do aktów normatywnych prezydenta - grupa co najmniej 1/5 ogólnej liczby

posłów, sądy; co do aktów normatywnych rządu - grupa co najmniej 1/5
ogólnej liczby posłów, prezydent, sądy. W kontekście zróżnicowania
kompetencyjnego poszczególnych podmiotów do występowania z wnioskami do
SK, widoczne jest ograniczenie uprawnień prezydenta, jakkolwiek obok
Sejmu ma on prawo występowania do SK z wnioskiem o wydanie opinii w
sprawie zgodności z konstytucją umowy międzynarodowej. Zasadą działania
litewskiego SK jest więc zasada skargowości, a jej konsekwencję stanowi
to, że może on odmówić rozpatrzenia sprawy lub wydania opinii, jeżeli
wniosek nie jest oparty na motywach prawnych.
Co'do zasady litewski model kontroli konstytucyjności prawa ma charakter
kontroli abstrakcyjnej, realizowanej w trybie wniosków uprawnionych
podmiotów. Konfrontując ogólny przepis art. 106 ustawy zasadniczej,
wskazujący sądy jako podmioty uprawnione do inicjowania postępowania
przed SK, z przepisem art. 110 i szczegółowymi przepisami rozdziału IV
ustawy o Sądzie Konstytucyjnym, okazuje się, że kontrola konstytucyjności
prawa realizowana jest również w trybie pytań prawnych. Jeżeli przy
rozpatrywaniu konkretnej sprawy ujawnią się uzasadnione wątpliwości co do
zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, mającego
stanowić podstawę rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie, sąd zawiesza
postępowanie i występuje do SK o wydanie rozstrzygnięcia (kontrola
konkretna). Przedmiotem kontroli konstytucyjności aktów prawnych jest
zarówno ich treść oraz zakres regulacji (kontrola materialna), jak i
forma aktu prawnego, tryb jego stanowienia (kontrola formalna). Kontrola
ta obejmuje swoim zakresem akty już obowiązujące (kontrola represyjna). Z
przepisów ustawy wynika jednak, iż w wypadku umów międzynarodowych mogą
one stanowić przedmiot orzekania SK przed ich ratyfikacją. W tej sytuacji
można więc - jak się wydaje - mówić o kontroli prewencyjnej.
Zasadniczo orzeczenia SK mają charakter ostateczny, co wyraża się w
utracie mocy obowiązującej aktu normatywnego - lub jego części - uznanego
za sprzeczny z konstytucją albo z konstytucją i ustawami. Utrata mocy
obowiązującej takiego aktu prawnego następuje z dniem opublikowania
orzeczenia. Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego jest więc ostateczne i
niezaskarżalne (kontrola bezwzględna). Zgodnie z ustawą o SK, wydane
orzeczenia mają moc ustawy i wiążą wszystkie organy władzy, sądy,
wszystkie przedsiębiorstwa, instytucje i organizacje, a także
funkcjonariuszy państwowych i obywateli. Skutkiem orzeczenia SK o
niekonstytucyj-ności aktu prawnego jest adresowany do instytucji i
funkcjonariuszy państwowych nakaz uchylenia wydanych na jego podstawie
aktów wykonawczych lub rozstrzygnięć w nich zawartych.
Wyjątkiem od ostatecznego charakteru orzeczeń SK jest to, iż zgodnie z
ustawą mogą one podlegać swoistej autorewizji. Jeżeli ujawnione zostały
nowe, istotne dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, nieznane w chwili
orzekania albo jeżeli została uchylona norma prawna stanowiąca podstawę
prawną orzeczenia, SK może
Wojciech Kręcisz

z własnej inicjatywy dokonać rewizji wydanego orzeczenia - jest to też
jedyny przypadek działania SK z urzędu. Ostatecznego charakteru nie mają
też orzeczenia Sądu Konstytucyjnego w stosunku do umów międzynarodowych.
W tych sprawach wydaje on opinię, a ostateczne rozstrzygnięcie podejmuje
Sejm (kontrola względna).
Kompetencje SK nie ograniczają się wyłącznie do realizowania kontroli
konstytucyjności prawa. Dodatkowe funkcje litewskiego SK mają charakter
opinio-dawczy.
Niezależnie od tego, że SK wydaje opinię w sprawie zgodności z
konstytucją zawartej umowy międzynarodowej, wydaje on również opinie w
sprawach:

1) naruszenia prawa wyborczego w wyborach parlamentarnych i
prezydenckich;
2) istnienia przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta z uwagi na stan
zdrowia;
3) oceny z punktu widzenia zgodności z konstytucją działań posłów i
funkcjonariuszy państwowych w związku z postawieniem ich w stan
oskarżenia konstytucyjnego.
W sprawach wyborczych Sąd Konstytucyjny wydaje opinię na wniosek
prezydenta albo Sejmu, a w sprawie istnienia trwałej przeszkody w
sprawowaniu urzędu prezydenta ze względu na stan zdrowia, orzeka na
wniosek Sejmu (uchwała podjęta bezwzględną większością ogólnej liczby
posłów).
Wykaz literatury podstawowej
Górecki D., Republika Litewska [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K.
Skotnicki, T. Szymczak, Wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a
wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Slowa-cja, Węgry), Łódź
1996.
Górecki D., Sad Konstytucyjny na Litwie [w:] Sądy konstytucyjne w
Europie, t. Ą - Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, red. J. Trzciński,
Warszawa 2000.
Grajewski K., Status prawny czlonka Sejmu Republiki Litewskiej
(zagadnienia wybrane), „Przegląd Sejmowy" 1995, nr 1.
Konstytucja Republiki Litewskiej, wprowadzenie A. B. Zakrzewski, Warszawa
2000.
Ludwikowska A. M., Sadownictwo konstytucyjne w Europie Srodkowo-
Wschodniej w okresie przekształceń demokratycznych. Studium porównawcze,
Toruń 1997.
Stociokas S., The status of the President in the system of govemment [w:]
Ten Years of the Demokratic Constitutionatism in Central and Eastem
Europę, ed. K. Działocha, R. Mojak, K. Wójtowicz, Lublin 2000.
Szura O., Litwa - przemiany polityczne [w:] Dynamika systemów
politycznych wybranych państw Europy Środkowej i Wschodniej, Katowice
1995.
Ustawa o Sadzie Konstytucyjnym, przekł. S. Patyra, „Przegląd Sejmowy"
1995, nr 3.
Zieliński J., Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Warszawa
2000.
Żilus J., The Constitutional Court of The Republic of Lithuania -
Historical aspects of establishment and its present kgal status, „Journal
of constitutional Law in Eastern and Central Europę" 1994, vol. l, nr 2.
MIROSŁAW GRANAT
Rozdział V
FEDERACJA ROSYJSKA
I. LIKWIDACJA ZSRR
Likwidacja ZSRR została zapoczątkowana - formalnie biorąc - przyjęciem
przez poszczególne republiki związkowe, wchodzące w skład ZSRR,
deklaracji suwerenności. Pierwsze dokonały tego republiki nadbałtyckie:
Estonia (16 listopada 1988), Litwa (18 maja 1989), Łotwa (28 lipca 1989).
Przedmiotem tych aktów było domaganie się reformy państwa związkowego,
równoprawności tworzących go podmiotów i ograniczenia roli tzw. centrum
administracyjnego.
W ślad za republikami bałtyckimi poszły republiki zakaukaskie, Gruzja - 9
marca 1990 i Armenia - 23 sierpnia 1990. O wiele jeszcze bardziej
dotkliwym ciosem dla władz centralnych ZSRR stała się Deklaracja
Suwerenności Republiki Rosyjskiej (12 czerwca 1990), uchwalona przez
Zjazd Deputowanych Ludowych Federacji Rosyjskiej. Po Rosji, analogiczne
deklaracje przyjęły jeszcze następujące republiki: Uzbekistan (12 czerwca
1990), Mołdawia (23 czerwca 1990), Ukraina (16 lipca 1990), Białoruś (27

lipca 1990), Turkmenia (22 lipca 1990), Tadżykistan (25 sierpnia 1990),
Azerbejdżan (23 września 1990) i Kirgizja (12 grudnia 1990).
W wymienionych wyżej aktach republiki głosiły wyższość własnego
ustawodawstwa nad ustawodawstwem ogólnoradzieckim, a także deklarowały
swoją pełną suwerenność. W republikach tych zaczęto przeprowadzać wybory
rad najwyższych. Zaczynały się w ten sposób kształtować różne systemy
polityczne. Oznaczało to dezintegrację jednolitego dotąd systemu
politycznego ZSRR.
Kolejnym krokiem prowadzącym do rozpadu ZSRR było ogłaszanie przez
poszczególne republiki - wiosną 1990 roku - niepodległości i podejmowanie
decyzji o „wychodzeniu" z ZSRR. Jako pierwsze uczyniły to republiki
bałtyckie, które do 1940 roku były suwerennymi i niepodległymi państwami
(zostały one siłą wcielone do ZSRR wskutek paktu Ribbentrop-Mołotow). Tak
więc niepodległość ogłosiły: Litwa (11 marca 1990), Łotwa (4 maja 1990),
Estonia (2 lutego 1990). W kwietniu 1990 roku niepodległość proklamowała
także Gruzja (wcześniej - 9 marca 1990 roku wypowiedziała ona umowę o
utworzeniu ZSRR). Stanowisko tych republik nie było od razu podzielane
przez pozostałe.
Czynnikiem, który przyspieszył rozkład ZSRR, był nieudany pucz o
charakterze prokomunistycznym, kierowany przez wiceprezydenta G. Janajewa
(stanął on na
Mirosław Granat
Federacja Rosyjska
TTT
czele Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego). Pucz ten (18-21 sierpnia
1991) zakończył się fiaskiem, co umocniło reformatorów na czele z B.
Jelcynem (ówczesnym Prezydentem Federacji Rosyjskiej).
Ostatni etap rozpadu ZSRR nastąpił na początku grudnia 1991 roku.
Przywódcy trzech republik (Rosji, Ukrainy i Białorusi) podjęli decyzję o
natychmiastowej likwidacji ZSRR i utworzeniu przez te republiki Wspólnoty
Niepodległych Państw (WNP). W preambule umowy z 8 grudnia 1991 roku
(umowa z Białowieży) stwierdzono, iż „Związek Radziecki - jako podmiot
prawa międzynarodowego i rzeczywistość geopolityczna przestaje istnieć".
25 grudnia 1991 roku urząd swój złożył ówczesny prezydent ZSRR M.
Gorbaczow, zaś 26 grudnia tego roku Rada Republik RN ZSRR podjęła decyzję
o samorozwiązaniu się.
Pozostałe republiki przystąpiły do WNP na spotkaniu w Ałma Acie (21
grudnia 1991). Układ ten podpisali przywódcy 11 byłych republik. W 1993
roku do WNP przystąpiła Gruzja, która początkowo odmówiła przystąpienia
do tej struktury. Do Wspólnoty nie przyłączyły się natomiast trzy państwa
nadbałtyckie, tj. Litwa, Łotwa, Estonia, które już wcześniej zerwały
instytucjonalne więzi z innymi republikami, a ich niepodległość uznały
władze ZSRR we wrześniu 1991 roku. Republika Litwy przyjęła swoją własną
Konstytucję 25 października 1992 roku (została ona przyjęta w
referendum), Łotwa przywróciła w pełni moc obowiązującą Konstytucji z
1922 roku, zaś Estonia przyjęła - w referendum - Konstytucję 28 czerwca
1992 roku (nawiązuje ona w swej preambule do Konstytucji z 1938 roku).
ZSRR przestał więc istnieć po blisko 70 latach istnienia (powstał 30
grudnia 1922) po połączeniu się - utworzonej w 1917 roku - sowieckiej
Rosji z innymi republikami opanowanymi przez bolszewików. Do 1990 roku
ZSRR istniał jako federacja 15 republik związkowych. Do grudnia 1991
roku, czyli do czasu swojej likwidacji, był luźną federacją 12 republik
(gdyż w 1990 roku wystąpiły z niego trzy państwa bałtyckie). \
1. PRÓBY ZMIAN PRAWNOUSTROJOWYCH
Władze centralne - od połowy lat osiemdziesiątych - podejmowały wysiłki
na rzecz reformowania ustroju politycznego ZSRR. Wiązały się one z
prowadzeniem polityki pierestrojki (1985) i gtastnosti (1987). Na fali
takiej polityki partii komunistycznej nastąpiła demokratyzacja życia

politycznego i ustroju państwa. W stosunkach wewnętrznych ograniczono
cenzurę, zaczęto dopuszczać pluralizm w życiu społecznym i politycznym.
Polityka ta miała także swój wymiar w stosunkach zewnętrznych (np.
współpraca z Zachodem, zgoda na zjednoczenie Niemiec).
Podstawą prawną dla prób zdemokratyzowania sowieckiego ustroju
politycznego była nowela z l grudnia 1988 roku do Konstytucji ZSRR
(pochodzącej z 1977 roku), a także uchwalenie ustaw o wyborach
deputowanych ludowych (wprowa-
dziła ona możliwość zgłaszania kilku kandydatów na jedno miejsce), o
głosowaniu ogólnonarodowym (referendum), jak i ustawy o urzędzie
prezydenta.
Na mocy noweli do konstytucji powołany został Zjazd Deputowanych Ludowych
- jako najwyższy organ ustawodawczy. Zbierał się on raz do roku i z racji
swej liczebności (2250 deputowanych) oraz charakteru przypominał wiec, a
nie organ o charakterze parlamentu. Ze składu Zjazdu wybierano Radę
Najwyższą ZSRR jako organ stale pracujący, sprawujący funkcję
ustawodawczą i kontrolną. 14 marca 1990 roku Zjazd dokonał wyboru
Prezydenta ZSRR (kolejni mieli być zaś wybierani w wyborach
powszechnych). Prezydent miał szerokie kompetencje: od grudnia 1990 roku
mógł on powoływać i odwoływać członków rządu bez udziału Zjazdu
Deputowanych. Uznawano, iż urząd Prezydenta ZSRR jest niezbędny celem
przeciwdziałania tendencjom odśrodkowym w republikach związkowych.
Powołano Komitet Nadzoru Konstytucyjnego, który miał kontrolować
przestrzeganie przepisów prawnych.
Zmiany dotknęły również partię komunistyczną. Miejsce KPZR w państwie
zmieniła, formalnie biorąc, decyzja II Zjazdu Deputowanych Ludowych o
wprowadzeniu systemu wielopartyjnego, a także decyzja tegoż Zjazdu (z 11
marca 1990 roku) o usunięciu z Konstytucji ZSRR art. 6 o przewodniej i
kierowniczej roli partii. Ów Zjazd uchylił dotychczasowe sformułowanie
Stalina o partii jako „sile kierowniczej", ale partia nie potrafiła od
razu zrezygnować ze swego statusu konstytucyjnego. Nowy art. 6
Konstytucji ZSRR rozpoczynał się od słów „partia komunistyczna i inne
partie polityczne...", co nie dowodziło bynajmniej równości partii.
Wymienione zmiany prawnoustrojowe okazały się mieć ograniczony charakter.
Z jednej strony, ułatwiły one pewien pluralizm społeczny i polityczny
(np. powstanie ugrupowań politycznych nawiązujących do tradycji sprzed
1917 roku - jak kadeci lub niekomunistycznych frontów społecznych - jak
przykładowo Sajudis na Litwie lub Ruch na Ukrainie, wysunięcie postulatów
suwerenności i niepodległości przez republiki). Z drugiej strony, nie
oznaczały one - jak się okazywało - odejścia od systemu rad i
ustanowienia systemu parlamentarnego, pełnego ustanowienia regulacji praw
człowieka, sądownictwa konstytucyjnego lub innych jeszcze podstawowych
standardów demokratycznych. Przykładowo, mimo pierestrojki nadal w pełni
funkcjonował system tzw. propiski (tj. utrudnień dla obywateli w
swobodnym przemieszczaniu i osiedlaniu się na terenie kraju) lub też o
przepis, według którego o usunięciu śniegu z ulic Moskwy nadal decydował
rejonowy komitet partii komunistycznej.
2. WSPÓLNOTA PAŃSTW NIEPODLEGŁYCH (WNP) I JEJ CHARAKTER
WNP (SNG - Sodrużestwo Niezawisimych Gosudarstw) powstała na mocy układu
(porozumienia) zawartego na spotkaniu w Puszczy Białowieskiej przywódców
Federacji Rosyjskiej, Ukrainy i Białorusi (8 grudnia 1991), a także na
mocy porozumień zawartych w Ałma Acie. Stolicą WNP jest stolica Białorusi
- Mińsk.
Mirosław Granat
Federacja Rosyjska
Wspólnota ma charakter luźnego ugrupowania, które deklaruje - zgodnie z
porozumieniem białowieskim - iż ma charakter otwarty dla wszystkich
państw (członków byłego ZSRR), a także dla innych państw. Nie jest ona

formą związku państw ani też strukturą ponadpaństwową. Z punktu widzenia
prawa międzynarodowego wszyscy członkowie Wspólnoty są samodzielnymi i
niepodległymi państwami. Wspólnota ta - jak się ocenia w literaturze -
odnosi się do tej samej kategorii organizacji, do których zaliczane są
NATO, OJA, OPA czy ASEAN1. WNP, z punktu widzenia prawa międzynarodowego,
bywa klasyfikowana też jako międzynarodowa organizacja międzyrządowa2.
Strony porozumienia po utworzeniu WNP zobowiązały się do współpracy w
zakresie polityki, bezpieczeństwa, gospodarki, kultury, oświaty, ochrony
zdrowia, ochrony środowiska, nauki, handlu, wymiany informacji, ścisłego
przestrzegania wzajemnych zobowiązań oraz do zawarcia w tych dziedzinach
odpowiednich umów międzynarodowych.
Podstawowym dokumentem kształtującym ustrój WNP stał się statut, przyjęty
na posiedzeniu Rady Szefów Państw w Mińsku (w styczniu 1993 roku). Na
jego podstawie ukształtował się system organów Wspólnoty, obejmujący
organy decyzyjne (Rada Szefów Państw, Rada Szefów Rządów), organy
współpracy branżowej (np. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych), a także
organy pomocnicze (np. Trybunał Gospodarczy, Rada ds. Energii
Elektrycznej, Rada ds. Transportu Kolejowego) .
Istotne jest podkreślenie, iż WNP nie uznaje siebie ani za kontynuatora
ZSRR, ani też za jego sukcesora. Porozumienie z 9 grudnia 1991 roku
porządkowało jednak sytuację międzynarodową na obszarze likwidowanego
ZSRR, zapobiegając chaosowi po jego upadku. Jak się ocenia w literaturze
przedmiotu, w obrębie Wspólnoty występują także tendencje do odbudowy
imperium w nowej formie. Warto dodać, iż 2 czerwca 1996 roku prezydenci
Federacji Rosyjskiej i Białorusi podpisali umowę o powołaniu - w ramach
WNP - Związku Rosji i Białorusi (Wspólnota Suwerennych Republik).
II. ROSJA JAKO PAŃSTWO FEDERALNE
Nazwy „Rosja" i „Federacja Rosyjska" są równoznaczne (art. l ust. 2
Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 1993 roku). Rosja jest określona - na
gruncie art. l ust. l Konstytucji - jako demokratyczne federalne państwo
prawa o republikańskiej formie rządów.
1 Por. B. Rychłowski, Rosja i WNP - między przeszłością a przyszłością,
PISM, Warszawa 1993, s. 15.
2 Ibidem.
Ustrój Federacji Rosyjskiej opiera się na rozgraniczeniach zakresów
działania i kompetencji organów władzy państwowej Federacji Rosyjskiej,
równouprawnienia i samookreślenia narodów Federacji (art. 5 ust. 3
Konstytucji). W stosunkach wzajemnych z federalnymi organami władzy
państwowej wszystkie podmioty Federacji mają równe prawa (art. 5 ust. 4
Konstytucji).
Podmiotem suwerenności i jedynym źródłem władzy w Federacji Rosyjskiej
jest jej „wielonarodowy lud" (art. 3 Konstytucji).
Federacja Rosyjska składa się z następujących podmiotów: republik,
krajów, obwodów, miast o znaczeniu federalnym, obwodów autonomicznych i
okręgów autonomicznych. Owe części składowe Federacji - w tym republiki -
nie mają jednak statusu państw niezależnych. W myśl Konstytucji (art. 4
ust. 1) „suwerenność Federacji Rosyjskiej rozciąga się na całe jej
terytorium", zaś „Federacja Rosyjska zapewnia integralność i
nienaruszalność swojego terytorium" (art. 4 ust. 2). Przy charakterystyce
tego podmiotu trzeba podkreślić szczególnie silną pozycję Prezydenta
Federacji i Rządu Federacji. Otóż, stosownie do konstytucji federalnej,
to one „zapewniają realizację kompetencji federalnej władzy państwowej na
całym terytorium Federacji Rosyjskiej". Dany związek państw - obejmowany
nazwą Federacja Rosyjska - jest więc typem federacji, nie jest zaś
konfederacją.
Układ stosunków między podmiotami Federacji określa Układ Federacyjny
(zawarty 31 marca 1992 roku) w Moskwie. Został on podpisany przez 19
republik i Federację Rosyjską (układu nie podpisały Czeczenia, Inguszetia

i Tatarstan). Układ został inkorporowany do Konstytucji Federacji
Rosyjskiej i przyjął zasadę priorytetu praw i Konstytucji Federacji. Do
wyłącznych uprawnień Federacji należą kompetencje określone w art. 71
Konstytucji Federacji. Republiki wchodzące w skład Federacji wykonują
władzę państwową na swoim terenie, z wyjątkiem uprawnień przekazanych
władzom Federacji.
Podział uprawnień przysługujących poszczególnym podmiotom ma charakter
przedmiotowy i związany jest z pozycją danej jednostki w strukturze
państwa. W myśl art. 71 Konstytucji, kompetencje Federacji obejmują:
przyjęcie i zmianę Konstytucji FR, uchwalanie ustaw federalnych i
kontrolę ich wykonania, kontrolę ustroju federalnego i terytorium FR,
regulowanie i ochronę praw człowieka, sprawy obywatelstwa, ustanowienie
systemu federalnych organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i
sądowniczej, w tym trybu jej organizacji i działania, kształtowanie
federalnych organów władzy państwowej, obronę granic i określanie granic,
politykę zagraniczną i stosunki międzynarodowe, problemy wojny i pokoju.
Z kolei, do wspólnych kompetencji Federacji i jej podmiotów należą sprawy
uregulowane w art. 72 Konstytucji Federacji. Są one następujące:
gwarantowanie zgodności prawa republikańskiego (a także prawa innych
jednostek) z Konstytucją FR i z ustawami federalnymi, obrona praw
człowieka, obrona praw mniejszości narodowych, gwarantowanie
praworządności, ustanawianie ogólnych zasad systemu podatkowego,
koordynacja kontaktów gospodarczych z zagranicą. Przepisy te -
Mirosław Granat
odnoszące się do wspólnych kompetencji - w jednakowym stopniu dotyczą
republik, krajów, jak i pozostałych podmiotów Federacji.
W każdym z wymienionych podmiotów władzę sprawują tworzone przez nie
organy władzy państwowej. Systemy tych organów są tworzone samodzielnie,
ale zgodnie z „podstawami ustroju konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej"
oraz ogólnymi zasadami organizacji przedstawicielskich i wykonawczych
organów władzy państwowej, ustalonymi przez ustawę federalną (art. 77
Konstytucji FR). Republiki dysponują takimi elementami państwowości jak:
konstytucja, republikańskie ustawodawstwo, system organów
republikańskich, terytorium (jego granic nie można zmieniać bez zgody
republiki), republikańskie obywatelstwo, język państwowy, własne symbole
państwowe.
Federalne organy władzy mogą zarazem tworzyć własne organy terenowe i
„mianować odpowiednich urzędników" w celu realizacji swoich kompetencji
(art. 78 ust. l Konstytucji). Konstytucja zakłada przepływ i
przekazywanie kompetencji. Otóż, pewną przeciwwagą dla możliwości
tworzenia ogniw federalnych organów w terenie jest też przewidziana przez
konstytucję możliwość przekazywania im „realizacji części swoich
kompetencji" (jeśli nie jest to sprzeczne z Konstytucją Federacji
Rosyjskiej i ustawami federalnymi). Rozgraniczenie kompetencji pomiędzy
tymi organami zapewnia Konstytucja z 1993 roku, Umowa Federalna oraz inne
umowy o ograniczeniu zakresów działania i kompetencji.
Republika (państwo) ma własną konstytucję i ustawodawstwo. Natomiast
kraj, obwód, miasto o znaczeniu federalnym, obwód autonomiczny i okręg
autonomiczny mają własny statut i ustawodawstwo.
Podmioty Federacji realizują działania publiczne w ramach ustanowionej
jednostki federalnej i korzystają z pewnych atrybutów władzy w
przedstawicielstwie Federacji, tj. w Radzie Federacji. Artykuł 102
Konstytucji przyznaje Radzie Federacji prawo do zatwierdzania zmiany
granic między podmiotami Federacji. Decyzje w tej sprawie Rada ma prawo
podejmować tylko w przypadku istnienia zgody podmiotów Federacji co do
zmian ich granic, tzn. tylko wówczas, gdy zostanie podjęta decyzja
podmiotów w danej sprawie.

Na podstawie art. 137 Konstytucji FR możliwe jest konstytucyjne
przekształcenie krajów i obwodów w republiki lub okręgów autonomicznych w
obwody. Możliwy jest też podział jednego podmiotu Federacji na dwa,
przyjęcie w skład Federacji jakiegokolwiek z sąsiadujących państw, a
także zmiana nazw obecnych podmiotów tej Federacji.
Samodzielność podmiotów Federacji nie powstrzymuje jednak w praktyce
dążeń republik i krajów do uniezależnienia się od Federacji. Dążenia te
nazywamy suwerenizacja i regionalizacją podmiotów Federacji. Pierwsze
zjawisko polega na dojściu do samodzielnej państwowości republik
autonomicznych lub na zawarciu porozumień z Federacją na zasadzie
suwerenności. Drugie polega na zapewnieniu jednostkom terytorialnym
znacznej samodzielności władzy w sprawach gospodarczych, finansowych,
ekologicznych.
Federacja Rosyjska
III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI FEDERACJI ROSYJSKIEJ
Proces przygotowania nowej konstytucji rozpoczął się w 1991 roku. Prace
odbywały się najpierw pod egidą Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej. W
projekcie wypracowanym przez ten organ przejawiła się wola do utrzymania
podstaw systemu radzieckiego: jak oceniał to działacz demokratyczny A.
Sobczak, wśród przewidywanych instytucji ustrojowych dominowały
„wszechmocne sowiety", których pozycja była na tyle silna, iż zasada
podziału władzy nie miała szans na urzeczywistnienie. Reformatorzy
uważali - powołując się na doświadczenie z początku lat 90. - iż silna
pozycja rad prowadzi do separatyzmu i spowolnienia reform
demokratycznych. W drugim (alternatywnym) projekcie konstytucji -
określanym jako projekt prezydencki, założono, że należy zapewnić Rosji
stabilną, zdolną do działania władzę państwową, celem zapewnienia
jedności i integralności terytorialnej państwa. Przywiązywano także
znaczenie do uregulowania praw człowieka (reformatorzy mówili wręcz o
„podporządkowaniu idei konstytucji prawom i wolnościom człowieka"). Stąd
też tę koncepcję konstytucji określano mianem konstytucji człowieka.
Znalazło to swój wyraz w art. 2 Konstytucji, który stanowi, iż „człowiek,
jego prawa i wolności są wartością najwyższą".
12 grudnia 1993 roku miały miejsce zarówno wybory do parlamentu, jak i
referendum w sprawie nowej Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Prezydent
Jelcyn w dekrecie określił warunki konieczne do uchwalenia projektu
konstytucji (konieczny był udział w głosowaniu co najmniej połowy
uprawnionych wyborców i opowiedzenie się za projektem większości
biorących udział w głosowaniu). Za przyjęciem konstytucji opowiedziało
się 58,4% biorących udział w głosowaniu. Charakterystyczne - jak
podkreśla E. Zieliński (Współczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojowe,
Warszawa 1995) - że w procesie stanowienia konstytucji pominięto
parlament, a to z uwagi na jego niechęć do szybkiego uchwalenia
konstytucji i stabilizację ustroju. Ponadto prezydent i parlament, jak
już zaznaczono wyżej, różnili się co do koncepcji systemu rządów.
Konstytucja z 1993 roku jest - co należy zwłaszcza na wstępie zaznaczyć -
przede wszystkim pierwszą demokratyczną konstytucją Rosji. Ma ona
stanowić podstawę do funkcjonowania „demokratycznej Rosji" i dlatego
traktowana była jako „nowy początek" w rozwoju tego państwa. Wszystkie
poprzednie konstytucje Rosji, jak i ZSRR (chodzi tu o Konstytucje z 1918,
1924, 1936 i 1977 roku) w żadnym wypadku nie były demokratyczne.
Szczególnie Konstytucje ZSRR z 1936 i 1977 roku stanowiły nie tyle akty
prawne (ustawy zasadnicze), ile dokumenty ideologiczne partii. Dlatego
też Konstytucja z 1993 roku stanowi przede wszystkim wyraz zakończenia
tego okresu w prawie konstytucyjnym Rosji, który wiązał się z władzą
sowiecką i jej blisko 70-letnim totalitaryzmem.

Rodzi się pytanie o to, czy Konstytucja Rosji z 1993 roku nie została
„skrojona na miarę" określonej osoby, tj. ówczesnego prezydenta Federacji
Rosyjskiej Borysa
Mirosław Granat
Jelcyna? Stanowienie tego typu aktów bywa o tyle niebezpieczne, że urząd
prezydencki może równie dobrze dostać się w ręce innej osoby,
niekoniecznie demokraty. Rosyjscy demokraci odpowiadają na to pytanie w
ten sposób, iż konstytucja zawiera szereg zabezpieczeń, np. prezydent
jest zobowiązany do działania w zgodzie z ustawami. Ustawy wydaje
wyłącznie Zgromadzenie Federalne. Jest to istota sądownictwa
konstytucyjnego. Należy wszakże podkreślić, iż funkcja prezydenta nie
polega na bezpośrednim sprawowaniu władzy, lecz na sprawowaniu funkcji
rozjemczej poprzez „zapewnianie skoordynowanego działania organów
państwowych".
Demokraci rosyjscy nie są do końca usatysfakcjonowani kształtem
Konstytucji z 1993 roku. Z wersji końcowej projektu prezydenckiego
„zniknął" przepis o tym, iż „własność prywatna jest nienaruszalna i ma
charakter naturalny". W praktyce zabrakło też realizacji zapowiedzi
konstytucji co do uchwalenia ustaw zwykłych, które powinny tworzyć
dodatkowe gwarancje dla sprawowania władzy zgodnie z zasadą podziału
władzy (np. ustawy dotyczące zasad wprowadzenia stanu wojennego i stanu
wyjątkowego). Obecnie jednak punkt ciężkości przeniósł się na
przestrzeganie stosowania tej konstytucji w sposób precyzyjny, tak aby
była ona podstawą demokratycznego rozwoju Rosji.
1. PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Konstytucja uznaje prawa i wolności człowieka za niezbywalne i
przysługujące każdemu z urodzenia. Są one uznane i gwarantowane zgodnie z
ogólnie przyjętymi zasadami i normami prawa międzynarodowego oraz zgodnie
z konstytucją (art. 17). Należy więc stwierdzić, iż ustrojodawca rosyjski
stoi na gruncie naturalnej genezy praw człowieka.
Konstytucja wymienia cały szereg praw i określa ich zakres, z tym iż
zgodnie z art. 17 listy tej nie można uznać za zamkniętą. Wśród nich
zwraca uwagę fakt, że ważne miejsce zajmują prawa socjalne. Są one
rozbudowane (np. prawo do mieszkania, prawo do bezpłatnego kształcenia -
poza wszakże wykształceniem wyższym). Przykładowo, wspomniane prawo do
mieszkania polega na tym, że: a) nikt nie może zostać samowolnie
pozbawiony mieszkania, b) organy władzy państwowej i organy samorządu
terytorialnego popierają budownictwo mieszkaniowe i stwarzają warunki do
realizacji prawa do mieszkania, c) potrzebującym mieszkania niezamożnym
oraz innym określonym w ustawie obywatelom przydzielane jest ono
bezpłatnie lub za przystępną opłatą z państwowych, municypalnych i innych
zasobów mieszkaniowych, zgodnie z normami ustalonymi przez ustawę. W myśl
zaś art. 18 prawa i wolności człowieka i obywatela stosuje się
bezpośrednio. Wyznaczają one sens, treść i sposób stanowienia ustaw,
działalność władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz samorządu
terytorialnego i są zapewniane przez wymiar sprawiedliwości.
Federacja KosyjsEa
Szczegółowe relacjonowanie ujęcia przez konstytucję poszczególnych praw
jest tu o tyle niecelowe, iż fakt wymienienia w konstytucji podstawowych
praw nie może być interpretowany „jako umniejszanie innych ogólnie
uznanych praw i wolności człowieka i obywatela" (por. art. 55
Konstytucji). Konstytucja poręcza: prawo do życia (art. 20), z tym iż nie
rezygnuje z określenia momentu początku i końca życia, równość wobec
prawa i sądu (art. 19), prawo do wolności i nietykalności osobistej (art.
21), do nienaruszalności życia prywatnego (art. 23), prawo do określania
i deklarowania swojej przynależności narodowej (art. 26), prawo do
swobodnego poruszania się, wyboru miejsca pobytu i zamieszkania (art.
27), wolność sumienia i wyznania (art. 28), prawo do uzyskiwania i

rozpowszechniania informacji (art. 29), prawo do zrzeszania się (art.
30), ochrony macierzyństwa, dzieci i rodziny (art. 38), prawo do
mieszkania (art. 40).
Konstytucja ustanawia zasadę ochrony własności i gwarantuje prawo
dziedziczenia (art. 35).
Jeśli chodzi o realizację praw człowieka, to istotną deklarację w tej
materii zawiera art. 17: ustrojodawca uznaje i gwarantuje prawa i
wolności człowieka i obywatela zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami i
normami prawa międzynarodowego oraz zgodnie z niniejszą konstytucją.
Konstytucja - wśród tych gwarancji - wymienia jedynie odpowiedzialność
odszkodowawczą państwa za szkody wyrządzone przez bezprawne działania
organów władzy lub ich funkcjonariuszy.
Konstytucja Federacji Rosyjskiej wyraża, jak się wydaje, pełny katalog
praw człowieka i obywatela. Przepisy rozdziału II Konstytucji stanowią
przypuszczalnie najmniej oryginalną część tej ustawy, w tym znaczeniu, iż
odpowiadają one ogólnie przyjętym międzynarodowym standardom dotyczącym
praw człowieka i faktycznie je odtwarzają. Istnieje jednak problem
przestrzegania tych praw w praktyce. Ważną kwestią jest też brak
zgodności między normami ustawodawstwa federalnego a ustawodawstwem
podmiotów Federacji dotyczącym praw człowieka.
l
2. POZYCJA PREZYDENTA FEDERACJI ROSYJSKIEJ
Władza państwowa sprawowana jest w Rosji na podstawie podziału władzy na
władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Organy tych władz są od
siebie niezależne (art. 10). Władzę sprawują Prezydent Federacji
Rosyjskiej, Zgromadzenie Federalne (złożone z Rady Federacji i Dumy
Państwowej), Rząd FR, a także sądy (art. 11). Poza tym systemem organów
znajduje się samorząd terytorialny. Organy tego samorządu nie wchodzą w
skład systemu organów władzy państwowej (art. 12).
O pozycji prezydenta w systemie organów państwa może świadczyć miejsce
przepisów dotyczących go w systematyce konstytucji - regulacja jego
pozycji w rozdziale czwartym poprzedza uregulowanie pozycji Zgromadzenia
Federalnego (rozdz. 5) i rządu (rozdz. 6).
Mirosław Urańat
l
I [•ULI, P!
Prezydent Federacji Rosyjskiej jest określony w konstytucji jako głowa
państwa, gwarant konstytucji, gwarant praw i wolności człowieka i
obywatela, podmiot określający podstawowe kierunki wewnętrznej i
zagranicznej polityki państwa, a także jako reprezentant Federacji
Rosyjskiej w kraju i w stosunkach międzynarodowych (art. 80).
Prezydent jest wybierany - na okres 4 lat - w wyborach powszechnych i
bezpośrednich. O urząd ten może się ubiegać obywatel Rosji, który
ukończył 35 rok życia i od co najmniej 10 lat stale zamieszkuje na
terytorium Federacji Rosyjskiej. Ta sama osoba nie może piastować dłużej
urzędu prezydenta niż przez dwie kolejne kadencje.
Prezydent ma prawo do wydawania dekretów i rozporządzeń. Powołuje on
szefa rządu (za zgodą Dumy), zaś na wniosek premiera - wicepremierów i
ministrów. Może on przewodniczyć posiedzeniom gabinetu, a także ma prawo
zdymisjonować go.
W zakresie stosunków z Dumą Państwową, prezydent zarządza do niej wybory,
rozwiązuje Dumę w przypadkach i w trybie określonym w konstytucji,
przedkłada jej projekty ustaw, podpisuje i ogłasza ustawy. Zwraca się do
Zgromadzenia Federalnego z dorocznym orędziem o stanie państwa i
podstawowych kierunkach wewnętrznej i zewnętrznej polityki państwa.
Prezydent ma rozległe uprawnienia kreacyjne. Przedstawia kandydatów na
stanowiska: prezesa banku centralnego, sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu

Najwyższego, Naczelnego Sądu Arbitrażowego, prokuratora generalnego,
powołuje sędziów innych sądów federalnych.
Prezydent ma określone kompetencje w zakresie bezpieczeństwa państwa. I
tak, jest on najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych. Ma prawo do
wprowadzenia stanu wojennego i wyjątkowego. Tworzy on i przewodniczy
Radzie Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, zatwierdza doktrynę wojskową
państwa, powołuje i odwołuje najwyższe dowództwo Sił Zbrojnych Federacji
Rosyjskiej.
W zakresie stosunków zagranicznych, prezydent kieruje polityką
zagraniczną państwa, prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe,
podpisuje listy uwierzytelniające. Jeśli chodzi o stosunki wewnętrzne,
prezydent rozstrzyga sprawy obywatelstwa, nadaje odznaczenia państwowe,
tytuły i wyższe stopnie wojskowe, stosuje prawo łaski.
Bardzo rozległe kompetencje prezydenta rodzą pytania o to, czy jego
pozycja nie zakłóca zasady równowagi władz? Czy nie należało dać więcej
kompetencji Zgromadzeniu Federalnemu? Rosyjska doktryna prawa odpowiada,
iż w warunkach tak dużego państwa, jakim jest Rosja, pierwszoplanowym
problemem jest zapewnienie efektywnej pracy aparatu państwowego.
Dodać należy, iż prezydent może zostać złożony z urzędu przez Radę
Federacji jedynie na podstawie wysuniętego przez Dumę oskarżenia o zdradę
stanu lub popełnienie innego ciężkiego przestępstwa, potwierdzonego
oskarżeniem Sądu Najwyższego FR „o wystąpieniu w działaniach Prezydenta
FR znamion przestępstwa"
Federacja Rosyjska
oraz orzeczeniem Sądu Konstytucyjnego FR „o przestrzeganiu obowiązującego
trybu wysunięcia oskarżenia" (art. 93 Konstytucji).
2.1. Rząd Federacji Rosyjskiej
Rząd Federacji Rosyjskiej składa się z przewodniczącego rządu (premiera),
jego zastępców, a także z ministrów. Obok pojęcia rządu wąsko rozumianego
(odpowiednika gabinetu), w FR funkcjonuje również rząd federalny w
szerokim rozumieniu (składają się na niego wszystkie federalne organy
władzy wykonawczej). W jego skład, obok gabinetu, wchodzą: przewodniczący
komitetów państwowych, szefowie służb, szefowie agencji oraz inne osoby
określone w ustawie o rządzie federalnym z grudnia 1992 r.
Premier rządu jest powoływany przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej, z
tym iż prezydent czyni to za zgodą Dumy Państwowej. Wniosek w sprawie
kandydata na szefa rządu jest przedkładany nie później niż w ciągu dwóch
tygodni od chwili objęcia urzędu przez nowo wybranego prezydenta lub od
chwili dymisji rządu. Duma jest ograniczona w ewentualnym kontestowaniu
propozycji prezydenta zarówno gdy idzie o czas przeznaczony na zajęcie
stanowiska (ma na to dwa tygodnie), jak i o możliwość niewyrażenia zgody
na kandydaturę przedstawioną przez prezydenta. Po trzykrotnym bowiem
odrzuceniu przedstawionych przez prezydenta kandydatur, prezydent
samodzielnie powołuje szefa rządu, rozwiązuje Dumę i zarządza nowe
wybory.
Przewodniczący rządu określa podstawowe kierunki jego działalności,
organizuje też jego pracę. Rząd zapewnia realizację jednolitej polityki
(finansowej, kredytowej i pieniężnej, a także w dziedzinie kultury,
nauki, edukacji, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego, ekologii)
na terytorium Federacji. Konstytucja czyni go również odpowiedzialnym za
realizację polityki zagranicznej, za działania w zakresie zapewnienia:
obrony kraju i jego bezpieczeństwa, praworządności, porządku publicznego,
praw i wolności obywateli, ochrony własności oraz zwalczania
przestępczości. Strukturę rządu i tryb jego pracy określa ustawa
federalna o rządzie z 22 grudnia 1992 r.
Na podstawie i w celu realizacji przepisów konstytucji, ustaw i dekretów
rząd wydaje uchwały i rozporządzenia, a także zapewnia ich wykonanie. Są
to akty prawne powszechnie obowiązujące na terytorium Federacji.

Charakterystycznym rozwiązaniem jest to, iż owe akty prawne rządu, w
razie ich sprzeczności z kostytucją, ustawami federalnymi i dekretami
mogą zostać uchylone właśnie przez Prezydenta FR.
Ustąpienie rządu może być następstwem kilku procedur. Po pierwsze, rząd
może podać się do dymisji (przyjmuje ją lub nie Prezydent Federacji). Po
wtóre, sam Prezydent FR ma prawo do zdymisjonowania rządu, przy czym
przesłanki owej dymisji nie są sprecyzowane w konstytucji. Po trzecie,
Duma Państwowa może wyrazić rządowi wotum nieufności. Jest ono
podejmowane większością głosów
l
146
Mirosław Granat
ogólnej liczby deputowanych do Dumy. W wypadku uchwalenia takiego wotum
wobec rządu, ostateczna decyzja co do statusu rządu służy i tak
prezydentowi państwa. Prezydent FR ma prawo albo zdymisjonować rząd
(czyli przychylić się do wniosku Dumy), albo nie zgodzić się z jej
decyzją. Kolejne ograniczenie parlamentu (w jego relacji do głowy
państwa) polega na tym, iż jeśli Duma w okresie 3 miesięcy powtórnie
wyrazi wotum nieufności dla rządu, to prezydent może albo rozwiązać Dumę,
albo zdymisjonować rząd.
Premier może wystąpić do Dumy Państwowej z wnioskiem o udzielenie wotum
zaufania dla rządu. Jeśli Duma odmówi udzielenia wotum zaufania,
ostateczna decyzja co do losu rządu spoczywa i tak w rękach Prezydenta
FR: albo dymisjonuje on rząd, albo rozwiązuje Dumę i zarządza nowe
wybory.
Dla władzy wykonawczej w Rosji charakterystyczna jest więc dominacja
prezydenta nad rządem. W literaturze wypowiadany jest pogląd, iż rząd
federalny jest „przedłużeniem urzędu prezydenta Federacji"3. Prezydent
powołuje rząd (wprawdzie za zgodą Dumy, ale możliwość jej odmowy jest
ograniczona), ma prawo uchylania jego aktów prawnych, wreszcie
dymisjonowania go. Może on także swobodnie powoływać i odwoływać innych
członków rządu. Z kolei działania Dumy wobec rządu (przykładowo -
udzielenie wotum nieufności) obarczone są ryzykiem rozwiązania jej przez
prezydenta i zarządzenia nowych wyborów.
Czy zatem Konstytucja Federacji Rosyjskiej z 1993 r. ustanawia
prezydencki system rządów? Ustrój Rosji, z tego punktu widzenia, trudno
jednoznacznie sklasyfikować. Występują w tej mierze zróżnicowane opinie.
W ocenie M. Lesage'a, wybitnego znawcy tej problematyki, mówienie o
ustroju prezydenckim w Rosji nie jest w pełni zasadne4. Mimo iż prezydent
posiada bardzo silną pozycję, to istnieją też argumenty przeciwko tezie o
ustroju prezydenckim (na przykład: pozycja prezydenta w dużym stopniu
opiera się na rządzie, który musi posiadać określone poparcie parlamentu,
Duma wyraża zgodę na powołanie premiera, brak „partii prezydenckiej").
Według tego autora, Konstytucja Rosji zawiera przepisy i rozwiązania,
które dają możliwość adaptowania roli prezydenta do różnych sytuacji i do
różnych schematów ustrojowych. Aby ocenić ustrój współczesnej Rosji,
konieczna jest również znajomość nie tylko rozwiązań zawartych w
Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 1993 r., ale także w konstytucjach
poszczególnych jej republik oraz statusu prawnego innych podmiotów
wchodzących w jej skład. Trzeba także brać pod uwagę praktykę stosowania
tych przepisów, nierzadko odbiegającą od litery prawa.
T
Federacja Rosyjska
TTT
3 Por. E. Zieliński, Współczesna Rosja. Studium poUtyczno-ustrojowe,
Warszawa 1995, s. 180.
4 Zob. „Gosudarstwo i Prawo" 1999, nr l, s. 11 i n.
3. WŁADZA USTAWODAWCZA

Parlamentem Federacji Rosyjskiej jest Zgromadzeniie Federalne. Składa się
ono z dwóch izb, tj. z Rady Federacji i Dumy Państwowej.. Do Rady
Federacji wchodzi po dwóch przedstawicieli każdego z podmiotów Federracji
- po jednym z ramienia przedstawicielskiego oraz wykonawczego organu
władzy państwowej. Natomiast Duma składa się z 450 deputowanych. Obydwie
izlby obradują oddzielnie. Do kompetencji Rady Federacji należy:
zatwierdzanie zmiian granic między podmiotami Federacji Rosyjskiej,
zatwierdzanie dekretu prezydlenta o wprowadzeniu stanu wojennego i
wyjątkowego, rozstrzyganie o użyciu Sił Zbrojnych Federacji poza jej
granicami, zarządzanie wyborów prezydenta, zdjęcie prezydenta z urzędu,
powoływanie sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższcego i Naczelnego
Sądu Arbitrażowego, powoływanie i odwoływanie Prokuratora Generalnego FR.
Obydwie izby parlamentu mają prawo do inicjatywy ustawodawczej. Oprócz
nich, prawo to służy: prezydentowi, rządowi, organonii ustawodawczym
podmiotów Federacji. Art. 104 Konstytucji prawo to przyznaje tceż - w
sprawach należących do ich kompetencji - Sądowi Konstytucyjnemu FR,
Sądowi Najwyższemu FR i Naczelnemu Sądowi Arbitrażowemu FR.
Duma może zostać rozwiązana w trzech przypadkach: 1) po trzykrotnym
odrzuceniu przez Dumę przedstawionych przez prezyde:nta kandydatur na
stanowisko przewodniczącego rządu, prezydent powołuje przewodniczącego
rządu, rozwiązuje Dumę i zarządza nowe wybory; 2) gdy Duma — w ciągu
trzech miesięcy -powtórnie wyrazi wotum nieufności rządowi, prezydemt
dymisjonuje rząd albo rozwiązuje Dumę; 3) gdy Duma odmówi udzielenia
wottum zaufania rządowi, prezydent w ciągu 7 dni dymisjonuje rząd albo
rozwiązuje Dumę.
3.1. Prawo wyborcze do parlaimentu
Skład Rady Federacji i Dumy Państwowej pochodłzi z demokratycznych
wyborów. Do Rady Federacji wybiera się po 2 przedstawiciieli każdego z
podmiotów Federacji Rosyjskiej. Wyborcy powołali 178 członków Rady (z 89
podmiotów Federacji). W wyborach obowiązuje system większościowy. Każdy
wyborca może głosować na dwóch kandydatów. Kandydatów wysuwają grupy
wyborców, partie, bloki partyjne ogólnokrajowe, w skład których mogą
wchodłzić organizacje regionalne.
W stosunku do Dumy Państwowej (która liczy 45(0 deputowanych), stosuje
się mieszany system wyborczy. Połowa mandatów jest obsaidzana według
systemu większościowego (w okręgach jednomandatowych), połowa zaś według
systemu proporcjonalnego (z zastosowaniem 5% progu głosów zdiobytych w
skali całego kraju przez listy ugrupowań politycznych). Wyborca oddaje
dwa głosy: na partię lub blok partyjny (zaznaczając przy tym jedną z
trzech w/ymienionych tam osób) i na osobę kandydującą w jednomandatowym
okręgu wyboorczym.
muusiaw uranat
3.2. Funkcja ustawodawcza
W ustroju prawnym Rosji występują dwa rodzaje ustaw: federalne ustawy
konstytucyjne i ustawy federalne. Pierwsza z nich jest uchwalana przez
Dumę Państwową, z udziałem Rady Federacji, w dziedzinach wyraźnie
wyszczególnionych w konstytucji federalnej. Są to: przyjęcie do Federacji
i utworzenie w jej składzie nowego podmiotu, zmiana statusu podmiotu
Federacji, przeprowadzenie referendum, ograniczenie praw i wolności w
okresie stanu wyjątkowego, tryb działania rządu federalnego. Federalne
ustawy konstytucyjne są uchwalane przy zachowaniu szczególnego trybu. Do
ich przyjęcia wymagana jest większość co najmniej 3/4 głosów ogólnej
liczby członków Rady Federacji i co najmniej 2/3 głosów ogólnej liczby
deputowanych Dumy Państwowej. Ustawy te podpisuje i ogłasza Prezydent
Federacji (w terminie 14 dni).
Ustawy federalne są uchwalane we wszystkich innych sprawach, które
wymagają regulacji prawnej dokonywanej przez parlament Federacji. Krąg
podmiotów uprawnionych do występowania z projektem ustawy jest szeroki, w

tym obejmuje organy władzy sądowniczej. Ustawy te są uchwalane przez Dumę
większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Uchwalone już ustawy są
przekazywane do rozpatrzenia Radzie Federacji. Rada ta aprobuje je
bezwzględną większością głosów, w terminie 14 dni od przekazania. W razie
odrzucenia ustawy federalnej przez Radę Federacji, izby mogą utworzyć
komisję rozjemczą celem wyjaśnienia powstałych rozbieżności. Jednak taka
ustawa musi być powtórnie rozpatrzona przez Dumę. W wypadku gdy Duma nie
zgadza się z decyzją Rady Federacji, ustawa podjęta większością 2/3
ogólnej liczby deputowanych Dumy zostaje uchwalona. Prezydent ma 14 dni
na podpisanie i ogłoszenie ustawy federalnej. W razie niepodpisania jej w
przewidzianym terminie, Duma Państwowa i Rada Federacji jeszcze raz
rozpatrują daną ustawę. Ponowne jej uchwalenie większością co najmniej
2/3 głosów w Dumie i w Radzie Federacji powoduje, iż prezydent musi
ustawę podpisać w terminie 7 dni5.
3.3. Funkcja kreacyjna
Duma Państwowa i Rada Federacji wykonują swoje uprawnienia kreacyjne
odrębnie. Duma powołuje i odwołuje przewodniczącego Banku Centralnego
Federacji Rosyjskiej i Rzecznika ds. Praw Człowieka, wyraża także zgodę
na powołanie przez Prezydenta Federacji przewodniczącego rządu.
Rada Federacji jest zaś kompetentna do obsady stanowisk sędziowskich w
następujących organach Federacji: w Sądzie Konstytucyjnym, Sądzie
Najwyższym,
' Por. szerzej - E. Zieliński, op. cit., s. 174.
Federacja Rosyjska
149
Naczelnym Sądzie Arbitrażowym. Rada ta wybiera także Prokuratora
Generalnego Federacji.
Na zasadzie parytetu obsadzane jest kierownictwo Izby Obrachunkowej i jej
skład. Duma Państwowa wybiera przewodniczącego Izby, a Rada Federacji -
zastępcę przewodniczącego. Duma i Rada Federacji wybierają ponadto po
połowie składu Izby Obrachunkowej.
3.4. Funkcja kontrolna
Funkcja kontrolna parlamentu jest słabo rozwinięta. Deputowani Dumy
Państwowej i członkowie Rady Federacji mogą korzystać z prawa do
interpelacji i zapytań, których adresatami są rząd i poszczególni jego
członkowie. Obie izby parlamentu mogą sprawować funkcję kontrolną za
pośrednictwem Izby Obrachunkowej. Organ ten, obsadzany przez parlament,
kontroluje wykonanie budżetu federalnego.
Duma Państwowa ma prawo do wyrażania wotum nieufności dla rządu (zob.
pktZ.l).
4. WŁADZA SĄDOWNICZA
Na władzę sądowniczą składa się system sądów powszechnych oraz Sąd
Konstytucyjny. Na system sądów powszechnych składają się: Sąd Najwyższy
FR, sądy najwyższe republik, sądy krajowe, sądy obwodowe, sądy miejskie,
sądy obwodów autonomicznych, sądy okręgów autonomicznych, sądy rejonowe
(miejskie), sądy wojskowe w Siłach Zbrojnych.
Sędziowie sądów powszechnych są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji
i ustawie federalnej. Są oni nieusuwalni. Sędziowie ci mają prawo do
badania zgodności z ustawami aktów wydanych przez organ państwowy lub
inny organ.
5. SĄD KONSTYTUCYJNY
Rosyjskie sądownictwo konstytucyjne ma bardzo krótką historię. Analizując
kształtowanie się tej jurysdykcji, trzeba wziąć pod uwagę to, iż przepisy
i normy prawne - przynajmniej do niedawna - wcale nie były
najważniejszymi regulatorami życia publicznego w tym kraju.
5.1. Komitet Nadzoru Konstytucyjnego (1990-1991)
W latach 1990-1991 funkcjonował Komitet Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR.
Komitet miał się zajmować kontrolą zgodności z Konstytucją ZSRR aktów

Federacja Rosyjska
151
prawotwórczych ZSRR i republik związkowych, umów międzynarodowych i aktów
organizacji społecznych. Do kompetencji Komitetu należała także kontrola
prawidłowości zastosowania procedury odpowiedzialności konstytucyjnej
wobec najwyższych funkcjonariuszy państwa. Zasadą działania Komitetu było
prowadzenie kontroli w trybie prewencyjnym. Wyjątkowo dopuszczano
kontrolę następczą.
Członkowie Komitetu byli wybierani przez Zjazd Deputowanych Ludowych -na
wniosek Prezydenta ZSRR - na okres 10 lat. Członkowie Komitetu nie byli
sędziami ani nie przysługiwał im taki tytuł.
Postępowanie kontrolne miało być prowadzone na wniosek kompetentnych
organów państwowych i grup deputowanych. Komitet mógł wszcząć kontrolę z
inicjatywy własnej. W zdecydowanej liczbie przypadków działał on właśnie
w takim trybie (na wniosek innych podmiotów rozpatrzył on tylko 5 spraw).
Komitet wydawał opinie o niezgodności aktu prawnego z konstytucją. Były
one kierowane do organu, który wydał dany akt, celem usunięcia
niezgodności. Jeżeli opinia o niezgodności dotyczyła aktów Zjazdu
Deputowanych Ludowych, to musiała być ona rozpatrzona na jego najbliższym
posiedzeniu (większością 2/3 głosów mogła być ona odrzucona). Akty
podustawowe traciły natomiast moc obowiązującą z chwilą wydania przez
Komitet negatywnej opinii.
Komitet Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR nie był i nie może być zaliczony do
organu typu sądu konstytucyjnego, gdyż jego status nie polegał na
sprawowaniu faktycznej sądowej kontroli konstytucyjności prawa. Jego idea
współgrała z zasadą jednolitości władzy. Był instytucją z ostatniej fazy
upadku władzy sowieckiej i miał na celu - poprzez badanie zgodności prawa
z konstytucją - wzmocnić rangę Konstytucji ZSRR. Komitet był instrumentem
kontrolnym Zjazdu Deputowanych Ludowych i Rady Najwyższej ZSRR.
Komitet wydał w sumie około 20 opinii, na które powinno się spojrzeć
dwojako. Z jednej strony, organ ten wystąpił przeciwko najgorszym
występkom sowieckiego systemu prawnego, na przykład przeciwko praktyce
prawodawstwa tajnego. Z drugiej strony, opinie Komitetu zmierzały do
powstrzymania upadku ZSRR. Komitet dezawuował więc prawodawstwo republik
bałtyckich (określał je mianem „separatystycznego") i hamował możliwości
kształtowania prawa przez reformatorów i demokratów.
5.2. Sąd Konstytucyjny Rosji (lata 1991-1993)
Sąd ten funkcjonował od listopada 1991 roku do października 1993 roku.
Liczył on nominalnie 15 sędziów (Zjazd Deputowanych Ludowych zdołał
obsadzić 13 miejsc). Ustrój tego Sądu określała ustawa z 12 lipca 1991
roku.
Sąd Konstytucyjny został wyposażony w szerokie kompetencje, ale ich
precyzyjne ujęcie nastręczało trudności lub było wręcz niemożliwe, a to z
racji ich słabego określenia. Po pierwsze, nie było jasne, czy
przedmiotem kontroli są „akty norma-
tywne", czy też akty prawne o charakterze konkretno-indywidualnym, często
pozbawione przy tym znaczenia prawnego. Po drugie, zakres władzy sądzenia
nie był należycie rozgraniczony od kognicji sądów powszechnych, co
skutkowało tym, iż w praktyce Sąd ten wkraczał w domenę sądów
powszechnych, rozstrzygając szczegółowe problemy z różnych dziedzin
prawa. Sąd ten nabywał w ten sposób cech powszechnego sądu apelacyjnego6.
Pomimo tego, iż art. 13 ustawy o Sądzie Konstytucyjnym zastrzegał, iż
„Sąd Konstytucyjny RF SRR nie rozpatruje problemów o charakterze
politycznym", trybunał ten znalazł się w samym centrum sporów i
konfliktów między Zjazdem Deputowanych Ludowych a prezydentem. Sąd
faworyzował pozbawiony legitymacji demokratycznej parlament, a
jednocześnie nakładał rygory na demokratycznie wybranego prezydenta. Jak
ocenia W. Sokolewicz, Sąd ten kierował się nie tylko literą konstytucji,

lecz również swoiście rozumianą własną „świadomością prawną", lekceważąc
zaś potrzebę kodyfikacji zasad swego postępowania. Śmiało rozstrzygał on
sprawy na zasadzie analogii, tworzył prawo oraz - nie bez winy
rozstrzygnięć ustawodawczych, które dawały ku temu sposobność - wdawał
się (wbrew istocie sądownictwa konstytucyjnego) w badanie faktów.
Swoistym przykładem wspomnianych praktyk był przypadek, w którym Sąd
Konstytucyjny rozstrzygnął -z własnej inicjatywy - o niezgodności z
konstytucją zapowiedzianego w telewizyjnym wystąpieniu dekretu
prezydenta, który nie był jeszcze opublikowany.
Jesienią 1993 roku nastąpiło przeciwstawienie sobie, z jednej strony -
Zjazdu Deputowanych Ludowych i 9 sędziów, z drugiej zaś prezydenta i 4
innych sędziów. Przewodniczący Sądu Walerij Zorkin podał się do dymisji.
Prezydent Borys Jelcyn dekretem z 7 października 1993 roku stwierdził
„niemożność funkcjonowania Sądu Konstytucyjnego w składzie
niekompletnym".
5.3. Sąd Konstytucyjny w Rosji na gruncie Konstytucji z 1993 r.
Sąd Konstytucyjny działa na podstawie przepisów Konstytucji Federacji
Rosyjskiej z 12 grudnia 1993 roku i ustawy konstytucyjnej z 21 lipca 1994
roku o Sądzie Konstytucyjnym Federacji Rosyjskiej. Sąd ten rozpoczął
swoją działalność z dniem 7 lutego 1995 roku i składa się z 19 sędziów.
Sędziowie są powoływani przez Radę Federacji, na wniosek prezydenta.
Kandydatury może zgłaszać szeroki krąg podmiotów - począwszy od podmiotów
„politycznych" (np. deputowani obu izb parlamentu), poprzez naczelne
organy sądownictwa i administracji, do ogólnorosyj-skich stowarzyszeń
prawniczych, naukowych i uczelni. Kadencja sędziego wynosi 12 lat.
Powołanie na druga kadencję jest niedopuszczalne.
6 Por. szerzej W. Sokolewicz, Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej [w:]
Sądy konstytucyjne w Europie, red. J. Trzciński, t. 4, Warszawa 2000.
ii
T7Z
Mirosław Granat
W badaniu zgodności prawa z Konstytucją Federacji Rosyjskiej, art. 125
tejże Konstytucji rozróżnia cztery zakresy kontroli. Jest to:
a) kontrola zgodności z konstytucją aktów organów Federacji (art. 125
ust. 2 pkt a Konstytucji),
b) kontrola zgodności z konstytucją aktów normatywnych podmiotów
Federacji (art. 125 ust. 2 pkt b Konstytucji),
c) kontrola zgodności z konstytucją umów federalnych (art. 125 pkt 2 lit.
c),
d) kontrola zgodności z konstytucją umów międzynarodowych przed ich
wejściem w życie (art. 125 pkt 2 lit. d Konstytucji).
Obok badania zgodności prawa z konstytucją, Sąd Konstytucyjny rozpatruje
spory kompetencyjne, wydaje opinie w sprawie przestrzegania ustalonego
trybu postawienia Prezydenta Federacji Rosyjskiej w stan oskarżenia,
dokonuje wykładni przepisów konstytucji. Warto też pamiętać, na co
zwracano uwagę już wcześniej, iż rosyjskiemu Sądowi Konstytucyjnemu służy
prawo inicjatywy ustawodawczej.
Wniosek o zbadanie konstytucyjności aktów prawnych, w tym umowy
międzynarodowej, przysługuje: Prezydentowi FR, Radzie Federacji, Dumie
Państwowej, '/5 członków każdej z tych izb parlamentu, rządowi, Sądowi
Najwyższemu, Naczelnemu Sądowi Arbitrażowemu, a także organom władzy
ustawodawczej i wykonawczej podmiotów Federacji (art. 88 ustawy).
Przed rosyjskim Sądem Konstytucyjnym występuje zarówno skarga
konstytucyjna, jak i pytanie prawne.
Legitymacja do wystąpienia ze skargą konstytucyjną służy obywatelom,
zrzeszeniom obywateli, a także - w myśl art. 96 ustawy - „innym organom i
osobom wskazanym w ustawie federalnej". Gdy idzie o obywateli, to należy
wskazać, iż podmiotem uprawnionym są także cudzoziemcy i i bezpaństwowcy,

gdyż korzystają oni z praw i mają obowiązki na równi z obywatelami
Federacji Rosyjskiej. „Inne osoby" oznaczają w praktyce prokuratora
generalnego i rzecznika ds. praw człowieka7. Skarga jest dopuszczalna pod
pewnymi warunkami, z których niektóre są specyficzne. Mianowicie,
ustawodawca rosyjski nie wymaga wyczerpania toku instancji przed
złożeniem skargi. Dalej, ustrój Sądu nie zna przepisów, które
przewidywałyby możliwość odmowy rozpatrzenia skargi jako „jawnie
bezzasadnej"8.
Sądy powszechne i arbitrażowe którejkolwiek z instancji, w każdej fazie
postępowania, mogą zgłosić pytanie prawne do Sądu Konstytucyjnego, jeśli
są przekonane o niezgodności z konstytucją przepisów ustawy, które mają
być stosowane w konkretnej rozpatrywanej sprawie. Zarzut
niekonstytucyjności takich przepisów może być podniesiony także przez
stronę procesu. Postępowanie w tej sprawie
7 Zob. W. Sokolewicz, op. cit., s. 326.
8 Por. bliżej ibidem, s. 326.
Federacja Rosyjska
153
podlega zawieszeniu - do chwili wydania wyroku przez trybunał. Należy
nadmienić, iż w latach 1995-1996 Sąd Konstytucyjny wydał tylko dwa
orzeczenia na skutek pytań prawnych. W siedmiu innych przypadkach wnioski
takie zostały odrzucone.
Próbując porównać ustrój Sądu Konstytucyjnego, jaki funkcjonuje na
gruncie obowiązujących przepisów konstytucyjnych (z 1993 roku), z
sądownictwem konstytucyjnym w latach 1991-1993, dość jasno widać, iż
zmiany w Rosji zmierzają w kierunku ustanowienia jurysdykcji
konstytucyjnej par excellence. Ale rosyjskie sądownictwo konstytucyjne
zachowuje także nadal cechy specyficzne. Przykładem tego jest
utrzymywanie kompetencji Sadu Konstytucyjnego do występowania z
inicjatywą ustawodawczą „w sprawach objętych zakresem swej właściwości".
W Rosji pod znakiem zapytania stoi także wykonywanie orzeczeń Sądu
Konstytucyjnego (jak również orzeczeń sądów powszechnych).
Obok Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, działa także 12 sądów
konstytucyjnych w poszczególnych republikach wchodzących w skład
Wspólnoty Państw Niepodległych.
Wykaz literatury podstawowej
Konstytucja Federacji Rosyjskiej, red. A. Bosiacki, Warszawa 2000.
B. Rychłowski, Rosja i WNP - między przeszłością a przyszlością, PISM,
Warszawa 1993.
W. Sokolewicz, Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej [w:] Sądy
konstytucyjne w Europie, red.
J. Trzciński, t. 4, Warszawa 2000. E. Zieliński, Współczesna Rosja.
Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995.
T
WIESŁAW SKRZYDŁO
Rozdział VI
REPUBLIKA RUMUNII
I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCYJNEJ EWOLUCJI USTROJU POLITYCZNEGO
Historię współczesnej państwowości Rumunii charakteryzuje wiele cech
szczególnych, wyróżniających ten kraj spośród państw Europy Środkowej i
Wschodniej. Historia ta sięga początków drugiej połowy XIX wieku, kiedy
to doszło do połączenia księstw naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyzny,
które stworzyły jeden organizm państwowy. Zgromadzenie Narodowe nowego
państwa proklamowało jego powstanie pod nazwą Rumunia. W lipcu 1866 roku
uchwalona została konstytucja przyjmująca system parlamentarny, oparty na
wzorach konstytucji belgijskiej z 1831 roku. Był to ustrój monarchii
konstytucyjnej.

Po pierwszej wojnie światowej terytorium Rumunii zostało znacznie
powiększone, a 27 marca 1923 roku doszło do uchwalenia Konstytucji
Królestwa Rumunii opartej na założeniach liberalno-demokratycznych. Nie
obowiązywała ona jednak długo, gdyż w wyniku zasadniczych zmian
politycznych, wyrażających szeroko występujące w Europie w latach
trzydziestych tendencje antydemokratyczne, doszło do wprowadzenia w
Rumunii rządów „silnej ręki". W konsekwencji 27 lutego 1938 roku
uchwalono nową konstytucję, która całość władzy w państwie koncentrowała
w rękach monarchy. Nie ponosił on przy tym żadnej odpowiedzialności
politycznej przed parlamentem, którego funkcja została ograniczona do
roli ciała doradczego monarchy.
Tendencje totalitarne w ustroju państwa uległy wzmocnieniu po 1938 roku,
w ich wyniku doszło do abdykacji Karola II, wstąpienia na tron
niepełnoletniego Michała I. Doprowadziło to do przejęcia w 1940 roku
władzy w państwie przez nacjonalistyczną Żelazną Gwardię, której
przywódca łon Antonescu wprowadził 4 września 1940 roku dyktaturę.
Rumunia stała się sojusznikiem Niemiec hitlerowskich, biorąc po ich
stronie udział w II wojnie światowej.
Obalenie 23 sierpnia 1944 roku dyktatury Antonescu zapoczątkowuje zwrot w
polityce Rumunii, powołany został rząd proklamujący udział Rumunii w
wojnie po strome koalicji antyhitlerowskiej. Wkroczenie Armii Czerwonej
na teren Rumunii przesądziło o powojennych losach tego państwa, które na
kilkadziesiąt lat znalazło się w sferze dominacji ZSRR.
l
Wiesław Skrzydło
W grudniu 1947 roku król Michał I został zmuszony do abdykacji, a
parlament proklamował Rumuńską Republikę Ludową i uchylił Konstytucję z
1938 roku. Nowy ustrój państwa demokracji ludowej wprowadziła Konstytucja
z 13 kwietnia 1948 roku. Konstytucja ta miała charakter przejściowy, gdyż
12 września 1952 roku została zastąpiona nową ustawą zasadniczą, opartą
na wzorach Konstytucji ZSRR z 1936 roku. Obowiązywała ona do 1965 roku,
kiedy to 21 sierpnia uchwalona została nowa ustawa zasadnicza,
wprowadzająca także nową nazwę państwa: Socjalistyczna Republika Rumunii.
W wyniku tych zmian dokonały się przeobrażenia w strukturach władzy
państwowej, a zewnętrznym ich wyrazem było tworzenie wspólnych organów
partyjno-państwowych i łączenie przez funkcjonariuszy partii
komunistycznej także stanowisk państwowych. Przywódca Rumuńskiej Partii
Komunistycznej dysponował władzą dyktatorską, stosując totalitarne metody
rządów, pełnił jednocześnie funkcję prezydenta państwa.
Wśród państw pozostających pod dominacją ZSRR Rumunia zajmowała pozycję
szczególną. Położenie geograficzne, polityka kierownictwa partyjno-
państwo-wego i wykorzystywanie napięć w stosunkach radziecko-chińskich
pozwalało przywódcom Rumunii zajmować niekiedy inne stanowisko niż to,
które proklamowała Moskwa i państwa Europy Centralnej. W niektórych
kwestiach polityki europejskiej Rumunia zajmowała stanowisko bardziej
samodzielne, co doprowadzało czasami do napięć w stosunkach Moskwa-
Bukareszt.
W polityce wewnętrznej Rumunii i w metodach sprawowania władzy dominowały
formy totalitarnej dyktatury. Miało to swoje konsekwencje w 1989 roku,
gdy w grudniu doszło do krwawych wystąpień ludności wobec dyktatorskiego
reżimu N. Ceau§escu. Gdy inne państwa Europy Środkowej i Wschodniej
weszły za przykładem Polski na drogę transformacji ustrojowej,
kierownictwo partyjno-państwo-we Rumunii przeciwstawiło się dążeniom
narodu. Doszło do krwawych wydarzeń, w wyniku których obalona została
dyktatura N. Ceau§escu i jego ekipy, a kraj wstąpił na tory trudnej i
złożonej przebudowy ustrojowej, oznaczającej przechodzenie od
totalitaryzmu do demokracji. Był to jednak ruch spontaniczny, nie miał
bowiem programu i przygotowanych wcześniej struktur organizacyjnych.

W przeszłości Rumunia przechodziła różne etapy historii, wyznaczały je
także m. in. zmieniające się formy ustroju politycznego. Występowały
wśród nich m.in. formy demokracji parlamentarnej, ale przeważały systemy
oparte na rządach autorytarnych czy wręcz totalitarnych1. Wejście na tory
demokratycznych przekształceń ustrojowych stawia otwartym problem
poszukiwań właściwego systemu politycznego, odpowiadającego aspiracjom
społecznym, współczesnym tendencjom europejskim, jak też potrzebom i
wyzwaniom, jakie niósł koniec XX wieku. Czy
1 W. Brodziński, Republika Rumunii [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K.
Skotnicki, T. Szymczak, Wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a
wykonawczą (Bialoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Węgry), Łódź
1996, s. 102.
Republika Rumunii
w tych poszukiwaniach Rumunia mogła skorzystać z własnych doświadczeń i
nawiązywać do rodzimych rozwiązań ustrojowych? Odpowiedź na tak
postawione pytanie jest prosta. W sensie pozytywnym tych doświadczeń było
mało i współcześnie nie są one przydatne. Były więc raczej doświadczenia
negatywne, ukazujące, jakie zgubne skutki dla społeczeństwa i państwa
niesie stosowanie ustroju totalitarnego, czego należy unikać w
opracowywanych koncepcjach ustrojowych i odpowiadających im rozwiązaniach
prawnych.
II. PRACE NAD PRZYGOTOWANIEM NOWEJ KONSTYTUCJI
Sytuacja wewnętrzna Rumunii, panujący dotąd system polityczny i atmosfera
życia w kraju powodowały, że opinia T. Holmesa2, iż to nie społeczeństwo
dokonywało wyboru nowego systemu politycznego, gdyż nie było ono
przygotowane psychologicznie na tak radykalny charakter zmian, jest w tym
wypadku szczególnie uzasadniona.
Rumunia była zatem zmuszona (w większym stopniu niż pozostałe państwa
tego regionu) szukać wzorca ustrojowego w innych państwach europejskich.
Korzystała przy tym z pomocy konstytucjonalistów francuskich. Należy
odnotować przede wszystkim wydanie 29 grudnia 1989 roku dekretu nr 2
nowych władz, regulującego materie konstytucyjne. Zmieniono nazwę
państwa, a także flagę, przywrócono dwuizbowość parlamentu (w nawiązaniu
do Konstytucji z 1923 roku), rozwiązano struktury władzy komunistycznej.
Wprowadzona organizacja władz otrzymała tymczasowy charakter, a w kraju
powstały nowe ugrupowania polityczne, głównie o charakterze
antykomunistycznym. Utworzony Front Ocalenia Narodowego powołał
Tymczasową Radę Jedności Narodowej o wielopartyjnym składzie. Biuro
Wykonawcze tej Rady składało się z 21 członków i było kierowane przez
tymczasowego prezydenta (I. Iliescu) oraz tymczasowego premiera (P.
Romana). Rada ta spełniała funkcje tymczasowego parlamentu aż do czasu
przeprowadzenia demokratycznych wyborów.
W marcu 1990 roku Rada uchwaliła ordynację wyborczą określającą tryb
wyboru parlamentu i prezydenta, przy czym parlament ten stanowił zarazem
konstytuantę. Jego zadaniem podstawowym było uchwalenie w okresie 18
miesięcy nowej konstytucji. Prezydent miał także pochodzić z wyborów
powszechnych i bezpośrednich. Wybory te odbyły się 20 maja 1990 roku przy
wysokiej frekwencji wyborców (86%).
2 S. T. Holmes, O metodzie zmian konstytucji ui państwach Europy
Wschodniej, „Państwo i Prawo" 1993, nr 8, s. 42.
Wiesław Skrzydło
W lipcu 1990 roku na wspólnym posiedzeniu obydwu izb parlamentu uchwalono
regulamin obrad Zgromadzenia Konstytucyjnego, powołano też komisję
redakcyjną złożoną z deputowanych i senatorów wspieranych w pracach przez
5 konstytucjonalistów. Jej zadaniem było przedstawienie Zgromadzeniu
zasad ustroju oraz systematyki wewnętrznej projektu ustawy zasadniczej.
Prace swe komisja prowadziła po zatwierdzeniu przez Zgromadzenie tych
materiałów, przedstawiając mu następnie poszczególne rozdziały. Stanowiły

one przedmiot obrad i dyskusji w Zgromadzeniu.uOp uchwalenia konstytucji
wymagana była większość 2/3 głosów ustawowej liczby członków
Zgromadzenia. Konstytucja uchwalona została 21 listopada 1991 roku,
poparło ją 414 członków Zgromadzenia, przeciwko głosowało 95 członków.
Tekst uchwalony przez Zgromadzenie Konstytucyjne został następnie
przyjęty w referendum przeprowadzonym 8 grudnia 1991 roku. Aż 77,3%
głosujących opowiedziało się za konstytucją, tylko 20,4% wyborców oddało
głos „nie".
W toku prac konstytucyjnych brane były pod uwagę dwa modele systemu
rządów: parlamentarny i prezydencki. Przed podobnym dylematem wyboru
stały też inne państwa tego rejonu Europy, co wywoływało ożywione spory i
dyskusje. Z reguły partie silne opowiadały się za systemem
parlamentarnym, bowiem pozwala on im na odgrywanie roli głównych aktorów
sceny politycznej. Jednakże tam, gdzie brak było ugrupowań zdolnych do
zdobycia trwałego poparcia elektoratu, liderzy polityczni popierali
koncepcje silnej władzy prezydenckiej, zdolnej do wprowadzenia w życiu
publicznym elementów ładu i porządku3, choć może to rodzić zarazem
tendencje do nadmiernej koncentracji władzy w rękach jednostki. W
warunkach braku tradycji demokratycznych i odpowiadających im instytucji
ustrojowych może to prowadzić do rządów autorytarnych, wymykających się
spod kontroli społeczeństwa.
Poszukiwano ustroju silnego, skutecznego i sprawnego, gdyż taki właśnie
jest szczególnie potrzebny w warunkach przeprowadzanej przebudowy
państwa. Tego rodzaju okoliczności często przemawiają za modelem rządów
prezydenckich (czy też znanych w Europie rozwiązań określanych mianem
systemu półprezydenckiego
- przykład Francji okresu V Republiki). Zapewnia on większą stabilność
polityczną, będąc w wyższym stopniu niezależny od zmian w układzie sił
politycznych tak częstych w warunkach systemu wielopartyjnego. Ewolucja
systemów społeczno-
-politycznych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej wykazuje w tym
względzie dużą różnorodność. Tak więc państwa o utrwalonych tradycjach
demokratycznych form rządzenia przyjmowały system parlamentarny (Czechy,
Węgry, Polska), natomiast inne sięgały do wzorów wywodzących się z
systemu prezydenckiego, chociaż nie wprowadzały go nigdzie w czystej
postaci (Rosja, Białoruś).
Republika Kumumi
3 A. Antoszewski, Forma rządu [w:] Demokracje Europy Środkowo-wschodniej
w perspektywie porównawczej, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław
1998, s. 53-54.
Rumunia należy do tej grupy państw, które nie przeszły dłuższej fazy
demokracji parlamentarnej, pozwalającej na utrwalenie demokratycznych
metod rządzenia, na umocnienie instytucji demokratycznych, zapewniających
społeczeństwu wpływ na życie publiczne, a także skuteczną kontrolę wobec
rządzących, ponoszących za swą działalność i prowadzoną politykę zarówno
odpowiedzialność parlamentarną, jak i konstytucyjną. Do tego niezbędne są
i instytucje oraz zasady demokracji politycznej, ale także ugruntowana
kultura polityczna zarówno rządzących, jak i społeczeństwa. W tak
złożonej sytuacji, wobec skromnego zasobu doświadczeń i tradycji
demokratycznych, twórcy Konstytucji z 1991 roku zmuszeni byli sięgnąć do
wzorców i do regulacji prawnych przyjętych i stosowanych w
demokratycznych państwach Europy Zachodniej. Tak ogólna odpowiedź nie
wydaje się jednak być wystarczająca, gdyż utrwalone systemy ustrojowe
Europy Zachodniej też są zróżnicowane, wybór pozostawał więc między
systemem parla-mentarno-gabinetowym, półprezydenckim bądź kanclerskim.
Z wielu względów twórcy konstytucji korzystali z wzorów i doświadczeń
Francji, z modelu ustrojowego V Republiki określonego w Konstytucji z
1958 roku. Wpływ na taki stan rzeczy miały różnorodne czynniki - wymienić

można fakt pozostawania Rumunii w kręgu oddziaływania kultury
francuskiej, w tym także kultury politycznej i prawnej, znajdowano tam
rozwiązania prawne odpowiadające potrzebom zapewnienia silnej władzy
wykonawczej w trudnych warunkach przebudowy ustrojowej. Rola ustrojowa
głowy państwa została wzmocniona, wyposażono ją w rozbudowane własne
kompetencje, w dużym stopniu uwolnione od konieczności uzyskiwania
kontrasygnaty. Dodać do tego należy także rolę doradczą francuskich
konstytucjonalistów w toku prac nad przygotowaniem nowej konstytucji.
III. CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI Z 1991 ROKU
Konstytucja ta jest ustawą zasadniczą o charakterze pełnym, zawiera w
swej treści regulacje prawne tradycyjnie zamieszczane w takich aktach
prawnych. Na czoło przepisów konstytucyjnych wysunięto te, które stanowią
i określają zasady ogólne ustroju (tytuł I, art. 1-14), a następnie
dotyczące podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki (tytuł II,
art. 15-57). Regulacje te i systematyka treści konstytucji są zgodne z
tendencjami występującymi współcześnie w państwach demokratycznych. Dodać
należy, że w tytule II zawarto także gwarancje realizacji praw i wolności
jednostki, czego wyrazem jest m.in. powołanie instytucji Rzecznika Praw
Obywatelskich i określenie jego roli ustrojowej oraz zakresu kompetencji.
Najbardziej rozbudowany jest tytuł III zatytułowany Władze publiczne,
gdyż liczy on aż 90 artykułów określających rolę i pozycję ustrojową
parlamentu, prezydenta i rządu, stosunki między parlamentem a rządem,
problematykę administracji pub-
Wiesław Skrzydło
licznej oraz władzę sądowniczą. Mniej rozbudowane zostały pozostałe
tytuły konstytucji, dotyczące gospodarki i finansów publicznych (IV, art.
134-139), Trybunału Konstytucyjnego (V, art. 140-145), zmiany konstytucji
(VI, art. 146-148) oraz postanowienia końcowe i przejściowe (VII, art.
149-152).
W wyniku analizy treści konstytucji należy dojść do wniosku, że w
Rumunii, podobnie jak i w innych państwach tego rejonu, szeroko sięgano
do doświadczeń i wykorzystywano konstrukcje ustrojowe spotykane w
demokratycznych państwach Europy4. Wielu zagranicznych autorów dostrzega
wprost podobieństwo licznych (choć nie wszystkich) rozwiązań prawnych z
przyjętymi w Konstytucji Francji okresu V Republiki5. Świadczy to o tym,
że treść tej konstytucji wywarła wpływ na uregulowania prawne przyjęte w
Rumunii.
Jak świadczą wyniki referendum, Konstytucja Rumunii została przyjęta
przytłaczającą większością głosów, a jej przeciwnicy stanowili zaledwie
20% głosujących. Zarzuty, jakie stawiane były przez opozycję wobec tekstu
ustawy zasadniczej, sprowadzić można do następujących: 1) przyjęcie zbyt
prezydenckiej formy rządów, 2) brak wyraźnego określenia w strukturze
państwa zasady podziału władz, 3) brak wystarczających gwarancji
konstytucyjnych dla mniejszości narodowych zamieszkujących Rumunię, 4)
dezaprobata wobec instytucji Trybunału Konstytucyjnego i postulat
przywrócenia w zakresie kontroli konstytucyjności prawa rodzimych
rozwiązań znanych już rumuńskiej Konstytucji z 1923 roku, 5) zbyt
sztywna, a więc utrudniona procedura zmiany konstytucji - nieprzychylny
stosunek wobec referendum konstytucyjnego6.
Konstytucja z 1991 roku mogła jednak stanowić z powodzeniem właściwy
punkt wyjścia dla dokonywania demokratycznych przeobrażeń społecznych,
gospodarczych i politycznych w kraju, który miał do przebudowy wiele
dziedzin, w celu likwidacji trudnej i dotkliwie odczuwalnej spuścizny
okresu rządów totalitarnych.
Republika Rumunii
4 M. Wyrzykowski, Recepcja w prawie publicznym - tendencje rozwojowe
konstytucjonalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej, „Państwo i Prawo"
1992, nr 11, s. 23.

5 B. Limę, Le systeme constitutionnel Roumain. Rewie du Droit Public et
de la Science Politique en France et d 1'Etranger, 1994, nr 2, s. 269-
370; P. Leonhardt, Die neue Verfassung von 1991, Jahrbuch fur Ostrecht,
Bd. 33, Bonn 1992, s. 223-224.
6 I. Ceterchi, Les problemes institutionnels de la transition en
Równanie. Revue detudes comparatives, Est-Ouest 1992, nr 4, s. 120.

IV. ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO I GOSPODARCZEGO
Regulacje konstytucyjne rozpoczynają artykuły poświęcone określeniu zasad
ogólnych ustroju, ujęte w tytule I. W kolejności podanej w tym tytule na
pierwszym miejscu znalazła się - zasada jednolitości i niepodzielności
państwa (art. 1). Rumunia jest więc państwem unitarnym, stanowiącym
suwerenną, niezależną i jednolitą całość. Nie składa się więc z
oddzielnych jednostek, jak to występuje w państwach federalnych. Nie ma
więc w ramach państwa autonomicznych jednostek terytorialnych czy
narodowościowo-terytorialnych. Stanowi na płaszczyźnie prawa
międzynarodowego jeden podmiot. Społeczeństwo Rumunii w sensie etnicznym
tworzy dość zwartą całość, skoro ludność rdzennie rumuńska obejmuje ok.
88% mieszkańców kraju7. Podobnie wygląda sytuacja w sensie wyznaniowym,
gdyż członków prawosławnej wspólnoty jest ponad 80%.
Podstawę państwa stanowi jedność ludu rumuńskiego, a Rumunia jest wspólną
i niepodzielną ojczyzną wszystkich jej obywateli, niezależnie od ich
rasy, narodowości, pochodzenia etnicznego, języka, religii, płci,
przynależności politycznej, majątku oraz pochodzenia społecznego (art.
4). W stosunku zaś do mniejszości narodowych przyjęto zasadę uznania i
zagwarantowania prawa do utrzymania, rozwijania i wyrażania ich
tożsamości etnicznej, kulturowej, językowej, religijnej (art. 6 ust. 1).
_W sensie ustrojowym Rumunia przyjęła system republikański, co wyraźnie
podkreśla Konstytucja w art. l ust. 2.
Tenże art. l w ust. 3 wprowadza zasadę demokratycznego i społecznego
państwa prawa, w którym godność człowieka, prawa i wolności obywatelskie,
swobodny rozwój osobowości ludzkiej, sprawiedliwość oraz pluralizm
polityczny są wartościami najwyższymi i gwarantowanymi. Treść tego
artykułu jest niezwykle bogata, gdyż na uwagę zasługują co najmniej dwie
zasady: a) demokratycznego i społecznego państwa prawa oraz b) pluralizmu
politycznego. Państwo jako wspólna i niepodzielna ojczyzna może zachować
ten charakter tylko będąc państwem demokratycznym, w którym rządzi prawo.
Zasada ta wytycza kierunek rozwoju państwa i społeczeństwa, stanowi nakaz
dla wszystkich władz i instytucji, by ich działalność służyła jej
realizacji, by w państwie rządzonym prawem prawo to stało ponad państwem.
Stąd wynika rola oraz ranga konstytucji jako ustawy zasadniczej, a także
miejsce ustawy w systemie źródeł prawa. Z zasady tej wynika zarazem
obowiązek państwa stworzenia obywatelom warunków wywierania wpływu na
władze, ich działalność, zapewnienie udziału w podejmowaniu decyzji
państwowych. Wynika z niej także nakaz poszanowania wolności i praw
jednostki. Pań-
7 W. Brodziński, op. cit., s. 13.
Wiesław Skrzydło
Republika Rumunii
TUT
stwo ma obowiązek chronić nie tylko prawa większości, ale także uznawać
głos i stanowisko mniejszości społeczeństwa.
Druga z tych zasad stanowi zaprzeczenie sytuacji istniejącej w Rumunii w
okresie do 1989 roku, kiedy monopol na władzę i jej sprawowanie miała
wyłącznie jedna partia - komunistyczna. Stan ten uległ likwidacji po
obaleniu dyktatury N. Ceaugescu i wprowadzeniu pluralizmu politycznego.
Społeczeństwo silnie zróżnicowane politycznie i ekonomicznie jest
zbudowane pluralistycznie. Interesy i cele działania różnych grup

społecznych są mocno zróżnicowane, a obywatele dla osiągnięcia tych celów
organizują się, tworząc ugrupowania polityczne. Ich istnienie i
działalność stanowi cechę społeczeństwa obywatelskiego, którego różne
części składowe dążą do uzyskania wpływu na życie publiczne, na władzę
państwową. Zasada ta uznawana za jedną z najwyższych wartości jest
gwarancją istnienia systemu wielopartyjnego i szerokiego udziału partii w
życiu politycznym kraju.
Kolejna zasada ustroju politycznego to zasada reprezentacji politycznej,
odnosi się ona do sposobu sprawowania władzy w państwie. Konstytucja
stwierdza, że lud realizuje suwerenność narodową za pośrednictwem organów
przedstawicielskich oraz poprzez referendum (art. 2 ust. 1). Na system
przedstawicielski składają się: parlament (najwyższy organ
przedstawicielski ludu rumuńskiego) złożony z Izby Deputowanych i Senatu
(art. 58) oraz samorządność lokalna w gminach i miastach
(przedstawicielskie rady lokalne oraz'burmistrzowieJT~"~ ~~~~——"""
Kolejna zasada wyrażona w art. 6 to zasada równości i zakazu
dyskryminacji, co w warunkach istnienia w państwie mniejszości narodowych
ma ważne znaczenie i jest warunkiem zapewniającym charakter demokratyczny
i społeczny państwa. Wynika z niej zakaz uprzywilejowania jakiejkolwiek
grupy narodowej i zakaz stosowania dyskryminacji w stosunku do
pozostałych obywateli rumuńskich.
W celu obrony praw pracowników, a także dla promowania ich interesów
zawodowych i społecznych, konstytucja poręcza prawo tworzenia i
funkcjonowania związków zawodowych. Oznacza to wprowadzenie obok
pluralizmu politycznego także pluralizmu związkowego. Zasady te, zgodnie
z art. 148 ust. l, nie mogą stanowić przedmiotu zmian konstytucyjnych.
Dodać należy, że w świetle przepisów zawartych w tytule VI - dotyczących
zmiany konstytucji - obowiązująca ustawa zasadnicza ma charakter sztywny.
Projekt zmiany wymaga przyjęcia przez obydwie izby parlamentu większością
co najmniej 2/3 każdej z nich (art. 147). Jeśli w wypadku rozbieżności
stanowisk podjęta procedura mediacyjna nie doprowadzi do porozumienia, to
obie izby na wspólnym posiedzeniu decydują ostatecznie głosami co
najmniej 3/4 deputowanych i senatorów. Uchwalenie zmiany konstytucji
wymaga ponadto przeprowadzenia w ciągu 30 dni referendum, co w przypadku
pozytywnego wyniku czyni dopiero zmianę ostateczną. Art. 148 określa przy
tym granice zmian, wskazując, jakie przepisy nie mogą podlegać zmianom,
wprowadzając także zakaz dokonywania zmian w czasie trwania stanów
nadzwyczajnych, jak również w okresie wojny.
Wśród zasad ustroju politycznego określonych w konstytucji nie wymieniono
wprost zasady podziału władzy, jednak - zgodnie z opinią komentatorów -
regulacje konstytucyjne w zakresie mechanizmów władzy publicznej świadczą
o tym, iż zasada ta stanowi fundament aktualnego systemu politycznego
Rumunii.
V. STATUS PRAWNY JEDNOSTKI
Stosując europejskie standardy, twórcy Konstytucji z 1991 roku wiele
miejsca poświęcają przepisom określającym wolności, prawa i obowiązki
człowieka i obywatela. Dostrzegać to należy: a) w fakcie umiejscowienia
tytułu II Konstytucji poświęconego tej problematyce, a więc w wysunięciu
tych przepisów na czołowe miejsce w systematyce ustawy zasadniczej, b) w
znacznej rozbudowie przepisów prawnych z tego zakresu, o czym świadczy
liczba 43 artykułów regulujących tę dziedzinę, co stanowi niemal 1/3
wszystkich artykułów konstytucji, c) twórcy konstytucji zadbali nie tylko
o zapewnienie zgodności przepisów w tym zakresie z aktami prawa
międzynarodowego ratyfikowanymi przez Rumunię, ale także wprowadzili
nakaz interpretowania przepisów konstytucji w zgodzie z Powszechną
Deklaracją Praw Człowieka oraz paktami i umowami międzynarodowymi. W tej
dziedzinie, w wypadku zaistnienia sprzeczności przepisów tych umów z
ustawami, pierwszeństwo mają unormowania prawnomiędzynarodowe (art. 20).

W rozdziale I tego tytułu - poświęconym postanowieniom wspólnym -
przyjęto zasadę kx retro non agit, z wyjątkiem przypadku, gdy ustawa
karna jest korzystniejsza dla sprawcy, zasadę równości obywateli wobec
ustawy oraz władz i instytucji, zasadę zniesienia przywilejów i
dyskryminacji (o czym wspominał już art. 6), zakaz ekstradycji obywateli
rumuńskich i ich wydalania z Rumunii oraz zasadę prawa do sądu.
Kolejny (II) rozdział tegoż tytułu zawiera katalog podstawowych praw i
wolności, obejmujący: a) prawo do życia oraz do integralności fizycznej i
psychicznej (łącznie z wprowadzeniem zakazu kary śmierci), b)
potwierdzenie wolności osobistej i osobistego bezpieczeństwa jednostki
ludzkiej (zatrzymanie nie może trwać dłużej niż 24 godziny, a o areszcie
decyduje sąd na okres nie dłuższy niż 30 dni, c) uznawanie zasady
niewinności aż do czasu uprawomocnienia się wyroku skazującego, d) prawo
do obrony, e) wolność swobodnego przemieszczania się w kraju i za
granicą, z prawem do wyboru miejsca pobytu lub zamieszkania, f) prawo
ochrony życia intymnego, rodzinnego i prywatnego, g) nietykalność
mieszkania (rewizja może być nakazana wyłącznie przez sąd), h) tajemnica
korespondencji i innych środków legalnego porozumiewania się, i) wolność
sumienia i wyznania, j) wolność wypowiedzi (myśli, poglądów, wiary,
wszelkich form twórczości) i zakaz cenzury, k) prawo do informacji, 1)
prawo do nauki, ł) prawo do ochrony zdrowia, m) czynne i bierne prawo
wyborcze, n) wolność zgromadzeń, o) wolność zrzeszania się, p) prawo do
pracy i jej swobodnego wyboru z wprowadzeniem zakazu pracy przymusowej,
"TUT"
Wiesław Skrzydło
r) prawo do strajku, s) ochrona własności prywatnej, t) prawo do
dziedziczenia, u) prawo do godnego życia i ochrony socjalnej ze strony
państwa, v) ochrona dzieci i młodzieży, a także osób niepełnosprawnych,
w) prawo petycji, x) prawo osoby pokrzywdzonej przez władze publiczne do
naprawienia doznanej szkody.
Ograniczenie korzystania z niektórych praw i wolności może być
wprowadzone tylko w drodze ustawy i tylko wówczas, jeśli wymagają tego
okoliczności, jak np. bezpieczeństwo narodowe, ochrona porządku
publicznego, zdrowia, moralności publicznej itp.
Rozdział III określa podstawowe obowiązki, do których konstytucja
zalicza: a) wierność wobec państwa, b) przestrzeganie konstytucji i
ustaw, c) obronę kraju, d) ponoszenie świadczeń finansowych, e)
korzystanie z praw i wolności w sposób nienaruszający wolności i praw
innych.
Rozdział IV dotyczy jednej z gwarancji realizacji praw jednostki, jaką
jest Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany przez Senat na 4-letnią
kadencję. Obowiązki swe w zakresie ochrony praw i wolności wykonuje z
urzędu lub na wniosek osób, których prawa lub wolności zostały naruszone.
VI. SYSTEM WYBORCZY I PARTIE POLITYCZNE
Konstytucja nie zawiera odrębnego rozdziału określającego system
wyborczy. Odpowiednie przepisy zawarte zostały w różnych tytułach i
rozdziałach, a mianowicie w tytule II rozdział II Podstawowe prawa i
wolności (art. 34-35), w tytule III rozdział I Parlament (art. 59-60), w
rozdziale II Prezydent Rumunii (art. 81-83). W drodze wyborów
powszechnych i bezpośrednich wyłaniany jest nie tylko parlament będący
najwyższym organem przedstawicielskim ludu rumuńskiego i jedyną władzą
ustawodawczą kraju, ale także prezydent - określany jako reprezentant
państwa i gwarant narodowej niepodległości, jedności oraz integralności
terytorialnej kraju. Podstawę przeprowadzania wyborów stanowią, poza
konstytucją, ordynacje wyborcze regulujące tryb przeprowadzania wyborów,
jak też rozdziału mandatów.
Czynne prawo wyborcze w wyborach parlamentarnych, prezydenckich i
samorządowych przysługuje obywatelom, którzy najpóźniej w dniu wyborów

osiągną wiek 18 lat. Konstytucja (art. 34 ust. 2) zna kategorie osób
pozbawionych praw wyborczych, a dotyczy to obywateli niedorozwiniętych
(nie określono w ustawie zasadniczej, kto decyduje o uznaniu konkretnej
osoby jako niedorozwiniętej), a także chore umysłowo, ubezwłasnowolnione
oraz skazane prawomocnym wyrokiem sądowym na utratę praw wyborczych.
Szczegółowe przepisy w tym względzie określają ustawy, przy czym te same
zasady odnoszą się do wyborów deputowanych, co i senatorów.
Republika Rumunii
T03
Bierne prawo wyborcze przysługuje natomiast obywatelom dysponującym
prawem czynnym, posiadającym miejsce stałego zamieszkania w kraju.
Ograniczenia w tym zakresie dotyczą osób objętych zakazem, z uwagi na
pełnione funkcje publiczne, zrzeszania się w partiach politycznych.
Cenzus wieku przy biernym prawie wyborczym jest znacznie wyższy. I tak w
wyborach do Izby Deputowanych, a także do przedstawicielskich organów
samorządu terytorialnego kandydaci powinni legitymować się najpóźniej w
dniu wyborów wiekiem 23 lat. Granica ta zostaje podniesiona do lat 35 w
wyborach do Senatu i na stanowisko prezydenta.
W wyborach do Izby Deputowanych i do Senatu obowiązują te same zasady
prawa wyborczego, do których konstytucja zalicza: powszechność, równość,
bezpośredniość, tajność głosowania, obowiązuje też zasada wyborów
wolnych. Prawo zgłaszania kandydatów do obydwu izb parlamentu przysługuje
partiom politycznym i organizacjom utworzonym zgodnie z obowiązującym
prawem. W każdym okręgu wyborczym partia, jak też koalicja wyborcza mogą
zarejestrować tylko jedną listę kandydatów w wyborach do każdej z izb. O
mandat deputowanego lub senatora kandydat może ubiegać się tylko w jednym
okręgu wyborczym. Zgłoszenie kandydatury na kilku listach powoduje ich
unieważnienie. Aby móc się zarejestrować, kandydaci muszą uzyskać
poparcie wyborców, przy czym każdy wyborca może udzielić poparcia tylko
jednemu z nich w wyborach do Izby Deputowanych i jednemu w wyborach do
Senatu. Warunkiem udziału listy wyborczej w wyborach do każdej z izb jest
uzyskanie poparcia co najmniej 3% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
Granica ta dotyczy zarówno list wyborczych partii, jak i list koalicji.
Takie same zasady prawa wyborczego obowiązują w wyborach prezydenckich, a
warunkiem zdobycia mandatu jest uzyskanie w pierwszej turze większości
głosów wpisanych na listy wyborcze. Jest to wymóg wysoko zakreślony, gdyż
w większości państw wymóg ten stanowi większość bezwzględną głosów ważnie
oddanych. Brak takiej większości w pierwszej turze głosowania stanowi
podstawę do przeprowadzenia ponownego głosowania, w którym udział bierze
już tylko dwu kandydatów, którzy w pierwszej turze uzyskali największą
liczbę głosów. Ważność wyborów prezydenta stwierdza Sąd Konstytucyjny.
Może on unieważnić wybory na odpowiednio umotywowany wniosek partii i
organizacji politycznych. Podstawę unieważnienia mogą stanowić
przestępstwa popełnione w czasie przeprowadzania wyborów lub w trakcie
obliczania głosów.
Prawo zgłaszania kandydatów na prezydenta posiadają partie i organizacje
polityczne, a ustawa o wyborze prezydenta dopuszcza także zgłaszanie
kandydatów niezależnych. Zgłoszenie kandydata wymaga poparcia 100 tyś.
wyborców potwierdzonych ich podpisami, przy czym jeden wyborca może tego
poparcia udzielić tylko jednemu kandydatowi.
Już przepisy prawne dotyczące wyborów wskazują na znaczącą rolę partii
politycznych, co widoczne jest także w toku funkcjonowania systemu
władzy. Uaktywnienie się społeczeństwa w okresie przebudowy ustrojowej
zaowocowało w Rumu-
166
Wiesław Skrzydło
nii (podobnie jak i w innych państwach tego regionu Europy) masowym
powstawaniem partii i organizacji politycznych. Zjawisko to jest w pełni

zrozumiałe i można je wytłumaczyć pluralistyczną strukturą społeczeństwa
wyraźnie zróżnicowanego w sensie politycznym, czemu odpowiada pojawienie
się różnych ugrupowań reprezentujących interesy i dążenia tych grup.
Przede wszystkim nowe partie musiała stworzyć dotychczasowa opozycja,
pragnąca odgrywać liczącą się rolę w życiu politycznym, do czego musiała
się zorganizować. Z drugiej strony w fakcie tym można się dopatrywać
odreagowania społecznego na istniejący dotychczas system partyjny, w
którym legalnie mogła istnieć tylko partia komunistyczna. W omawianym
przypadku była to Rumuńska Partia Komunistyczna.
Pojawienie się nowych ugrupowań politycznych zmieniło zasadniczo system
partyjny. W miejsce systemu jednopartyjnego pojawia się zupełnie nowa
jakość, mająca charakter systemu przejściowego. Tę przejściowość cechuje
powstawanie dużej liczby partii małych, słabo zorganizowanych, których
sens istnienia weryfikuje życie polityczne i kolejne wybory wskazujące,
czy i na ile społeczeństwo udziela tym partiom swego poparcia. Ewolucja
systemu partyjnego prowadzi jednak wyraźnie w kierunku zredukowania w
znacznym stopniu liczby partii, przy zachowaniu systemu wielopartyjnego.
Główne partie polityczne Rumunii to: a) Rumuńska Partia Demokracji
Społecznej, rządząca do 1996 roku; powstała w 1992 roku, utworzona przez
reformatorów wywodzących się z partii komunistycznej; w 1993 roku
połączyła się z Partią Socja-listyczno-Demokratyczną oraz Partią
Republikańską, b) Partia Demokratyczna -najpierw działająca jako Front
Ocalenia Narodowego, a obecna jej nazwa pochodzi z 1993 roku, c) Partia
Jedności Narodowej Rumunii stanowiąca reprezentację ruchu
nacjonalistycznego, d) Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii -
stanowiący reprezentację mniejszości węgierskiej, utworzony w grudniu
1989 roku, e) Partia Narodowo-Liberalna reaktywowana w styczniu 1990
roku, w październiku tegoż roku połączyła się z Socjalistyczną Partią
Liberalną, w lutym 1993 roku z Nową Partią Liberalną, f) Partia Narodowo-
Chłopska Chrześcijańsko-Demokra-tyczna powstała w grudniu 1989 roku, g)
Rumuński Ruch Ekologiczny, utworzony w styczniu 1990 roku, h) Rumuńska
Partia Ekologiczna utworzona także w styczniu 1990 roku, i) Demokratyczna
Partia Agrarna Rumunii, utworzona w 1990 roku j) Rumuńska Partia Socjal-
Demokratyczna reaktywowana w styczniu 1990 roku, k) Partia Wielkiej
Rumunii, skrajnie nacjonalistyczna, utworzona w 1991 roku, 1)
Socjaldemokratyczna Partia Pracy powstała w listopadzie 1990 roku w
wyniku połączenia Demokratycznej Partii Pracy z Partią Socjalistyczną, ł)
Partia Sojuszu Obywatelskiego utworzona w lipcu 1990 roku, skupia
ugrupowania pozaparlamentarne, m) Tradycyjna Socjaldemokratyczna Partia
Rumunii powstała w 1991 roku z połączenia Partii Socjaldemokratycznej z
Partią Narodowo-Demokratycz-ną, n) Konwencja Demokratyczna - koalicja 15
partii i ugrupowań - utworzona w lutym 1992 roku (z niej wywodził się E.
Constantinescu wybrany na stanowisko
Republika Rumunii
167
prezydenta w 1996 roku). Koalicja ta zwyciężyła w wyborach 1996 roku,
zdobywając 287 mandatów (razem z Unią Socjaldemokratyczną i
Demokratycznym Związkiem Węgrów w Rumunii)8.
Obowiązująca konstytucja poświęca partiom odrębny przepis (art. 8),
przyjmując zasadę pluralizmu jako konstytucyjno-prawną gwarancję
demokracji. Partie zaś traktuje jako struktury przyczyniające się do
kształtowania i wyrażania woli obywateli, przy poszanowaniu suwerenności
narodowej, integralności terytorialnej, porządku prawnego i zasad
demokracji.
VII. WŁADZE PUBLICZNE
Problematyka władz publicznych, a także stosunków między parlamentem,
głową państwa i rządem stanowi przedmiot unormowań zawartych w
rozbudowanym tytule III Konstytucji, składającym się z 6 rozdziałów W

zakresie przyjętego systemu rządów nie znajdujemy tu nic szczególnie
oryginalnego, a twórcy konstytucji w dużym stopniu wykorzystali
rozwiązania obowiązujące we Francji. Określenie tego systemu nie jest
jednak jednoznacznie przyjmowane. Jedni autorzy dopatrują się wyraźnie
istnienia tych francuskich wzorców i nazywają ten system rządów jako
parlamentarny z elementami systemu półprezydenckiego9, inni jako
„politycznie nieokreślony"10 albo jako niezaprzeczalnie natury
parlamentarnej11. O parlamentarnej naturze tego systemu świadczy:
dwuczłonowość egzekutywy, odpowiedzialność rządu przed parlamentem i
prawo prezydenta do rozwiązania parlamentu. System ten przyjmuje
dwuizbowość parlamentu, do tego występującą w formie egalitarnej,
zrównuje bowiem kompetencje i rolę ustrojową Izby Deputowanych i Senatu.
Izby te są wybierane na taką samą kadencję, w tym samym trybie i w
oparciu o te same zasady prawa wyborczego.
Różnice systemu rumuńskiego w stosunku do jego francuskiego wzorca
dostrzega się głównie we wzmocnieniu pozycji parlamentu12. Świadczy o tym
m.in. systematyka konstytucji, która najpierw reguluje problematykę
dotyczącą parlamentu, a dopiero później prezydenta i na końcu rządu.
8 W. Sokół, Partie polityczne i systemy partyjne krajów
postkomunistycznych w okresie transformacji systemowej [w:] Europa
Środkowo-Wschodnia, Lublin 2000, s. 110-111.
9 W. Brodziński, op. cit., s. 114-
10 B. Limę, op. cit., s. 366.
11 M. Granat, Senat w Konstytucji Rumunii [w:] Senat w Rumunii i
Republice Czeskiej, Biuro Studiów i Analiz Senatu, Warszawa 1994.
12 W. Sokolewicz, Pomiędzy systemem parlamentarno-gabinetowym a systemem
prezydencko-parlamen-tarnym, prezydentura ograniczona, lecz aktywna w
Polsce i w Rumunii, „Przegląd Sejmowy" 1996, nr 3, s. 34.
Wiesław Skrzydło
1. WŁADZA USTAWODAWCZA - PARLAMENT
II
\
;ENT/
Republika Rumunii
W świetle art. 58 parlament jest jedyną władzą ustawodawczą Lnajwyższym
przedstawicielem ludu rumuńskiego. Skład jego nie jest stały, gdyż liczba
deputowanych i senatorów jest określana w drodze ustawy proporcjonalnie
do liczby ludności kraju. Kadencja obydwu izb jest czteroletnia, przy
czym może ona zostać przedłużona" w" drodze "ustawy organicznej (aktu
prawnego wymaganego zgodnie z art. 72 jako forma regulowania
enumeratywnie w konstytucji wyliczonych kategorii spraw, np. systemu
wyborczego, funkcjonowania partii politycznych, przeprowadzania
referendum, organizacji rządu, organizacji i funkcjonowania sądów itd.).
Uchwalanie takiego aktu wymaga większości głosów członków każdej z izb,
czyli należy pokonać wyżej ustanowiony próg w porównaniu z wymogami
stosowanymi wobec ustaw zwykłych, dla których przyjęcia wystarczy
większość głosów obecnych członków każdej z izb. Kadencja może też ulec
skróceniu w wyniku rozwiązania parlamentu decyzją prezydenta państwa.
Konstytucja precyzuje warunki prawne i przesłanki powzięcia decyzji o
rozwiązaniu izb. I tak prezydent ma obowiązek zasięgnięcia opinii
przewodniczących oby-. dwu izb, jak też liderów grup parlamentarnych
przed podjęciem decyzji o rozwiązaniu. Decyzja taka może być podjęta,
jeśli parlament nie udzieli wotum zaufania niezbędnego do utworzenia
rządu w terminie 60 dni od pierwszego wystąpienia w tej sprawie i tylko
po odrzuceniu przez parlament dwukrotnie tego rodzaju wniosków.
Ograniczeniem prezydenckiego uprawnienia jest przepis (art. 80 ust. 2)
dopuszczający tylko jedno rozwiązanie izb w ciągu roku, a także zakaz

rozwiązania w okresie ostatnich 6 miesięcy kadencji prezydenta, jak też w
czasie trwania stanu nadzwyczajnego lub stanu oblężenia.
Pierwszą po wyborach sesję parlamentu zwołuje prezydent w ciągu 20 dni od
daty wyborów. W ramach kadencji izby obradują na sesjach zwyczajnych
zwoływanych dwukrotnie w ciągu roku (pierwsza rozpoczyna się w lutym i
może trwać najdłużej do końca czerwca, druga zaś we wrześniu i może trwać
do końca grudnia). Łącznie zatem lfeś]e~parlamentu mogą trwać maksymalnie
9 miesięcy w"roku. Oprócz sesji zwyczajnych są także nadzwyczajne,
zwoływane na wniosek prezydenta państwa, prezydium każdej izby lub 1/3
jej członków. Prawo zwoływania sesji (z wyjątkiem pierwszej po wyborach)
przez przewodniczących izb zapewnia parlamentowi duży zakres swobody w
organizowaniu i prowadzeniu prac.
Konstytucja przewiduje odbywanie posiedzeń każdej z izb oddzielnie, jak
też wspólnych. W zasadzie obrady odbywają się oddzielnie, wspólne
posiedzenia są zwoływane tylko w wyraźnie w konstytucji określonych
celach: a) dla wysłuchania-prędzia prezydenta, b) uchwalenia budżetu
państwa i budżetu państwowych ubezpieczeń społecznych, c) ogłoszenia
powszechnej lub częściowej mobilizacji, d) ogłoszenia stanu wojny, e)
podjęcia decyzji o zawieszeniu lub zakończeniu działań wojennych, f)
rozpatrzenia sprawozdań Naczelnej Rady Obrony Kraju i Izby
l
Obrachunkowej, g) powołania na wniosek prezydenta dyrektora Rumuńskiej
Służby Informacyjnej oraz dokonania kontroli działalności tej służby, h)
zawieszenia prezydenta w sprawowaniu urzędu w wypadku popełnienia czynów
poważnie naruszających przepisy konstytucji, i) wysłuchania expose
premiera i wyrażenia rządowi wotum zaufania, j) rozpatrzenia wniosku o
wyrażenie rządowi wotum nieufności, k) rozpatrzenia wniosku premiera o
wotum zaufania w związku z programem, oświadczeniem dotyczącym ogólnej
polityki lub projektem ustawy, 1) powołania członków Najwyższej Rady
Sądownictwa, ł) zmiany konstytucji w przypadku fiaska działań
mediacyjnych, m) wykonania innych kompetencji, które w myśl konstytucji
lub regulaminu należą do wspólnych zadań obydwu izb.
Status prawny członka parlamentu określa konstytucja, przyjmując
koncepcję mandatu przedstawicielskiego (wolnego). Stąd też art. 66
stanowi, że deputowani i senatorowie pozostają w służbie narodu jako jego
przedstawiciele, jednocześnie ust. 2 tegoż artykułu stwierdza nieważność
jakiegokolwiek mandatu imperatywne-go. Początkiem ważności mandatu jest
dzień zebrania się izby po wyborach, pod warunkiem uznania ważności tego
mandatu. Mandat zaś wygasa w dniu legalnego zebrania się nowo wybranych
izb bądź w przypadku złożenia rezygnacji, utraty praw wyborczych,
zaistnienia okoliczności powodujących niepołączalność mandatu z
określonym stanowiskiem lub urzędem, czy też w przypadku śmierci
przedstawiciela. Niepołączalność dotyczy mandatu posła i senatora,
pełnienia funkcji publicznej z wyjątkiem członka rządu, a także
przypadków, które może określać ustawa organiczna.
Deputowani i senatorowie korzystają z immunitetu parlamentarnego, który
konstytucja przyjęła zarówno w jego postaci materialnej, jak i formalnej.
Immunitet materialny chroni członka parlamentu od pociągania go do
odpowiedzialności za sposób głosowania, jak też za opinie wyrażane w
ramach sprawowania mandatu. Natomiast immunitet formalny został
potraktowany szeroko, gdyż art. 69 stanowi, iż deputowani i senatorzy nie
mogą być zatrzymani, aresztowani, poddani rewizji lub pociągnięci do
odpowiedzialności karnej bądź karno-administracyjnej bez zgody izby,
której są członkami. Izba podejmuje stosowną uchwałę po wysłuchaniu
zainteresowanego. Do sądzenia w takim przypadku właściwy jest Sąd
Najwyższy.
Dopuszczalne jest zatrzymanie parlamentarzysty i poddanie go rewizji
tylko w razie schwytania na gorącym uczynku. O zaistnieniu takiego faktu

minister sprawiedliwości informuje niezwłocznie przewodniczącego
właściwej izby, który może zażądać natychmiastowego uchylenia takiego
środka zapobiegawczego.
Organizacja wewnętrzna parlamentu została określona w normach
konstytucji, a także w przepisach regulaminu każdej z izb. Organami w
izbach są: prezydium danej izby, jej przewodniczący (wybierany na'okres
kadencji). Członkowie prezy-~~dium (poza przewodniczącym) wybierani są na
początku każdej sesji i mogą być "odwołani przed upływem okresu, na który
zostali wybrani. Każda izba wybiera ponadto stałe komisje, mogą też być
powoływane komisje śledcze oraz komisje
-T7U"
Wiesław Skrzydło'
zwyczajne. Jest rzeczą charakterystyczną, że obie izby mogą również
wybierać komisje wspólne.

*

Istnienie partii politycznych znajduje wyraz także w strukturze
parlamentu. Jest to widoczne, po pierwsze - w przyznaniu deputowanym i
senatorom prawa organizowania się w grupy parlamentarne, zgodnie z
przepisami regulaminu izby. Po drugie - konstytucja stanowi jednoznacznie
(art. 61 ust. 5), iż prezydia izb, jak też składy komisji parlamentarnych
są tworzone stosownie do układu sił politycznych w izbie. Chodzi o
zapewnienie członkom grup parlamentarnych (klubów poselskich czy
senatorskich) stosownej reprezentacji w tych organach parlamentu.
W zakresie prac parlamentu obowiązuje zasada jawności obrad, choć
konstytucja stanowi, że izby mogą zadecydować o tajności niektórych
posiedzeń. Przepis ten jest jednak bardzo ogólny, nie precyzuje bowiem, w
jakich sprawach dopuszczalne jest odstępstwo od zasady jawności obrad,
ani też w jakim trybie stosowna uchwała może być przez izbę podejmowana.
Funkcje parlamentu ustalić można w oparciu o przepisy całego tytułu III
Konstytucji, bowiem w rozdziale I zatytułowanym Parlament wymienia się
(art. 58 oraz art. 72) wyłącznie funkcję ustawodawczą. Z treści rozdziału
III Rząd, jak też rozdziału IV Stosunki miedzy parlamentem a rządem można
ustalić istnienie jeszcze dwu funkcji, a mianowicie funkcji kontrolnej w
stosunku do rządu, jak również funkcji kreacyjnej (w zakresie powoływania
określonych organów państwa).
Funkcja ustawodawcza, szeroko rozumiana, stanowi główną domenę
działalności parlamentu. Jej efektem są zarówno ustawy konstytucyjne,
ustawy organiczne, jak i ustawy zwykłe.
Ustawy konstytucyjne są uchwalane w celu dokonania zmiany bądź
uzupełnienia konstytucji. Z inicjatywą takiej zmiany może wystąpić
prezydent, na wniosek rządu, a także 1/4 deputowanych lub senatorów oraz
co najmniej 500 tyś. obywateli uprawnionych do udziału w wyborach
parlamentarnych, przy czym obywatele ci powinni pochodzić z co najmniej
połowy wszystkich województw, a w każdym z nich powinno inicjatywę tę
poprzeć podpisami co najmniej 20 tyś. wyborców.
Projekt zmiany^winien być uchwalony przez Izbę Deputowanych i Senat więk-
szóIciąTó^najmniej 2/3 członków każdej z izb. W braku porozumienia co do
treści takiej ustawy obydwie izby decydują na wspólnym posiedzeniu
większością co ńap" mniej 3/4 deputowanych i senatorów. Przyjęcie takiej
ustawy zmieniającej konstytucję wymaga jeszcze poddania jej referendum.
Winno ono być przeprowadzone w ciągu 30 dni od daty uchwalenia ustawy.
Przedmiotu zmiany nie mogą stanowić przepisy konstytucji dotyczące
republikańskiej formy państwa, integralności terytorialnej, niezawisłości
sądownictwa, pluralizmu politycznego ani języka urzędowego. Nie można też
w ten sposób znieść podstawowych praw i wolności obywatelskich, jak
również ich gwarancji.
Wzorem Konstytucji Francji z 1958 roku wprowadzono w Rumunii kategorię
ustaw organicznych, stanowiących kategorię pośrednią między ustawami
konsty-

Republika Rumunii
tucyjnymi i zwykłymi. Konstytucja określa wprost sprawy zastrzeżone do
właściwości ustaw organicznych (art. 72 ust. 3). Obejmują one: system
wyborczy; organizację i funkcjonowanie partii politycznych; organizację i
przeprowadzanie referendum; organizację rządu i Najwyższej Rady Obrony
Kraju; określenie warunków stanu oblężenia i stanu nadzwyczajnego;
kwestie przestępstw, kary i warunków jej odbywania; ogłaszanie amnestii i
zbiorowego ułaskawienia; organizację i funkcjonowanie Najwyższej Rady
Sądownictwa, instytucji sądowniczych, Prokuratury, Izby Obrachunkowej;
kwestie statusu urzędników publicznych; postępowanie w sprawach
administracyjnych; ogólne zasady prawa własności oraz spadkobrania;
ogólne zasady dotyczące stosunków pracy, związków zawodowych i opieki
społecznej; ogólną organizację nauczania; ogólne zasady dotyczące wyznań
religijnych; organizację administracji lokalnej; podział administracyjny
oraz ogólne zasady dotyczące samorządu lokalnego; sposób ustalania
wydzielonych stref ekonomicznych; inne dziedziny przewidziane w
konstytucji, np. sprawę tworzenia, organizacji i funkcjonowania Rady
Legislacyjnej (art. 79 ust. 2).
Prawo inicjatywy ustawodawczej posiada rząd, deputowani, senatorowie, jak
też co najmniej 250 tyś. obywateli uprawnionych do głosowania. Z tym, że
obywatele ci powinni pochodzić z co najmniej 1/4 województw, a w każdym z
nich musi ich być co najirinie] 10 tysięcy. Chodzi o to, by inicjatywa ta
miała charakter pp-nadlokalny, by nie dotyczyła spraw o charakterze
miejscowym, ale o ogólnokrajowym znaczeniu. Przedmiotem inicjatywy
obywatelskiej nie mogą hy.d.Jkwestie finansowe, sprawy o charakterze
międzynarodowym, amnestia oraz ułaskawienie.
Zasada równości izb parlamentu znajduje m.in. wyraz w tym, że podmioty
dysponujące prawem inicjatywy ustawodawczej mogą zgłaszać projekty ustaw
do dowolnej izby, która wówczas rozpatruje je jako pierwsza.
Uwzględnianie znaczenia problematyki projektów ustaw znajduje wyraz w
prawie rządu do występowania z wnioskiem o rozpatrzenie konkretnego
projektu i uchwalenie ustawy w trybie pilnym, który określony jest w
regulamine każdej z izb. Konstytucja stanowi przy tym, że parlament sam,
z własnej inicjatywy także może stosować klauzulę pilności.
Projekty ustaw uchwalone przez izbę, do której były zgłoszone, są
przekazywane do drugiej izby. Jeśli druga izba projekt odrzuci, wówczas
zwraca się go izbie, która go uchwaliła w celu ponownego rozpatrzenia.
Jednak ponowne odrzucenie projektu ma już charakter ostateczny.
Rozbieżność stanowisk izb parlamentu w kwestii oceny projektu ustawy
powoduje uruchomienie procedury mediacyjnej. Jest ona stosowana, jeśli
jedna z izb przyjmie projekt ustawy w innej wersji niż uchwalona przez
izbę rozpatrującą go w pierwszej kolejności. Procedura mediacyjna toczy
się w komisji złożonej z jednakowej liczby członków Izby Deputowanych i
Senatu.
Jeśli komisja mediacyjna nie zdoła dojść do uzgodnienia stanowiska lub
gdy jedna z izb nie zaaprobuje stanowiska komisji, sprawa zostaje
przekazana pod ob-
T7Z
Wiesław Skrzydło
rady izb na wspólnym posiedzeniu, na którym tekst zostaje ostatecznie
przyjęty większością określoną w art. 74 (większością członków każdej z
izb, gdy chodzi o ustawę organiczną lub większością obecnych - ustawa
zwykła).
Promulgacji uchwalonej ustawy dokonuje prezydent w terminie 20 dni od
daty jej otrzymania.~Odmawiając promulgacji, prezydent może zażądać od
parlamentu ponownego jej rozpatrzenia (ale może to uczynić tylko raz w
stosunku do tej samej ustawy). Jest to rodzaj weta zawieszającego, które
jednak może być przełamane przez parlament w wyniku ponownego uchwalenia

ustawy. Może też skierować ją do Sądu Konstytucyjnego z wnioskiem o
zbadanie zgodności tej ustawy z konstytucją. Ponowne uchwalenie ustawy
lub uznanie jej przez Sąd Konstytucyjny za zgodną z konstytucją
zobowiązuje prezydenta do dokonania promulgacji ustawy w terminie 10 dni.
Ustawa ogłoszona w organie promulgacyjnym wchodzi w życie w dniu
opublikowania lub w terminie przez nią określonym.
Należy także zaznaczyć, że orzeczenie Sądu Konstytucyjnego -
stwierdzające sprzeczność ustawy z konstytucją - nie ma charakteru
ostatecznego. Zakwestionowana bowiem ustawa jest przekazywana
parlamentowi do rozpatrzenia. Jeśli w wyniku tej procedury ustawa
zostanie ponownie uchwalona w tej samej formie, ale większością co
najmniej 2/3 członków każdej z izb, wówczas zarzut jej sprzeczności z
ustawą zasadniczą zostaje oddalony i prezydent jest zobowiązany dokonać
promulgacji.
Funkcję kontrolną realizuje parlament w stosunku do rządu, a służy temu
szereg instytucji takich jak:
A. Rozpatrywanie programu rządowego, przedstawianego przez premiera w
toku expose poprzedzającego udzielenie mu inwestytury upoważniającej do
tworzenia rządu. Jest to kontrola wstępna dotycząca zamierzeń
programowych rządu, obejmujących główne planowane kierunki jego
działania. Akceptacja tych zamierzeń jest realizowana w drodze uchwalenia
wotum zaufania, udzielanego na wspólnym posiedzeniu izb głosami
większości deputowanych i senatorów.
B. Premier, jako szef rządu, jest zobowiązany przedkładać izbom
parlamentu sprawozdania oraz oświadczenia dotyczące polityki rządu.
Sprawozdania te i oświadczenia są rozpatrywane przez parlament poza
kolejnością ustaloną w porządku dziennym posiedzenia.
C. Co roku parlament rozpatruje sprawozdanie Izby Obrachunkowej,
dotyczące rachunków zamknięcia i wykonania budżetu w poprzednim roku.
Sprawozdanie to winno zawierać także stwierdzenie zaistniałych
nieprawidłowości. Na żądanie każdej z izb Izba Obrachunkowa kontroluje
sposób zarządzania zasobami publicznymi i składa w tej sprawie
odpowiednie sprawozdanie.
D. Zgodnie z regułami systemu parlamentarnego rząd musi się cieszyć
poparciem większości parlamentarnej. Negatywna ocena działalności rządu
stanowi podstawę do odwołania go w drodze uchwalenia mu wotum nieufności.
Stanowi to dowód pojawienia się w parlamencie większości nastawionej
negatywnie do eki-
py rządzącej. Konstytucja przyjęła w tym względzie dość oryginalne
rozwiązanie, gdyż o ile rząd z reguły ponosi odpowiedzialność polityczną
tylko przed izbą pierwszą (zawsze pochodzącą z wyborów powszechnych i
bezpośrednich), o tyle w Rumunii, która stosuje zasadę egalitarnej
dwuizbowości, odpowiedzialność ta jest realizowana przez obydwie izby na
wspólnym ich posiedzeniu. Do wyrażenia rządowi wotum nieufności, które
nie ma charakteru konstruktywnego, wymagana jest większość głosów
deputowanych i senatorów. Do złożenia wniosku w tej sprawie wymagane jest
podpisanie go przez 1/4 ogólnej liczby posłów i senatorów. Skutek
uchwalenia wotum nieufności to dymisja rządu, którą premier obowiązany
jest złożyć.
E. Do rozpatrzenia sprawozdań z działalności resortów upoważnione są
także komisje parlamentarne. Za pośrednictwem swych przewodniczących mogą
one żądać od ministrów przedłożenia im stosownych informacji i
dokumentów.
F. Działania kontrolne parlamentu mogą być podejmowane także z inicjatywy
indywidualnych deputowanych i senatorów, którzy mogą składać interpelacje
i zapytania do rządu lub poszczególnych jego członków. Każda z izb może
też podjąć uchwałę określającą jej stanowisko w kwestiach stanowiących
przedmiot interpelacji bądź zapytań.

Parlament realizuje także funkcję kreacyjną, dysponując prawem
powoływania określonych organów lub części ich składu. I tak na podstawie
art. 55 Senat dysponuje prawem powoływania rzecznika praw obywatelskich,
który składa obydwu izbom sprawozdania roczne ze swej działalności. O
uprawnieniach izb w zakresie powoływania rządu była już mowa. Na wspólnym
posiedzeniu izby powołują dyrektora Rumuńskiej Służby Informacyjnej,
czyniąc to na wniosek prezydenta. Także na wspólnym posiedzeniu obydwie
izby wybierają na 4 lata Najwyższą Radę Sądownictwa, składającą się z
sędziów (jest ona zarazem sędziowską komisją dyscyplinarną, wówczas
obraduje pod przewodnictwem prezesa Sądu Najwyższego). Parlament powołuje
też członków Izby Obrachunkowej sprawującej nadzór nad sposobem
kształtowania, zarządzania i wykorzystywania zasobów państwa oraz sektora
publicznego (art. 139). Ponadto zarówno Izba Deputowanych, jak i Senat
(obok prezydenta) posiadają prawo powoływania na 9 lat po trzech sędziów
Sądu Konstytucyjnego.
Tak więc parlament realizuje typowe dla tego organu kompetencje, w które
wyposażyła go konstytucja, ustawy organiczne i ustawy zwykłe.
2. WŁADZA WYKONAWCZA (EGZEKUTYWA)
Jak w typowym systemie parlamentarnym (a także półprezydenckim),
egzekutywa została zbudowana na zasadzie dwuczłonowości. Składają się na
nią dwa organy: Pje^z^^jitJRujriunii i Rząd, z tym, że głowa państwa jest
wybierana nie przez
Wiesław Skrzydło
parlament, lecz w wyborach powszechnych i bezpośrednich, co w zasadniczy-
sposób wzmacnia jej legitymizację.
2.1. Prezydent Rumunii
W poszukiwaniu systemu politycznego zapewniającego silną, sprawną i
skuteczną władzę wykonawczą w celu określenia pozycji prawnej i roli
ustrojowej prezydenta, twórcy konstytucji sięgnęli do francuskich
rozwiązań okresu V Republiki. Wzorcem francuskim posłużono się, mimo że
Rumunia jako jedno z nielicznych państw socjalistycznych wprowadziła
instytucję prezydenta już w 1974 roku. Jednakże to nie ten model okazał
się przydatny i nie do niego ustrojodawca zdecydował się nawiązać.
Wyposażono więc głowę państwa w demokratyczną legitymizację, co pozwala
jej na spełnianie nie tylko roli tradycyjnej dla tego organu, ale także
arbitrażu politycznego między władzami. Jest to więc pozycja prezydenta
mocniejsza niż spotykana w tradycyjnym modelu parlamentarno-
gabinetowym13. Nie obeszło się wprawdzie bez kontrowersji i sporów, gdyż
opozycja obawiała się przyznania prezydentowi silnej władzy, podbudowanej
sposobem wyboru dokonywanego przez społeczeństwo.
Mimo że prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, równych, bezpośrednich
i wolnych, przeprowadzanych w głosowaniu tajnym, nie ma on statusu
przedstawiciela narodu. Podobnie jak w Polsce, jest on konstytucyjnie
określony jako reprezentant państwa i gwarant narodowej niepodległości,
jedności oraz integralności terytorialnej. Jego zadaniem jest czuwanie
nad przestrzeganiem konstytucji i nad właściwym funkcjonowaniem władz
publicznych. W tym celu prezydent pełni funkcję mediacyjną między
władzami państwa, jak też między państwem a społeczeństwem (art. 80 ust.
2). Przepis ten określa zatem nie konkretne kompetencje głowy państwa,
lecz jego zasadnicze funkcje - główne, konstytucyjnie określone kierunki
działania.
Kadencja prezydenta jest nie tylko zrównana z kadencją parlamentu (wynosi
także cztery lata), ale wybory prezydenta i parlamentu odbywają się
jednocześnie. Praktyka dowodzi, że rozwiązanie takie stwarza określone
ńiedogodnościTOkazało się bowiem, że między wybranym parlamentem a
prezydentem dochodziło do konfliktów, gdy partia - z której wywodziła się
głowa państwa - w wyborach 1992 roku nie zdobyła większości w
parlamencie14.

Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia przysięgi przez nowo
obraną głowę państwa. Następuje to po uznaniu przez Sąd Konstytucyjny
ważności wyboru. Jest to akt o dużym znaczenia prawnym, odbywa się
uroczyście na wspólnym posiedzeniu obydwu izb parlamentu. Urząd swój
głowa państwa sprawuje do czasu
13 W. Sokolewicz, op. cit., s. 37.
14 Ibidem, s. 39.
Republika Rumunii
złożenia przysięgi przez nowo wybranego prezydenta. Kadencja ta może ulec
przedłużeniu ustawą organiczną w przypadku wojny lub katastrofy.
Sprawujący urząd prezydenta nie może należeć do partii, ani też pełnić
żadnej funkcji publicznej lub prywatnej. Głowa państwa korzysta z
immunitetu zarówno materialnego, jak i formalnego, podobnie jak
deputowani i senatorowie. Wprawdzie regulaminy parlamentarne przewidywały
prawo komisji śledczej żądania od prezydenta stawienia się na jej
posiedzenie celem złożenia wyjaśnień, ale przepisy te zostały uchylone
przez Sąd Konstytucyjny w 1994 roku jako sprzeczne z konstytucją.
Prezydent Rumunii podlega natomiast odpowiedzialności konstytucyjnej.
Może tcTnastąpić na wniosek V3 ogólnej liczby członków obydwu izb, a jej
przesłankę '"stanowi zarzut poważnego (a nie jakiegokolwiek) naruszenia
konstytucji. Postawienie takiego zarzutu powoduje zawieszenie prezydenta
w sprawowaniu urzędu, do czego konieczna jest opinia Sądu
Konstytucyjnego. Podjęcie tego rodzaju uchwały przez parlament wymaga
większości głosów deputowanych i senatorówjia wspólnym posiedzeniu obydwu
izb. Uchwalenie wniosku powoduje przeprowadzenie w ciągu 30 dni
referendum w sprawie odwołania prezydenta (art. 95).
Na wspólnym posiedzeniu obydwie izby mogą postawić prezydenta w stan
oskarżenia o zdradę główną. Do podjęcia takiej uchwały wymagana jest
większość co najmniej 2/3 ogólnej liczby deputowanych i senatorów.
Organem właściwym do rozpatrzenia zarzutów i osądzenia prezydenta jest
Sąd Najwyższy. Z dniem uprawomocnienia się wyroku skazującego prezydent
traci urząd.
Przedstawione formy odpowiedzialności prezydenta stanowią dość oryginalne
rozwiązanie. Zabezpieczają one głowę państwa przed pochopnymi
oskarżeniami, ale w konsekwencji prowadzą do politycznego raczej niż
sądowego rozstrzygnięcia.
Konstytucja Rumunii nie zna instytucji wiceprezydenta, rozstrzyga jednak
kwestie zastępstwa w sprawowaniu jego funkcji. Przewiduje mianowicie, że
w przypadku opróżnienia urzędu lub zawieszenia prezydenta, albo też
czasowej jego niezdolności do sprawowania urzędu, funkcje głowy państwa
przejmuje przewodniczący Senatu (jest to analogiczne rozwiązanie jak w
Konstytucji V Republiki) lub w daĘ) , śźej kolejności przewodniczący Izby
Deputowanycftl Jednakże osoba zastępująca Rezydenta w wykonywaniu jego
funkcji nie korzysta z pełni uprawnień przyznanych głowie państwa.
Artykuł 97 ust. 2 pozbawia wyraźnie tę osobę prawa rozwiązania
parlamentu, zarządzania referendum, jak też zawierania umów
międzynarodowych. Przewodniczący izby parlamentu zastępujący prezydenta
może zostać zawieszony w wykonywaniu powierzonych mu zadań w przypadku
popełnienia czynów poważnie naruszających konstytucję. Znajduje wówczas
zastosowanie omawiana już procedura określona w art. 95 Konstytucji,
włącznie z wnioskiem o przeprowadzenie referendum w sprawie odwołania ze
stanowiska.
Z funkcji strażnika konstytucji czuwającego nad jej przestrzeganiem
wynikają dla prezydenta zadania w zakresie arbitrażu politycznego tak w
wypadku ewentu-
176
Wiesław Skrzydło
In

alnych konfliktów między władzą ustawodawczą i wykonawczą, jak też w celu
zagwarantowania niezawisłości władzy sądowniczej. Obowiązkiem głowy
państwa jest ochrona tej władzy i jej niezależności zarówno przed
ingerencją ze strony legislatywy, jak i egzekutywy. Uprawnienia
prezydenta w tym zakresie są wzmocnione przez fakt przyznania mu prawa
zaskarżania do Sądu Konstytucyjnego ustaw budzących wątpliwości co do ich
zgodności z ustawą zasadniczą.
Znacząca rola ustrojowa prezydenta zależy jednak nie tylko od przepisów
konstytucji, ale także od stosunków i układu sił politycznych w
parlamencie. Rola ta bowiem wzrasta w znaczący sposób w warunkach
tożsamości politycznej prezydenta i większości parlamentarnej, gdy łączy
ich wspólna orientacja i program polityczny. Inaczej kształtuje się
sytuacja w warunkach koabitacji, gdy większość parlamentarna (a tym samym
rząd) należy do innego obozu politycznego niż ten, z którego wywodzi się
prezydent.
Konstytucja Rumunii zakreśla kompetencje prezydenta szerzej niż to jest
spotykane w państwach przyjmujących system parlamentarno-gabinetowy,
bowiem obok tradycyjnych funkcji głowy państwa posiada on jeszcze inne
kompetencje, przy tym zwolnione od potrzeby uzyskiwania kontrasygnaty.
Kompetencje te można ująć w następujące grupy: a) kompetencje w stosunku
do parlamentu, b) w stosunku do rządu, c) w stosunku do władzy
sądowniczej.
Wobec parlamentu przysługuje prezydentowi prawo zwołama.^Jie-cwszej.-
po^w.y-borach sesji, co winien uczynić wrcrągu20 dni od daty wyborów. Ma
on wpływ na czas sprawowania przez izby przyznanych im kompetencji,
dysponuje.bowiem, pra-^wem rozwiązania parlamentu. Może to uczynić po
zasięgnięciu opinii przewodni-czącyćK obu izb, a także opinii liderów
grup parlamentarnych. Konstytucja w art. 89 określa warunki skorzystania
z tego prawa. Może to nastąpić tylko w przypadku nieudzielenia wotum
zaufania niezbędnego do utworzenia rządu w terminie 60 dni od dnia
pierwszego wystąpienia premiera w tej sprawie i dopiero po odrzuceniu
przez parlament dwóch kolejnych wniosków. Przewidziano także ograniczenia
w korzystaniu z tego prawa, a dotyczą one okresu 6 ostatnich miesięcy
kadencji prezydenta,, stanu oblężenia lub stanu nadzwyczajnego.
^^igrmoźnsrtef rozwiążą^ parlamentu więcej niż jeden raz w roku.
Prezydent dysponuje prawem inicjatywy ustawodawczej, ale w zakresie
bardzo ograniczonym. Może on bowiem inicjować wyłącznie zmianę
konstytucji.
Pewne działania prezydenta wymagają zasięgnięcia opinii parlamentu, jego
zgody lub współdziałania. I tak, po zasięgnięciu opinii może prezydent
zwrócić się do narodu o wyrażenie stanowiska w określonej sprawie w
drodze referendum. Za zgodą parlamentu może zarządzić częściową lub
całkowitą mobilizację. W sytuacjach wyjątkowych decyzję taką może
podejmować sam, przedkładając ją parlamentowi do zatwierdzenia w ciągu 5
dni. Umowy międzynarodowe zawierane w imieniu Rumunii przez prezydenta,
po wynegocjowaniu ich przez rząd, przedkładane są parlamentowi w celu ich
ratyfikacji.
Republika Rumunu
W wypadku zbrojnej agresji przeciwko Rumunii prezydent podejmuje środki w
celu jej odparcia i niezwłocznie informuje parlament, wygłaszając
orędzie. Jeżeli w tym czasie parlament nie jest zebrany na sesji, zostaje
z mocy prawa zwołany w ciągu 24 godzin. Także wprowadzenie stanu
oblężenia lub stanu nadzwyczajnego wymaga współdziałania prezydenta z
parlamentem. Zarządzenie wprowadzenia tych stanów leży w kompetencjach
prezydenta, który jest zobowiązany zwrócić się do parlamentu o
zatwierdzenie podjętych środków w ciągu 5 dni od ich wprowadzenia. Sesja
parlamentu ma trwać przez cały okres obowiązywania tych stanów.

Niezależnie od tego prezydent może zwracać się do parlamentu z orędziem
dotyczącym głównych problemów politycznych państwa.
Najważniejsze z uprawnień w stosunku do rządu wiążą się z kwestią jego
tworzenia. To do prezydenta należy prawo zrobienia pierwszego kroku, a
jest nim desygnowanie kandydata na premiera. Czynności tej dokonuje po
zasięgnięciu opinii partii mającej bezwzględną większość w parlamencie. W
braku takiej większości prezydent zasięga opinii partii reprezentowanych
w parlamencie. Desygnowany premier ubiega się o wotum zaufania
parlamentu, udzielane na wspólnym posiedzeniu obydwu izb. Po uzyskaniu
zaufania prezydent powołuje rząd. Mamy tu zatem do czynienia ze
współdziałaniem prezydenta z parlamentem, przy czym rolę decydującą w tym
względzie odgrywa parlament, gdyż bez jego wotum zaufania powołanie rządu
nie jest możliwe. Prezydent tylko inicjuje procedurę zmierzającą do
powołania rządu i kończy ją wręczeniem nominacji. Podstawę zaś decyzji
stanowi wotum zaufania udzielane przez parlament.
W przypadku dokonywania reorganizacji rządu lub obsadzania któregoś ze
stanowisk ministrów, działania podejmuje prezydent, powołując lub
odwołując konkretną osobę. Nie może jednak czynić tego z własnej
inicjatywy, jest bowiem związany w tym względzie wnioskiem premiera.
Prezydent ma prawo uczestniczenia w posiedzeniach rządu, na których
omawiane są sprawy o ogólnokrajowym znaczeniu, dotyczące polityki
zagranicznej, obrony państwa, zapewnienia porządku publicznego. W innych
sprawach udział prezydenta jest możliwy i dopuszczalny, ale odbywa się
wówczas na wniosek premiera. Jest to istotne rozróżnienie z tego względu,
że udział głowy państwa w posiedzeniach rządu wiąże się z objęciem przez
prezydenta przewodniczenia obradom, co w normalnych warunkach należy do
premiera.
Prezydent ma prawo zasięgania konsultacji rządu w sprawach pilnych oraz o
szczególnym znaczeniu.
W stosunku do władzy sądowniczej prezydent posiada prawo mianowania
sędziów (przy czym prezes i sędziowie Sądu Najwyższego są mianowani na
okres 6 lat, z możliwością ponownego mianowania). Kandydatów na sędziów
przedstawia prezydentowi Najwyższa Rada Sądownictwa, obradująca pod
przewodnictwem ministra sprawiedliwości, który jednak nie bierze udziału
w głosowaniu.
Wiesław Skrzydło
Prezydent mianuje też trzech (co stanowi 1/3 całego składu) członków Sądu
Końśtymcyjnego:—————~—————————
Inne uprawnienia prezydenta związane są z reprezentacją państwa w
stosunkach międzynarodowych (akredytowanie i odwoływanie przedstawicieli
dyplomatycznych w innych państwach, tworzenie i likwidacja placówek
dyplomatycznych), w zakresie obrony (zwierzchnictwo Sił Zbrojnych i
przewodniczenie Najwyższej Radzie Obrony), nadawanie odznaczeń
państwowych, tytułów honorowych, mianowanie na stopnie: marszałka,
generała, admirała, stosowanie prawa łaski, ^mianowanie na stanowiska
określone w ustawie.
W wykonywaniu swych kompetencji prezydent wydaje dekrety, które w
określonych w konstytucji sprawach wymagają kontrasygnaty premiera.
Kontrasygnata ta jest traktowana jako wyjątek, a brak jej uzyskania to
zasada15, z tym że prezydent nie wydaje aktów prawnych wykonawczych.
2.2. Rząd
Rząd stanowi drugi człon egzekutywy. Nie oznacza to, że jest on w pozycji
podporządkowania w stosunku do prezydenta, gdyż obydwa te człony są
samodzielne, niezależne i wyposażone we własne kompetencje, które dla ich
realizacji często wymagają współdziałania obydwu organów. Prezydent jest
głową państwa, natomiast prezydent i rząd realizują politykę, którą
inspiruje zarówno prezydent, jak i parlament16.

Konstytucja wyznacza istotną rolę ustrojową rządowi, stanowiąc, że
„stosownie do swego programu rządzenia przyjętego przez parlament,
zapewnia realizację polityki wewnętrznej i zagranicznej kraju i wykonuje
funkcje ogólnego kierownictwa administracją publiczną [...]. W
wykonywaniu swych kompetencji rząd współpracuje z zainteresowanymi
organizacjami społecznymi" (art. 101).
Rząd jest organem kolegialnym - działa na posiedzeniach i ponosi
odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, może być odwołany przez
obie izby. Skład rządu nie został liczbowo określony w konstytucji, która
ogranicza się tylko do wymienienia kategorii osób wchodzących w jego
skład. Na czele rządu stoi premier, drugą grupę stanowią ministrowie,
trzecią zaś członkowie określeni w ustawie organicznej.
Proces tworzenia i powoływania rządu jest dwuetapowy, a zatem mniej
złożony niż w Polsce, nie przewidziano też różnych sposobów postępowania,
w tym tak zwanych awaryjnych. Etap pierwszy obejmuje desygnowanie
kandydata na premiera i tu rolę kluczową odgrywa prezydent. On to
desygnuje kandydata, ale nie
RepuSliEa Rumunii
15 Ibidem, s. 54.
16 W. Brodziński, op. cit., s. 20.
z własnej inicjatywy i według swego wyboru, lecz po zasięgnięciu opinii
partii dysponującej bezwzględną większością w parlamencie. W wypadku
braku takiej większości prezydent jest zobowiązany do zasięgnięcia opinii
partii reprezentowanych w parlamencie. Desygnowany kandydat w ciągu 10
dni zwraca się do parlamentu o udzielenie mu wotum zaufania na podstawie
przygotowanego programu działania rządu oraz zaproponowanego składu
gabinetu. Program ten i propozycje personalne są rozpatrywane przez obie
izby parlamentu na wspólnym ich posiedzeniu, a do uzyskania wotum
zaufania wymagana jest większość głosów deputowanych i senatorów.
Pozytywny wynik głosowania oznacza, iż premier uzyskał inwestyturę.
Odmowa udzielenia wotum zaufania wymaganego do utworzenia rządu rodzi
określone skutki prawne. Jeśli bowiem w okresie 60 dni od pierwszego
wystąpienia w tej sprawie nie dojdzie do udzielenia premierowi
inwestytury, mimo złożenia przez niego co najmniej dwu wniosków, wówczas
prezydent może rozwiązać parlament. Jest to więc rozwiązanie
fakultatywne, gdyż prezydent może tak postąpić -w zależności od oceny
sytuacji politycznej.
Etap drugi tego procesu obejmuje wręczenie nominacji premierowi i
członkom rządu, którzy jednocześnie składają indywidualnie przysięgę. Od
tego momentu rząd, jak też każdy z jego członków, sprawują urząd. Funkcja
członka rządu jest niepołączalna z pełnieniem innej funkcji publicznej, z
wyjątkiem sprawowania mandatu deputowanego lub senatora (a więc przyjęto
inne rozwiązanie niż Konstytucja V Republiki).
Konstytucja reguluje też problem wygaśnięcia funkcji członka rządu,
wymieniając następujące przypadki: złożenie rezygnacji ze stanowiska,
odwołanie, utrata praw wyborczych, niepołączalność z pełnieniem innej
funkcji publicznej, śmierć bądź inny przypadek przewidziany w ustawie
(art. 105). W razie zwolnienia stanowiska lub decyzji premiera o
reorganizacji rządu odpowiednich zmian w składzie tego organu dokonuje
prezydent, ale tylko na wniosek premiera, a nie z własnej inicjatywy.
Jeśli premier nie jest w stanie wykonywać swych funkcji z powodu
znalezienia się w sytuacji określonej w art. 105, do prezydenta należy
wyznaczenie któregoś z członków rządu jako tymczasowego premiera.
Wykonuje on zadania, jakie konstytucja stawia przed premierem do czasu
ukonstytuowania się nowego rządu. Jeśli zaś przyczyny powodujące czasowe
zastępstwo ustają, wówczas premier podejmuje swe obowiązki.
W ramach rządu premier odgrywa szczególną rolę. Jest ona widoczna w
procesie tworzenia rządu (prowadzenie rozmów koalicyjnych, opracowanie

programu działania gabinetu, ustalanie składu personalnego rządu), a
następnie w toku jego funkcjonowania. To premier kieruje rządem i
koordynuje działalność jego członków, przestrzegając jednak granic
powierzonych im kompetencji. Do premiera należy też przedstawianie izbom
parlamentu sprawozdań z działalności gabinetu, jak też oświadczeń i
informacji dotyczących polityki rządu. Sprawy te są następnie
Wiesław Skrzydło
rozpatrywane poza kolejnością ustaloną w porządku obrad posiedzenia izb.
Konstytucja przewiduje odpowiedzialność polityczną rządu przed
parlamentem, przed prezydentem rząd politycznie nie odpowiada.
Konstytucja przewidujejw jakresie odpowiedzialności politycznej formę
solidarną - za działalność gabinetu i za wydawane przezeń akty prawne.
Słodki prawne, jakimi w tym zakresie dysponuje parlament, to: odmowa
udzielenia zaufania, wyrażenie wotum nieufności głosami więk-- szóści
deputowanych i senatorów. Wniosek w tej sprawie ma prawo wnieść co
najmniej jedna czwarta ogólnej liczby deputowanych i senatorów. Jest on
rozpatrywany na wspólnym posiedzeniu izb po upływie 3 dni od daty
zgłoszenia. Skutkiem " odrzucenia wniosku o wotum nieufności jest
pozbawienie jego sygnatariuszy prawa ponownego zgłaszania podobnej
inicjatywy podczas tej samej sesji. Wyjątek pod tym względem stanowi
sytuacja, gdy rząd z własnej inicjatywy angażuje swą odpowiedzialność w
związku z programem, oświadczeniem dotyczącym ogólnej polityki lub
projektem ustawy. W takim bowiem przypadku opozycja ma prawo zgłosić
wniosek o wotum nieufności, nad którym przeprowadza się głosowanie w
ciągu 3 dni. Jeśli zaś rząd utracił zaufanie parlamentu lub wystąpiły
okoliczności przewidziane w art. 105, wówczas zostaje odwołany. Do czasu
powołania nowego rządu dotychczasowy gabinet może podejmować tylko akty
niezbędne do administrowania sprawami publicznymi.
Jeśli rząd nie zostanie odwołany, w tym trybie zgłoszony projekt ustawy
uznaje się za uchwalony, a program lub oświadczenie staje się dla rządu
wiążące. Tak uchwaloną ustawę prezydent może zawetować, a ponowne jej
rozpatrzenie odbywa się na wspólnym posiedzeniu obydwu izb.
Konstytucja przyznaje rządowi prawo stanowienia aktów prawnych w postaci
uchwał i rozporządzeń. Uchwały są aktami prawnymi podejmowanymi w celu
organizacyjnego przygotowania wykonania ustaw. Natomiast rozporządzenia
rządu wydaje się na podstawie ustawy upoważniającej do wykonania takiej
czynności, przy czym ustawa określa czas, w jakim akt ten należy wydać,
granice przyszłych unormowań i warunki wydania aktu prawnego.
Zarówno uchwały, jak i rozporządzenia rządu są podpisywane przez premiera
i parafowane przez tych ministrów, którzy mają obowiązek wprowadzania ich
w życie. Warunkiem wejścia w życie tych aktów jest opublikowanie ich w
organie promulgacyjnym, przy czym zasada ta nie dotyczy uchwał o
charakterze wojskowym, które są przekazywane tylko do wiadomości
zainteresowanym instytucjom.
Parlament może uchwalić ustawę upoważniającą rząd do wydawania
rozporządzeń z mocą ustawy w dziedzinach niestanowiących domeny ustaw
organicznych. Ustawa upoważniająca określa w sposób wiążący dziedzinę i
datę, do której rozporządzenia mają być wydawane. W przypadkach
przewidzianych w ustawie upoważniającej (nie jest to więc regułą)
rozporządzenia mają być przedkładane parlamentowi do zatwierdzenia (w
trybie procedury ustawodawczej) do czasu wygaśnięcia ważności
upoważnienia. Niedotrzymanie takiego terminu pozbawia akt prawny
KepuDUKa tuimunu
skutków prawnych. Zatwierdzenie lub odrzucenie rozporządzenia odbywa się
w drodze ustawy.
- Konstytucja zna także odpowiedzialność konstytucyjną członków rządu.
Procedura zmierzająca do jej zastosowania może być wszczęta na wniosek
każdej z izb parlamentu, a także prezydenta. Dotyczy ona czynów

popełnionych przez członków rządu w czasie pełnienia ich obowiązków.
Organem właściwym do rozpatrzenia sprawy jest Sąd Najwyższy, a wszczęcie
postępowania powoduje zawieszenie członka rządu w pełnieniu funkcji.
3. WŁADZA SĄDOWNICZA 3.1. Sądy i Prokuratura
Władzę sądowniczą powierza konstytucja sądom, stanowiąc, że wymiar
sprawiedliwości sprawują „Sąd Najwyższy oraz pozostałe sądy określone
ustawą" (art. 125), przy czym żaden artykuł nie wymienia rodzajów sądów.
Wprowadzono natomiast zakaz tworzenia sądów wyjątkowych. Sądy wymierzają
sprawiedliwość nie w imieniu państwa, lecz w imieniu ustawy.
W zakresie organizacji i funkcjonowania sądów konstytucja ustala pewne
zasady, jednak ich katalog zawarty w rozdziale VI nie jest pełny, zawiera
tylko kilka z nich. Na czołowym miejscu wymieniona została zasada
niezawisłości sędziów, którzy podlegają tylko ustawom. Sędziowie pochodzą
z nominacji dokonywanej przez prezydenta i są nieusuwalni. Jednakże już
awansowanie sędziów, przenoszenie ich lub karanie należy do Najwyższej
Rady Sądownictwa, złożonej z sędziów wybieranych na cztery lata przez
obydwie izby parlamentu na wspólnym posiedzeniu. Do kompetencji tej Rady
należy przedstawianie prezydentowi kandydatów na sędziów i prokuratorów.
Funkcja sędziego jest niepołączalna z pełnieniem jakiejkolwiek innej
funkcji publicznej lub prywatnej, z wyjątkiem funkcji dydaktycznej w
szkole wyższej. Obowiązuje także zasada jawności rozprawy i prowadzenia
jej w języku rumuńskim. Jednocześnie obywatele należący do mniejszości
narodowych mają prawo do posiadania tłumacza, którego udział w
postępowaniu karnym jest dla nich nieodpłatny.
W innych rozdziałach konstytucji zostały ujęte dalsze ważne zasady
związane z funkcjonowaniem sądów. Zaliczyć do nich należy: prawo
obywatela do sądu (art. 21), zasada domniemania niewinności (art. 23),
prawo oskarżonego do obrony (art. 24).
W rozdziale VI tytułu III zatytułowanym Wladza sądownicza znajduje się
dział 2 Prokuratura, która wszak władzą sądowniczą nie jest, ale działa
przy sądach i stanowi współczynnik wymiaru sprawiedliwości. Jej zadania
konstytucja określa jako reprezentowanie w działalności sądownictwa
ogólnego interesu społeczeństwa, ob-
182
Wiesław Skrzydło
ronę porządku prawnego, jak też praw i wolności obywateli. Prokuratura
jest zorganizowana na zasadzie hierarchicznego podporządkowania, działa
pod nadzorem ministra sprawiedliwości, w oparciu o zasady legalności i
bezstronności.
3.2. Sąd Konstytucyjny
Jest rzeczą charakterystyczną, że przepisy dotyczące Sądu Konstytucyjnego
ujęte zostały nie w rozdziale poświęconym władzy sądowniczej, ale w
odrębnym tytule poświęconym właśnie temu Sądowi. Powołanie tegoż Sądu nie
stanowi nawiązania do rodzimych tradycji i doświadczeń, gdyż te w Rumunii
związane były z pełnieniem kontroli konstytucyjności prawa przez sądy
powszechne (tak stanowiły zarówno Konstytucja z 1923, jak 1938 roku). W
okresie międzywojennym rolę tę spełniał Sąd Kasacyjny (odpowiednik Sądu
Najwyższego). Wykonywana przez ten sąd kontrola miała nie prewencyjny
(uprzedni), lecz represyjny i zarazem konkretny charakter.
Według Konstytucji z 1965 roku kontrola ta przyjęła parlamentarny
kształt, gdyż spełniało ją Wielkie Zgromadzenie Narodowe za pośrednictwem
stałej Komisji Konstytucyjno-Prawnej. Była to kontrola prewencyjna, ale i
represyjna, a dotyczyła ustaw i innych aktów prawnych wydawanych przez
naczelne organy państwa.
Konstytucja z 1991 roku - opierając się na wzorach francuskich - powołała
Sąd Konstytucyjny, którego organizację i funkcjonowanie reguluje ustawa
organiczna z 18 maja 1992 roku i regulamin Sądu Konstytucyjnego z 7
sierpnia 1992 roku. Sądowi Konstytucyjnemu Konstytucja poświęca tytuł VI

(art. 140-145), ale przepisy odnoszące się do tego organu spotyka się
także w innych rozdziałach (art. art. 37 ust. 3, 82 ust. l, 95 ust. 1).
Sąd Konstytucyjny ujęty został w ustawie zasadniczej poza tytułem III
poświęconym „władzom publicznym", co powinno mu zapewnić zachowanie
równowagi między trzema władzami, gdyż nie identyfikuje się z żadną z
nich. Pozwala to spełniać mu rolę arbitra w grze toczącej się między
legislatywą a egzekutywą17.
Sąd Konstytucyjny składa się z 9 sędziów powoływanych na okres 9 lat (bez
możliwości pełnienia tej funkcji więcej niż jedną kadencję) przez Izbę
Deputowanych, Senat i Prezydenta Rumunii. Każdy z tych organów powołuje 3
sędziów. Co 3 lata jest wymieniana V3 składu, czyli co 3 lata każdy z
tych podmiotów powołuje l sędziego. Na czele sądu stoi prezes wybierany
przez sędziów na okres 3 lat. Od kandydatów na sędziów wymaga konstytucja
legitymowania się wykształceniem prawniczym i wysokimi kwalifikacji
zawodowymi oraz co najmniej 18-letnim sta-
17 W. Sokolewicz, Sąd Konstytucyjny w Rumunii [w:] Sądy konstytucyjne
ui Europie, t. 2, red. J. Trzciński, Warszawa 1997, s. 154-155.
Republika Rumunii
1OJ
żem w działalności prawniczej lub w szkolnictwie wyższym prawniczym. W
sprawowaniu swego urzędu sędziowie są niezawiśli i nieusuwalni.
Kompetencje Sądu Konstytucyjnego określone są w 9 punktach (art. 144
Konstytucji), które można ująć w czterech grupach: 1) orzekanie o
zgodności z konstytucją ustaw i rozporządzeń z mocą ustawy, regulaminów
izb parlamentu, a także inicjatyw dotyczących zmiany konstytucji, 2)
stwierdzenie ważności wyboru prezydenta, 3) kontrola przestrzegania
procedur dotyczących przeprowadzania referendum i wykonywania
obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej, 4) rozstrzyganie o zgodności z
konstytucją celów i działalności partii politycznych18.
Orzeczenia Sądu Konstytucyjnego są ostateczne, z wyjątkiem orzeczeń
dotyczących ustaw uznanych za sprzeczne z konstytucją. Podlegają one
ocenie parlamentu, który może je oddalić większością co najmniej 2/3
głosów członków każdej izby.
Sąd Konstytucyjny działa przy kworum wynoszącym 2/3 ogółu sędziów (czyli
w składzie minimum 6 osób), ale dla rozpatrzenia sprawy i wydania
orzeczenia dotyczącego oceny inicjatywy zmiany konstytucji
rozstrzygnięcie zapada większością kwalifikowaną 2/3 ogólnej liczby
sędziów. Natomiast w sprawach z zakresu kontroli represyjnej i konkretnej
orzeka zespół trzyosobowy, powoływany przez prezesa Sądu Konstytucyjnego.
Sąd Konstytucyjny stoi zatem na straży przestrzegania norm ustawy
zasadniczej, spełnia istotną rolę w ugruntowaniu zasady demokratycznego
państwa prawa, w ochronie praw i wolności jednostki.
* * *
Konstytucja z 1991 roku wprowadziła ustrój państwa różniący się w sposób
zasadniczy od obowiązującego w Rumunii do końca 1989 roku. Wchodząc na
tory zasadniczych przeobrażeń ustrojowych, Rumunia otrzymała konstytucję
wyrażającą tendencje współcześnie dominujące w demokratycznych państwach
Europy. Okazała się ona skutecznym aktem prawnym, który zapewnił rozwój
kraju w formach demokratycznych. Umożliwiła sprawne funkcjonowanie
państwa, mimo dokonanych w 1996 i 2000 roku głębokich zmian politycznych
w strukturach władzy. Wiązało się to z przeprowadzaniem wyborów
parlamentarnych i prezydenckich, w wyniku których w każdym z tych dwu
przypadków zwyciężała dotychczasowa opozycja, przejmując tym samym ster
rządów w państwie. Stanowi to miarę skuteczności przyjętych regulacji
konstytucyjnych i stabilizacji ustroju wprowadzonego w 1991 roku.
18 Ibidem, s. 160.
Wiesław Skrzydło
Wykaz literatury podstawowej

Antoszewski A., Forma rządu [w:] Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej w
perspektywie porównawczej, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998.
BrodzińskiW., Republika Rumunii [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K.
Skotnicki, T. Szymczak, Wzajemne stosunki między wladzą ustawodawczą a
wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Sto-wacja, Węgry), Łódź
1996.
Ceterchi L, Les problemes institutionneh de la transition en Roumanie.
Revue d'etudes camparatives, Est-Ouest 1992, nr 4.
Chruściak R, Wolne i demokratyczne wybory powszechne w 1990 roku w
Europie Wschodniej, Bulgaria, Czechosbwacja, Węgry i Rumunia [w:]
Transformacja ustrojowa państw Europy Środkowo-Wschodniej, red. E.
Zieliński, Warszawa 1996.
Dziemidok B., Parlament w państwach Europy Środkowej i Wschodniej [w:]
Europa Środkowo-Wschod-nia. Region, państwa i spoleczeństwa, red. J. A.
Rybczyńska, Lublin 2000.
Dziemidok B., Wladza wykonawcza w państwach Europy Środkowej i Wschodniej
[w:] Europa Środkowo- wschodnia, Lublin 2000.
Ester J., Holmes S., New Constitutions Adopted in Bulgaria and Romania,
„East European Constitutio-nalReview"1992,vol. I, nrl.
Granat M., Senat w Konstytucji Rumunii [w:] Senat w Rumunii i Republice
Czeskiej, Biuro Studiów i Analiz Senatu, Warszawa 1994.
Holmes S. T., O metodzie zmian konstytucji w państwach Europy Wschodniej,
„Państwo i Prawo" 1993, nr 8.
Leonhardt P., Die neue Verfassung von 1991, Jahrbuch fur Ostrecht, Bd.
33, Bonn 1992.
Limę B., Le systeme constitutionnel Roumain. Revue du Droit Public et de
la Science Politique en France et d l'Etranger, 1994, nr 2.
Sokolewicz W., Pomiędzy systemem parlamentarno-gabinetowym a systemem
prezydencko-parlamentar-nym, prezydentura ograniczona, lecz aktywna w
Polsce i w Rumunii, „Przegląd Sejmowy" 1996, nr 3.
Sokolewicz W., Sąd Konstytucyjny w Rumunii [w:] Sądy konstytucyjne w
Europie, t. 2, red. J. Trzciń-ski, Warszawa 1997.
Yrabie G., Le nouveau role de la Constitution en Roumanie [w:] Ten years
ofthe democratic constitutio-nalism in Central and Eastern Europa, K.
Działocha, red. R. Mojak, K. Wójtowicz, Lublin 2001.
Wybory. Narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej,
red. J. Raciborski, Warszawa 1991.
Wyrzykowski M., Recepcja w prawie publicznym - tendencje rozwojowe
konstytucjonalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej, „Państwo i Prawo"
1992, nr 11.
Zawadzka B., Zmiany systemu politycznego w ustawodawstwie państw Europy
Środkowej i Wschodniej, J 989-1991, Warszawa 1992.
WOJCIECH ZAKRZEWSKI
Rozdział VII
ł
REPUBLIKA SŁOWACKA
I. GENEZA I EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO
Słowacja (Slovensko, Slovenska Republika) należy do najmłodszych
demokracji europejskich. Jest to państwo charakteryzujące się niewielką
liczbą mieszkańców (niespełna 5,5 min), niejednorodnością narodową -
14,3% populacji stanowią mniejszości (z czego ok. 11% Węgrzy), systemem
wielopartyjnym i parlamentarnym modelem rządów.
Status samodzielnego, suwerennego państwa Słowacja uzyskała l stycznia
1993 roku. W tym dniu nastąpił ostateczny rozpad Czeskiej i Słowackiej
Republiki Federacyjnej i Republika Słowacka mogła rozpocząć nowy byt
państwowy, opierając się na konstytucji uchwalonej przez Radę Narodową
Republiki Słowackiej (dalej -Rada Narodowa RS) już l września 1992 roku.
Zasady i uzgodnienia dotyczące elementów składowych Czechosłowacji,

podobnie jak szybkie przygotowanie i przyjęcie konstytucji, były dziełem
wąskich elit politycznych. Paradoksem najnowszych dziejów Słowacji jest
stworzenie podwalin pierwszego, demokratycznego w założeniach
konstytucyjnych, niepodległego państwa bez udziału, a nawet częściowo
wbrew woli narodu słowackiego (rozumianego jako podmiot polityczny).
Jeśli chodzi o losy federacji, jasne było, że zdecydowana większość
obywateli obu republik (ponad 80% respondentów) domagała się
przeprowadzenia w tej sprawie referendum; tylko 16% opowiadało się za
dwoma niezależnymi państwami. Procedura parlamentarna dotycząca
referendum, zainicjowana jesienią 1991 roku w Zgromadzeniu Federalnym,
nie doprowadziła jednak do jego przeprowadzenia. W drugiej połowie 1991
roku na słowackiej scenie politycznej pojawiły się nacjonalistyczne i
skrajnie nacjonalistyczne ugrupowania, szybko radykalizując postawy
części opinii społecznej. Hasła narodowe organizacji takich jak Macierz
Słowacka czy Partia Jedności Słowackiej aktywizowały niewielką część
elektoratu, ale przy bierności politycznej jego większości stanowiły
nader pomocny oręż propagandowy dla zwolenników podziału federacji.
Należał do nich Yladimir Mećiar i jego partia - Ruch na rzecz
Demokratycznej Słowacji (dalej HZDS) - która w wyborach czerwcowych 1992
roku uzyskała 74, z ogólnej liczby 150 mandatów, a jego przywódca został
premierem Słowacji. W konsekwencji już 17 lipca Rada Narodowa RS
uchwaliła deklarację o suwerenności.
Wojciech Zakrzewski
Jednocześnie część lewicowej elity politycznej związanej z V. Mećiarem, w
dużym pośpiechu i bez konsultacji z opozycją, przygotowała i doprowadziła
do uchwalenia l września 1992 roku konstytucji. Wyłączenie narodu z
udziału w tym doniosłym wydarzeniu ustrojowym tłumaczono dość powszechnie
niskim stanem, czy wręcz brakiem w społeczeństwie słowackim kultury
konstytucyjnej. Ocena takiego stanowiska polityków podejmujących decyzje
ustrojowe należy w pierwszym rzędzie do samych Słowaków. Niemniej można
stwierdzić, że w społeczeństwie, w którym 40% respondentów (styczeń 1992
roku) otwarcie akceptowało możliwość działania parlamentu wbrew
konstytucji, gdy ten uzna ją za politycznie „niewłaściwą", uchwalenie
konstytucji bez udziału chociażby reprezentatywnych sił politycznych (nie
wspominając już o referendum) - nie wzbudziło ani istotnego sprzeciwu
społecznego, ani woli jej ścisłego przestrzegania przez twórców
konstytucji. Ci ostatni krytycznie, a może raczej z obojętnością
konstatowali jej „niedoskonałość".
Okoliczności powstania demokratycznego państwa słowackiego na gruzach
komunistycznej Czechosłowacji i przy decydującym udziale byłych elit
poprzedniego reżimu tłumaczą częściowo dzieje Słowaków. Od XI aż po XX
wiek dzisiejsza Słowacja znajdowała się pod wpływami węgierskimi (od XVI
wieku w składzie monarchii Habsburskiej), a jej mieszkańcy byli poddani
wynaradawianiu (madziaryzacji). Świadomość odrębności narodowej i
potrzebę własnej państwowości Słowacy artykułowali wyraźnie od lat
czterdziestych XIX wieku. Proces ten dokumentuje Petycja Narodu
Słowackiego z maja 1848 roku, ogłoszona w Liptovskim Sv. Miku-laś,
Memorandum Ludu Słowacji z czerwca 1861 roku, Memorandum Ligi Słowackiej,
ogłoszone w Stanach Zjednoczonych Ameryki (wrzesień 1914 roku) oraz dwa
porozumienia zawarte między Czechami a Słowakami na emigracji -Cleveland
(1915) i Pittsburg (1918), jak i Deklaracja Martinska, która wprawdzie
jednoznacznie przewidywała połączenie Czechów i Słowaków w federacyjnym
związku państwowym, ale zastrzegła zapewnienie autonomii narodowej
Słowacji, własny Sejm, administrację i sądownictwo oraz własny - słowacki
język urzędowy. Ani tymczasowa Konstytucja Czechosłowacji z 13 listopada
1918 roku, ani pełna Konstytucja z 29 lutego 1920 roku - stanowiąca, że
suwe-renem jest naród czechosłowacki - nie dawały podstaw do
samodzielności Słowacji. Z jednej strony można stwierdzić, iż stworzenie

republiki czechosłowackiej satysfakcjonowało (w tym czasie) wspólne,
wyzwoleńcze aspiracje Czechów i Słowaków, z drugiej - kilkanaście lat
obowiązywania Konstytucji z 1920 roku nie przyniosło zmian w sytuacji
ustrojowej Słowaków, powodując m. in. nasilenie się aktywności
nacjonalistycznej Słowackiej Ludowej Partii Hlinki. Problemy
Czechosłowacji okresu międzywojennego - narodowościowe, gospodarcze,
zagrożenie pozycji międzynarodowej - to główne, chociaż nie jedyne
powody, dla których konstytucja postrzegana była jako akt stosowany z
rzadka, bez przywiązywania szczególnej wagi do jej nadrzędności1. W
okresie zbliżającej się wojny Sejm słowacki
1 Tezę taką uzasadnia J. Drgoneć (Sędzia Sądu Konstytucyjnego Republiki
Słowackiej 1993-
Republika Słowacka
TDT
(14 lutego 1939 roku) proklamował niepodległą Republikę Słowacji, której
ustrój uregulowała przyjęta 21 lipca 1939 roku autorytarno-klerykalna
Konstytucja, od związku z którą odżegnywał się w inauguracyjnym
przemówieniu (3 września 1992 roku) przewodniczący Rady Narodowej RS I.
Gasparović i z którą nie identyfikuje się obecnie żadne liczące się w
wyborach parlamentarnych ugrupowanie polityczne. Po II wojnie światowej
uznanie samodzielności narodowej Słowaków i ich równouprawnienie z
Czechami miało głównie postać deklaracji politycznych. Czeski szowinizm,
a zwłaszcza specyfika państwa socjalistycznego, którym od Konstytucji z
1948 roku była Czechosłowacja, powodowały, że w praktyce realizowana była
polityka państwa unitarnego. W tej sytuacji ustawę konstytucyjną z 31
lipca 1956 roku o słowackich organach narodowych, drugą powojenną
Konstytucję z 1960 roku oraz ustawę konstytucyjną z 27 października 1968
roku o federacji czechosłowackiej cechowało jedynie formalne rozszerzenie
uprawnień słowackich organów narodowych oraz „papierowy" charakter
federacji. Wskazana ustawa konstytucyjna z 1968 roku skupiła kluczowe
kompetencje we władzach federacji, pomniejszając ustrojową pozycję
organów republikańskich.
Kiedy w procesie przemian „aksamitnej rewolucji" zapadła decyzja, iż
Słowacja stanie się suwerennym państwem, przynajmniej dla części w pełni
świadomych politycznie Słowaków stało się jasne, że mimo iż szereg
pokoleń Słowaków żyło pod rządami kilku konstytucji, to z żadną nie mogą
się utożsamiać czy też czerpać z nich szerzej wzory. Żadna bowiem z nich
nie stała się podstawą rozwiązywania problemów słowackiej samodzielności
narodowej. Ponadto doświadczenia wynikające z fikcyjności konstytucji
doprowadziły do obojętnej postawy wielu Słowaków wobec tworzenia i
realizacji ustawy zasadniczej niepodległej Słowacji. Wśród odmienności w
tworzeniu i wprowadzaniu w życie słowackiej Konstytucji z 1992 roku - w
jej pierwotnym brzmieniu - należy wymienić: 1) zmonopolizowanie procesu
ustrojodawczego przez wąską grupę polityków - skupioną wokół V. Mećiara
-reprezentującą zachowawczy nurt wymierzony przeciwko szybkiej
prywatyzacji, decentralizacji zarządzania sprawami publicznymi,
wspierający tendencje nacjonalistyczne; 2) brak dostatecznej
legitymizacji społecznej nowego porządku konstytucyjnego, zakorzenionej w
procesie wychodzenia z epoki komunizmu - przez transformację 1989-1993;
3) przyjęcie od razu regulacji ustroju państwa w formie pełnej
konstytucji, ze świadomością braków regulacji, musiało zakładać jej
częściową fikcyjność. Tezę tę potwierdza szereg wypowiedzi V. Mećiara,
który m. in. latem 1992 roku (w czasie zamkniętego partyjnego spotkania w
„Złotej Idee") oświadczył, że konstytucyjny podział władzy i prawa
człowieka zostały skonstruowane głównie w celu osiągnięcia uznania
prawnomiędzynarodowego dla nowo powstającej państwowości słowackiej; 4)
przyjęcie - we wskazanych wyżej okolicznościach

2001) w wywiadzie opublikowanym w „East European Constitutional Review",
Winter 1997, s.
i n.
loo
Wojciech Zakrzewski
- konstytucji o demokratycznych założeniach spowodowało, że opozycja
wcześniej protestująca przeciwko trybowi jej przyjęcia, rychło stała się
orędownikiem urzeczywistniania jej zasad. Jednocześnie przedstawiciele
opozycji parlamentarnej, jak i pozaparlamentarnej krytykowali niektóre
postanowienia ustawy zasadniczej, zwłaszcza rzutujące na status prawny i
faktyczny mniejszości narodowych oraz dotyczące szczegółowych rozwiązań
ustrojowych w zakresie systemu rządów.
Ogólna analiza słowackiego systemu rządów na gruncie pierwotnego tekstu
konstytucji wskazuje na przyjęcie - jako wyjściowej - zasady podziału
władzy (rozdział V - Władza ustawodawcza, rozdział VI - Władza
wykonawcza, rozdział VII -Władza sądownicza) i parlamentarnej formy
rządów z dość nietypowym rozwiązaniem szczegółowym - zakazem łączenia
stanowiska ministra z wykonywaniem mandatu deputowanego. Unormowania
konstytucyjne w ramach ogólnego założenia systemu parlamentarnego mają
wiele źródeł i uzasadnień. Zaważyło to na jego eklektycznym, a niekiedy
(w praktyce funkcjonowania) zdezintegrowanym charakterze.
Po pierwsze, można mówić o wpływie koncepcji suwerenności parlamentu z
okresu międzywojennego i jej fikcyjnej wersji okresu socjalizmu (D.
Malova, J. Kral). Po drugie, usytuowanie władzy wykonawczej i podział
kompetencji w jej ramach przekonuje, że twórcy konstytucji upatrywali w
drugim członie władzy wykonawczej - rządzie - organu mogącego faktycznie
odgrywać pierwszoplanową rolę, chociaż najczęściej za pośrednictwem
parlamentu. Prezydentowi konstytucja przyznała mało sprecyzowaną i w
rezultacie „słabą" pozycję ustrojową (K. Skotni-cki). Do 1999 roku
prezydent wybierany był przez parlament, konstytucja nie przewidywała
instytucji kontrasygnaty jego aktów, co prowadziło do częstych konfliktów
z rządem, niejasne też były zasady jego odpowiedzialności. W tej sytuacji
w pełni zrozumiałe jest konstytucyjne określenie rządu jako najwyższego
(podkr. autora) organu władzy wykonawczej (art. 108). Rząd wyposażony
został na przykład w prawo żądania od prezydenta zastosowania weta, czy
też w prawo do wykonywania jego kompetencji w sytuacjach określonych
przez art. 105 Konstytucji. Dla określenia roli rządu równie ważny jak
uprawnienia przewidziane w konstytucji był (w okresie 1993-1999) brak
dostatecznych prawnych ograniczeń rządowej kontroli nad służbami
specjalnymi czy nad mediami zarówno prywatnymi, jak i państwowymi.
Manipulowanie przydziałem licencji w odniesieniu do radia i telewizji,
czy też ich cofanie, jest groźnym środkiem w walce rządu z opozycją i
zagrażać może nie tylko demokratyzmowi wyborów (próbę taką bliską sukcesu
podjął rząd Mećiara przed wyborami parlamentarnymi 1998 roku), ale całej
poliarchii i przekształcenia jej w ochlokrację2.
2 Por. A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracja Europy
Środkowowschodniej w perspektywie porównawczej, Wrocław 1997, s. 240-242;
S. Fish, A Vladimir Meciar retmspective: The end ofMecia-rism, „East
European Constitutional Review" 1999, vol. 8, No 1-2.
Reżim parlamentarny jako wybór dla nowej państwowości stwarza obiektywnie
większe, niż system prezydencki, szansę stabilności ustrojowej. Wymaga to
jednak spełnienia kilku warunków: istnienia silnych - trwałym poparciem
społecznym -partii politycznych; dostatecznej i konstytucyjnie określonej
dyspersji uprawnień między parlamentem, rządem i głową państwa oraz -
łast but not kast - minimum demokracji instytucjonalnej w relacjach rząd-
większość parlamentama-opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna,
zwłaszcza przez odrzucenie zasady „zwycięzca bierze wszystko" oraz w
stosunkach parlamentu i rządu wobec prezydenta. Żadna z tych klauzul w

warunkach słowackich nie była zadowalająco spełniona w latach 1992-1998.
Słowacka scena polityczna należy do niestabilnych - elektorat jest la-
bilny i wykazuje (aż do 1998 roku) znaczną rezerwę w dziedzinie
aktywności politycznej. W systemie partyjnym odpowiada temu fluktuacja w
obrębie partii, ich programów i koalicji. Konieczne rozproszenie
uprawnień organów władzy ustawodawczej i wykonawczej nie zostało w
konstytucji słowackiej wystarczająco uregulowane, co prowadziło do
licznych sporów kompetencyjnych i - co gorsze - dającej się
konstytucyjnie uzasadnić hierarchizacji organów państwowych w obrębie
władzy wykonawczej. Sprawia to wrażenie „nieprzypadkowych" rozwiązań
alternatywnych dla rządów pręmierowskich. Koalicyjne gabinety V. Mećiara
(1992-1994, 1994-1998) dowodzą, że demokratyczne reguły gry - przy
niejasnych uregulowaniach ustawy zasadniczej - łatwo mogą zostać złamane,
co nie zawsze spotyka się z negatywną reakcją społeczną; w wyborach
parlamentarnych 1998 roku partia Mećiara zdobyła najwięcej głosów - 27% i
43 mandaty. W ewolucji ustroju Słowacji można wyróżnić dwa etapy: od 1992
do wyborów parlamentarnych jesienią 1998 i od tych wyborów do chwili
obecnej. Trzeba stwierdzić, że zrozumienie najnowszych dziejów Słowacji
bez poznania zjawiska „meciaryzmu" byłoby trudne. V. Meciar - lider HZDS,
dwukrotny premier w okresie 1992-1998, kreujący siebie na „męża
opatrznościowego" wolnej Słowacji i Słowaków starał się - bez zmiany ram
konstytucyjnych - wprowadzić system ochlokracji. Czynił to przy pomocy
zręcznych haseł populistyczno-nacjonalistycznych i antyliberalnych.
Metodą znaną z poprzedniej epoki ustrojowej Meciar przeprowadził do 1994
roku skuteczną deideologizację swej partii, pozbawiając ją trwałego
programu i zaangażowania przywódców i potencjalnych rywali. W ten sposób
HZDS stała się „jego" partią (personalizacja), pełną wiernych mu, acz
niekompetentnych członków partii i gabinetu. Towarzyszyło temu także
upartyjnienie innych poza rządem organów administracji. Wielu traciło
pracę w administracji za odmowę wstąpienia do HZDS bądź Słowackiej Partii
Narodowej (dalej SNS), współdziałającej z partią Mećiara. Co więcej,
Mećiarowi udało się odbudować i wykorzystać do własnych celów
politycznych część struktur dawnych służb specjalnych.
Niekompetencja, arbitralność i brak poszanowania dla prawa, nawet
ustanowionego przez własną ekipę, to najczęstsze zarzuty stawiane
Mećiarowi i jego gabinetom. W funkcjonowaniu najwyższych organów
państwowych pojawiło się zagro-
"Wojciech ZakrzewśTd
żenię - nielegitymowanym konstyucyjnie superpremieryzmem (S. Fish).
Autorytarny styl kierowania rządem przez Mećiara prowadził do
personalnych kryzysów gabinetowych, trwających w 1993 roku miesiącami.
Wyraźne stawało się prowadzenie przez rząd Mećiara podwójnej polityki -
jednej na użytek opinii zagranicznej, czego przejawem było uchwalenie w
lipcu 1993 roku ustawy o prawach mniejszości narodowej oraz drugiej,
której sygnałem były konflikty z mniejszością węgierską czy drastyczne
próby podporządkowania państwu mediów. Ostre konflikty wewnątrz gabinetu
i gabinetu z opozycją parlamentarną - za które prezydent M. Kovać
obarczał odpowiedzialnością „dyktaturę" Mećiara - doprowadziły do
obalenia rządu Mećiara 11 marca 1994 roku i powołania reformatorskiego
gabinetu J. Moravćika. Tworzyła go wieloczłonowa koalicja Partii Lewicy
Demokratycznej (dalej SDL) Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego i
trójpartyjnego Bloku Centrowego, która przetrwała zaledwie kilka
miesięcy, ale zdołała uchwalić kilka ważnych ustaw, m. in. prywatyzacyjną
oraz dwie dotyczące mniejszości narodowych. Po przedterminowych wyborach
jesienią 1994 roku premierem został ponownie Mećiar. Jego nowy gabinet
(który przetrwał do 1998 roku) składał się z trzech ugrupowań
populistyczno-lewicowych: HZDS, SNS i Zrzeszenia Robotników Słowacji
(ZRS). V. Mećiar, co znamienne, obsadził stanowisko ministra edukacji,

odpowiedzialnego za politykę wobec mniejszości narodowych,
przedstawicielem partii nacjonalistycznej, a ministra ds. prywatyzacji -
przedstawicielem lewicowej partii robotniczej. Dążąc konsekwentnie do
podporządkowania służb specjalnych rządowi, premier Mećiar doprowadził do
uchwalenia w czerwcu 1995 roku nowelizacji ustawy o tych służbach, na
mocy której uprawnienie prezydenta do obsadzania ich kierownictwa
przeniesiono na rząd.
Efektem konfliktu personalnego premiera z prezydentem była próba
odwołania prezydenta przez parlament (5 maja 1995 roku). Nie powiodła
się, gdyż do odwołania prezydenta konstytucja wymagała 3/5 (90) głosów, a
rząd dysponował jedynie 83 mandatami. Próba zakwestionowania wyników
wyborów - w rezultacie której dojść mogło do nowego rozdziału mandatów,
co pozwoliłoby rządzącej koalicji uzyskać upragnioną większość, tj. 91
mandatów - nie udała się. Sąd Konstytucyjny, widząc zagrożenie demokracji
w ustawicznych konfliktach rządu (Mećiar) i prezydenta, próbował wspierać
pozycję prezydenta. Dwa przykłady są w tej mierze reprezentatywne. W
dokonanej wykładni (US 15/93) i orzeczeniu z z 2 czerwca 1993 roku (US
39/93) Sąd podkreślał, że wprawdzie konstytucja określa rząd jako organ
„najwyższy", to jednak pozycja konstytucyjna prezydenta jest w wielu
przypadkach „dominująca" i w pełni samodzielna. Prezydent może więc nie
zgodzić się na powołanie określonego ministra bądź jego dymisję. Do
konfliktu rząd-prezydent doszedł nowy, tj. rząd-Sąd Konstytucyjny. Kiedy
wkrótce po sformowaniu nowego gabinetu Mećiara Sąd uznał niezgodność z
konstytucją rozporządzenia w sprawie odpłatności za niektóre usługi
medyczne, minister zdrowia stwierdził
Republika błowacRaf "
publicznie, a premier go stanowczo poparł, że nie będzie respektował
orzeczenia Sądu.
Przedstawiony w styczniu 1994 roku przez rząd Mećiara program został
przyjęty wyłącznie głosami większości rządowej, gdyż zakładał m. in.
spowolnienie prywatyzacji i utrzymanie centralizacji administracji.
Oficjalnie nowe ustawodawstwo służyć miało „stabilizacji życia
politycznego" zagrożonego - zdaniem premiera - m. in. etnicznymi i
społecznymi konfliktami. W grudniu 1995 roku w Zilinie Mećiar zasugerował
potrzebę zmiany systemu politycznego na prezydencki bądź kanclerski. Brak
realnego programu gospodarczego i politycznego spowodował, że Mećiar,
chcąc przekonać społeczeństwo o integralności i efektywności swego
gabinetu, skupił się głównie na dokonywaniu zmian personalnych, a jego
propozycje legislacyjne bazowały na zachowawczych i populistyczno-
nacjonalistycznych rozwiązaniach. Dobrym tego przykładem są przedłożone
wiosną 1996 roku projekty ustaw: wprowadzającej reformę podziału
administracjo-terytorialnego oraz tzw. „ustawy antywywrotowej". Pierwszy
z tych aktów był ramowy i kreował niejasne reguły podziału
administracyjnego i samorządu terytorialnego. Ustalanie nowych jednostek
tego podziału powierzono rządowi, bez wymogu konsultacji z lokalnymi
radami. Przyjęty podział miał wyraźny cel wyborczy - wstępnie obliczano,
że w nowych okręgach HZDS ma duże szansę zwycięstwa w 65 (z 79), liczono
także na rozproszenie politycznych wpływów mniejszości węgierskiej. Mimo
weta ustawę przyjęto, a nominacje szefów władz lokalnych potwierdziły
stosowanie ściśle partyjnego klucza. Nowa ustawa mająca zapobiegać
działalności wywrotowej zawierać miała ograniczenia, m. in. wolności
słowa, zgromadzeń i dostępu do informacji. Przez opozycję została
okrzyknięta mianem stalinowskiego instrumentu jej zwalczania.
Jednocześnie ówczesna opozycja parlamentarna, mimo utworzenia „okrągłego
stołu" nie mogła jednak znaleźć właściwej formuły trwałej współpracy,
która mogłaby powstrzymać antydemokratyczne działania rządu.
Od II połowy 1996 roku ostry kryzys na szczytach władzy w Słowacji stał
się oczywisty. Prezydent wspierał otwarcie opozycję, a stan państwa tak

określił w dramatycznym liście z 15 listopada 1996 roku: „To przykre, że
po 7 latach obywatele tego kraju znowu muszą podnieść swój głos, by wołać
o sprawiedliwość i prawa człowieka". Narastały też krytyczne głosy
przedstawicieli Rady Europy. Jedyną reakcją rządu Mećiara było
zaniechanie (w grudniu 1997 roku) organizowania konferencji prasowych
rządu. Zamach na demokrację zagroził również fundamentowi wymiaru
sprawiedliwości - niezawisłości sędziowskiej. Zgodnie z art. 145
Konstytucji, sędziów wybierała Rada Narodowa RS na wniosek rządu
początkowo na 4 lata, a następnie na czas nieokreślony. W styczniu 1997
roku rząd odmówił przedstawienia odpowiednich wniosków wobec 12 sędziów,
gdyż wśród nich znaleźli się zwolennicy opozycji.
Konstytucyjnego charakteru nabrał kryzys związany z prezydenturą.
Kadencja M. Kovaća upłynęła w marcu 1998 roku, a parlament nie był w
stanie (brak wy-
Wojciech ZakrzewsEI
maganej większości) wybrać nowego prezydenta. Stan ten trwał aż do końca
maja 1999 roku, kiedy w wyniku zmiany konstytucji dokonano wyboru w
wyborach powszechnych prezydenta R. Schustera, który w drugiej turze
pokonał V. Mećiara. Działalność Mećiara, jako konstytucyjnego zastępcy
prezydenta od marca 1998 roku do maja 1999 roku, potwierdziła obawy o
uzurpację przezeń władzy. Natychmiast po ustąpieniu Kovaća, Mećiar
odwołał 28 proopozycyjnych ambasadorów i zablokował postępowania w
głośnych sprawach politycznych. Jednocześnie na 4 miesiące przed wyborami
parlamentarnymi (w czerwcu 1998 roku) przeprowadził istotną nowelizację
ordynacji wyborczej, na mocy której: zakazano prowadzenia kampanii
wyborczej w prywatnych mediach i wprowadzono nowe zasady formowania
koalicji wyborczych i stosowania klauzul zaporowych, tak by uniemożliwić
mniejszym partiom walkę wyborczą i szansę wejścia do parlamentu. Opozycja
zwróciła się do Sądu Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności tych
postanowień z konstytucją, jednak Sąd nie podjął się rozstrzygnięcia
przed wyborami.
Dzięki szerokiemu frontowi sił demokratycznych, utworzonemu na użytek
wyborów - w którym znalazły się obok partii politycznych o liberalnej
orientacji, także pozarządowe organizacje społeczne z hasłami
adresowanymi do młodego pokolenia, związki zawodowe, organizacje
mniejszości narodowych - w głosowaniu wzięło udział ponad 84%
uprawnionych, a same wybory odbyły się w zgodzie z ordynacją. Wprawdzie
najwięcej głosów otrzymała partia Mećiara - 27%, ale nie udało się temu
ugrupowaniu stworzyć rządu. Utworzył go blok partii liberalnych: Słowacka
Demokratyczna Koalicja (26,3%), Węgierska Partia Koalicyjna (9,1%),
Partia Porozumienia Obywatelskiego (8%) oraz Socjalistyczna Partia
Demokratycznej Lewicy (14,7%). Partie te uzyskały łącznie większość 93
mandatów, a więc wystarczającą do zmiany konstytucji (minimum wynosi 90
głosów). W ten sposób zakończył się burzliwy okres rządów Mećiara. W
czasie ich trwania funkcjonowanie słowackiego systemu ustrojowego
cechowała narastająca konfrontacja między głównymi ogniwami aparatu
państwowego, co prowadziło do destabilizacji systemu politycznego. Brak
było koniecznej w systemie parlamentarnym kooperacji między rządem a
prezydentem - izolowanym ustrojowo i którego uprawnienia przejmował
premier oraz gabinet. Politykę Mećiara na forum parlamentu cechowało
zawłaszczanie stanowisk kierowniczych (np. w komisjach Rady Narodowej
RS), eliminacja parlamentarnego głosu opozycji (np. przez przyjęcie
zasady nieuwzględnienia wniosków opozycji w porządku obrad izby),
posługiwanie się twardymi - nie wyłączając pozaprawnych - metodami
wymuszania dyscypliny partyjnej i wyłącznie instrumentalne traktowaniem
parlamentu. Rząd i posłuszna Mećiaro-wi większość parlamentarna
ignorowały wyroki Sądu Konstytucyjnego, który w ciągu 4 lat
zakwestionował konstytucyjność 20 przepisów ustawowych i rozporządzeń.

O ówczesnym stanie państwa dobitnie świadczy znana wypowiedź polityka
Psia Csaky'ego (21 października 1998 roku): „Obecnie tworzymy rząd, jutro
zaczniemy
Republika Słowacka
zmieniać system rządów". W okresie działania nowego, liberalno-
demokratyczne-go gabinetu M. Dzurindy Słowacja poczęła wracać do zasad
demokratycznego państwa prawa. Rząd, parlament i prezydent współpracują
ze sobą bez istotnych zakłóceń, a wyroki Sądu Konstytucyjnego są
respektowane. Praktyka negocjacji zastąpiła politykę konfrontacji. Ta
ostatnia jest jeszcze widoczna - zwłaszcza na początku kadencji - po
stronie obecnej opozycji parlamentarnej, która odrzuciła ofertę udziału w
Komisji Konstytucyjnej, przygotowującej reformy ustrojowe 2001 roku i
wybrała drogę destabilizowania, podejmując nieudaną próbę przegłosowania
w referendum (17 listopada 2000 roku) rozpisania przedterminowych
wyborów. Mimo napięć wewnętrznych rządzącej koalicji i w konsekwencji
wyłamywania się niekiedy posłów z koalicji w głosowaniach nawet o wotum
nieufności, dorobek legislacyjny rządu Dzurindy jest znaczący. Poza
zmianami konstytucji, dokonano wielu nowelizacji bądź uchwalono nowe
ustawy - w zakresie prywatyzacji czy swobód obywatelskich, np. prawo o
partiach politycznych, nastąpiła demokratyzacja ustawodawstwa o
mniejszościach narodowych, uchwalono ustawę o dostępie obywateli do
informacji (17 maja 2000 roku). Ten ostatni akt uznano za najważniejszą
ustawę od wprowadzenia konstytucji. Jednym z priorytetów legislacyjnych
gabinetu Dzurindy była reforma konstytucyjna. Część z tego planu została
zrealizowana szybko. Już w styczniu 1999 roku wprowadzono zasadę wyboru
prezydenta przez naród - w wyborach powszechnych (urząd prezydenta
pozostawał nieobsa-dzony od marca 1998 r.). W wyniku tej zmiany
dotyczącej także, a może przede wszystkim, innych elementów prezydentury,
jasno został unormowany zakres samodzielności prezydenta, jego relacje z
innymi organami naczelnymi. Prezydent został m. in. uwolniony od
działania na żądanie rządu przy stosowaniu weta, usunięto możliwość
odwołania prezydenta przez parlament, jego uprawnienia w czasie, gdy
urząd jest opróżniony, w większym stopniu przekazano przewodniczącemu
parlamentu niż rządowi.
W 2000 roku rząd przygotował zakrojoną na szeroką skalę reformę
konstytucji. Miała ona dwa cele. Po pierwsze, pełniejsze dostosowanie
szczegółowych norm konstytucji do przyjętych zasad podziału władzy i
systemu parlamentarnego -szczególnie przez dyspersję uprawnień między
główne organy państwowe. Po drugie, uwzględnienie w systemie źródeł prawa
i systemie organów państwowych tak zwanych standardów europejskich.
Wojciech Zakrzewski
II. KONSTYTUCJA REPUBLIKI SŁOWACKIEJ
Konstytucja Republiki Słowackiej z l września 1992 roku składa się z
krótkiego Wstępu oraz 156 artykułów zawartych w dziewięciu rozdziałach.
Wstęp wskazuje na genezę państwowości słowackiej oraz wolę suwerena
stworzenia demokratycznej formy rządów. Sformułowanie Wstępu, być może w
sposób niezamierzony, różnicuje podmiot władzy na „Naród słowacki" i
„obywateli państwa należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych
żyjących na terytorium Republiki Słowackiej". Stanowi to powód do
wysuwania powtarzających się - zwłaszcza ze strony mniejszości
węgierskiej - postulatów zmiany Wstępu.
Kolejne rozdziały Konstytucji poświęcone są: rozdział I (bez tytułu) -
niektórym zasadom naczelnym (suwerenności, demokratycznego państwa
prawnego, wolności, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy przez
obywateli); rozdział II - Podstawowe prawa i wolności człowieka, III (bez
tytułu) - poświęcony jest gospodarce Republiki Słowackiej i Najwyższemu
Urzędowi Kontroli Republiki Słowackiej; rozdział IV - Samorząd
terytorialny; rozdział V - Wladza ustawodawcza; rozdział VI - Wladza

wykonawcza (Prezydent, rząd), rozdział VII - Władza sądownicza; rozdział
VIII - Prokuratura i (od 2001 roku) Publiczny 'Obrońca Praw. Systematyka
słowackiej konstytucji wskazuje na jej - w założeniach - demokratyczny
charakter. Zarówno zasady umieszczone w rozdziale I, jak i w dalszych
postanowieniach stanowią klasyczny katalog fundamentalnych reguł
nowoczesnych demokracji. Twórcy konstytucji wysunęli na czoło regulację
praw i wolności jednostki i ich gwarancji, poświęcając przy tym na ich
unormowanie aż 44 artykuły, co ma łącznie z innymi normami ustawy
zasadniczej dać wyraz indywidualistycznej, praw-nonaturalnej koncepcji w
relacji człowiek-władza publiczna. W odniesieniu do zagadnienia
wykonywania władzy publicznej, za podstawę funkcji władzy przyjęto
podział na władzę państwową i samorząd. Funkcje naczelnych organów
państwa zostały uregulowane według zasady podziału władzy, a relacje
między władzą ustawodawczą a dwuczłonową władzą wykonawczą oparto na
kanonie systemu parlamentarnego.
W wypadku Słowacji zakres i sposób konstytucyjnej regulacji uległ
radykalnej zmianie w ciągu zaledwie kilku lat - od 1992 do 2001, celowe
więc jest scharakteryzowanie najpierw obowiązywania konstytucji w jej
pierwotnym brzmieniu. Wymaga to odpowiedzi na trzy fundamentalne pytania:
1) o legitymację ustrojową Rady Narodowej RS do uchwalenia konstytucji i
tym samym o legitymizację nowego porządku konstytucyjnego, wyrażającą się
w społecznej akceptacji tegoż porządku; 2) o efektywność kreowanego
systemu rządów, której urzeczywistnienie zakłada konsekwentne
rozdzielenie funkcji państwowych oraz przestrzeganie reguł i procedur,
według których odbywa się interakcja prezydenta, rządu i parlamentu; 3) o
mechanizmy gwarantujące konstytucyjność i legalność zarówno systemu
źródeł prawa, jak i procesów decyzyjnych władzy publicznej.
Republika Słowacka
Legitymację Rady Narodowej RS do uchwalenia konstytucji ocenić można jako
pośrednią (częściową). W czerwcu 1992 roku Słowacy wybrali w wolnych
wyborach parlament. Jego część opowiedziała się już wcześniej za wyjściem
Słowacji z federacji. Pokojowe i zgodne rozdzielenie się Czech i Słowacji
pozwoliło na łatwe zerwanie z dziedzictwem socjalistycznej konstytucji i
skupienie procesu oraz decyzji ustrojodawczych w parlamencie - co
podkreślił w swej mowie inauguracyjnej 3 września 1992 roku jego
przewodniczący I. Gaśparović. Demokratyzm procesu ustrójodawczego nie
pozwalał jednak na pominięcie etapu konsultacji społecznych. Tych jednak
w Słowacji nie było - konstytucję stworzyli „wybrańcy" (J- Mo-ravćik), w
sposób „nie całkiem jasny" (M. Ćić)3. Zaważyło to zarówno na jej treści
- kontrowersyjności niektórych rozwiązań, a nawet poprawności
legislacyjnej, jak i na odbiorze przez opozycyjne elity polityczne.
Pierwszym tego sygnałem był już wynik głosowania nad konstytucją -
deputowani Ruchu Chrześcijańsko-Demo-kratycznego głosowali przeciwko jej
przyjęciu, a reprezentanci mniejszości węgierskiej zbojkotowali
głosowanie.
W pierwotnym tekście słowackiej konstytucji dostrzec można pewien brak
konsekwencji w ustaleniu reguł wynikających z przyjęcia zasady podziału
władzy i parlamentarnej formy rządów. Ograniczyło to efektywność
demokratycznego mechanizmu rządzenia, który w praktyce okazał się
parlamentaryzmem niepełnym. Formalnie szerokim uprawnieniom Rady
Narodowej RS, w której zasiadali przedstawiciele różnych programowo
ugrupowań politycznych, nie towarzyszyły - aż do 1998 roku - dostateczne
mechanizmy parlamentarne, zapewniające oddziaływanie opozycji na pracę
parlamentu (np. udział w kierowaniu i pracy komisji). Rządząca większość
pod wodzą V. Mećiara z reguły przeprowadzała swój program legislacyjny
bez modyfikacji, wbrew opozycji i wetom prezydenta. W tej sytuacji
iluzoryczne okazywały się środki kontroli parlamentu nad rządem. Dymisja
członka rządu możliwa była tylko wówczas, gdy popadł on w konflikt z

Mećiarem, a odwołanie rządu Mećiara w marcu 1994 roku możliwe było tylko
dzięki głębokiemu konfliktowi wewnątrz rządu. Konstytucja określiła
pozycję prezydenta na tyle enigmatycznie, że powodowało to
doś6zróżnicowane jej oceny (np. K. Skotnicki, S. Zif-cak). Wydaje się, że
rację miał K. Skotnicki, który generalnie określał ją jako „słabą".
Konstytucja wyposażyła bowiem prezydenta w szereg nie tylko tytularnych
uprawnień, ale jednocześnie nie dała prezydentowi dostatecznej
legitymacji do ich realizacji. Do 1999 roku obowiązywała zasada
wybierania prezydenta przez parlament, który dysponował również
możliwością odwołania go ze względów politycznych (art. 106).
Parlamentarny układ partyjny - większościowej koalicji rządowej
- mógł więc zaważyć na losach prezydenta.
3 Zob. Constitutionalism in East Central Europę, red. J. Grudzińska-
Gross, Bratislaya 1994, s. 100 i n.
Wojciech Zakrzewski
Usytuowanie i ogólne założenia konstytucyjne władzy sądowniczej spełniały
podstawowe wymogi płynące z zasady podziału władzy i demokratycznego
państwa prawa. Na pierwszym miejscu regulacji ustawy zasadniczej
(rozdziału VII - Władza sądownicza) znalazł się Sąd Konstytucyjny. Jego
właściwość zarysowano szeroko. Uzyskał on uprawnienie do: kontroli
konstytucyjności i legalności wszystkich powszechnie obowiązujących aktów
prawnych, ustalenia - w przypadkach spraw spornych - wykładni ustaw
konstytucyjnych, rozpatrywania skarg konstytucyjnych oraz sporów
powstających na przykład w związku z funkcjonowaniem partii politycznych,
z wyborami czy referendum. Wymiar sprawiedliwości konstytucja powierzyła
Sądowi Najwyższemu i innym sądom, określając w tej mierze następujące
zasady: niezawisłości i bezstronności sądów, oddzielenia ich od innych
organów państwowych, orzekania zarówno w sprawach cywilnych i karnych,
jak i administracyjnych (badanie legalności decyzji), instancyjności,
kolegialności, prawa oskarżonego do obrony itd. Pewnego zagrożenia dla
realizacji kluczowej zasady niezawisłości sędziowskiej upatrywano w
trybie obsadzania stanowisk sędziów. Powoływanie ich przez Radę Narodową
RS, na wniosek rządowy początkowo na 4 lata, a dopiero potem (w ten sam
sposób) na czas nieoznaczony - budziło obawy, że przyczyni się to do prób
politycznego doboru kadry sędziowskiej, zwłaszcza sądów powszechnych i
Sądu Najwyższego oraz sądów wojskowych. Pozakonstytucyjny tryb powołania
sędziów Sądu Konstytucyjnego (w styczniu 1993 roku) rozciągnął te
zastrzeżenia na bezstronność tego Sądu.
Obowiązywanie konstytucji w dobie Mećiara odsłoniło jej wewnętrzne wady,
luki oraz niejasności w regulacji podstawowych kompetencji państwowych, a
wreszcie anachronizm części postanowień. Rząd koalicyjny M. Dzurindy -
wyłoniony jesienią 1998 roku - po szybkiej nowelizacji konstytucji (w
styczniu 1999 roku) koniecznej do obsadzenia urzędu prezydenta,
przystąpił do prac konstytucyjnych, które znalazły swój finał w przyjęciu
przez parlament 23 lutego 2001 roku blisko 100 zmian norm ustawy
zasadniczej, z których ostatnia weszła w życie l stycznia 2002 roku. W
związku z techniką dokonywania zmian przez słowackiego ustrojo-dawcę
utrzymano dotychczasową systematykę ogólną konstytucji i liczbę artykułów
(156). Jednocześnie nadano dużej ich części zmienioną i rozbudowaną
postać, a kolejne postanowienia oznaczano często nie tylko numerami
artykułu, ale i literami. Dzięki temu pierwotny tekst można było
poszerzyć o około V3 bez naruszania struktury konstytucji. Jednym z
pierwszych celów dokonywania zmian w konstytucji było dostosowanie prawa
wewnętrznego do międzynarodowego w związku z przygotowywaniem się
Słowacji do przystąpienia do Unii Europejskiej. Stąd w art. l Konstytucji
dodano postanowienie, iż Republika Słowacka uznaje i przestrzega zasady
prawa międzynarodowego i zawartych umów, zaś w art. 7 uregulowano zasady
wprowadzania do porządku wewnętrznego aktów prawa międzynarodowego i ich

pozycję w systemie źródeł prawa w ten sposób, że szereg z tych umów
(określonych w art. 7 ust. 5) ma pierwszeństwo przed ustawą.
Republika Słowacka
Nowelizacja w zakresie rozdziału poświęconego podstawowym prawom i wol-
nościom człowieka dotyczyła doprecyzowania niektórych postanowień oraz
określenia zasad korzystania i ograniczania praw podstawowych. Na
przykład art. 13 wcześniej brzmiący: „Obowiązki można nakładać na
podstawie ustawy, w jej ramach i przy zachowaniu podstawowych praw i
wolności", ma obecnie następującą treść: „Obowiązki mogą być nakładane:
a) ustawą bądź na podstawie ustawy, w granicach i z zachowaniem
podstawowych praw i wolności, b) przez umowę międzynarodową stosownie do
art. 7 ust. 4, która bezpośrednio nakłada prawa i obowiązki na osoby
fizyczne i prawną bądź przez rozporządzenie rządu w warunkach
przewidzianych w art. 120 ust. 2" (dot. rządowego prawodawstwa na
podstawie prawa unijnego).
Z kolei w art. 51, dotyczącym podstaw prawnych dochodzenia praw i
wolności, wprowadzono nowe postanowienie gwarancyjne mówiące, że warunki,
zakres i ograniczenia praw podstawowych w okresie stanów nadzwyczajnych -
stanu wojny, wojennego i wyjątkowego - muszą być określone ustawą
konstytucyjną. Nowym organem konstytucyjnym stał się Publiczny Obrońca
Praw (art. 15la) - słowacki ombudsman.
Ważną też zmianą było dokładniejsze określenie pozycji terenowych
jednostek samorządowych. Wyraźnie podkreślono: co najmniej dwustopniową
strukturę samorządu terytorialnego oraz samodzielność prawną i finansową
jednostek terytorialnych samorządu. Mieszkańcy wszystkich jednostek
podziału terytorialnego wyposażeni zostali w prawo decydowania o
wspólnych sprawach w drodze referendum lokalnego i prawo odwołania
organów wykonawczych przed upływem kadencji. Nowa regulacja nieco
rozszerza zakres praw, w których organy samorządu mogą wydawać
powszechnie obowiązujące przepisy prawne - do dotychczasowej formuły „w
sprawach samorządu terytorialnego" dodano „i dla realizacji zadań
samorządu wynikających z ustaw" (art. 68).
Sprecyzowaniu uległa regulacja pozycji i zadań Najwyższego Urzędu
Kontroli -organu zbliżonego w swej roli do polskiej NIK. Najwyższy Urząd
Kontroli jest niezawisłym organem sprawującym kontrolę nad
gospodarowaniem środkami budżetowymi, majątkiem państwowym i
należnościami państwa. Przewodniczący i wiceprzewodniczący tego organu są
powoływani przez Radę Narodową RS na kadencję, w czasie której nie mogą
łączyć swych funkcji z funkcjami w organach państwowych, w samorządzie
terytorialnym i organach osób prawnych prowadzących przedsiębiorstwa. W
nowej regulacji stosukowo szczegółowemu wyliczeniu poddano przedmiot
kontroli oraz podmiotowy jej zakres (art. 60). Wzmocniono również
niezależność osób kierujących Urzędem, wydłużając ich kadencję do lat 7
(z 5), z możliwością ponownego ubiegania się o te funkcje oraz
rozszerzono zakres mcompatibilitas (art. 61).
Zdecydowanej modyfikacji uległo konstytucyjne uregulowanie wzajemnych
relacji między prezydentem, rządem i parlamentem. Szerzej nawiązano do
utrwalo-
ii
Wojciech Zakrzewski
nych wzorów systemu parlamentarnego takich jak: polityczna
(parlamentarna) nieodpowiedzialność głowy państwa czy kontrasygnata
niektórych aktów prezydenta. Wyraźniej wskazano na relacje zachodzące
między zasadą podziału władzy i systemu parlamentarnego. Ta pierwsza
posłużyła do podziału podstawowych funkcji państwa i przypisania -
każdemu z trzech głównych organów państwa -uprawnień zapewniających im
samodzielność. Dla realizacji parlamentarnego systemu rządów - demokracji
parlamentarnej - skupiono się na poszukiwaniu formuł prawnych, które

umożliwiłyby współpracę prezydenta, rządu i parlamentu. Ustrojodawca nie
dokonał ingerencji w funkcje parlamentu. Uznał, że pełnione przez Radę
Narodową RS role: ustrojodawcza, ustawodawcza, kontrolna i kreacyjna są
dostatecznie rozbudowane. Wprowadzone więc do rozdziału V nowe
postanowienia są głównie efektem zmian w unormowaniu systemu źródeł prawa
i statusu innych organów, zwłaszcza prezydenta.
Nowe ustrojowe usytuowanie prezydenta słowackiego zbliża go do
tradycyjnego modelu prezydenta jako efektywnie działającej głowy państwa,
mogącej dokonywać politycznego arbitrażu. Piastowanie urzędu prezydenta w
wyniku wyborów powszechnych, zniesienie możliwości wyrażenia prezydentowi
wotum nieufności przez parlament, wyraźny podział na akty podlegające
kontrasygnacie oraz uprawnienia osobiste - to przykłady nie tylko
usamodzielnienia, ale i wzmocnienia jego pozycji. Rząd i premier utracili
niektóre przywileje o znaczeniu ustrojowym, np. wykonywanie niektórych
uprawnień prezydenta w czasie wakatu na tym stanowisku (art. 105),
żądanie zastosowania weta, możność wszczęcia procedury odwołania
prezydenta z przyczyn politycznych (art. 106), zgłaszanie wniosków w
sprawie nominacji sędziowskich (art. 145). Należy podkreślić, że zmiany
te nie miały na celu deprecjacji roli rządu, lecz jedynie takie
określenie zakresu jego kompetencji, który umożliwiłby codzienną
współpracę głównych ogniw władzy, nie zaś konfrontację. Chęć uwolnienia
sądów od nacisków politycznych legła u podłoża zmian w regulacji
„trzeciej władzy". Została przedłużona kadencja sędziów Sądu
Konstytucyjnego z 7 do 12 lat, przy jednoczesnym ograniczeniu pełnienia
funkcji sędziego do jednej kadencji, konstytucjonalizacji uległa Rada
Sądownictwa (art. H l a), zaś samorząd sędziowski uzyskał prawo udziału w
kierowaniu sądami - w zakresie określonym ustawą (art. 143 ust. 3).
Porównanie Konstytucji Republiki Słowackiej w jej pierwotnym brzmieniu z
l września 1992 roku i aktualnym przekonuje, że mamy obecnie do czynienia
z demokratyczną ustawą zasadniczą. Jej wadą zdaje się być tryb zmiany
konstytucji. Do uchwalenia konstytucji, jej zmiany wystarcza zgoda 3/5
wszystkich posłów, tj. 90 głosów. Przypomnijmy tylko, że V. Mećiarowi do
legalnej zmiany ustroju brakowało tylko 7 głosów.
Republika Słowacka
III. SYSTEM PARTYJNY
Wyjście ze stanu sztucznej jednorodności politycznej okresu komunizmu
przyniosło w Słowacji naturalny proces pluralizacji politycznej -
tworzenie i często przekształcanie się licznych partii politycznych.
Wybory do parlamentu odbywają się w oparciu o konkurencyjne programy, co
zakłada realizację polityki koalicyjnych rządów w konfrontacji z opozycją
parlamentarną.
Słowacką scenę polityczną cechuje rozdrobnienie i niestabilność,
utrudniające drogę do osiągnięcia trwałego reżimu demokratycznego.
Zjawisko to można wytłumaczyć oddziaływaniem na system partyjny swoistych
czynników historycznych, społecznych i gospodarczych. Brak - przed 1992
rokiem - własnej państwowości, rola słabego ekonomicznie i politycznie
partnera w federacji z Czechami, anachroniczna gospodarka bazująca na
rozdrobnionym rolnictwie, skupienie większości populacji na wsi i w
małych miasteczkach oraz wynikające stąd zapóźnienie kulturowe -wszystko
to odcisnęło swe piętno na preferencjach politycznych Słowaków. Są oni
mało aktywni politycznie (poza wyborami), częste są wśród nich
resentymenty wobec rządów „silnej ręki" oraz niska ocena parlamentu i
parlamentarzystów.
Wyraźne jest także w społeczeństwie słowackim przywiązanie do idei
wolnoś-ciowo-narodowych, wzmacniane niechęcią do mniejszości narodowych i
podatność - z racji niskiej stopy życiowej - na hasła socjalno-lewicowe.
Wszystko to powoduje, że podziały polityczne, ich ostrość stanowią
wyraźne differencia specifica Słowacji. Na pierwszym miejscu rysuje się

podział na zwolenników status quo i reform. Dalej - na zwolenników
wolnego rynku i centralnie planowanej gospodarki, czyli daleko
posuniętego interwencjonizmu państwowego. Wreszcie społeczeństwo dzieli
stopień identyfikacji grupowej, z jednej strony są ci, którzy swą
przynależność państwową utożsamiają z przynależnością do narodu
(etnicznego) słowackiego, inni postrzegają się jako członkowie
społeczeństwa obywatelskiego.
Można wymienić kilka dominujących rysów słowackiego systemu partyjnego:
1. Większość partii powstało (i powstaje nadal) na skutek podziałów
partii macierzystych bądź secesji frakcji. Dobrym przykładem jest
Demokratyczna Unia Słowacji - plasująca się obecnie bliżej prawicy -
która powstała z grupy, która wystąpiła z HZDS (w 1993 i 1994 roku) oraz
z członków nacjonalistycznej SNS, którzy opuścili swą partię w 1993 roku.
2. Przeważają niewielkie partie, liczące 10-30 tysięcy członków, które na
użytek wyborów i pracy w parlamencie tworzą pragmatyczne bloki. Prowadzi
to częstokroć do braku spójności koalicji parlamentarnych.
3. Większość partii unika jasnego formułowania swego profilu programowego
w dziedzinie społeczno-ekonomicznej. Nawet najstarsza ze słowackich
partii -HZDS - woli określać się jako „ruch szerokiego środka", gdyż
dobrze się orientuje, że umiejętna retoryka przynosi częściej sukces
wyborczy niż program.
Wojciech Zakrzewski
4. Uzyskanie mandatu parlamentarnego z reguły zależy od wysunięcia
kandydatury i poparcia jej w kampanii wyborczej przez partię polityczną.
Ankietowani posłowie oceniają, że dzieje się tak w 80-85% przypadków.
5. Od pierwszych wyborów parlamentarnych (1992 roku) utrzymuje sę wysoka
frekwencja wyborcza (1992 - 84,4%, 1994 - 75,7 i 1998 - 84,2%), której
towarzyszy 50-procentowa „stałość" wyborcza elektoratu (głosowanie przez
danego wyborcę na to samo ugrupowanie w kolejnych wyborach).
Tabela 1. Partie i koalicje partyjne w słowackich wyborach
parlamentarnych w latach 1994-1998
Partia

1998 Mandaty

1994 Mandaty

HZDS 27,0% 43

35%

61

KDH

SDK 26,3%

16

10,1% 17

DU

12

8,6% 15

DS

6

3,4% —

SDSS

4

SV 10,4%

18

SZS

4

SDL/KSS

24

MK/E

14

10,2% 17

SNS

14

5,4% 9

SOP

13

—

—

ZRS

—

7,3% 13

Inne

—

9,6% —

Ogółem

150

—

150

Skróty: HZDS - Ruch na P\zecz Demokratycznej Słowacji, SDK - Słowacka
Koalicja Demokratyczna, KDH - Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny, DU -
Demokratyczna Unia Słowacji, DS -Partia Demokratyczna, SDSS -
Socjaldemokratyczna Partia Słowacji, SZS - Słowacka Partia Zielonych, SDL
- Partia Lewicy Demokratycznej, KSS - Komunistyczna Partia Słowacji, MK/E
- Partia Węgierskiej Koalicji, SNS - Słowacka Partia Narodowa, SOP -
Partia Porozumienia Społecznego, ZRS - Stowarzyszenie Robotników
Słowacji, SV - Wspólny Wybór.
Wskazane wcześniej specyficzne uwarunkowania powstania i przeobrażeń
słowackich partii politycznych i ich systemu sprawiają, że klasyfikacja
partii (bloków partyjnych) według powszechnie przyjmowanych reguł - na
prawicowe, lewicowe, centrowe, konserwatywne - jest utrudniona. Wskażmy
więc na ogólną i przybliżoną linię podziału, przebiegającą między

partiami lewicowymi a prawicowymi. Te pierwsze nie mają jednorodnego
charakteru, część jest przywiązana do autorytarnych metod sprawowania
władzy. Najsilniejsza HZDS bazuje głównie na hasłach populistyczno-
nacjonalistycznych i polityce ograniczonych reform gospodarczych.
Zdecydowanie radykalniejsze są w tej mierze dwie inne partie - robotnicza
(ZRS) i komunistyczna (KSS). Nurt lewicowo-demokratyczny - aprobujący
szersze refor-
Republika SłowacKa
Z.U1
my ekonomiczne, przystąpienie do Unii Europejskiej - reprezentuje obecnie
SDL (koalicjant w rządzie M. Dzurindy 1998-2002). Umiejętne łączenie
haseł socjalnych z proreformatorskimi w dziedzinie gospodarki oraz
decentralizacja w zarządzaniu sprawami publicznymi widoczne są w
aktywności SDSS i Partii Zielonych.
Istotnemu wzmocnieniu uległa prawa strona systemu partyjnego. Do tej
grupy zaliczyć można kilka, z reguły małych, ale aktywnych partii takich
jak: MK, DU, DS, KDH. Hasła sprawnej prywatyzacji, samorządności,
praworządności i wejścia do struktur europejskich dobrze łączą programy
tych partii, znajdujących coraz szersze poparcie wśród młodszego
pokolenia wyborców, co pokazały wyniki wyborów parlamentarnych w 1998
roku. Nie odnotowuje się w ciągu ostatnich lat wymiernego wzrostu
popularności partii nacjonalistycznych - SNS czy Partii Agrarnej (PvSS),
chociaż wynik ostatnich wyborów był dla SNS nieco lepszy niż w 1994 roku.
W okresie 1992-2002 Słowacja miała 4 gabinety. Pierwszy (do marca 1994
roku) tworzyła koalicja HZDS i SNS (89 mandatów w 150-osobowym
parlamencie) z premierem V. Mećiarem. Na skutek wotum nieufności rząd ten
został zastąpiony proreformatorskim gabinetem J. Moravćika. Tworzyła go
szeroka i mało spójna koalicja: SDL, KDH i trójpartyjnego Bloku
Centrowego. Przetrwała ona kilka miesięcy, by po przedterminowych
wyborach (jesienią 1994 roku) oddać ponownie ster rządów Mećiarowi.
Stworzył on rząd z przedstawicieli HZDS (wraz z Partią Agrarną) oraz ZRS
i SNS, posiadających wspólnie 83 mandaty parlamentarne. Premier Mećiar
nie znalazł wśród opozycji parlamentarnej - jak mówił - „siedmiu
odważnych", którzy przeszliby na stronę rządzącej większości w celu
rewizji konstytucji. Przeforsował jednak szereg zmian ustawodawstwa i
reguł wewnątrzparlamen-tarnych, eliminujących głosy opozycji czy próby
łamania dyscypliny w szeregach własnej partii. Posunięcia te okazały się
wystarczająco skuteczne, by jego rząd dotrwał do wyborów 1998 roku. W ich
wyniku HZDS uzyskała wprawdzie najwięcej mandatów, ale nie była w stanie
sformować koalicji. Do władzy doszły po raz pierwszy ugrupowania o
wyrazistych afiliacjach: chrześcijańsko-demokratycznych, liberalnych,
socjaldemokratycznych i socjalistycznych. Rząd został sformowany w
oparciu o dwie koalicje wyborcze i dwie partie. Po raz pierwszy również
rządząca koalicja dysponuje przewagą 93 głosów, a więc większością
wystarczającą do wprowadzenia zmian w konstytucji. Na efektywność
ustawodawczą parlamentu rzutuje jednak fakt, że koalicję tworzy w
rzeczywistości osiem partii, których wielu członków boryka się z podwójną
przynależnością partyjną przyjętą na potrzeby wyborów 1998 roku.
Fluktuacja słowackiego systemu partyjnego trwa, o czym świadczy powstanie
w 1999 roku i rosnąca popularność partii „Kierunek" pod przewodnictwem R.
Fi-co (do 1999 roku wiceprzewodniczącego SDL). Sprzyjają temu regulacje
prawne dotyczące partii politycznych i prawa wyborczego. Pierwotna
regulacja ustawowa prawa o partiach i ugrupowaniach politycznych
nastąpiła jeszcze w okresie federa-
Wojciech Żakrzewski
cji czechosłowackiej - 2 października 1991 roku i przeszła szereg
modyfikacji demokratyzujących jej treść, tj. 6 nowelizacji, z których
ostatnia pochodzi z 2001 roku. Wskazana ustawa w jej aktualnym brzmieniu

odpowiada demokratycznym standardom. Podstawą prawną powołania do życia
partii jest jej rejestracja przez ministra spraw wewnętrznych na wniosek
1000 pełnoletnich obywateli. Ustawa gwarantuje wolność tworzenia oraz
działania partii politycznych (§ 1,2), przyznaje im osobowość prawną i
zapewnia partiom ochronę sądową (§ 8, 16), zakazuje działalności godzącej
w konstytucyjny i ustawowy, demokratyczny porządek państwa (§ 4),
nakazuje rozdzielenie działalności partyjnej i państwowej (§ 5). Ostatnia
zmiana, która weszła w życie w październiku 2001 roku, wiązała się
głównie z potrzebą ustalenia nowych zasad finansowania partii. Zniesiono
możliwość finansowania partii i ich kampanii wyborczych z dotacji
zagranicznych i uregulowano zasady finansowania z budżetu państwa partii
reprezentowanych w parlamencie (§ 20 a) oraz obowiązek publikowania
sprawozdań finansowych partii. Drugim istotnym novum jest zakaz
podwójnego członkostwa partyjnego - w partii macierzystej i partii
(faktycznie koalicji partii) utworzonej na potrzeby wyborcze. Zabiegu
takiego dokonały partie opozycyjne przed wyborami 1998 roku, by uniknąć
„gilotyny progowej" wprowadzonej ustawowo przez rząd Mećiara. Zgodnie z
tą regulacją, do uzyskania mandatu przez ugrupowanie występujące w
koalicji wyborczej konieczne było uzyskanie przez każdą z partii z osobna
co najmniej 5% ważnie oddanych głosów.
Uregulowanie i zmiany słowackiego prawa wyborczego dowodzą, jak złożoną
kwestią jest połączenie realizacji dwóch celów - uzyskania legitymacji do
rządzenia i efektywność sprawowania władzy. Sama konstytucja zawiera
jedynie 4 zasady: powszechność, równość, bezpośredniość i tajność.
Dopiero w ustawie o prawie wyborczym (tekst pierwotny z 1990 roku,
wielokrotnie później zmieniany) znajdujemy wyraźną regułę
„proporcjonalnej reprezentacji" (art. 1), którą jako niekonstytucyjną
chciał w grudniu 1994 roku zakwestionować V. Mećiar. Czynne prawo
wyborcze przysługuje w Słowacji pełnoletnim obywatelom (18 lat)
posiadającym pełnię praw cywilnych i przebywającym w dniu głosowania na
terytorium Słowacji. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom po
ukończeniu 21 roku życia, którzy na stałe zamieszkują w Słowacji.
Aby móc ubiegać się o mandat, kandydat musi znaleźć się na liście
partyjnej partii występującej samodzielnie w wyborach bądź w koalicji
partyjnej (art. 17). Tak więc kandydowanie zależy od poparcia przez
partię polityczną. Partie też ustalają kolejność w ramach listy. Możliwe
jest głosowanie preferencyjne - na czterech wybranych z listy kandydatów.
By jednak kandydat uzyskał w ten sposób mandat, musi otrzymać 10% ważnie
oddanych głosów w danym okręgu na ugrupowanie, z którego kandyduje (art.
28 ust. 4 i art. 42 ust. 5). Udaje się to mniej niż 8% ogółu
parlamentarzystów. Partia (koalicja), by wziąć udział w wyborach, musi
spełnić jeden z dwóch warunków: 1) posiadać swój klub parlamentarny
liczący co naj-
Republika Słowacka
mniej 8 posłów, 2) przedłożyć wraz z listą kandydatów deklarację
wskazującą, że ma przynajmniej 10 000 członków, bądź listę z 10 000
podpisów obywateli (art. 17). Mandaty poselskie rozdzielane są według
metody Hagenbacha-Bischof-fa. Preferuje ona silniejsze partie i
ugrupowania polityczne oraz wpływa na ich -przynajmniej pragmatyczną i
czasową - konsolidację, konieczną do efektywnej reprezentacji
parlamentarnej.
Pierwszą istotną reformę prawa wyborczego przyniosła jego nowela z 1992
roku, kiedy wprowadzono nowe, podwyższone progi wyborcze: 5% dla partii
występujących samodzielnie w wyborach, 7% dla 2-3-partyjnych koalicji i
10% dla większych koalicji. Zabieg ten spowodował zmniejszenie w wyborach
liczby partii (koalicji) z potencjalnych 11 do 6, co wydawało się
racjonalne. Dopiero w zmianach prawa wyborczego z lat 1994, 1995 i 1998
dopatrzyć się można było ostrza anty-opozycyjnego, co potwierdzało

pogląd, iż „Słowacja wprowadziła system rządów parlamentarnych, ale nie
udało się jej urzeczywistnić demokracji" (S. Fish). Początkowo
wprowadzono ograniczenia w wydatkach na kampanię wyborczą i zaostrzono
warunki uzyskania subwencji państwowych na ten cel, co wymierzone było
przeciwko mniejszym partiom. Następnie w ręce partii politycznych
przekazano decyzje o uzupełnianiu składu parlamentu w trakcie kadencji. W
końcu (na 4 miesiące przed wyborami) w 1998 roku Mećiar przeforsował
najpoważniejszą, antydemokratyczną zmianę prawa wyborczego. Do 30 dni
skrócono kampanię wyborczą, zakazano posługiwania się w jej trakcie
mediami niepaństwowymi, postawiono wreszcie absurdalny dla mniejszych
ugrupowań warunek uzyskania mandatów - indywidualne osiągnięcie 5% ważnie
oddanych głosów na daną partię również wówczas, gdy występuje ona w
koalicji wyborczej. W tej sytuacji nie dziwi fakt, że opozycja, która
objęła władzę w 1998 roku, przywróciła w lipcu 1999 roku demokratyczne
reguły ordynacji wyborczej.
IV. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH
Konstytucyjny system organów państwowych w Słowacji poddany jet rygorom
dwóch wiodących zasad ustrojowych - podziału władzy i parlamentarnej
formy rządów. Pierwsza z tych zasad odnosi się do sfery funkcjonalno-
organizacyjnej aktywności głównych organów państwa i ma charakter
subsydiarny wobec zasady rządów parlamentarnych. Wzajemne relacje tych
zasad wielokrotnie zostały wyrażone w orzecznictwie Sądu Konstytucyjnego
(por. US 16/95, US 7/96, US 61/96), który podkreślił: „W państwie prawa
kompetencje, uprawnienia i procedury przysługujące organom władzy tworzą
konieczną konstytucyjną równowagę. Wynika ona z podziału władzy na
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które w demokracji parlamentarnej
są niezależne i powiązane ze sobą tylko konstytucyjnymi
Wojciech Zakrzewski
•i
środkami kontroli i współdziałania". „W kontekście systemu
konstytucyjnego Republiki Słowackiej organy państwowe mają generalny
obowiązek aktywnej współpracy".
W pierwszym okresie rozwoju konstytucjonalizmu słowackiego,
charakteryzującym się występowaniem zagrożenia demokracji (przez tzw.
meciaryzm), sfery podziałów kompetencji i wzajemnych relacji parlamentu,
prezydenta, rządu, jak również organów sądowych były - o czym wcześniej
wspomniano - niekiedy niejasne i niekonsekwentne. Zmiany Konstytucji z
1999 i 2001 roku, liczne zmiany ustawodawstwa, wzbogacenie ustawy -
regulamin Rady Narodowej RS z 1996 roku -o tradycyjne dla demokracji
parlamentarnej zwyczaje dające w jej pracy miejsce na głos opozycji,
przyniosło istotny postęp na drodze do stabilnego demokratycznego
ustroju.
1. PARLAMENT - RADA NARODOWA REPUBLIKI SŁOWACKIEJ
Słowacja ma jednoizbowy parlament noszący oficjalną nazwę - Rada Narodowa
Republiki Słowackiej. Składa się on ze 150 posłów wybieranych na 4-letnią
kadencję w pięcioprzymiotnikowych wyborach. Klauzule zaporowe prawa
wyborczego (5, 7 i 10%) powodują, że w parlamencie słowackim
reprezentowana jest ponad połowa z blisko 20 partii biorących udział w
wyborach.
Mandat poselski ma charakter wolny. Deputowanego nie wiążą więc prawnie
ani instrukcje wyborców, ani partia, która go wysunęła. Prawne, jak i
faktyczne uwarunkowania wykonywania funkcji posła doprowadziły w praktyce
młodego parlamentaryzmu słowackiego do dwóch odmiennych zjawisk. Z jednej
strony (zwłaszcza w okresie 1992-1995) duża grupa deputowanych nie
przestrzegała dyscypliny partyjnej w pracy parlamentarnej, z drugiej
strony kierownictwo partyjne rządzącej koalicji próbowało i to dość
skutecznie (od 1995 roku) wymusić ścisłą dyscyplinę przez zobowiązywanie
deputowanych do składania (pod rygorem utraty mandatu i kar pieniężnych)

przyrzeczeń lojalności oraz przez zapewnienie przywódcom partyjnym
możliwości obsady wakujących mandatów. Obydwa zjawiska należy rozważać w
kontekście rażąco niskiej kompetencji większości parlamentarzystów,
obserwowanej przez pierwsze lata funkcjonowania słowackiego parlamentu
(D. Malova). Nie bez powodu więc Sąd Konstytucyjny w swym orzeczeniu -US
15/98 stwierdził: „Skład Rady Narodowej RS nie jest zdeterminowany tylko
[...] wolą partii politycznych reprezentowanych w Radzie Narodowej RS,
ale także przez wolę obywateli, którzy są źródłem władzy w państwie [...]
wolna gra sił politycznych jest również gwarantowana wewnątrz
poszczególnych partii politycznych i ugrupowań [...]".
Mandatu nie można łączyć z funkcją sędziego, prokuratora, Publicznego
Obrońcy Praw, pracą w Siłach Zbrojnych i służbach mundurowych. Na czas
pełnienia funkcji w rządzie mandat ulega zawieszeniu (art. 77 ust. 2
Konstytucji). Deputo-
T
!
wany posiada immunitet materialny - obejmujący jego działalność na forum
parlamentu oraz immunitet formalny - dotyczący ścigania karnego oraz
sankcji dyscyplinarnych. W przypadku schwytania na gorącym uczynku
decyzję o wyrażeniu zgody na aresztowanie podejmuje Komisja Mandatowo-
Immunitetowa. Wzmocnieniu niezależności deputowanego od nacisków partii
służy nowa regulacja Konstytucji (art. 81) wprowadzająca zasadę
publicznego złożenia mandatu przez posła, który z niego rezygnuje.
Wcześniej zdarzały się przypadki, kiedy partia za nielojalnego posła
składała jego mandat, nawet bez jego wiedzy. Konstytucyjnej regulacji
poddano też przesłanki wygaśnięcia mandatu (art. 81 a). Pewną gwarancję
bezstronności parlamentarzysty wprowadziła ustawa konstytucyjna 119/95 o
konflikcie interesów, zakazująca posłowi wykonywania zajęć i pełnienia
funkcji oraz pobierania wynagrodzenia w zakresie, w którym jego własny
interes bądź pracodawcy mógłby kolidować z pracą w parlamencie. Do
odbierania oświadczeń o stanie majątkowym oraz dodatkowych źródłach
utrzymania posła oraz kontroli w tej mierze powołana została stała
Komisja Niepołączalności Funkcji (art. 58 w związku z art. 16 Regulaminu
Rady Narodowej RS z 24 października 1996 roku - dalej Reg.). Jak wskazuje
praktyka, zasiadanie w tej komisji przedstawicieli opozycji znacznie
podnosi efektywność jej pracy.
Tak jak w wielu innych parlamentach posłowie mogą tworzyć kluby
poselskie. Obecność na forum izby wielu partii i koalicji, które w
trakcie kadencji dzielą się i łączą, spowodowała, że regulamin (art. 64
Reg.) zastrzega, że klub może liczyć nie mniej niż 8 deputowanych i z tym
zastrzeżeniem zezwolił na łączenie i dzielenie klubów. Przedstawiciele
klubów delegują swych przedstawicieli do tzw. Gremium Poselskiego - ciała
opiniodawczego dla izby, jej organów i przewodniczącego (art. 66 Reg.).
Kompetencje parlamentu można określić jako rozległe, zwłaszcza w zakresie
szeroko rozumianej legislacji. Rada Narodowa RS ma bowiem zarówno
uprawnienia ustrojodawcze, jak i ustawodawcze. Realizacja uprawnienia do
uchwalania i zmiany konstytucji oraz ustaw konstytucyjnych wymaga - w
porównaniu z postępowaniem z ustawą zwykłą - spełnienia jedynie wymogu
uzyskania w głosowaniu 3/5 głosów wszystkich posłów, co nie wydaje się
wystarczającym usztywnieniem konstytucji. Zakres ustawodawstwa Rady
Narodowej RS jest konstytucyjnie nieograniczony i obejmuje - poza
uchwalaniem ustaw - rozpatrywanie (przed ratyfikacją) ważniejszych umów
międzynarodowych (np. nakładających bezpośrednio prawa i obowiązki na
obywateli i osoby prawne) oraz rozstrzyganie, czy dana umowa ma charakter
(art. 7 pkt 5 Konstytucji) dający jej pierwszeństwo przed ustawą.
Procedura ustawodawcza jest częściowo uregulowana w konstytucji - prawo
inicjatywy ustawodawczej, kworum i wymagana większość głosów oraz weto
prezydenta. W regulaminie cały rozdział (art. 67 - 97 Reg.) poświęcono

temu postępowaniu, ze szczególnym uwzględnieniem procedury budżetu,
rozpatrywania umów międzynarodowych, projektów pilnych i weta. Projekty
ustawodawcze mogą być
WojciecH Zakrźewski
inicjowane przez komisje parlamentarne, posła (posłów) oraz rząd.
Projekty poselskie i komisji podlegają wstępnemu rozpatrzeniu (i
zaopiniowaniu) przez rząd i jego Radę Legislacyjną. Negatywna opinia ze
strony rządu, jak wykazuje doświadczenie, wcale nie przesądza o
powodzeniu nawet poselskiej inicjatywy. Projekt przechodzi trzy czytania.
Zasadą jest kierowanie przez przewodniczącego izby projektu do pierwszego
czytania na posiedzeniu plenarnym. Każdy projekt przyjęty w I czytaniu,
trafia następnie do Komisji Konstytucyjnej i Spraw Ustawodawczych (art.
74 Reg.) oraz komisji właściwej tematycznie. Izba bądź jej przewodniczący
wyznacza komisję wiodącą, która referuje projekt w drugim czytaniu.
Trzecie czytanie ogranicza się tylko do tych części ustawy, do których
zgłoszono poprawki w drugim czytaniu. W trakcie trzeciego czytania izba
może jednak zdecydować o zarządzeniu - na wniosek co najmniej 30 posłów -
powtórnego drugiego czytania, w wyniku którego projekt może być
skierowany do prac w komisji (komisjach) - art. 85 Reg. Procedura
skrócona (pilna) - art. 89 Reg. - stosowana jest przez Radę Narodową na
wniosek rządu, w sytuacji zagrożenia podstawowych praw człowieka,
bezpieczeństwa narodowego i gospodarczego oraz w odpowiedzi na Rezolucję
Rady Bezpieczeństwa ONZ podjętej na podstawie art. 41 Karty ONZ.
Do przyjęcia ustawy wymagana jest bezwzględna większość głosów, przy
obecności więcej niż połowy posłów, tzn. co najmniej 39 głosów. Ustawa
zwykła jest teraz jedynym aktem ustawodawczym, wobec którego prezydent
może odmówić swego podpisu. Jednocześnie wzrosły wymogi dotyczące
ponownego przegłosowania ustawy wbrew wetu prezydenta - poprzednio
wystarczała większość taka sama jak przy uchwaleniu ustawy, obecnie
wymagana jest bezwzględna większość głosów wszystkich członków
parlamentu, a więc 76 głosów. Odrzucenie koncepcji weta prezydenta
wykonywanej na wniosek rządu, jak to było w poprzedniej regulacji
konstytucyjnej, utrudnienie jego odrzucenia sprawiło, że instytucja ta
stała się ważnym elementem kształtowania porządku prawnego.
Tabela 2. Ustawodawstwo Rady Narodowej RS w latach 1998-2001
Lata Liczba przyjętych ustaw

Ustawy przyjęte z inicjatywy rządu

Ustawy przyjęte z inicjatywy poselskiej Ustawy przyjęte w trybie

pilnym

Ustawy, co do których prezydent odmówił podpisu

1998 17

10 (59%)

7 (41%)

17 (100%)

1

1999 100

84 (84%)

16 (16%)

49 (49%)

3

2000 126

96 (76%)

30 (24%)

12 (10%)

20

2001 135

114(84%)

21 (16%)

15 (10%)

17

Ogółem

378

304 (80%)

74 (20%)

93 (25%)

41

W ramach funkcji kontrolnej i kreacyjnej Rady Narodowej RS można wyróżnić
szereg szczegółowych uprawnień, mających znaczenie ustrojowe. W pierwszym
Republika Słowacka
rzędzie Rada ta rozpatruje i przyjmuje Deklarację programową rządu i m.
in. opierając się na niej, kontroluje pracę rządu. Uprawnienia kontrolne
przysługują całej izbie (np. głosowanie wniosku o wotum nieufności
zarówno wobec całego rządu, jak i poszczególnych członków), komisjom
parlamentarnym oraz indywidualnym posłom. Rada Narodowa RS może żądać od
rządu, kierowników urzędów centralnych, przewodniczącego prezydium
Narodowego Funduszu Własności i wyższych funkcjonariuszy administracji
rządowej przedstawienia - w ciągu 30 (a nawet 15) dni - raportów i
sprawozdań. W zbliżone uprawnienia wyposażone są komisje parlamentarne
(art. 128 Reg.). W trakcie ich posiedzeń mogą być zgłaszane sugestie,
wnioski i zastrzeżenia pod adresem członków rządu.

Innymi środkami kontrolnymi są interpelacje poselskie oraz tzw. „Czas
pytań". Za pośrednictwem interpelacji - kwalifikowanej formy pytania
związanej z wykonaniem ustaw, zgodnością działania rządu i jego członków
z Deklaracją programową i rezolucjami Rady Narodowej RS - poseł może się
zwrócić o wyjaśnienie działania polityki centralnej administracji
rządowej. Niezadowalająca odpowiedź -zdaniem interpelującego - prowadzić
może do zarządzenia debaty plenarnej i podjęcia przez całą izbę rezolucji
(art. 129-130 Reg.). O ile podmiotami interpelacji są rząd, jego
członkowie oraz inne centralne organy rządowe, to przewidziany przez art.
131 Reg. „Czas pytań" - stanowiący z mocy Regulaminu obligatoryjny
element porządku każdego posiedzenia - umożliwia uzyskiwanie odpowiedzi,
informacji także od prokuratora generalnego i przewodniczącego
Najwyższego Urzędu Kontroli. Regulamin stawia jednocześnie stanowczy
warunek obecności wszystkich członków rządu zarówno podczas czasu
przeznaczonego na interpelacje, jak i „Czas pytań" (art. 130 ust. 7 i
art. 131 ust. 7 Reg.).
Uprawnienia takie jak uchwalenie i kontrola wykonania budżetu państwa,
rozpatrywanie podstawowych problemów polityki państwa, tworzenie urzędów
ministrów i innych centralnych organów, wybór i odwołanie
przewodniczącego (i jego zastępców) Najwyższego Urzędu Kontroli oraz
prokuratora generalnego, już wcześniej (przed 2001 rokiem) wchodziły w
zakres kompetencji Rady Narodowej RS. Wśród nowych uprawnień Rady
Narodowej RS wymienić można: prawo zawierania pokoju, prawo wyrażania
zgody na obecność obcych wojsk na terytorium Słowacji, prawo wyrażania
zgody na ratyfikowanie niektórych umów międzynarodowych, prawo
powoływania i (wyjątkowo) odwoływania Publicznego Obrońcy Praw, prawo
przyjęcia rezolucji o zwrócenie się do wyborców o odwołanie prezydenta w
głosowaniu powszechnym, prawo wyboru 3 członków Rady Sądownictwa.
Podstawą organizacji i zasad funkcjonowania Rady Narodowej RS jest - poza
konstytucją - przede wszystkim regulamin („Zasady postępowania")
uchwalony 24 października 1996 roku. Składa się on ze 152 obszernych
artykułów, w których uregulowano dość szczegółowo zagadnienie organów
Rady Narodowej RS i trybu jej pracy. Izba wybiera ze swego grona w
głosowaniu tajnym przewodniczącego i jego zastępców oraz powołuje komisje
parlamentarne. Przewodniczący jest organem
zuo
Wojciećfi Zakrzewski
kierowniczym izby, o znacznych indywidualnych uprawnieniach zarówno w
organizowaniu jej pracy (np. zwoływanie posiedzeń), jak również w
procesie ustawodawczym oraz działalności kontrolnej. Rada Narodowa RS
pracuje w trybie permanentnym - tzw. „stałej sesji" trwającej 4 lata.
Prawo zwoływania jej posiedzeń należy do przewodniczącego, który ma
również obowiązek zwoływania posiedzenia w ciągu 7 dni na wniosek co
najmniej 1/5 (30) deputowanych.
Praca w komisjach to druga forma aktywności parlamentu w zakresie jego
działalności inicjującej, opiniodawczej i kontrolnej. Regulamin stanowi
bezpośrednią podstawę do powołania Komisji: 1) Mandatowej i
Regulaminowej, 2) Niepołą-czalności Funkcji, 3) Konstytucyjnej i Spraw
Ustawodawczych. Począwszy od 1992 roku Rada Narodowa RS powołuje w
trakcie kadencji także kilka innych komisji, głównie o resortowym
profilu. Przewidziane jest też tworzenie specjalnych komisji kontrolnych
(art. 60 Reg.), których zadaniem jest sprawowanie - w zakresie
unormowanym ustawą szczególną, np. o słowackiej służbie wywiadowczej
(46/1993 z późn. zmianami) - nadzoru nad działalnością organów
określonych ustawą. Skład komisji tego typu jest odzwierciedleniem składu
partyjnego parlamentu (art. 60 ust. 2 Reg.). Regulamin przewiduje również
tworzenie stałych i powoływanych ad hoc parlamentarnych komitetów
roboczych o funkcji opiniodawczej, które mogą być tworzone z udziałem

osób spoza parlamentu. W latach 1992-1996 liczba komisji nie przekraczała
11. Obecnie w Radzie Narodowej RS jest 18 komisji. Poseł może być
członkiem dwóch komisji; przeciętna liczebność komisji wynosi 12
członków. Należy odnotować fakt, iż skład komisji (nie tylko kontrolnych)
w coraz większym stopniu odzwierciedla układ partyjny w parlamencie. W
nowej kadencji słowackiego parlamentu - 1998-2002 - systematycznie
wzrasta demokratyzm w wewnętrznym działaniu parlamentu oraz fachowość w
postępowaniu ustawodawczym i kontrolnym.
2. PREZYDENT
Konstytucja słowacka przyjęła dwuczłonowy model egzekutywy, składającej
się z prezydenta i rządu. W ciągu niespełna 10 lat mieliśmy w Słowacji do
czynienia z dwoma prezydenturami zarówno w znaczeniu personalnym - M.
Kovać (1993-1998) i R. Schuster (od 1999 roku), jak i ze względu na
odmienne koncepcje i regulacje ustrojowe. Wokół usytuowania prezydentury
w aparacie państwowym spory trwały aż do 1999 roku. Prezydentura stała
się powodem dwóch ostrych kryzysów konstytucyjnych. W maju 1995 roku
rządząca koalicja próbowała odwołać prezydenta Kovaća na drodze
parlamentarnej; od marca 1998 roku do czerwca 1999 roku rząd prezydenta
był nieobsadzony, a znaczną częścią jego uprawnień dysponował premier.
Pozycja prezydenta do 1999 roku była wynikiem niespójnych zasad zawartych
w konstytucji i towarzyszącym im koncepcji politycznych. Z jednej strony,
prezy-
Republika Słowacka
dent miał pełnić rolę tradycyjnej głowy państwa, dysponującej
jednocześnie uprawnieniami zapewniającymi jej niezależność - znamienny
był brak w konstytucji (do 2001 roku) instytucji kontrasygnaty. Z drugiej
strony, w pierwotnej koncepcji politycznej Mećiara i jego zwolenników
rola prezydenta sprowadzana była do podmiotu wspierającego rząd,
realizującego poza tym jedynie uprawnienia tytularne. Takiemu założeniu
sprzyjały postanowienia konstytucji dotyczące obsadzania urzędu
prezydenta i jego odpowiedzialności politycznej oraz szeroka możliwość
zastępczego wykonywania uprawnień prezydenta przez rząd. Stąd szereg
samodzielnych uprawnień konstytucyjnych prezydenta, w tym okresie, można
określić jako jedynie potencjalne.
Zmiany konstytucyjne pozycji prezydenta, które następowały stopniowo - w
latach 1998, 1999 i w 2001 - w dużym stopniu na nowo ukształtowały jego
rolę w systemie rządów. Jest to obecnie organ mogący faktycznie odgrywać
rolę ustrojową. Prezydenta aktualnie wybiera się w wyborach powszechnych
na pięcioletnią kadencję. W sprawowaniu swego urzędu - co wyraźnie
podkreśla konstytucja -nie jest związany żadnymi instrukcjami. Kandydatów
na urząd prezydenta mogą zgłaszać posłowie (co najmniej 15) oraz grupy
obywateli (wniosek wymaga podpisu co najmniej 15 000 uprawnionych do
głosowania). W pierwszej turze obowiązuje zasada, że kandydat-zwycięzca
musi otrzymać bezwzględną większość głosów uprawnionych do głosowania, a
gdy żaden z kandydatów jej nie uzyska, to w drugiej turze wystarcza
zwykła większość. O ważności wyboru rozstrzyga Sąd Konsty-
Odpowiedzialność prezydenta ma dwie formy. Może on zostać odwołany przez
elektorat w drodze plebiscytu (art. 106) zarządzanego przez
przewodniczącego Rady Narodowej RS. Podstawą tego jest rezolucja
parlamentu podjęta większością 3/5 jego składu. Głosowanie powszechne
(plebiscyt) jest ważne, gdy za odwołaniem opowie się bezwzględna
większość spośród wszystkich uprawnionych do głosowania. Uzyskanie takiej
większości jest trudne. Gdy prezydent nie zostanie odwołany, rozwiązuje
wówczas parlament i zarządza wybory, co powoduje, że kadencja prezydenta
rozpoczyna się od początku (art. 106 ust. 3). Prezydent ponosi również
odpowiedzialność konstytucyjną (art. 107) - za zawinione naruszenie
konstytucji i zdradę stanu. W postępowaniu tym parlament występuje w roli

oskarżyciela przed Sądem Konstytucyjnym. Skazujący wyrok Sądu oznacza
utratę stanowiska i zdolności do jego pełnienia.
Poza tradycyjnymi aktami przysługującymi prezydentowi jako głowie państwa
(np. zwoływanie pierwszego po wyborach parlamentarnych posiedzenia Rady
Narodowej RS czy przyjmowanie i wysyłanie ambasadorów) należy wymienić
przede wszystkim te rozwiązania konstytucyjne, które określają zakres
jego samodzielności i współpracy z innymi władzami. W pierwszym rzędzie
trzeba wskazać na wprowadzenie kontrasygnaty przez premiera bądź
odpowiedniego ministra, niektórych aktów prezydenta. Jej zakres dotyczy
trzech aktów urzędowych: akredytacji amba- '
Wojciech Żakrzewski
sadorów, zastosowania amnestii i sprawowania funkcji głównodowodzącego
Sił Zbrojnych. Należy więc wnioskować, że każde inne uprawnienie
prezydenta -określone przez konstytucję bez zastrzeżenia udziału w jego
wykonywaniu innych podmiotów - ma charakter prerogatywy. Prezydent może
rozwiązać parlament, jeżeli ten w ciągu 6 miesięcy od powołania rządu nie
zaakceptuje programu rządu bądź nie uchwali w ciągu 3 miesięcy od
utworzenia rządu ustawy, z którą rząd związał wniosek o wotum zaufania,
bądź gdy Rada Narodowa RS nie zebrała się na posiedzenie przez okres
dłuższy niż 3 miesiące lub odroczyła swe obrady na okres dłuższy niż
zezwala konstytucja. Uprawnienie to nie ma zastosowania w sytuacjach
określonych przez konstytucję (art. 102 ust. l lit. c), na przykład 6
miesięcy przed upływem kadencji parlamentu.
Prezydentowi nie przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej, niemniej
jego wpływ na proces ustawodawczy wzrósł. Prezydent nie ma już obowiązku
stosowania weta na żądanie rządu. Do odrzucenia weta potrzebna jest
obecnie bezwzględna większość głosów wszystkich członków parlamentu, tj,
76, co nie zawsze jest możliwe w wypadku parlamentu słowackiego. Jest to
jeden z powodów, dla których prezydent Schuster dość często z weta
korzysta. Samodzielność prezydenta wynika m. in. z nowego uprawnienia
związanego z zarządzaniem referendum (art. 95). Prezydent mający
wątpliwości odnośnie do konstytucyjności referendum może zwrócić się do
Sądu Konstytucyjnego o stwierdzenie, czy zarządzenie referendum byłoby
zgodne z konstytucją i ustawami konstytucyjnymi. Pośredniemu wzmocnieniu
pozycji prezydenta i parlamentu służy nowy podział uprawnień do
zastępowania prezydenta w sytuacjach określonych przez postanowienia
konstytucji, np. gdy prezydent nie został wybrany (art. 105). Do 1998
roku, w razie zaistnienia konieczności zastępowania prezydenta, z 17
uprawnień tylko 4 nie mógł wykonywać rząd i jego premier. Aktualne
rozwiązanie jest odmienne, a przede wszystkim precyzyjniejsze. Taksatywne
wyliczenie uprawnień prezydenta, podlegających ewentualnemu wykonywaniu
przez rząd i przewodniczącego parlamentu, pozwala stwierdzić, że niektóre
uprawnienia są nieprzenaszalne, np. podpisywanie ustaw czy rozwiązywanie
parlamentu. Reszta uprawnień została prawie równo podzielona między rząd
i premiera (6) oraz przewodniczącego Rady Narodowej RS (7). Jak
wyjaśniono w jednym z wcześniejszych komentarzy do art. 105 Konstytucji,
miało to na celu zapewnienie zarówno współpracy, jak i wzajemnego
kontrolowania parlamentu i rządu4.
Prezydent uzyskał nowe, istotne zadanie „zapewniania swoimi decyzjami
prawidłowego funkcjonowania konstytucyjnych organów" (art. 101).
Postanowienie to w pełni uzasadnia usunięcie z konstytucji określenia
rządu jako „najwyższego" organu władzy wykonawczej. Do nowych uprawnień
prezydenta należy także obsa-
*]
*
Republika StowacKa
4 Novelizowand ustawa s dóvodovou sprdwu v uplrtom tneni, Bratislava
2001, s. 99-100.

dzanie - na wniosek Rady Sądownictwa - stanowisk sędziowskich i
powoływanie 3 członków tej Rady. Część ze swych uprawnień prezydent
utracił. Nie może już na przykład uczestniczyć w posiedzeniach rządu i
przewodniczyć im czy stosować weta wobec ustaw konstytucyjnych. Nie
osłabia to jednak jego roli. Obecny zakres kompetencji konstytucyjnych
prezydenta, zwłaszcza w porównaniu z unormowaniem słowackiej ustawy
zasadniczej w pierwotnym brzmieniu, pozwala stwierdzić, że jest to
właściwie wyodrębniony, samodzielny organ państwa. Może przeto spełniać
aktywną rolę zarówno jako głowa państwa, uczestnik procesu ustawodawczego
czy arbiter polityczny. Ustrojodawca słowacki nie przyznając prezydentowi
prawa inicjatywy ustawodawczej czy wydawania aktów normatywnych oraz
szeregu innych uprawnień, uznał, że pozycja konstytucyjna słowackiego
prezydenta jest dostatecznie samodzielna, by jej prestiż dopełniany był
osobowością jednostek piastujących ten urząd.
3. RZĄD
Rząd stanowi drugi, obok prezydenta, człon władzy wykonawczej. Jego
pozycję do 2001 roku charakteryzowało najogólniej postanowienie art. 108
Konstytucji, w którym rząd określono jako „najwyższy" organ władzy
wykonawczej. Sformułowanie to, znajdujące swoje konsekwencje bardziej w
praktyce politycznej niż w niektórych szczegółowych postanowieniach
konstytucji przed jej zmianą, dało powód do wieloletnich sporów o
konstytucyjną rolę rządu i prezydenta. Wykładnia Sądu Konstytucyjnego
wskazywała, iż sformułowanie to zakłada przede wszystkim rozróżnienie
dwóch organów egzekutywy o różnych funkcjach. Tylko rząd -dowodził dalej
Sąd - stoi na szczycie struktury administracji i to jest właśnie powód,
dla którego użyto terminu „najwyższy". Argumentacja ta nie przekonała V.
Mećiara i wielu członków jego gabinetów. Zmiana więc w 2001 roku
konstytucyjnego określenia rządu z „najwyższego" („najvyssieho") na
„naczelny" („vrchol-ny") ma ważne znaczenie ustrojowe. Podkreśla wolę
ustrojodawcy słowackiego kształtowania stosunków rządu z parlamentem i
prezydentem, opartych na klasycznych założeniach systemu parlamentarnego.
Rząd jest organem kolegialnym, składającym się z przewodniczącego
(premiera) oraz wiceprzewodniczących i ministrów. Wykonywania funkcji
członka rządu nie można łączyć z piastowaniem mandatu poselskiego,
którego wykonywanie ulega wówczas zawieszeniu. Konstytucja zawiera też
wykaz stanowisk i zajęć, których nie można łączyć z członkostwem w
rządzie (art. 109 ust. 2). Wyłączeń jest dużo, co ma zapewnić
bezstronność ministrów w wykonywaniu ich funkcji. Członek rządu nie może
być m. in. prezydentem, sędzią, członkiem Najwyższego Urzędu Kontroli,
członkiem zarządu lub organu kontrolnego osoby prawnej prowadzącej
działalność gospodarczą, wykonywać innych poza ministerialną funkcji w
organie władzy publicznej, służbach
Wojciech ZakrzewsB
publicznych itp. Szczegóły normuje ustawa konstytucyjna o konflikcie
interesów z 1995 roku (l 19/1995).
Rząd tworzony jest w Słowacji w trzech etapach. Najpierw prezydent
desygnuje premiera. Na stanowisko to wskazuje, w pierwszym rzędzie,
przywódcę ugrupowania, które w wyborach uzyskało najwięcej mandatów w
parlamencie. Dopiero wówczas, gdy osoba ta nie jest w stanie sformować
gabinetu mającego poparcie większości parlamentarnej, prezydent zwraca
się do innej osoby. Premier ma za zadanie - uwzględniając wielość partii
reprezentowanych w słowackim parlamencie - sformować koalicję rządową.
Następnie na wniosek premiera prezydent mianuje pozostałych członków
rządu i powierza im kierowanie ministerstwami. Warto tu wspomnieć, że w
dotychczasowej praktyce słowacki prezydent nie naruszył zwyczaju
nominowania na stanowisko premiera lidera najsilniejszego ugrupowania
politycznego w parlamencie. Znane są jednak przypadki, kiedy odmówił
zarówno nominacji na stanowisko ministra, jak i zdymisjonowania szefa

resortu. Działo się to w okresie konfliktu prezydenta Kovaća z premierem
Mećiarem i trudno ocenić, czy to uprawnienie prezydenta stanie się jego
faktyczną prerogatywą. W końcowej fazie tworzenia rządu musi on
przedstawić parlamentowi (w ciągu 30 dni) swój program i uzyskać wotum
zaufania.
Stanowiąc o składzie rządu, konstytucja nie określa liczby
wiceprzewodniczących rządu ani ministrów. Podstawą prawną do tworzenia
resortów jest ustawa o organizacji ministerstw i innych centralnych
organów administracji państwowej (347/1990 z późniejszymi zmianami,
ostatnia 293/2001). Decyzje dotyczące liczby wiceprzewodniczących i
resortów mają charakter polityczno-pragmatyczny. W okresie 1992-2002
Słowacja miała 4 gabinety, w których liczba wiceprzewodniczących wahała
się między 3 a 5 (obecnie jest ich 4), a liczba ministrów - od 13 do 15.
W rządzie M. Dzurindy w latach 1998-2002 czterem wiceprzewodniczącym
powierzono zadania: 1) gospodarki, 2) legislacji, 3) integracji
europejskiej oraz 4) praw człowieka i mniejszości narodowych oraz rozwoju
regionalnego.
Konstytucja podkreśla zasadę kolegialności w podejmowaniu decyzji
rządowych (art. 119). Rząd jest obowiązany w tej formie rozstrzygać
główne zagadnienia związane z: przyjęciem i realizacją programu rządu,
projektu budżetu i sprawozdania z jego realizacji; uchwaleniem projektów
ustaw; wydawaniem rozporządzeń; rozpatrywaniem umów międzynarodowych,
których negocjowanie przekazał im prezydent; przedstawianiem Sądowi
Konstytucyjnemu wniosków o zbadanie zgodności z konstytucją i ustawami
konstytucyjnymi niektórych aktów prawnych; decyzjami o udzieleniu
amnestii w odniesieniu do przestępstw; zarządzaniem mobilizacji;
rozmieszczeniem słowackich Sił Zbrojnych poza granicami kraju itp.
Katalog spraw wymagających legalnej decyzji rządu może ulegać ustawowemu
rozszerzeniu. Wyłącznie kolegialnie mogą być podejmowane na szczeblu
rządu akty powszechnie obowiązujące - może je wydawać tylko rząd (a nie
premier) oraz ministerstwa i upoważnione organy centralne (a nie
ministrowie) (art. 120 i art. 123). Z formal-
Republika Słowacka
213
nego punktu widzenia stanowisko premiera jest mato wyodrębnione i bardzo
ogólnie uregulowane. Konstytucja słowacka nie normuje więc zadań premiera
w dziedzinie kierowania rządem, dbania o wykonanie aktów normatywnych
rządu, czy dotyczących samodzielnego wydawania rozporządzeń. Trudno
jednak stwierdzić, że pozycja słowackiego premiera jest słaba. Jego
znaczenie ustrojowe (jak w odniesieniu do żadnego innego organu) mierzone
jest w pierwszym rzędzie jego pozycją polityczną - we własnej partii, w
koalicji, w parlamencie. Jeżeli dodamy do tego takie uprawnienia
konstytucyjne premiera jak: wyłączne prawo zgłaszania prezydentowi
kandydatur na członków rządu, prawo wnoszenia o dymisję członka rządu w
czasie trwania kadencji oraz zasadę, że zarówno rezygnacja premiera, jak
i jego odwołanie skutkuje ustaniem pełnomocnictw dla całego rządu - jasne
staje się, że konstytucja zakłada kierowanie przez premiera rządem i jego
osobistą odpowiedzialność za pracę gabinetu.
Podstawą działalności rządu jest jego program, dla którego musi uzyskać
akceptację parlamentu. Z tym też programem oraz wolą Rady Narodowej RS
wyrażoną w ustawach (zwłaszcza budżetowej) konfrontowane są poczynania
rządu oraz poszczególnych ministrów. W każdym czasie rząd może zwrócić
się do parlamentu o wyrażenie mu wotum zaufania. Wniosek taki łączony być
może z projektem ustawy bądź innym przedłożeniem gabinetu (art. 114 ust.
4).
Rada Narodowa RS dysponuje szeregiem środków bieżącej kontroli nad pracą
rządu. Mieszczą się tu uprawnienia kontrolne komisji parlamentarnych,

prawo żądania przez całą izbę informacji i sprawozdań rządowych,
interpelacje i zapytania zgłaszane w ramach tzw. „Czasu pytań".
Analiza realizacji parlamentarnej kontroli rządu wskazuje, że kluczowe
znaczenie ma w tej mierze działanie komisji. W pierwszym okresie 1993-
1998 działało mniej komisji (11) i były one - zwłaszcza do 1996 roku -
obsadzane prawie wyłącznie posłami rządzącej koalicji. Był czas, że na
przewodniczących wszystkich komisji, nie wyłączając kontrolnych,
wybierano posłów związanych z rządem, a protesty opozycji zarzucającej
brak proporcjonalności w składach komisji uwzględniano w sposób formalny,
np. powiększano znacznie komisję do spraw ochrony środowiska (mało
znaczącą), by „wypełnić" ją przedstawicielami opozycji. W tej sytuacji
zarówno uprawnienia kontrolne komisji, jak i instytucja interpelacji
poselskich nie mogły spełniać swego zadania. Kontrolę nad rządem
realizowano wtedy za pośrednictwem frakcji parlamentarnych i to z reguły
w postaci wniosków o odwołanie członków rządu bądź całego gabinetu.
Istotne zmiany w tej mierze zaczęły następować od 1998 roku. Zwiększyła
się liczba komisji, a ich skład stał się reprezentatywny politycznie. W
efekcie środki kontrolne prowadzą częściej do korygowania pracy rządu niż
jego rekonstrukcji.
Jeżeli Rada Narodowa RS uchwali wotum nieufności wobec premiera, rządu
bądź ministra, prezydent zobowiązany jest do formalnego ich odwołania.
Gdy wotum nieufności dotyczy premiera bądź rządu, prezydent powierza
dotychczasowe-
.L
2T4
Wojciech Zakrzewski
mu rządowi pełnienie obowiązków do czasu stworzenia nowego gabinetu.
Członków rządu „pełniącego obowiązki" nie można pociągnąć do
odpowiedzialności parlamentarnej, gdyż wykonują te funkcje - zdaniem Sądu
Konstytucyjnego - na podstawie Konstytucji (art. 115 ust. 2), a nie z
woli parlamentu.
4. WŁADZA SĄDOWNICZA.
4.1. Sąd Konstytucyjny
Zgodnie z Konstytucją słowacką (rozdział VII), władza sądownicza
powierzona jest Sądowi Konstytucyjnemu i sądom sprawującym wymiar
sprawiedliwości. Sąd Konstytucyjny (dalej Sąd) jest jedynym, orzekającym
jednoinstancyjnie i niezawiśle, organem ochrony konstytucyjności. W jego
konstrukcji dostrzec można pewne wpływy unormowań sądownictwa
konstytucyjnego w Czechosłowacji okresu międzywojennego (ustawa z 1920
roku) oraz po 1989 roku. Przy wątłym orzecznictwie konstytucyjnym, a
nawet jego braku, we wskazanym okresie trudno jednak mówić o tradycji
sądownictwa konstytucyjnego w Słowacji przed 1993 rokiem. Podstawą prawną
działania Sądu - poza konstytucją (art. 124-140) - jest ustawa z 20
stycznia 1993 roku o organizacji Sądu Konstytucyjnego Republiki
Słowackiej i o postępowaniu przed nim oraz o statusie sędziów. W świetle
tych aktów (nawet przed zmianą Konstytucji w 2001 roku) właściwość Sądu i
przysługujące mu środki określone zostały bardzo szeroko. Pozwalało to
Sądowi na pełnienie doniosłej roli zarówno w porządkowaniu systemu prawa,
służeniu jako gwarant podstawowych praw i wolności, jak też w
rozstrzyganiu sporów dotyczących pozycji parlamentu, rządu i prezydenta.
Stało się tak, mimo iż inauguracja Sądu odbyła się w atmosferze skandalu
konstytucyjnego, gdyż pierwszy jego skład stworzony został nie przez
prezydenta, ale przez premiera V. Mećiara. Związane z tym podejrzenia o
braku obiektywizmu Sądu, generalnie nie potwierdziły się. Sędziowie Sądu
Konstytucyjnego rychło zdali sobie sprawę, że uwzględnianie „sugestii"
rządu prowadzić może do zachwiania równowagi młodej demokracji i
odpowiedzialność za taką sytuację spadnie także na Sąd. W trakcie
pierwszej kadencji sędziów (1993-2001) Sąd rozpatrzył merytorycznie 402

sprawy. Liczba ta okazała się wystarczająca, by Sąd mógł ustalić i
zasygnalizować twórcom reformy Konstytucji z 2001 roku potrzebę zmian, m.
in.: zwiększenia składu Sądu, wydłużenia kadencji sędziów,
konstytucyjnego uregulowania zasad wprowadzania w życie orzeczeń Sądu,
dostosowania właściwości Sądu do zmian w systemie źródeł prawa czy
rozszerzenia przesłanek skargi konstytucyjnej. W efekcie - część
konstytucji poświęcona Sądowi została w większości sformułowana na nowo.
Dokonując charakterystyki sądowej kontroli konstytucyjności w Słowacji,
wskazać należy na jej następujące cechy:
Republika Słowacka
215
1. Kontrola ma charakter skoncentrowany. Sąd Konstytucyjny jest jedynym
organem legitymowanym do badania i rozstrzygania zagadnienia
konstytucyjności. Na podkreślenie zasługuje również jego uprawnienie do
badania legalności. Odmiennie niż w Polsce, słowacki sędzia sprawujący
wymiar sprawiedliwości jeżeli uzna, że powszechnie obowiązujący przepis
prawny jest sprzeczny z ustawą, ma obowiązek zwrócić się do Sądu
Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie w tej sprawie (art. 144 ust. 3).
2. Sąd Konstytucyjny składa się z 13 sędziów (wcześniej 10) powoływanych
na 12-letnią kadencję, bez możliwości powtórnego piastowania funkcji w
tym Sądzie. Kandydatury na sędziów - w liczbie dwukrotnie większej od
liczby stanowisk - przedstawia przewodniczącemu Rady Narodowej RS.
Spośród tych kandydatów przewodniczący dokonuje 13 nominacji. Aby uniknąć
ściśle politycznego klucza w przedstawianiu kandydatur, cytowana ustawa o
organizacji Sądu Konstytucyjnego przyznaje prawo wysuwania wstępnych
kandydatur do parlamentu zarówno przez posłów i rząd, jak i przez:
przewodniczącego Sądu, Prokuratora Generalnego, organizacje zrzeszające
sędziów, instytucje naukowe (wydziały prawa i Akademię Nauk). Z
dostępnych danych wynika, że z 10 nowych sędziów Sądu czterech wysunęły
partie (posłowie), 2 zgłosiły organizacje naukowe, l - zrzeszenie
sędziów, 2 - przewodniczący Sądu.
3. Zasada następczego charakteru kontroli. Zgodnie z postanowieniem art.
125 ust. 4, Sąd nie bada zgodności projektów ustaw ani projektów innych
powszechnie obowiązujących przepisów prawnych z konstytucją, ustawami
konstytucyjnymi oraz umowami międzynarodowymi promulgowanymi w sposób
określony ustawą. Wyjątkiem są negocjowane umowy międzynarodowe, do
przyjęcia których potrzebna jest zgoda parlamentu (Rady Narodowej RS).
Wniosek o zbadanie konstytucyjności takiej umowy może być przedstawiony
przez prezydenta przed poddaniem umowy postępowaniu parlamentarnemu.
Stwierdzenie przez Sąd niekon-stytucyjności umowy wyklucza jej
ratyfikację (art. 125 ust. 3).
4. Komplementarność form kontroli. Słowacki Sąd od początku swej
działalności dokonuje zarówno kontroli abstrakcyjnej, jak i kontroli
związanej z konkretnym sporem prawnym - gdy zwraca się do niego inny sąd
o stwierdzenie, czy przepis, który ma ten Sąd zastosować, jest sprzeczny
z aktem wyższej rangi oraz gdy ze skargą konstytucyjną zwraca się do Sądu
osoba fizyczna bądź prawna, której prawa konstytucyjne zostały naruszone.
5. Skargowość postępowania. Sąd nie może wdrożyć postępowania ex officio.
Z wnioskiem o wszczęcie postępowania wystąpić może: przynajmniej l/5
posłów Rady Narodowej RS, prezydent, rząd, sąd, Prokurator Generalny. W
sprawach skargi konstytucyjnej oraz skargi organu samorządu
terytorialnego przeciwko bezprawnym działaniom innych podmiotów
naruszających zasady samorządności, prawo wystąpienia do Sądu przysługuje
każdemu, czyje prawa zostały pogwałcone. W sprawach wykraczających poza
klasyczne ramy kontroli konstytucyjności i le-
216
Wojciech Zakrzewski
Republika Słowacka

~-ZTT"

galności, np. w odniesieniu do stwierdzenia konstytucyjności wyborów do
organów samorządowych, krąg wnioskodawców określają ustawy.
6. Zasada szerokiego przedmiotowo zakresu kontroli aktów normatywnych i
działań władzy publicznej oraz subsydiarności niektórych form kontroli.
Kontroli konstytucyjności (zgodności z konstytucją, ustawami
konstytucyjnymi i umowami międzynarodowymi, ratyfikowanymi za zgodą Rady
Narodowej RS) podlegają wszystkie powszechnie obowiązujące akty
normatywne, nie wyłączając aktów organów terenowych. W tym ostatnim
wypadku właściwość innych sądów do oceny legalności wyłącza jurysdykcję
Sądu Konstytucyjnego. Istotnemu rozbudowaniu (od 2001 roku) uległy
przesłanki skargi konstytucyjnej, która może dotyczyć nie tylko
prawomocnej decyzji, ale również innego prawomocnego środka prawnego oraz
działania, a nawet bezprawnego zaniechania naruszającego prawa podstawowe
bądź gwarantowane umowami międzynarodowymi (art. 127). Także w
odniesieniu do skargi konstytucyjnej Sąd ma właściwość uzupełniającą
jurysdykcję sądów powszechnych czy Sądu Najwyższego. W przypadkach, w
których doszło do rozstrzygnięcia przez inny sąd, wyłączona zostaje
konkurencyjna kompetencja Sądu Konstytucyjnego (US 37/94).
7. Zasada ostateczności i bezwzględnego charakteru orzeczeń. Zgodnie z
art. 133, rozstrzygnięcia Sądu są ostateczne i nie podlegają odwołaniu. W
wyniku stwierdzenia przez Sąd niezgodności przepisu powszechnie
obowiązującego z aktem wyższym, przepis taki traci swą moc. Konstytucja
daje jednak organowi, który uchwalił zakwestionowany akt, 6 miesięcy na
zharmonizowanie go z aktami nadrzędnymi. Jeżeli to nie nastąpi, wówczas
utrata mocy aktu prawnego (przepisu) wchodzi w życie po 6 miesiącach od
ogłoszenia werdyktu Sądu.
8. Wykładnia Sądu. W sytuacji, gdy dochodzi do spraw spornych, Sąd ustala
wykładnię konstytucji bądź ustawy konstytucyjnej (art. 128).
Rozstrzygnięcie Sądu ogłaszane jest w taki sposób jak ustawa i ma moc
powszechnie obowiązującą od daty jego publikacji.
Sądowi Konstytucyjnemu ustrojodawca powierzył także szereg dodatkowych
kompetencji, czyniąc go w ten sposób strażnikiem zasad demokracji. Sąd ma
bowiem: a) rozpatrywać skargi na decyzje o uznaniu lub nieuznaniu mandatu
posła,
b) rozstrzygać, czy wybory prezydenta, wybory do Rady Narodowej RS i
wybory do organów samorządu terytorialnego odbyły się zgodnie z
konstytucją i ustawą,
c) rozpatrywać skargi na wyniki referendum i plebiscytu o odwołanie
prezydenta,
d) rozpatrywać oskarżenie Rady Narodowej RS przeciwko prezydentowi o
naruszenie konstytucji i zdradę stanu, e) orzekać o zgodności decyzji: o
rozwiązaniu partii politycznych albo ruchu politycznego, albo o
zawieszeniu ich działalności -z konstytucją i ustawami, f) rozstrzygać,
czy decyzja o wprowadzeniu stanów nadzwyczajnych i decyzje stąd
wynikające zostały wydane zgodnie z konstytucją i ustawami
konstytucyjnymi (art. 129). Sąd może wreszcie rozstrzygać spory
kompetencyjne między centralnymi organami administracji państwowej, chyba
że ustawa powierzy to innemu organowi państwa (art. 126).
4.2. Wymiar sprawiedliwości
Wykonywanie wymiaru sprawiedliwości konstytucja powierza „niezawisłym
bezstronnym sądom" (art. 141 ust. 1). System sądów tworzą: Sąd Najwyższy
i „inne sądy". Należą do nich sądy powszechne - sądy wojewódzkie jako
mające głównie właściwość odwoławczą i w przypadkach określonych ustawą
działające jako sądy I instancji oraz sądy powiatowe - stanowiące
podstawowe ogniwo sądownictwa powszechnego I instancji. Istnieją również
dwuinstancyjne sądy szczególne - wojskowe. Sądy powszechne orzekają w

sprawach cywilnych, karnych, kontrolują także legalność decyzji organów
administracji państwowej, jak również (od 2001 roku) legalność aktów
innych organów władzy publicznej (art. 142). Zasadą konstytucyjną jest
kolegialność orzekania przez sądy, z możliwością ustawowego wprowadzania
wyjątków pozwalających na jednoosobowe rozpatrywanie sprawy przez
sędziego. Ustawy regulują, w jakich postępowaniach w I instancji
uczestniczą ławnicy oraz - co jest nową regulacją w konstytucji - w
jakich sprawach rozstrzygnięcia może podejmować urzędnik sądowy,
upoważniony przez sędziego i działający pod jego nadzorem.
Reformy ustrojowe, które legły w 1992 roku u podstaw nowej państwowości
słowackiej, nie objęły wówczas dwóch ważnych kwestii: gwarancji
niezawisłości sędziowskiej w postaci demokratycznego trybu obsadzania
stanowisk sędziowskich oraz określenia zakresu, w jakim sędziowie
związani są porządkiem prawnym. Sędziowie byli powoływani przez
parlament, przy aktywnym udziale i wpływie ministra sprawiedliwości.
Silne oddziaływanie polityczne władzy wykonawczej na funkcjonowanie
wymiaru sprawiedliwości było przed 2000 rokiem powodem ostrej krytyki -
jako zagrażające demokratycznemu systemowi rządów w Słowacji. Pierwsze
próby „odpolitycznienia" sądów nie powiodły się. Ustawa dotycząca rad
sądowych jako organów samorządu sędziów (307/1995) z połowy lat
dziewięćdziesiątych okazała się być bardziej narzędziem uzyskiwania
niewiążącego doradztwa dla ministra sprawiedliwości, niż przeciwwagą jego
wpływów politycznych na sądownictwo. Badająca ten problem misja Rady
Europy (listopad 1997 roku) stwierdziła przypadki jawnych nacisków na
prowadzenie niektórych spraw sądowych, jak też brak koniecznego nadzoru
administracyjnego w innych sprawach. Minister sprawiedliwości miał pełną
swobodę w wyznaczaniu i odwoływaniu prezesów i wiceprezesów sądów i za
ich pośrednictwem kontrolowania i wpływania na pracę sądów.
Pierwszym pozytywnym sygnałem demokratyzacji była praktyka, którą
rozpoczął minister sprawiedliwości w rządzie Dzurindy (w 1998 roku).
Nominacji prezesów i wiceprezesów sądów dokonywał po zasięgnięciu opinii
samorządu sędziowskiego, mimo że ustawa tego nie wymagała. Reforma
sądownictwa stała się ważnym elementem programu reform Dzurindy. We
wrześniu 2000 roku Rada Narodowa RS uchwaliła ustawę o sędziach i
ławnikach, zwaną „Sądowym kodeksem",
-żre
Wojciech Źakrzewski
który zdecydowanie wzmocnił samorządność sędziowską. Zmiany te
ugruntowała nowela konstytucyjna z lutego 2001 roku. Rada Sądownictwa
stała się organem konstytucyjnym o istotnych uprawnieniach decyzyjnych.
Na czele Rady stoi przewodniczący Sądu Najwyższego, ośmiu członków
powołują i odwołują sami sędziowie; po trzech członków powołują i
odwołują - prezydent, rząd i parlament. Członkiem Rady Sądownictwa może
być tylko prawnik nieskazitelnego charakteru, posiadający 15-letnią
praktykę prawniczą. Do zadań Rady należy w pierwszym rzędzie:
przedstawianie prezydentowi kandydatur na stanowiska sędziów, decydowanie
o przydzieleniu sędziów do konkretnego sądu i przenoszenie ich,
przedstawianie propozycji obsady stanowiska przewodniczącego i zastępców
przewodniczącego Sądu Najwyższego. O randze ustrojowej Rady Sądownictwa
świadczyć może to, że w samej konstytucji unormowano zasady podejmowania
decyzji przez Radę (art. 141 ust. 5) oraz określono, jakie zagadnienia
dotyczące Rady wymagają ustawowej regulacji. W rezultacie przeprowadzenia
takich reform ustawowych i konstytucyjnych w zasadach obsadzania
stanowisk sędziowskich i wpływu na ten mechanizm organów samorządu
sędziowskiego - wzrasta faktyczna niezawisłość sędziowska. Zmienił się
też jej zakres formalny. Poprzednio sędziowie podlegali wyłącznie ustawie
oraz - gdy konstytucja lub ustawa tak stanowiły - także umowom
międzynarodowym. Jedynym rodzajem aktu, który sądy mogły zakwestionować,

i to wyłącznie przed Sądem Konstytucyjnym, były przepisy podustawowe.
Obecnie - zgodnie z art. 144 - sędziowie związani są konstytucją,
ustawami konstytucyjnymi, umowami międzynarodowymi, uregulowanymi w art.
7 ust. 2 i 5 oraz ustawami. Nie uzyskali jednak możliwości samodzielnego
rozstrzygania o legalności aktów podustawowych. Jeżeli sąd uzna, że
powszechnie obowiązujący przepis prawny (podustawowy) jest sprzeczny z
konstytucją, ustawą konstytucyjną, umową międzynarodową (art. 7 ust. 2 i
5 Konstytucji) czy ustawą, zawiesza postępowanie i składa wniosek o
wszczęcie postępowania przed Sądem Konstytucyjnym. Rozstrzygnięcie Sądu
Konstytucyjnego jest dla sądu wiążące.
Wykaz literatury podstawowej
Fish S., A Yladimir Meciar retrospective: The end of Meciarism, „East
European Constitutional Re-view" 1999, vol. 8, s. 1-2.
lyantysyn M., Main Treruis in Slovakia's Political System, Paradigms and
Contentions, vol. 7, no 5, Yienna 1999.
Konstytucja Republiki Sbwackiej, tłumaczenie i wstęp K. Skotnicki, Wyd.
Sejmowe 1993.
Krause K., Democracy and Political Party Systems ofSbvakia and the Czech
RepubUc, Paper at Department of Government, University of North Damę,
1998.
Republika Słowacka
Malova D., Parliamentary ruks and kgislative dominance, „East European
Constitutional Review" Spring 1995.
Novelizowana ustava s dovodovou spravou v uplnom zneni, Bratislava 2001.
Skotnicki K., Republika Slowacka [w:] Brodziński W., Górecki D.,
Skotnicki K., Szymczak T., Wzajemne stosunki między wladzą ustawodawczą a
wykonawczą (Biabruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Sio-wacja, Węgry), Łódź
1996.
Skotnicki K., Saci Konstytucyjny w Republice Sbwackiej [w:] Sądy
konstytucyjne w Europie, red. J. Trzciński, t. 2, Warszawa 1997.
Zifcak S., The battle over presidential power in Sbvakia, „East European
Constitutional Review" Sum-mer 1995.
SŁAWOMIR PATYKA
Rozdział VIII
REPUBLIKA SŁOWENII
I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO
W okresie wielkiej wędrówki ludów, na przełomie V i VI wieku n.e.,
plemiona Słowian południowych przekroczyły granice imperium rzymskiego,
zasiedlając obszar Półwyspu Bałkańskiego, w tym także terytorium
dzisiejszej Słowenii. Grupę, która skolonizowała górne dorzecze Drawy,
zaczęto wkrótce nazywać Słoweńcami.
W następnym stuleciu na obszarze tym powstało księstwo Karyntii,
współtworzące z sąsiednimi księstwami swoistą konfederację słowiańską,
pod nazwą „państwo Samona". Po jego rozpadzie, terytorium współczesnej
Słowenii znalazło się pod obcym panowaniem, początkowo germańskim,
następnie frankijskim, austriackim itd., który to stan - pomijając krótki
epizod niepodległościowy w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych
dziewiątego stulecia - trwał ponad tysiąc lat.
U schyłku I wojny światowej terytorium Słowenii weszło w skład Państwa
Słoweńców, Chorwatów i Serbów, które l grudnia 1918 roku przekształciło
się w Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, od roku 1929 występujące
pod nazwą Królestwa Jugosławii.
W latach 1941-1945 miał miejsce rozbiór terytorium Słowenii, dokonany
przez trzy państwa Osi: hitlerowskie Niemcy, Włochy i Węgry.
W maju 1945 roku teren Słowenii zajęli partyzanci Josipa Broz Tito.
Lata 1945-1991 to okres przynależności Słowenii do Federacyjnej Ludowej
Republiki Jugosławii (od 1963 - Socjalistycznej Federacyjnej Republiki
Jugosławii). Ówczesny ustrój Słowenii, jako jednej z sześciu republik

związkowych, regulowały kolejne konstytucje federalne oraz słoweńskie
konstytucje republikańskie (ostatnia z 1974 roku).
Koncepcja federacji jugosłowiańskiej zakładała możliwość realizowania
części suwerennych praw przez każdą z republik związkowych, w oparciu o
zasadę szerokiego samorządu. Każda z republik posiadała własny system
organów państwowych, opartych na zasadzie jednolitości władzy państwowej.
Organem najwyższym był parlament - Skupsztina Republiki. Funkcję głowy
państwa pełnił organ kolegialny - Prezydium Republiki, natomiast funkcje
rządu - Rada Wykonawcza. Wszelkie zmiany dotyczące terytorium i granic
pomiędzy republikami wymagały zgody poszczególnych parlamentów
związkowych. Każda z republik miała swoją re-
u
LLL
Sławomir Patyra
prezentację zarówno w Radzie Republik i Krajów, będącej jedną z izb
Skupsztiny Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, jak i w
Prezydium SFRJ, pełniącym funkcje kolegialnej głowy państwa.
Pod względem wielkości terytorium (21 251 km2) i liczby ludności (l 679
499), w gronie republik związkowych Słowenia plasowała się na piątym
miejscu, wyprzedzając jedynie Czarnogórę. Jednak w sferze gospodarczej i
kulturalnej niewielka Słowenia dystansowała wszystkie pozostałe
republiki, już w latach siedemdziesiątych wypracowując dochód narodowy
dwukrotnie wyższy niż Serbia. W roku 1990 Słowenia była ekonomicznie
siedem razy lepiej rozwinięta niż Kosowo. Również pod względem
politycznym i społecznym dystans dzielący Słowenię od pozostałych
republik znacznie się powiększył. Sprawnie funkcjonujące mechanizmy
demokratyczne zaowocowały nie tylko w sferze ekonomii, ale sprawiły
również, iż Słowenia stała się najbardziej otwartą z jugosłowiańskich
republik zarówno w sferze turystyki, jak i wymiany kulturalnej i
naukowej.
Szybki rozwój gospodarczo-społeczny Słowenii zbiegł się z narastającym, w
drugiej połowie lat osiemdziesiątych, kryzysem państwowości
jugosłowiańskiej. Kryzys ten wywołała przede wszystkim polityka Serbii -
republiki aspirującej do pozycji dominanta w federacji. Koncepcje
centralistyczne, lansowane przez polityków w Belgradzie, skutkowały
stopniowym ograniczaniem samorządu poszczególnych republik, co przy
pogłębiającym się, pomiędzy nimi, zróżnicowaniu cywilizacyjnym rodziło
coraz silniejsze tendencje separatystyczne i niepodległościowe, podsycane
na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przez swoisty
„klimat rewolucyjny", panujący w krajach bloku socjalistycznego. Jak
wskazuje I. Kristan, głównym źródłem rozpadu Jugosławii, a w konsekwencji
powstania niepodległej Słowenii, była błędna koncepcja tzw. federalizmu
bolszewickiego, przyjęta u zarania federacji jugosłowiańskiej, gdzie
organizację państwa oparto na zasadzie federalizmu, zaś organizację
partii rządzącej na zasadzie centralizmu demokratycznego. Obie te zasady
wzajemnie się wykluczają, w efekcie federalizm został zdominowany przez
centralizm, który następnie zdezawuował się po upadku systemu
komunistycznego w Europie.
Początek drogi Słowenii do niepodległości datuje się na wrzesień 1989
roku i związany jest z nowelizacją republikańskiej Konstytucji z 1974
roku, dokonaną przez Skupsztinę w Lublanie, w ramach której do tekstu
ustawy zasadniczej wprowadzono poprawkę dziesiątą, mówiącą o prawie
narodu słoweńskiego do samostanowienia. W końcu 1990 roku - w plebiscycie
- Słoweńcy opowiedzieli się za niepodległością, następstwem czego w
czerwcu 1991 roku Skupsztina Republiki Słowenii przyjęła Podstawową Kartę
Konstytucyjną o Suwerenności i Niepodległości Republiki Słowenii, co z
kolei wywołało interwencję zbrojną federalnej armii jugosłowiańskiej.
Dobrze zorganizowane oddziały słoweńskiej obrony terytorialnej odparły

atak i po dziesięciu dniach armia federalna zmuszona została do
ustąpienia.
Republika Słowenii
——"3
A

23 grudnia 1991 roku Skupsztina uchwaliła Konstytucję Republiki Słowenii
i ustawę konstytucyjną zawierającą przepisy wprowadzające, które nadały
charakter tymczasowy dotychczasowym organom republiki, do czasu wybrania
nowego parlamentu (Zgromadzenia Państwowego i Rady Państwowej) oraz
wyboru Prezydenta Republiki Słowenii.
Ostatnim akordem procesu niepodległościowego były wybory parlamentarne i
prezydenckie, przeprowadzone 6 grudnia 1992 roku. W ich następstwie,
pierwszym prezydentem niepodległej Słowenii został dotychczasowy
przewodniczący Prezydium Republiki Milan Kućan, zaś wybory do
Zgromadzenia Państwowego wygrała umiarkowanie lewicowa Partia Liberalno-
Demokratyczna, pod wodzą dotychczasowego premiera Janeza Drnovseka.
II. KONSTYTUCJA REPUBLIKI SŁOWENII I JEJ ZASADY NACZELNE
Konstytucja z 23 grudnia 1991 roku liczy 174 artykuły i obejmuje
Preambule oraz dziesięć rozdziałów, usystematyzowanych w następującej
kolejności: Rozdział I - Postanowienia ogólne; Rozdział II - Prawa
czlowieka i podstawowe wolności; Rozdział III - Stosunki gospodarcze i
spoleczne; Rozdział IV - Ustrój państwowy; Rozdział V - Samorząd;
Rozdział VI - Finanse publiczne; Rozdział VII - Konstytucyjność i
legalność; Rozdział VIII - Sąd Konstytucyjny; Rozdział IX - Postępowanie
w sprawie zmiany Konstytucji; Rozdział X - Przepisy przejściowe i
końcowe.
Konstytucja Republiki Słowenii, podobnie jak większość konstytucji państw
postkomunistycznych, bazuje na ideach i zasadach demokratycznych
konstytucji europejskich. W sposób charakterystyczny dla konstytucji
państw, które świeżo uzyskały lub odzyskały niepodległość, słoweńska
ustawa zasadnicza wyraża w Preambule wątek aspiracji narodowościowych
wraz z uniwersalną kwestią poszanowania praw i wolności indywidualnych1.
W rozdziale pierwszym konstytucji wyrażone zostały naczelne zasady, na
których opiera się ustrój państwa.
Artykuł l stanowi, iż Słowenia jest republiką demokratyczną, statuuje
zatem republikańską formę rządów, przyjętą we wszystkich państwach byłej
Jugosławii. Określeniu władzy suwerennej poświęcony jest art. 3
Konstytucji. Zgodnie z jego brzmieniem, władza w Słowenii należy do ludu
(narodu), który sprawuje ją bezpośrednio, a zwłaszcza poprzez wybory
organów przedstawicielskich. Zasada demokracji bezpośredniej jest mocno
zaakcentowana w postanowieniach ustawy zasadniczej. Suweren dysponuje
dwoma głównymi instrumentami partycypacji w proce-
1 Podobnie skonstruowane są preambuły konstytucji takich państw jak
Chorwacja, Ukraina czy Estonia.
Sławomir Patyra
się decydowania o istotnych sprawach polityki państwa. Są nimi:
referendum ustawodawcze (art. 90 Konstytucji) oraz inicjatywa ludowa,
która może wykonać grupa co najmniej pięciu tysięcy wyborców.
Co do referendum ustawodawczego, to może być ono zarządzone przez
Zgromadzenie Państwowe (Drzami Zbór) z własnej inicjatywy lub na żądanie
co najmniej 1/3 postów, drugiej izby parlamentu, czyli Rady Państwowej
(Drzami Svet) lub czterdziestu tysięcy wyborców2. Konstytucja Słowenii
nie zna formuły referendum konsultatywnego. Oprócz referendum
ustawodawczego, obywatele Słowenii dysponują również możliwością
zainicjowania procedury zmiany konstytucji. Art. 168 ustawy zasadniczej
przewiduje, iż wniosek w tej sprawie może wnieść do Zgromadzenia
Państwowego grupa co najmniej trzydziestu tysięcy wyborców.

Podstawowy tryb sprawowania władzy przez lud Słowenii, analogicznie jak w
większości współczesnych państw demokratycznych, wyznacza zasada
przedstawicielstwa, realizowana w ramach wyborów do Zgromadzenia
Państwowego, pośrednio do Rady Państwowej, a także w wyborach
prezydenckich.
System rządów Republiki Słowenii opiera się na zasadzie podziału władz,
wyrażonej w art. 3 infine Konstytucji. Pozycja ustrojowa parlamentu,
prezydenta i rządu przesądza o zaliczeniu Słowenii do grupy państw
systemu parlamentarnego, przyjmujących model rządów parlamentarno-
gabinetowych, charakteryzujących się skoncentrowaniem procesów
decyzyjnych na osi parlament-gabinet, przy jednoczesnej słabej aktywności
politycznej głowy państwa.
Szczególnie ważną zasadą, na której opiera się ustrój Słowenii, jest
zasada socjalnego państwa prawnego, wyrażona w art. 2 Konstytucji. W tym
względzie, słoweńska ustawa zasadnicza również nawiązuje do sformułowań
charakterystycznych dla większości młodych demokracji
postkomunistycznych. Konsekwencją akceptacji tej zasady jest przyjęcie
idei bezpośredniej stosowalności konstytucji i jej zwierzchnictwa w
systemie źródeł prawa, wyrażonej w art. 153 Konstytucji. Przepis ten
stanowi, iż ustawy, inne akty normatywne oraz inne akty o charakterze
ogólnym muszą być zgodne z konstytucją.
Wskazuje również na wymóg zgodności ustaw, aktów normatywnych niższego
rzędu oraz innych aktów o charakterze ogólnym z powszechnie uznanymi
zasadami prawa międzynarodowego oraz z obowiązującymi umowami
międzynarodowymi, ratyfikowanymi przez Zgromadzenie Państwowe. Podobnie
jak w innych konstytucjach hołdujących zasadzie państwa prawnego,
Konstytucja Słowenii podkreśla rangę ustawy, stanowiąc, iż akty
normatywne niższego rzędu, akty indywi-
2 W roku 1996, z inicjatywy obywatelskiej, przeprowadzone zostało
referendum w sprawie zmiany ordynacji wyborczej do Zgromadzenia
Państwowego. W następnym roku obywatele zainicjowali procedurę referendum
w sprawie ochrony zasobów leśnych, ale nie doszło ono do skutku, gdyż Sąd
Konstytucyjny uznał je za niezgodne z konstytucją. W czerwcu 2001 roku, z
inicjatywy grupy posłów, przeprowadzone zostało referendum w sprawie
nowelizacji ustawy o leczeniu niepłodności.
Republika Słowenii
ZZ5
dualne oraz działania organów państwa, organów wspólnot lokalnych, a
także osób urzędowych muszą znajdować podstawę w ustawie (art. 153
Konstytucji).
Słoweński system źródeł prawa różnicuje ustawy pod względem wymogów
niezbędnych do ich uchwalenia. Większość ustaw o charakterze ustrojowym
uchwalana jest kwalifikowaną większością 2/3 głosów, zaś wszystkie
pozostałe ustawy -zwykłą większością głosów i mają tę samą rangę
prawomocności, modyfikowaną jedynie ogólną regułą lex posterior i lex
specialis. Odrębna regulacja konstytucyjna odnosi się do procedury
nowelizacji ustawy zasadniczej, przedstawionej w dalszej części
niniejszego opracowania. Art. 154 Konstytucji przewiduje wymóg ogłaszania
aktów normatywnych jako warunek ich wejścia w życie. Konsekwencją zasady
państwa prawnego jest również zakaz retroakcyjności prawa, od którego
wyjątki mogą być określone wyłącznie w ustawie i tylko wówczas, gdy
wymaga tego interes publiczny i jednocześnie nie narusza to praw nabytych
(art. 155 Konstytucji).
W ramach idei państwa prawnego, Konstytucja Słowenii zawiera szeroki
katalog praw i wolności człowieka i obywatela, z uwzględnieniem szeregu
instrumentów formalnej ich ochrony, co stanowi nawiązanie do
demokratycznej tradycji Słowenii i rozwiązań zawartych w republikańskiej
Konstytucji z 1974 roku.

Nawiązanie do rozwiązań tej konstytucji można również stwierdzić w
odniesieniu do kwestii ochrony mniejszości narodowych, których populacja
w Słowenii oscyluje wokół 9%.
Obecna ustawa zasadnicza w art. 5 stanowi, iż Słowenia zapewnia prawa
autochtonicznych wspólnot narodowych - włoskiej i węgierskiej. Wspomina
również o szczególnych prawach Romów, odsyłając do stosownej ustawy w
zakresie szczegółowych rozwiązań.
Wątek „socjalny" w słoweńskiej koncepcji państwa prawnego uwidacznia się
przede wszystkim w obowiązkach, jakie ustawa zasadnicza nakłada na
państwo, celem umożliwienia obywatelom dostępu do różnego typu świadczeń
socjalnych. Art. 66 stanowi, iż państwo obowiązane jest podjąć działania
umożliwiające uzyskanie zatrudnienia i pracy oraz jej ochronę. Zadaniem
państwa jest również dbałość o gospodarczy, kulturalny i społeczny postęp
ludności regionów górskich i wyżynnych (art. 71), o zdrowe środowisko
naturalne (art. 72). Na instytucjach państwowych ciąży również obowiązek
stworzenia warunków do tego, by obywatele mogli uzyskać odpowiednie
mieszkanie (art. 78).
Uzupełnieniem katalogu naczelnych zasad ustrojowych, zawartych w
Konstytucji Słowenii, są: zasada samorządności terytorialnej (art. 9),
zasada swobody działalności gospodarczej (art. 74), zasada ochrony
własności i dziedziczenia (art. 33), a także niewyrażona expressis verbis
zasada pluralizmu politycznego, którą wyprowadzić można z treści art. 42
ustawy zasadniczej.
Konstytucja Republiki Słowenii należy do kategorii konstytucji
„sztywnych". W art. 168-171 uregulowany został szczególny tryb jej
nowelizacji.
Procedura nowelizacyjna zasadniczo składa się z dwóch etapów. Etap
pierwszy obejmuje wysunięcie propozycji zmian poszczególnych przepisów
ustawy zasadni-
Sławomir Patyra
czej. Od strony przedmiotowej konstytucja nie przewiduje w tym względzie
żadnych ograniczeń, co oznacza, że każdy jej przepis może być zmieniony.
Ograniczenia występują natomiast w warstwie podmiotowej, gdyż wniosek o
wszczęcie postępowania w sprawie zmiany konstytucji złożyć może do
Zgromadzenia Państwowego dwudziestu postów, rząd lub co najmniej
trzydzieści tysięcy wyborców. O tym, czy wnioskowi temu zostanie nadany
bieg, rozstrzyga Zgromadzenie Państwowe większością 2/3 głosów posłów
biorących udział w głosowaniu.
Drugi etap obejmuje uchwalenie przez Zgromadzenie ustawy o zmianie
konstytucji, co izba czyni również większością 2/3 głosów, ale już nie
posłów obecnych, ale wszystkich, zasiadających w Zgromadzeniu Państwowym.
Wynika z tego, iż każda nowelizacja konstytucji w tym trybie wymaga
poparcia przynajmniej 60 posłów.3
Konstytucja przewiduje jeszcze jeden, ewentualny etap tej procedury,
polegający na odwołaniu się do woli suwerena w przedmiocie zmiany
przepisów ustawy zasadniczej. Na żądanie co najmniej l/3 posłów
Zgromadzenie Państwowe ma obowiązek poddać uchwaloną poprawkę pod
referendum ratyfikacyjne. Wówczas ustawa nowelizacyjna może, po
uprzedniej promulgacji, wejść w życie, o ile została zaakceptowana przez
większość głosujących i o ile w referendum wzięła udział ponad połowa
uprawnionych do głosowania.
III. PRAWA CZŁOWIEKA I PODSTAWOWE WOLNOŚCI
Problematyka statusu jednostki w państwie uregulowana została w rozdziale
drugim słoweńskiej Konstytucji, w art. 14-65. Umiejscowienie tych
zagadnień w początkowej części ustawy zasadniczej, tuż po zasadach
naczelnych, ma - podobnie jak w wypadku innych konstytucji państw
postsocjalistycznych - wymiar symboliczny, podkreślający nawiązanie przez
ustrojodawcę do współczesnych standardów demokratycznych. W wypadku

Słowenii oznacza ono również kontynuację rozwiązań przyjętych jeszcze w
Konstytucji republikańskiej z 1974 roku, a konkretnie w poprawkach, jakie
słoweńska Skupsztina wprowadziła do niej w 1989 roku. Wówczas to rozdział
dotyczący praw i wolności poddany został gruntownej modyfikacji, na skalę
nienotowaną w żadnej z pozostałych republik jugosłowiańskiej federacji.
Do konstytucji wpisano wówczas m.in. prawo pracowników do strajku (popr.
42), ochronę danych osobowych (popr. 44), prawo do organizowania partii
politycznych (popr. 45), zakaz karania śmiercią (popr. 47) czy też
szczególną ochronę mniejszości włoskiej i węgierskiej oraz społeczności
cygańskiej.
3 W tym trybie, w lipcu 1997 roku znowelizowany został art. 68, dotyczący
nabywania ziemi przez obcokrajowców, natomiast w lipcu 2000 roku
zmieniono kontrowersyjny przepis art. 80, dotyczący zasad wyborów do
Zgromadzenia Państwowego.
Republika Mowerm
Katalog praw i wolności, ujętych w obecnej konstytucji, w dużej mierze
stanowi zatem kontynuację poprzednich, biorąc pod uwagę czas i miejsce
wręcz rewolucyjnych rozwiązań i w pełni odpowiada wymogom określonym
przez społeczność międzynarodową w postanowieniach Europejskiej Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą Republika
Słowenii ratyfikowała 8 czerwca 1994 roku.
Ideę równości wobec prawa wyraża art. 14 Konstytucji, stanowiąc, iż
wszyscy są równi w obliczu prawa bez względu na narodowość, rasę, płeć,
język, religię, przekonania, sytuację majątkową, urodzenie,
wykształcenie, położenie społeczne lub inne okoliczności osobiste.
Wśród praw i wolności, wymienionych w postanowieniach konstytucji,
wyróżnić można dwie grupy.
Pierwszą stanowią prawa i wolności przynależne każdemu, kto znajduje się
pod władzą prawa Republiki Słowenii, niezależnie od posiadanego
obywatelstwa. Do tej kategorii ustrojodawca zaliczył m.in. zakaz tortur,
nieludzkiego lub poniżającego karania lub traktowania (art. 18); prawo do
wolności osobistej (art. 19); równą ochronę praw w postępowaniu przed
sądami i innymi organami państwa (art. 22); prawo do ochrony sądowej
(art. 23); wolność zmiany miejsca pobytu (art. 32); prawo do ochrony
zdrowia (art. 51) itd. W art. 17 wyrażona została, również przysługująca
każdemu, zasada nienaruszalności życia ludzkiego. Warto przy tym
zauważyć, iż autorzy słoweńskiej konstytucji expressis verbis zawarli w
postanowieniach ustawy zasadniczej zakaz kary śmierci, w tym zakresie
idąc zdecydowanie dalej niż np. ustrojodawca polski.
Drugą grupę konstytucyjnych praw i wolności w Słowenii stanowią
polityczne, ekonomiczne i socjalne przywileje, zastrzeżone dla obywateli,
z możliwością korzystania z niektórych z nich przez cudzoziemców, ale
tylko w oparciu o wywodzącą się z prawa międzynarodowego regułę
wzajemności lub w przypadkach wyraźnie określonych ustawą. Do tej
kategorii zaliczyć można np.: prawo wyborcze (art. 43); prawo do
wnoszenia petycji (art. 45); zakaz ekstradycji (art. 47); prawo do
zabezpieczenia społecznego (art. 50).
W odniesieniu do kwestii światopoglądowych, konstytucja określa rozdział
państwa i wspólnot religijnych (art. 7). Pomimo tego, iż blisko 90%
ludności Słowenii należy do Kościoła katolickiego, ustawa zasadnicza
przewiduje równouprawnienie i swobodę działalności wszystkich wspólnot
religijnych (art. 7 zd. 2). Dopełnieniem problematyki wolności sumienia i
wyznania są postanowienia zawarte w art. 41, zgodnie z którymi każdemu
przysługuje wolność praktykowania religii i innych wierzeń prywatnie bądź
publicznie, przy czym nikt nie jest zobowiązany do określenia swojej
religii lub innych wierzeń.
Szczególny charakter ma sformułowanie zawarte w art. 55 Konstytucji,
gdzie ustrojodawca odniósł się do kwestii prokreacji, stanowiącej

współcześnie jeden z najbardziej kontrowersyjnych społecznie problemów.
Artykuł ten stanowi, iż każdemu przysługuje wolność decydowania o
urodzeniu dziecka, co więcej - na
ZZb1
Sławomir Patyra
Republika Słowenii
229
instytucjach państwowych spoczywa obowiązek stworzenia rodzicom warunków
pozwalających na dokonanie w tej kwestii swobodnego wyboru.
Przepisy rozdziału drugiego Konstytucji poświęcają też miejsce ochronie
dzieci i młodzieży, wskazując na prawo i obowiązek rodziców odnośnie do
utrzymania, wykształcenia i opieki nad dziećmi oraz deklarując szczególną
ochronę dzieci ze strony państwa - przed ekonomicznym, społecznym,
fizycznym, psychicznym i innym wyzyskiem oraz bezprawnym
wykorzystywaniem. Zasady tej ochrony poddane są regulacji ustawowej (art.
54 i 56).
Jak już zostało wcześniej wspomniane, Konstytucja Słowenii dużo miejsca
poświęca ochronie zamieszkujących terytorium tego państwa mniejszości
narodowych - włoskiej i węgierskiej. Poza ogólną deklaracją, zawartą w
cytowanym już uprzednio art. 5, autorzy ustawy zasadniczej odwołali się
do tej kwestii również w bardzo obszernym art. 64, stanowiącym, iż
członkom owych wspólnot zapewnia się prawo do swobodnego posługiwania się
symbolami narodowymi, do zakładania organizacji mających na celu
kultywowanie ich narodowej tożsamości oraz do rozwoju gospodarczego,
kulturalnego, działalności naukowo-badawczej, a także działalności w
dziedzinie informacji publicznej i publikacji. Ponadto, wspólnotom
narodowym Węgrów i Włochów zapewniony został udział w organach
przedstawicielskich samorządów lokalnych oraz reprezentacja w
Zgromadzeniu Państwowym, w którym obu grupom autochtonicznym
zagwarantowano z urzędu po jednym mandacie. Te i szereg innych
przywilejów znalazło rozwinięcie na drodze ustawowej. Również w
odniesieniu do wspólnoty Romów ustrojodawca przewidział szczególne
uprawnienia, określone w przepisach ustawy.
Słoweńska konstytucja, podobnie jak inne tego typu regulacje europejskie,
przewiduje również możliwość czasowego zawieszenia i ograniczenia praw i
wolności, ale tylko w czasie wojny lub stanu wyjątkowego i tylko w takim
zakresie, jaki jest konieczny w czasie trwania tego stanu oraz w taki
sposób, aby nie prowadziło to do dyskryminacji narodowej, rasowej,
płciowej itd. (art. 16). Jednocześnie konstytucja wymienia grupę
najbardziej fundamentalnych praw, co do których obowiązuje bezwzględny
zakaz zawieszania. Należą do niej: nienaruszalność życia ludzkiego, zakaz
tortur i nieludzkiego traktowania, ochrona godności osobistej i
bezpieczeństwa, domniemanie niewinności, nullum crimen sine legę,
gwarancje w postępowaniu karnym, wolność sumienia.
Wychodząc naprzeciw standardowym rozwiązaniom w zakresie ochrony praw
człowieka i podstawowych wolności, obowiązującym w państwach
demokratycznych, autorzy słoweńskiej konstytucji nie poprzestali
wyłącznie na określeniu materialnych gwarancji realizowania
indywidualistycznej koncepcji praw i wolności, przyjętej w ustawie
zasadniczej, ale również stworzyli szerokie instrumentarium środków
prawnych, mających zagwarantować możliwość realizowania i dochodzenia
przez jednostkę należnych jej praw.
Przede wszystkim, zgodnie z art. 15 ustawy zasadniczej, konstytucyjne
prawa i wolności realizowane są bezpośrednio, co w powiązaniu z art. 125
- stanowiącym
1
o związaniu sędziów nie tylko ustawami, ale i konstytucją - zapewnia
możliwość egzekwowania praw i wolności, ustanowionych w konstytucji, na

drodze sądowej. Ustawa zasadnicza w tym samym, 15 artykule przewiduje
możliwość ustawowego określenia sposobu realizacji niektórych praw i
wolności, ale tylko wtedy, gdy konstytucja tak stanowi bądź jeśli wynika
to z ich natury4.
Znamienne jest również sformułowanie, zawarte w ostatnim zdaniu art. 15,
zgodnie z którym żadne z praw człowieka i podstawowych wolności,
regulowanych w aktach prawnych obowiązujących w Słowenii, nie może być
ograniczone pod pozorem, iż nie jest uznane przez konstytucję lub w
drodze wykładni zawężającej.
Jedną z najistotniejszych gwarancji ochrony praw człowieka i podstawowych
wolności w Słowenii jest instytucja skargi konstytucyjnej, wprowadzona
przez Konstytucję z 1991 roku. Należy podkreślić szczególnie obszerny
zakres przedmiotowy skargi, którą można zakwestionować legalność nie
tylko ustaw i innych aktów normatywnych, ale również indywidualnych
decyzji administracyjnych, a nawet wyroków sądowych. Obok skargi
konstytucyjnej, w systemie formalnoprawnych gwarancji praw i wolności
jednostki funkcjonuje również skarga powszechna (actio popularis), której
tradycje w Słowenii sięgają okresu Federacji Jugosłowiańskiej.
W konstytucji słoweńskiej szczególnie mocno zaakcentowana jest możliwość
dochodzenia praw i wolności na drodze sądowej, jak również ochrona praw i
wolności w toku postępowania karnego (art. 27-30). Po wyczerpaniu
wewnątrzkrajo-wej drogi sądowej, obywatele Słowenii mają również
możliwość skierowania skargi do Trybunału Europejskiego w Strasburgu.
Kolejną gwarancją ochrony praw i wolności jednostki w Słowenii jest
instytucja Strażnika Praw Obywatelskich, którego zadaniem jest strzeżenie
praw i wolności w stosunkach z organami państwa, samorządu terytorialnego
i osobami urzędowymi. Konstytucja przewiduje również możliwość powołania
wyspecjalizowanych strażników praw obywatelskich dla poszczególnych
rodzajów spraw.
Podobnie jak w Polsce, szczególną funkcję gwaranta praw i wolności pełni
w Słowenii Sąd Konstytucyjny, który niejednokrotnie dawał temu wyraz w
drodze orzecznictwa, np. w orzeczeniu z 27 listopada 1998 roku -
kwestionującym nowelizację kodeksu postępowania karnego, wprowadzającą
możliwość nadzoru i nagrywania rozmów telefonicznych oraz założenia
podsłuchu w lokalu osoby podejrzanej, w kontekście prawa do prywatności,
ochrony danych osobowych oraz tajemnicy korespondencji (sygn. U-I-25/95),
czy też we wcześniejszym orzeczeniu z 17 czerwca 1998 roku - anulującym
nowelizację ustawy o cudzoziemcach, która z pogwałceniem zasady
nieretroakcyjności prawa zaostrzyła rygory dotyczące przyznawania karty
stałego pobytu (sygn. U-I-206/97).
4 Konstytucja Słowenii w 22 przypadkach odwołuje się do ustawy.
230
Sławomir Patyra
IV. SYSTEM PARTYJNY
Pierwsze ugrupowania polityczne pojawiły się w Słowenii pod koniec XIX
stulecia. Niezależnie od różnic ideologicznych, ugrupowania
konserwatywne, liberalne jak i socjalistyczne głosiły wspólną ideę
zjednoczenia społeczności Słowian bałkańskich - przede wszystkim
Słoweńców, Chorwatów i Serbów - w ramach jednego organizmu państwowego.
W okresie II wojny światowej na terenach okupowanych przez hitlerowskie
Niemcy i Włochy szczególną aktywność przejawiały lewicowe ugrupowania -
komuniści i chrześcijańscy socjaliści - które utworzyły Front Wyzwolenia
Narodu Słoweńskiego. Formacje zbrojne Frontu współpracowały wówczas z
jugosłowiańską partyzantką Tito.
Po 1945 roku w Socjalistycznej Republice Słowenii, analogicznie jak w
innych republikach związkowych, funkcjonował system monopartyjny. Jedynym
ugrupowaniem politycznym legalnie działającym był Związek Komunistów

Słowenii, stanowiący lokalną agendę rządzącego w Federacji Związku
Komunistów Jugosławii.
Przełom w tym względzie nastąpił w 1989 roku, kiedy to Skupsztina
Słowenii znowelizowała republikańską Konstytucję z 1974 roku,
wprowadzając do niej zasadę pluralizmu politycznego (popr. 45).
W konsekwencji, z początkiem 1990 roku na słoweńskiej scenie politycznej
pojawiły się konkurencyjne wobec Związku Komunistów Słowenii lewicowe
ugrupowania: Partia Liberalno-Demokratyczna (Liberalnodemokratska
Stranka) i Partia Socjalistycznej Słowenii (Socialisticna Stranka
Slovenije), a także pierwsze ugrupowanie nacjonalistyczne - Słoweńska
Partia Ludowa (Slovenska Ljudska Stranka).
Ugrupowania te, lansując program demokratyczny i - co najważniejsze -
niepodległościowy, przed planowanymi na kwiecień 1990 roku pierwszymi
wolnymi wyborami do Skupsztiny, utworzyły koalicję wyborczą pod nazwą
„Demos", co pozwoliło im odnieść sukces wyborczy i obsadzić większość
miejsc w parlamencie. W tym samym roku rządzące dotychczas ugrupowanie -
Związek Komunistów Słowenii - przekształciło się w Partię
Socjaldemokratycznej Odnowy.
Konstytucja Republiki Słowenii z 1991 roku nie wyraża wprost zasady
pluralizmu politycznego. Zasadę tę można jednak wyprowadzić z treści art.
42 Konstytucji, którego zdanie drugie brzmi: „Każdy ma prawo do
swobodnego stowarzyszania się z innymi". Jeszcze bardziej znaczące jest
zdanie czwarte: „Zawodowi członkowie sił zbrojnych i policji nie mogą
należeć do partii politycznych".
Brak wyraźnego unormowania statusu partii politycznych w aktualnej,
słoweńskiej Konstytucji, stanowi wyraźny regres w stosunku do wspomnianej
już regulacji zawartej w Konstytucji socjalistycznej z 1974 roku. Tym
samym Słowenia jest jednym z niewielu, a może jedynym, europejskim
państwem postkomunistycznym,
Republika Słowenii
231
którego konstytucja nie zawiera - przynajmniej ogólnych - postanowień
dotyczących funkcji partii, trybu ich zakładania itd.5.
Zgodnie z konstytucją, nadzór nad partiami politycznymi, w zakresie
legalności ich działania, sprawuje Sąd Konstytucyjny (art. 160).
Ustawa o Sądzie Konstytucyjnym z 1994 roku przewiduje trzy rodzaje
rozstrzygnięć w stosunku do partii, której cele lub działania naruszają
konstytucję. Są to:
a) unieważnienie niezgodnego z konstytucją statutu partii - w formie
postanowienia (art. 68 par. 3 ustawy);
b) zakaz działalności partii politycznej - w formie postanowienia (art.
68 par. 3 ustawy);
c) nakaz wykreślenia partii politycznej z rejestru partii (art. 68 par. 4
ustawy).
Orzeczenie takie może być wydane na wniosek każdego obywatela w trybie
ac-tio popularis, jak również z inicjatywy podmiotów generalnie
uprawnionych do zainicjowania kontroli, do których ustawa o Sądzie
Konstytucyjnym zalicza: Zgromadzenie Państwowe, co najmniej 1/3 posłów do
Zgromadzenia, Radę Państwową, rząd, organy samorządu terytorialnego i
organy związków zawodowych.
Analiza wydarzeń, rozgrywających się na słoweńskiej scenie politycznej w
ostatnim dziesięcioleciu, pozwala zaliczyć tamtejszy system partyjny do
kategorii systemów o wielopartyjności nieustabilizowanej, co w znacznej
mierze determinuje przyjęta w Słowenii proporcjonalna ordynacja wyborcza.
W dotychczasowych, trzykrotnie przeprowadzanych wyborach do Zgromadzenia
Państwowego (1992, 1996, 2000) mandaty w 90-osobowym parlamencie
zdobywało 7-8 ugrupowań, tworzących przed wyborami często doraźne, z
ideologicznego punktu widzenia wręcz „egzotyczne" sojusze, które po

ukonstytuowaniu parlamentu często traciły rację bytu, generując poważne
kryzysy gabinetowe6.
W słoweńskiej opinii publicznej coraz częściej pojawiają się głosy
krytykujące zarówno system wyborczy, jak i system partyjny, który
porównywany jest do włoskiej partitocrazii, gdzie w życiu politycznym
dominują wąskie elity kadr partyjnych -mające dostęp do władzy, stanowisk
i przywilejów - które dla realizacji własnych interesów gotowe są tworzyć
wszelkie możliwe alianse polityczne, w oderwaniu od założeń programowych
i wbrew oczekiwaniom rozczarowanego elektoratu.
Opierając się wyłącznie na wynikach wyborów do Zgromadzenia Państwowego,
można by stwierdzić, iż dominującą rolę wśród ugrupowań politycznych
odgrywa lewicowa Liberalna Demokracja Słowenii (Liberalna Demokracija
Slovenije), której
5 Regulacje takie zawierają m.in. konstytucje Polski, Czech, Słowacji,
Rumunii, Węgier, Chorwacji.
6 Np. konflikt w maju 1996 roku pomiędzy partiami koalicji rządzącej:
reprezentującą umiarkowaną lewicę Liberalną Demokracją Słowenii i
centroprawicową SKD (Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci), czy też dwa
poważne kryzysy gabinetowe w 2000 roku: pierwszy - w kwietniu, w związku
z opuszczeniem koalicji rządzącej przez Słoweńską Partię Ludową oraz w
lipcu - w wyniku rozpadu nowej rządzącej „Koalicji Słowenia".
Sławomir Patyra
lider - Janez Drnovsek - w latach 1992-2000 czterokrotnie obejmował urząd
premiera. W ostatnich wyborach do Zgromadzenia Państwowego,
przeprowadzonych 15 października 2000 roku, ugrupowanie to zdobyło 36%
głosów, co dało mu 34 mandaty w 90-osobowej izbie.
Drugim co do wielkości ugrupowaniem w parlamencie jest obecnie
Socjaldemokratyczna Partia Słowenii (Socialdemokratska Stranka
Slovenije), kierowana przez Janeza Jansę, która w wyborach uzyskała 16%
głosów i 14 mandatów w Zgromadzeniu.
Kolejne miejsca w obecnym parlamencie zajmują:
- postkomunistyczna Zjednoczona Lista Socjaldemokratów (Zdruzena Lista
So-cialnih Demokratów), na czele z Janezem Kocijanćićem - 12% i 11
mandatów;
- Koalicja: Słoweńska Partia Ludowa (Słoweńska Ljudska Stranka) z
przewodniczącym Marjanem Podobnikiem i Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci
(Słoweński Krscanski Demokraci) - 9% i 9 mandatów;
- Nowa Słowenia - Chrześcijańska Partia Ludowa, założona latem 2000 roku
przez ekspremiera Andreja Bajuka - 9% i 8 mandatów;
- Demokratyczna Partia Rencistów - 5% i 4 mandaty;
- radykalnie prawicowa Słoweńska Partia Narodowa (Słoweńska Nacionalna
Stranka), pod przewodnictwem Zmago Jelinćića - 4% i 4 mandaty;
- Partia Słoweńskiej Młodzieży - 4% i 4 mandaty.
Dwa pozostałe miejsca w Zgromadzeniu Państwowym, zgodnie z konstytucją,
przypadły jednemu przedstawicielowi mniejszości węgierskiej i jednemu
przedstawicielowi mniejszości włoskiej.
Spektrum ugrupowań politycznych, działających w Słowenii, uzupełniają
partie, które znalazły się poza parlamentem, czyli:
- Zieloni Słowenii (Zeleni Slovenije) - przewodniczący: Vane Gośnik;
- Narodowa Partia Demokratyczna (Narodni Demokratska Stranka) - Marjan
Yidma;
- Demokratyczna Partia Słowenii (Demokratska Stranka Sloweni/e) - Tonę
Per-sak;
- Unia Socjalchrześcijańska (Socialkrscanska Uni/a) - Franc Miklavić.
V. SYSTEM WYBORCZY
Artykuł 3 Konstytucji Słowenii stanowi, iż podstawową formą sprawowania
władzy przez suwerena są wybory. W Słowenii dwa organy państwowe -

Prezydent Republiki oraz Zgromadzenie Państwowe - wybierane są w
głosowaniu powszechnym.
Zgodnie z art. 43 Konstytucji, prawo wyborcze jest powszechne i równe.
Wart podkreślenia jest fakt, iż ustawa zasadnicza nie różnicuje wymogów w
odniesieniu do czynnego i biernego prawa wyborczego. Wspomniany już art.
43 stanowi bo-
T
Republika Słowenii
wiem, iż każdy obywatel, który ukończył 18 lat, ma prawo głosować i być
wybranym. Reguła ta ma zastosowanie zarówno w wyborach parlamentarnych,
jak i prezydenckich.
Prezydent Republiki wybierany jest w wyborach bezpośrednich, powszechnych
i w głosowaniu tajnym. Wybrany na urząd prezydenta zostaje ten kandydat,
który uzyskał większość ważnie oddanych głosów. Analogicznie do rozwiązań
ustrojowych przyjętych w innych krajach, w których głowa państwa pochodzi
z wyborów powszechnych, Konstytucja Słowenii przy wyborze prezydenta
przyjmuje zasadę większości bezwzględnej. Odmiennie jednak niż w wypadku
konstytucji polskiej, czy chociażby konstytucji sąsiedniej Chorwacji,
słoweńska ustawa zasadnicza nie rozstrzyga sytuacji, w której żaden z
kandydatów nie uzyskałby konstytucyjnie wymaganej większości głosów.
Rozstrzygnięcie to zawiera ordynacja wyborcza, która w tym wypadku
stanowi o powtórzeniu głosowania, ale już z udziałem dwóch kandydatów,
którzy w pierwszej turze wyborów otrzymali najwięcej ważnie oddanych
głosów.
Zarówno konstytucja, jak i ordynacja wyborcza nie przewidują szczególnych
wymogów wobec kandydatów starających się o fotel prezydencki. Oznacza to,
iż każdy obywatel Słowenii, który ukończył 18 lat, może ubiegać się o
urząd głowy państwa.
Prezydent Republiki wybierany jest na kadencję pięcioletnią, przy czy
jedna osoba może pełnić ten urząd nie dłużej niż dwie kadencje7.
Zgodnie z cytowanym art. 103 Konstytucji, wybory prezydenckie zarządza
przewodniczący Zgromadzenia Państwowego w takim terminie, aby nowy
prezydent został wybrany nie później niż na 15 dni przed upływem kadencji
poprzednika.
Posłowie do Zgromadzenia Państwowego wybierani są w wyborach
powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i w głosowaniu
tajnym (art. 80 Konstytucji). Jak już zostało uprzednio wspomniane, w 90-
osobowej izbie konstytucja gwarantuje dwa mandaty dla przedstawicieli
autochtonicznej wspólnoty węgierskiej i włoskiej.
Wybory do Zgromadzenia Państwowego zarządza prezydent w takim terminie,
by odbyły się one nie wcześniej niż dwa miesiące, a nie później niż 15
dni przed upływem czterech lat od pierwszego posiedzenia Zgromadzenia
Państwowego poprzedniej kadencji. W razie rozwiązania Zgromadzenia
Państwowego przed upływem kadencji wybory muszą odbyć się w ciągu dwóch
miesięcy od daty rozwiązania (art. 81 Konstytucji).
i ni
7 W dotychczasowej historii niepodległej Słowenii wybory prezydenckie
przeprowadzano dwukrotnie - zarówno w 1992, jak i w 1997 roku, w
pierwszej turze prezydentem wybrany został Milan Kućan.
Sławomir Patyra
Szczegółowe postanowienia dotyczące organizacji i przeprowadzania wyborów
parlamentarnych zawiera ustawa o deputowanych, uchwalana przez
Zgromadzenie Państwowe większością 2/3 głosów wszystkich posłów.
Okręgi wyborcze tworzone są zgodnie z zasadą równości w sensie
materialnym. Liczbę mandatów w poszczególnych okręgach ustala się
proporcjonalnie do liczby mieszkańców poszczególnych okręgów.
Osoby, które ubiegają się o mandat indywidualnie, nie startując z list
partii lub koalicji, mogą zarejestrować się w okręgu wyborczym po

uprzednim zebraniu 100 podpisów mieszkańców tego okręgu, uprawnionych do
głosowania. W odniesieniu do kandydatów ubiegających się o mandaty
zastrzeżone dla mniejszości węgierskiej lub włoskiej, ordynacja
przewiduje wymóg poparcia kandydatur przez 30 uprawnionych do głosowania
przedstawicieli danej mniejszości.
Co do rejestracji list kandydatów, wystawianych przez partie polityczne i
koalicje, ustawa wyborcza przewiduje trzy możliwości.
Pierwsza polega na tym, że partia lub koalicja może zarejestrować listy
kandydatów do każdego okręgu, o ile każda z nich poparta jest podpisami
co najmniej 3 członków Zgromadzenia Państwowego. Druga metoda polega na
możliwości zgłoszenia list partyjnych w poszczególnych okręgach, o ile
zgłoszenia dokonają członkowie partii stale mieszkający w danym okręgu, a
lista kandydatów zostanie opatrzona podpisami co najmniej 50 mieszkańców
okręgu uprawnionych do głosowania. Trzecia metoda obejmuje możliwość
zgłoszenia listy partii lub koalicji kilku partii w pojedynczym okręgu,
pod warunkiem potwierdzenia tego zgłoszenia podpisami co najmniej 100
mieszkańców danego okręgu uprawnionych do głosowania.
Prawo wyborcze obowiązujące w Słowenii nie przewiduje konieczności
uiszczania kaucji w związku z rejestracją list wyborczych zarówno w
odniesieniu do kandydatów indywidualnych, jak i list partyjnych czy
koalicyjnych.
Akt głosowania polega na tym, że wyborca oddaje głos na jednego z
kandydatów figurujących na liście danego komitetu wyborczego. Mandaty
parlamentarne kandydaci otrzymują zgodnie z liczbą otrzymanych głosów.
Ustawa przewiduje okres tzw. „ciszy wyborczej", który rozpoczyna się na
dzień przed wyborami, zakazuje również prowadzenia agitacji na terenie
lokali wyborczych w dniu głosowania.
Zgodnie z art. 82 Konstytucji, prawidłowość wyboru posła stwierdza samo
Zgromadzenie Narodowe. Od tej decyzji zainteresowany może odwołać się do
Sądu Konstytucyjnego, który wydaje w tej sprawie postanowienie - na
podstawie art. 69 par. 3 ustawy o Sądzie Konstytucyjnym, w związku z art.
8 par. l ustawy o deputowanych.
Jednym z najpoważniejszych dylematów ustrojowych, jaki przyszło
rozstrzygać słoweńskim politykom i teoretykom prawa konstytucyjnego w
ciągu ostatnich czterech lat, jest kwestia reformy systemu wyborczego i
kierunku, w jakim powinna ona zmierzać.
Republika Słowenii
Przedmiotem długotrwałych sporów i zażartych dyskusji, przede wszystkim
na forum Zgromadzenia Państwowego, stała się propozycja zniesienia
proporcjonalnego systemu wyborczego, obowiązującego w wyborach do tej
izby i zastąpienia go systemem większościowym, wzorowanym na
rozwiązaniach francuskich.
Propozycję tę wysunęła w 1996 roku opozycyjna wówczas Socjaldemokratyczna
Partia Słowenii, argumentując ją potrzebą uporządkowania sceny
politycznej i usprawnienia działalności parlamentu, szczególnie co do
procedury powoływania rządu. Efektem wprowadzenia systemu większościowego
miało być utworzenie w Zgromadzeniu dwóch, jasno zdefiniowanych
ideologicznie bloków politycznych: centroprawicowego i centrolewicowego,
z których jeden, uzyskując bezwzględną większość miejsc w izbie, byłby w
stanie stworzyć nowy gabinet bez potrzeby permanentnych koalicyjnych
targów.
Większość ugrupowań zasiadających w ówczesnym parlamencie, a w
szczególności ugrupowania koalicji rządzącej, odrzuciło tę propozycję.
Zwolennicy reformy przeprowadzili akcję zbierania podpisów pod wnioskiem
o przeprowadzenie w tej sprawie referendum, które ostatecznie
Zgromadzenie Państwowe zarządziło na grudzień 1996 roku - czas
przypadający już po wyborach parlamentarnych. Arbitralna decyzja o
odłożeniu w czasie referendum, jak również sposób sformułowania pytań

referendalnych zostały zakwestionowane przez Sąd Konstytucyjny, jako
niezgodne zarówno z konstytucją, jak i ustawą o referendum i inicjatywie
ludowej. Mimo tego, zostało ono przeprowadzone w terminie określonym
przez Zgromadzenie Państwowe. Przy niskiej frekwencji (38%) większość
głosujących opowiedziała się za systemem większościowym, pomimo że
parlament nie dokonał stosownych zmian w prawie wyborczym i problem
zawisł w próżni na ponad trzy lata. Ostatecznie, w lipcu 2000 roku,
Zgromadzenie Państwowe znowelizowało art. 80 Konstytucji, przyjmując
rozwiązanie pozornie kompromisowe, mianowicie, wprowadzając do systemu
proporcjonalnego 4% klauzulę zaporową i zastępując zasadę głosowania na
listę głosowaniem bezpośrednio na kandydatów. Rozwiązanie to nie
zadowoliło zwolenników reformy, tym bardziej że w kolejnych wyborach do
Zgromadzenia, paradoksalnie, mimo progu zaporowego liczba ugrupowań
parlamentarnych jeszcze się zwiększyła. Nowelizacja prawa wyborczego nie
zakończyła dyskusji nad głęboką reformą systemu i problem ten w Słowenii
nadal pozostaje otwarty.
VI. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH
Zgodnie z zasadą podziału władz, Konstytucja Słowenii przyjmuje
parlamentarny system rządów, choć podobnie jak w polskim przypadku jest w
tym zakresie eklektyczna - obok konstrukcji determinujących silną pozycję
parlamentu i rządu przewiduje rozwiązania typowe dla systemu
prezydenckiego lub półprezydenckie-
Sławomir Patyra
go, jak np. powszechne wybory głowy państwa czy możliwość wydawania
przezeń aktów o mówcy ustawy. Organami władzy ustawodawczej są
Zgromadzenie Państwowe i Rada Państwowa, władza wykonawcza należy do
prezydenta i rządu, zaś władzę sądowniczą sprawuje Sąd Konstytucyjny i
niezawisłe sądy.
Ustrój i funkcjonowanie organów państwowych reguluje rozdział IV
Konstytucji (art. 80-131), podzielony na dziewięć tzw. podsekcji.
Charakterystyczne jest umiejscowienie poza tym rozdziałem postanowień
dotyczących Sądu Konstytucyjnego. Problematykę tę ustrojodawca uregulował
oddzielnie, w rozdziale VIII ustawy zasadniczej.
1. ZGROMADZENIE PAŃSTWOWE (DRZAVNI ZBÓR)
W skład tej izby parlamentu wchodzi 90 posłów, wybieranych w wyborach
powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i w głosowaniu
tajnym. Jak już zostało wcześniej wspomniane, po jednym mandacie
Konstytucja zapewnia przedstawicielom autochtonicznych wspólnot
narodowych: włoskiej i węgierskiej.
Zgodnie z art. 81 ustawy zasadniczej, kadencja tego organu wynosi cztery
lata i kończy się wraz z pierwszym posiedzeniem nowej izby. Może ona ulec
przedłużeniu w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego oraz w czasie
wojny. W takiej sytuacji kadencja Zgromadzenia może się zakończyć po
sześciu miesiącach od daty zakończenia stanu wyjątkowego lub ustania
działań wojennych, chyba że samo Zgromadzenie postanowi o wcześniejszym
jej skończeniu.
Pierwsze posiedzenie Zgromadzenia Państwowego zwołuje prezydent
najpóźniej w dwudziestym dniu po wyborach. Na tym posiedzeniu posłowie
wybierają ze swego grona przewodniczącego oraz trzech jego zastępców.
Zgromadzenie Państwowe obraduje na posiedzeniach zwyczajnych, zwoływanych
przez przewodniczącego zgodnie z uprzednio ustalonym harmonogramem prac
izby, oraz na posiedzeniach nadzwyczajnych, zwoływanych na żądanie V4
posłów lub prezydenta.
Wewnętrzną organizację i tryb funkcjonowania Zgromadzenia Państwowego
określa regulamin, uchwalany większością 2/3 głosów ustawowej liczby
posłów. Konstytucyjnym warunkiem ważności podejmowanych przez izbę
decyzji jest udział w posiedzeniu co najmniej 46 posłów. Obowiązuje

zasada, iż Zgromadzenie uchwala ustawy, podejmuje uchwały i wyraża zgodę
na ratyfikację umów międzynarodowych zwykłą większością głosów.
Konstytucja Słowenii realizuje koncepcję mandatu wolnego, stanowiąc w
art. 82, iż posłowie są przedstawicielami całego ludu (narodu) i nie są
związani żadnymi instrukcjami. Funkcje i rodzaje działalności, które nie
mogą być łączone z mandatem posła, określa ustawa o deputowanych.
Posłowie korzystają z immunitetu materialnego, który wyłącza ich
odpowiedzialność karną (i tylko tę) za poglądy wypowiadane i głosy
oddawane na posiedzeniach Zgromadzenia i jego orga-
Republika Słowenii
nów wewnętrznych (np. komisji). Ponadto, członków Zgromadzenia chroni
również atrybut nietykalności oraz immunitet formalny, którego może ich
pozbawić samo Zgromadzenie. Obejmuje on wszystkie przypadki wszczęcia
przeciw posłowi postępowania karnego, z wyjątkiem sytuacji, gdy schwytany
został na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa zagrożonego karą
pozbawienia wolności powyżej lat pięciu (art. 83 Konstytucji).
Najważniejszą z funkcji Zgromadzenia Państwowego jest uchwalanie ustaw,
co izba może uczynić z inicjatywy każdego posła, rządu, Rady Państwowej,
a także grupy co najmniej 5 tysięcy obywateli. Słoweńska konstytucja nie
reguluje przebiegu postępowania ustawodawczego. Zawiera jedynie dość
enigmatyczne sformułowanie, iż Zgromadzenie Państwowe przyjmuje ustawy w
postępowaniu wielostopniowym, chyba że przepisy regulaminu Zgromadzenia
stanowią inaczej (art. 89). Ponadto, jak już wcześniej wspomniano,
Zgromadzenie Państwowe może również zarządzić referendum ustawodawcze,
którego rozstrzygnięcie ma dla parlamentu charakter wiążący.
W bardzo szerokim zakresie Zgromadzenie Państwowe realizuje funkcję
kreacyjną, powołując zarówno premiera i ministrów, jak i sędziów sądów
powszechnych, sędziów Sądu Konstytucyjnego, prezesa Banku Centralnego,
Strażnika Praw Obywatelskich czy prezesa Sądu Obrachunkowego.
Zgromadzenie Państwowe wykonuje również funkcję kontrolną wobec rządu.
Instrumenty parlamentarnej kontroli względem egzekutywy przedstawione
zostaną w dalszej części niniejszego opracowania.
Do pozostałych kompetencji Zgromadzenia należy również ogłaszanie - na
wniosek rządu - stanu wojny i stanu wyjątkowego oraz decydowanie o użyciu
sił zbrojnych (art. 92 Konstytucji), a także nadzór nad działalnością
Banku Centralnego Słowenii.
2. RADA PAŃSTWOWA (DRZAYNI SVET)
Druga izba słoweńskiego parlamentu nie pochodzi z wyborów powszechnych i
jest organem o strukturze samorządowo-korporacyjnej, przez co nawiązuje
do tradycji i rozwiązań ustrojowych parlamentu Federacji
Jugosłowiańskiej8.
W skład Rady wchodzi 40 członków, z czego 22 reprezentuje organy
samorządu terytorialnego, zaś 18 - korporacje społeczne wymienione w art.
96 Konstytucji (4 przedstawicieli pracodawców; 4 przedstawicieli
pracobiorców; 4 przedstawicieli
8 W strukturze Skupsztiny Socjalistycznej Federacyjnej Republiki
Jugosławii znajdowała się m.in. Rada Społeczno-Polityczna, skupiająca
przedstawicieli gmin oraz trzy rady o charakterze korporacyjnym: Rada
Gospodarcza, Rada do spraw Oświaty i Kultury oraz Rada do spraw
Socjalnych i Zdro-
Sławomir Patyra
rolników, rzemieślników i osób wykonujących wolne zawody; 6
przedstawicieli dziedzin pozagospodarczych).
Członkowie Rady Państwowej wybierani są na okres 5 lat, w trybie
określonym ustawą, którą uchwala Zgromadzenie Państwowe większością 2/3
ustawowej liczby posłów. Do kompetencji Zgromadzenia należy również
uchwalenie ustawy regulującej wewnętrzną organizację Rady. Ponadto Rada

posiada swój własny regulamin funkcjonowania, uchwalany większością
głosów ustawowej liczby członków.
Analogicznie do trybu obowiązującego w Zgromadzeniu, Rada Państwowa
podejmuje decyzje większością głosów, w obecności co najmniej połowy
swoich członków (art. 99 Konstytucji).
Członkowie Rady Państwowej, podobnie jak posłowie, korzystają z
immunitetu i nietykalności. Obowiązuje ich zakaz łączenia członkostwa w
Radzie z mandatem poselskim do Zgromadzenia Państwowego.
Kompetencje Rady Państwowej enumeratywnie wymienia art. 97 Konstytucji.
Rada Państwowa może:
a) wnosić projekty ustaw do Zgromadzenia Państwowego;
b) przedstawiać opinie Zgromadzeniu Państwowemu, przy czym na żądanie
Zgromadzenia jest obowiązana to uczynić;
c) żądać przeprowadzenia referendum ustawodawczego;
d) żądać przeprowadzenia dochodzenia w sprawach o znaczeniu publicznym;
e) żądać od Zgromadzenia Państwowego ponownego rozpatrzenia uchwalonej
już ustawy.
Wskazane wyżej kompetencje Rady, jak również sposób jej organizacji
sugerują, iż druga izba parlamentu to przede wszystkim organ o
charakterze konsultacyj-no-opiniodawczym wobec Zgromadzenia Państwowego,
pozbawiony uprawnień decyzyjnych zarówno w sferze ustawodawczej, jak i
kontrolnej czy kreacyjnej.
Jedyny udział Rady w procedurze legislacyjnej wyraża się w możliwości
zastosowania swoistego weta zawieszającego wobec ustawy uchwalonej przez
Zgromadzenie Państwowe. Rada Państwowa może to uczynić w ciągu 7 dni od
zakończenia drogi ustawodawczej w Zgromadzeniu. Weto może zostać
„przełamane" przez Zgromadzenie większością głosów ogólnej liczby posłów,
chyba że dotyczy ustawy, która była uchwalona większością kwalifikowaną.
Wówczas taka większość jest wymagana do odrzucenia żądania Rady. Od
pewnego czasu wśród przedstawicieli słoweńskiego establishmentu
politycznego i doktryny prawa konstytucyjnego toczy się dyskusja na temat
rzeczywistego charakteru Rady Państwowej i jej relacji ze Zgromadzeniem.
Zwolennicy uznania tego organu wyłącznie za ciało opiniodawcze postulują
nawet pozbawienie Rady prawa weta wobec ustaw. Z drugiej strony, lobby
samorządowe opowiada się za wzmocnieniem jej kompetencji i zwiększeniem
reprezentacji w niej interesów społeczności lokalnych9.
' W styczniu 1998 roku miała miejsce swoista „próba sił" pomiędzy obiema
izbami parlamentu -
Republika Słowenii
3. PREZYDENT REPUBLIKI
Pozycja ustrojowa prezydenta wpisuje się w parlamentarno-gabinetowy model
rządów, przyjęty przez słoweńską konstytucję.
Prezydent jest głową państwa, a zatem w kategoriach protokolarnych
zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii urzędników państwowych. Podobnie
jak polski prezydent, jest wybierany w głosowaniu powszechnym na
pięcioletnią kadencję, z możliwością jednokrotnej reelekcji i podobnie
jak ma to miejsce w wypadku polskiej konstytucji, sposób jego wyboru nie
idzie w parze z przyznanymi mu kompetencjami ustrojowymi, które
zasadniczo ograniczają się do reprezentowania państwa i zwierzchnictwa
nad Siłami Zbrojnymi.
Prezydent Republiki obejmuje swój urząd po złożeniu przysięgi przed
Zgromadzeniem Państwowym. Art. 105 Konstytucji stanowi, że urzędu tego
nie można łączyć z piastowaniem innej funkcji publicznej oraz z
wykonywaniem pracy zawodowej. Prezydent nie korzysta z immunitetu, ale w
poglądach przedstawicieli doktryny pojawia się pogląd, by go w taki
atrybut wyposażyć.
Funkcjom ustrojowym Prezydenta Słowenii poświęcony jest art. 102
Konstytucji. Zgodnie z jego treścią, Prezydent Republiki reprezentuje

Republikę Słowenii i jest najwyższym dowódcą Sił Zbrojnych. Funkcję
reprezentacyjną realizuje on zarówno w aspekcie prawnomiędzynarodowym,
jak również w stosunkach wewnętrznych. Jako przedstawiciel państwa na
zewnątrz prezydent wykonuje obowiązki w zakresie czynnej i biernej
legacji, ratyfikuje, za zgodą Zgromadzenia Państwowego, umowy
międzynarodowe, przy czym w toku procedury ratyfikacyjnej może
zainicjować kontrolę zgodności umowy z ustawą zasadniczą, kierując
stosowny wniosek do Sądu Konstytucyjnego. W zakresie kompetencji głowy
państwa znajduje się również tworzenie i znoszenie słoweńskich placówek
dyplomatycznych za granicą oraz czynności o charakterze standardowym,
takie jak odbywanie dyplomatycznych podróży zagranicznych czy
przyjmowanie wizytujących Słowenię pełnomocnych przedstawicieli innych
państw.
Szczególnie istotną sprawą dla tak młodego państwa, jakim jest Słowenia,
wydaje się być reprezentacyjna funkcja prezydenta w stosunkach
wewnętrznych. Głowa państwa przede wszystkim symbolizuje jedność i
suwerenność narodu słoweńskiego. Funkcję te realizuje poprzez publiczne
wystąpienia i orędzia do narodu, a także klasyczne uprawnienia głowy
państwa - nadawanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz
stosowanie prawa łaski.
Zakres kompetencji prezydenta jako najwyższego dowódcy Sił Zbrojnych
określa ustawa o obronie, uchwalana przez Zgromadzenie Państwowe. Ustawa
ta m. in. zobowiązuje ministra obrony do informowania prezydenta o
zagadnieniach i prob-
wówczas to, w krótkim czasie, Rada „zawetowała" dwie ustawy i dwukrotnie
jej stanowisko zostało odrzucone przez Zgromadzenie.
Sławomir Patyra
lemach związanych z obronnością i bezpieczeństwem kraju.
Nierozstrzygnięta pozostaje natomiast kwestia relacji pomiędzy głową
państwa a Radą Bezpieczeństwa Narodowego, która określana jest w ustawie
o rządzie jako organ konsultacyjny rządu w kwestii obrony, systemu
bezpieczeństwa i innych kwestii bezpieczeństwa narodowego10.
Kompetencje prezydenta w odniesieniu do Zgromadzenia Państwowego obejmują
zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszego posiedzenia, żądanie zwołania
posiedzenia nadzwyczajnego. Najistotniejszym, w kontekście systemu
rządów, uprawnieniem słoweńskiej głowy państwa jest możliwość rozwiązania
Zgromadzenia Państwowego, którą Konstytucja Słowenii - podobnie jak
polska ustawa zasadnicza - ogranicza do dwóch przypadków. W odróżnieniu
od polskiej regulacji, w słoweńskiej ustawie zasadniczej oba te przypadki
mają charakter obligatoryjny.
Prezydent ma obowiązek rozwiązać parlament wówczas, gdy ten nie powoła
rządu zwykłą większością głosów, w trzecim wariancie procedury
konstruowania gabinetu, określonym w art. 111 Konstytucji, jak również
wówczas, gdy Zgromadzenie nie poprze wniosku premiera o wotum zaufania i
w ciągu 30 dni od jego odrzucenia nie wybierze nowego szefa rządu (art.
117 Konstytucji).
W procesie legislacyjnym udział prezydenta ogranicza się wyłącznie do
promul-gacji ustawy. Prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej, nie
ma też możliwości odmowy podpisania ustawy. W sytuacji, gdy Zgromadzenie
Państwowe nie może się zebrać na posiedzenie, prezydent „w zastępstwie"
decyduje o stanie wojny i stanie wyjątkowym, a także o użyciu Sił
Zbrojnych. W tym czasie, na wniosek rządu, może wydawać dekrety z mocą
ustawy, wymagające - podobnie jak wymienione wyżej decyzje -
zatwierdzenia przez Zgromadzenie na najbliższym posiedzeniu. Głowa
państwa słoweńskiego pozbawiona jest istotnej kompetencji o charakterze
politycznego arbitrażu, mianowicie możliwości zarządzenia referendum
ustawodawczego.

Argumentem świadczącym o zdecydowanie słabej pozycji prezydenta w
stosunkach z parlamentem jest również fakt, iż na żądanie Zgromadzenia ma
on obowiązek wyrażenia opinii w określonej sprawie (art. 107
Konstytucji). Prezydent może również przedstawić swoją opinię
Zgromadzeniu z własnej inicjatywy11.
Podobnie jak w innych państwach przyjmujących parlamentarny system
rządów, w Słowenii głowa państwa nie ponosi politycznej odpowiedzialności
przed parlamentem. W tym względzie ewenementem jest, iż słoweńska ustawa
zasadni-
Republika Słowenii
10 Wśród polityków i przedstawicieli doktryny toczą się dyskusje, czy
Rada Bezpieczeństwa Narodowego jest również organem konsultacyjnym
prezydenta, czy też wyłącznie obsługuje rząd.
11 W dotychczasowej praktyce prezydent dwukrotnie był obligowany przez
Zgromadzenie do przedstawienia opinii (1993 i 1994). Dwukrotnie również,
w 1997 roku, przedstawiał stanowisko z własnej inicjatywy: raz w sprawie
traktatu stowarzyszeniowego z Unią Europejską, drugi raz - w sprawie
projektu ustawy lustracyjnej.
cza nie zna instytucji kontrasygnaty aktów urzędowych głowy państwa, co
zdaje się potęgować wspomniany wyżej eklektyzm konstytucyjny. Odpowiada
natomiast w trybie impeachment przed Sądem Konstytucyjnym, który uznając
prezydenta winnym naruszenia konstytucji lub ciężkiego naruszenia ustawy,
może większością 2/3 głosów wszystkich sędziów złożyć go z urzędu. W stan
oskarżenia stawia prezydenta Zgromadzenie Państwowe (art. 109
Konstytucji).
Uprawnienia głowy państwa w odniesieniu do rządu przedstawiają się bardzo
skromnie. Prezydent ma wyłączne prawo wysunięcia kandydatury na premiera
w pierwszym wariancie tworzenia rządu. Może też proponować swoich
kandydatów w wariancie drugim i trzecim. Kandydatury te prezydent może
przedstawić dopiero po dopełnieniu konstytucyjnego wymogu konsultacji z
przywódcami grup parlamentarnych. Ustawa o rządzie przewiduje, iż gabinet
ma obowiązek informowania prezydenta o istotnych zagadnieniach polityki
państwa, związanych z kompetencjami głowy państwa. Wśród przedstawicieli
słoweńskiej doktryny prawa konstytucyjnego funkcjonuje również pogląd, iż
obowiązek ten powinien obejmować wszelkie sprawy państwowe.
Kompetencje prezydenta względem władzy sądowniczej ograniczają się
wyłącznie do przedstawiania Zgromadzeniu Państwowemu kandydatur na
stanowiska sędziów sądów powszechnych i sędziów Sądu Konstytucyjnego, a
także kandydatów do Rady Sądownictwa.
W razie trwałej niezdolności do sprawowania urzędu, śmierci, rezygnacji
oraz w innych przypadkach opróżnienia urzędu prezydenta, do czasu wyboru
nowej głowy państwa wszystkie funkcje prezydenta wykonuje przewodniczący
Zgromadzenia Państwowego. Pełni on te funkcje również czasowo, gdy
prezydent jest przejściowo niezdolny do sprawowania urzędu (art. 106
ustawy zasadniczej). Warto przy tym zauważyć, iż konstytucja nie reguluje
trybu przejęcia przez przewodniczącego uprawnień głowy państwa.
Słoweńska doktryna prawa konstytucyjnego zdaje się dość specyficznie
interpretować pozycję ustrojową i rolę Prezydenta Republiki w tamtejszym
systemie ustrojowym. Analiza poglądów zarówno przedstawicieli nauki, jak
i praktyków pozwala wnioskować, iż prezydent jest postrzegany nie tyle
jako składnik systemu politycznego, ale przede wszystkim jako symbol i
gwarant narodowej i państwowej tożsamości oraz czynnik integrujący
obywateli Republiki. W tym kontekście, do jednej z najważniejszych
kompetencji głowy państwa w Słowenii zalicza się, wspomniane już wyżej,
wygłaszanie przemówień do narodu i parlamentu. Ilustracją tej tezy niech
będzie opinia, wyrażona przez prof. M. Ribarića, który charakteryzując
rolę prezydenta w systemie ustrojowym, wskazuje przede wszystkim na to,
iż „prezydent poprzez przemówienia publiczne jednoczy obywateli kraju w

ich przynależności do państwa jako zorganizowanej społeczności. Poprzez
wystąpienia publiczne, prezydent republiki promuje podstawowe wartości
cywilizacyjne - przede wszystkim szacunek dla praw człowieka i
podstawowych wolności - konsoliduje świadomość przynależności narodowej i
należenia do społeczności międzynarodo-
Sławomir Tatyra
Kepubiika Słowenii
wej, umacnia zasady demokracji, rządy prawa [...], szacunek dla
odmiennych postaw i tolerancję wśród ludzi".
Taki obraz prezydentury w słoweńskiej opinii społecznej po części mogły
wykreować wydarzenia lat 1990-1991, które doprowadziły Słowenię do
uzyskania suwerenności. Rola, jaką odegrał w tym procesie ówczesny
przewodniczący Prezydium „jugosłowiańskiej" Słowenii Milan Kućan, okazała
się kluczowa nie tylko dla jego dalszej kariery politycznej, ale zaważyła
również na późniejszym wizerunku głowy państwa. To właśnie M. Kućanowi
przypadło bowiem w udziale historyczne zadanie poprowadzenia Słowenii ku
niepodległości. Autorytet, jaki wówczas zdobył w społeczeństwie, w
połączeniu z silną osobowością przy jednoczesnej słabości oponentów
politycznych, zagwarantowały mu niekwestionowaną silną pozycję na scenie
politycznej, co z kolei zaowocowało dwukrotnym zwycięstwem w wyborach na
urząd prezydenta niepodległej Republiki Słowenii. Być może ze względu na
osobę prezydenta Kucana i historyczne konotacje, prezydent postrzegany
jest jako „swoisty mąż opatrznościowy" i moderator sceny politycznej.
Nie wydaje się zatem, by zgłaszane co pewien czas postulaty szerszego
udostępniania prezydentowi informacji na temat poczynań rządu, czy też
przeniesienia na grunt konstytucyjny niektórych ustawowych kompetencji
głowy państwa, oznaczały kwestionowanie obecnej słabej pozycji prezydenta
w konstytucji i zmierzały do przekształcenia modelu prezydentury w
kierunku zbliżonym do francuskiego czy fińskiego.
Biorąc pod uwagę ogół kompetencji prezydenta, określonych w konstytucji i
ustawach, bardziej zasadne byłoby wprowadzenie wyborów pośrednich głowy
państwa przez Zgromadzenie Państwowe.
Można jednak odnieść wrażenie, iż w słoweńskich realiach ustrojowych,
instytucja powszechnych wyborów głowy państwa nie jest postrzegana przez
pryzmat określonego modelu rządów, jako cecha zakłócająca lub utrwalająca
ten model, traktowana jako argument w dyskusji nad zwiększeniem uprawnień
decyzyjnych i aktywności prezydenta w systemie. Zdaniem cytowanego już M.
Ribarića, bezpośrednia elekcja prezydenta służy wypełnianiu przez niego
misji mediatora i pośrednika pomiędzy licznymi ugrupowaniami, jakie
funkcjonują na słoweńskiej scenie politycznej. Scena ta, podobnie jak jej
polska odpowiedniczka, jest mocno rozdrobniona i podzielona, przy czym
podziały również - w dużej mierze - opierają się na podłożu historycznym.
W tych okolicznościach, mediacja głowy państwa może zapewnić bardziej lub
mniej trwałe, ale jednak porozumienia pomiędzy słoweńskimi partiami,
które nieskore są do zawierania kompromisów nie tylko w kwestii niuansów
ekonomicznych, ale także w sprawach elementarnych, jak np. włączenie
Słowenii do struktur Unii Europejskiej czy też NATO.
4. RZĄD (VLADA)
Rząd jest wiodącym organem egzekutywy w zakresie prowadzenia polityki
wewnętrznej i zagranicznej państwa.
Zgodnie z art. 110 Konstytucji, rząd składa się z premiera i ministrów
wybieranych przez Zgromadzenie Państwowe i ponoszących przed
Zgromadzeniem polityczną odpowiedzialność. Organizację oraz szczegółową
strukturę gabinetu ze wskazaniem liczby ministrów, w tym także tzw.
„ministrów bez teki", określa ustawa o rządzie12.
Art. 111 Konstytucji przewiduje trzy warianty wyboru premiera i
pozostałych członków gabinetu. W wariancie pierwszym prezydent, po
konsultacjach z przywódcami grup parlamentarnych, przedstawia

Zgromadzeniu Państwowemu kandydata na premiera, którego następnie
Zgromadzenie wybiera w głosowaniu tajnym większością głosów ustawowej
liczby posłów. Kandydat musi zatem otrzymać przynajmniej 46 głosów13.
Jeśli kandydat ten nie otrzyma wymaganej większości głosów, wówczas
prezydent może - w ciągu 14 dni - przedstawić ponownie tego samego lub
innego kandydata. W tym wariancie, kandydata na premiera może również
wysunąć grupa co najmniej 10 posłów. Nad każdą ze zgłoszonych kandydatur
przeprowadza się oddzielne głosowanie, z tym że propozycja prezydenta
głosowana jest w pierwszej kolejności. Jeśli żaden z kandydatów nie
otrzyma poparcia większości ustawowej liczby posłów, wówczas prezydent
rozwiązuje Zgromadzenie Państwowe i zarządza nowe wybory, chyba że
Zgromadzenie w ciągu 48 godzin podejmie większością głosów uchwałę o
przeprowadzeniu nowych wyborów premiera. W tym wariancie, Zgromadzenie w
pierwszej kolejności podejmuje próbę wyboru premiera spośród kandydatów,
którzy rywalizowali o to stanowisko w poprzednim głosowaniu - ich
kandydatury poddawane są pod głosowanie w określonym porządku, począwszy
od tej, która otrzymała uprzednio największe poparcie.
Fiasko tych głosowań nie przesądza ostatecznie o rozwiązaniu parlamentu,
albowiem konstytucja przewiduje jeszcze jedną próbę. Jeśli żaden z
dotychczasowych kandydatów nie został wybrany, głosowaniu mogą być
poddane nowe kandydatury. Analogicznie jak w drugim wariancie, jedną
kandydaturę zgłasza prezydent (ta jest poddawana pod głosowanie jako
pierwsza), pozostałe zaś - grupy parlamentarne. Jeśli i tym razem nie uda
się wybrać premiera zwykłą większością głosów, wówczas prezydent
bezwzględnie rozwiązuje Zgromadzenie Państwowe i zarządza nowe wybory
parlamentarne. Po wyborze premiera Zgromadzenie, w oddzielnym głosowaniu,
powołuje zaproponowanych przez niego ministrów, którzy uprzednio muszą
zaprezentować się na posiedzeniach właściwych komisji parlamentarnych.
12 17 listopada 2000 roku parlament znowelizował tę ustawę, redukując
liczbę ministrów resortowych z 17 do H i dopuszczając możliwość powołania
2 ministrów „bez teki".
13 Taką minimalną większością głosów wybrany został w 1996 roku kandydat
zgłoszony przez prezydenta - Janez Drnovsek oraz w 2000 roku kandydat
grupy posłów - Andfej Bajuk.
Sławomir Tatyra
Republika Słowenii
Kierowniczą pozycję premiera w fonie rządu określa art. 114 Konstytucji,
stanowiąc, iż zapewnia on jednolitość politycznego i administracyjnego
ukierunkowania prac rządu oraz koordynuje działalność ministrów.
Uzupełnienie tej regulacji stanowi art. 14 ustawy o rządzie, zgodnie z
którym premier kieruje rządem, kontroluje i koordynuje pracę ministrów,
wydając im w tym zakresie stosowne polecenia.
Rząd jest głównym ośrodkiem prowadzącym politykę państwa. Mimo tego, iż
słoweńska konstytucja nie zna instytucji kontrasygnaty aktów urzędowych
głowy państwa, wszystkie polityczne poczynania prezydenta poprzedzone są
konsultacjami i opiniami gabinetu, premiera lub poszczególnych ministrów.
Rząd uczestniczy w procesie legislacyjnym poprzez wykonywanie inicjatywy
ustawodawczej, nie posiada natomiast prawa do wydawania aktów o mocy
ustawy.
Zgodnie z kanonem systemu rządów parlamentarnych, gabinet ponosi
polityczną odpowiedzialność przed parlamentem, a konkretnie przed
Zgromadzeniem Państwowym. Realizacji tej odpowiedzialności służą przede
wszystkim instytucje wotum zaufania i wotum nieufności.
Premier może przedłożyć Zgromadzeniu wniosek o wotum zaufania, który,
wzorem niemieckiej ustawy zasadniczej z 1949 roku może być połączony z
głosowaniem nad projektem określonej ustawy lub z inną kwestią (art. 117
Konstytucji). Wniosek ten może być poddany głosowaniu nie wcześniej niż
po upływie 48 godzin od jego zgłoszenia. Jeśli za wnioskiem opowie się

mniej niż połowa ogólnej liczby posłów, Zgromadzenie musi w ciągu 30 dni
wybrać nowego premiera bądź w ponownym głosowaniu wyrazić wotum zaufania
dotychczasowemu premierowi, pod groźbą rozwiązania parlamentu przez
prezydenta14.
Zgromadzenie Państwowe może - na wniosek co najmniej 10 posłów - dokonać
wyboru nowego premiera, co uznaje się za wyrażenie wotum nieufności
dotychczasowemu rządowi. Ta klasyczna już wręcz struktura tzw.
konstruktywnego wotum nieufności, w wersji słoweńskiej przyjmuje dość
oryginalną postać, a to za sprawą zróżnicowania liczby głosów wymaganej
do uchwalenia wniosku. Jeśli wotum nieufności dotyczyć ma rządu,
wybranego w pierwszym lub drugim wariancie, a zatem większością ustawowej
liczby posłów, wówczas uchwalenie wniosku o wotum nieufności wymaga
takiej samej większości. W sytuacji, gdy wotum nieufności odnosi się do
rządu wybranego w trzecim wariancie, wówczas dla jego uchwalenia wymagana
jest zaledwie zwykła większość głosów, taka jak przy wyborze premiera w
tym wariancie.
Pomiędzy zgłoszeniem wniosku a głosowaniem musi upłynąć co najmniej 48
godzin, chyba że Zgromadzenie większością 2/3 głosów ustawowej liczby
posłów
M Dymisja gabinetu z powodu odrzucenia wniosku o wotum zaufania miała
miejsce w kwietniu 2000 roku. Wówczas, po odrzuceniu przez postów wniosku
premiera Drnov5eka, prezydent Milan Kućan rozwiązał Zgromadzenie i
zarządził przyspieszone wybory parlamentarne.
postanowi inaczej. Okres karencji dla wniosku nie ma również zastosowania
wówczas, gdy kraj znajduje się w stanie wojny lub trwa w nim stan
wyjątkowy.
Konstytucja Słowenii przewiduje również możliwość odwołania rządu lub
poszczególnych ministrów na skutek zgłoszenia w izbie interpelacji,
dotyczącej pracy gabinetu lub jego członków. W następstwie dyskusji nad
interpelacją posłowie mogą większością głosów ustawowej liczby posłów
wyrazić rządowi lub ministrowi wotum nieufności, powodując tym samym ich
odwołanie (art. 118)15.
Premier i ministrowie ponoszą także odpowiedzialność konstytucyjną w
trybie i na zasadach analogicznych jak Prezydent Republiki.
V. SĄDY
Władzę sądowniczą w Republice Słowenii sprawują niezawisłe sądy
powszechne i Sąd Najwyższy. Ich organizację i właściwość określa ustawa.
Konstytucja zakazuje tworzenia sądów szczególnych, z wyjątkiem sądów
wojskowych, które mogą istnieć wyłącznie w czasie wojny (art. 126).
Szczególną pozycję w strukturze sądownictwa zajmuje Sąd Najwyższy, który
ustawa zasadnicza określa mianem najwyższego organu sądowego w państwie.
Do konstytucyjnych kompetencji tego organu należy rozpatrywanie
zwyczajnych i nadzwyczajnych środków odwoławczych. Pozostałe zadania Sądu
Najwyższego określa ustawa.
Zasadę niezawisłości sędziowskiej formułuje art. 125 Konstytucji,
stanowiąc, iż sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i wiążą
ich tylko konstytucja i ustawy. Wśród konstytucyjnych gwarancji
niezawisłości sędziowskiej należy wymienić immunitet sędziowski i
nietykalność (art. 134), zasadę niepołączalności urzędu sędziego z
jakąkolwiek funkcją w organach państwowych, w organach administracji
lokalnej i w organach partii politycznych, a także z innymi funkcjami i
zajęciami określonymi w ustawie (art. 133), nieusuwalność sędziego poza
przypadkami wyraźnie wymienionymi w ustawie (art. 132) oraz zasadę
stałości urzędu sędziowskiego (art. 129).
Instytucjonalną gwarancję niezawisłości stanowi Rada Sądownictwa złożona
z jedenastu członków, z których pięciu wybiera Zgromadzenie Państwowe na
wniosek prezydenta spośród uniwersyteckich profesorów prawa, adwokatów i

innych niż sędziowie przedstawicieli zawodów prawniczych, zaś wyboru
pozostałych dokonują spośród siebie sędziowie.
15 Mechanizm ten został już kilkakrotnie skutecznie zastosowany - m.in.
wobec ministra spraw zagranicznych Zorana Thalera (maj 1996) czy ministra
spraw wewnętrznych Mirko Bandelja (luty 1999).
i.
"STawbmir Taryfa"
Republika Słowenii
i j
Sędziowie są wybierani i usuwani z urzędu przez Zgromadzenie Państwowe.
Granice wieku i inne przesłanki wyboru sędziego określa ustawa. Przejawem
zależności sędziów od władzy ustawodawczej jest również fakt, iż to
Zgromadzenie Państwowe może pozbawić sędziego immunitetu, wyrażając zgodę
na wszczęcie przeciwko niemu postępowania karnego.
Wniosek o usunięcie sędziego z urzędu przedstawia Zgromadzeniu Rada
Sądownictwa. Podstawą do podjęcia przez Zgromadzenie Państwowe uchwały o
usunięciu sędziego z urzędu może być również prawomocne orzeczenie
sądowe, stwierdzające umyślne nadużycie władzy sędziowskiej (art. 132
Konstytucji).
6. SĄD KONSTYTUCYJNY
Tradycje sądownictwa konstytucyjnego w Słowenii sięgają pierwszej połowy
lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to w 1964 roku - na podstawie
nowelizacji konstytucji Socjalistycznej Republiki Słowenii - rozpoczął
działalność niezależny od struktur Federacji, republikański Sąd
Konstytucyjny, sprawujący kontrolę legalności i konstytucyjności prawa.
Przez blisko 50 lat istnienia instytucja ta zyskała ogromne znaczenie w
systemie organów państwowych i jest dzisiaj postrzegana jako najwyższy
autorytet władzy sądowniczej, stojący na straży konstytucyjności i
legalności prawa, a także podstawowy gwarant przestrzegania praw
człowieka i podstawowych wolności (art. l par. l ustawy o Sądzie
Konstytucyjnym).
Zgodnie z art. 163 ustawy zasadniczej Sąd Konstytucyjny składa się z
dziewięciu sędziów, wybieranych spośród zawodowych prawników przez
Zgromadzenie Państwowe na wniosek prezydenta. Na czele tego organu stoi
przewodniczący Sądu, którego na trzyletnią kadencję wybierają sędziowie
spośród swego składu (art. 163 Konstytucji).
Sędziowie Sądu Konstytucyjnego wybierani są na okres dziewięciu lat, przy
czym ponowny wybór tej samej osoby jest niedopuszczalny.
Chociaż ustawa zasadnicza nie przyznaje im ezpressis verbis atrybutu
niezawisłości, to jednak formułuje szereg gwarancji mających zapewnić
sędziom Sądu Konstytucyjnego swobodę w podejmowaniu decyzji. Gwarancje te
są analogiczne jak w przypadku sędziów sądów powszechnych i obejmują
immunitet oraz nietykalność, zakaz łączenia urzędu z funkcjami
publicznymi i partyjnymi oraz nieusuwalność poza przypadkami określonymi
w art. 164 Konstytucji.
Kognicja Sądu Konstytucyjnego została uregulowana bardzo szeroko. Zgodnie
z art. 160 ustawy zasadniczej, Sąd Konstytucyjny orzeka w sprawach:
a) zgodności ustaw z konstytucją;
b) zgodności ustaw i innych aktów normatywnych z ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi i powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego;
c) zgodności aktów normatywnych niższego rzędu niż ustawa z konstytucją i
ustawami;
d) zgodności aktów normatywnych organów samorządu terytorialnego z
konstytucją i ustawami;
e) zgodności aktów o charakterze ogólnym, wydanych w celu wykonywania
władzy publicznej, z konstytucją, ustawami i aktami normatywnymi niższego
rzędu niż ustawa;

f) skarg konstytucyjnych dotyczących naruszenia aktami indywidualnymi
praw człowieka i podstawowych wolności;
g) sporów kompetencyjnych pomiędzy organami państwa a organami samorządu
terytorialnego oraz pomiędzy organami samorządu terytorialnego;
h) sporów kompetencyjnych pomiędzy sądami i innymi organami państwa;
i) sporów kompetencyjnych pomiędzy Zgromadzeniem Państwowym, prezydentem
i rządem;
j) sprzeczności z konstytucją działalności partii politycznych;
k) w innych sprawach, powierzonych mu na mocy konstytucji lub ustaw.
Ponadto w toku postępowania ratyfikacyjnego - na wniosek prezydenta - Sąd
Konstytucyjny wyraża opinię o zgodności z konstytucją umowy
międzynarodowej, której to postępowanie dotyczy.
Na podstawie art. 156 Konstytucji, Sąd Konstytucyjny udziela również
odpowiedzi na pytania prawne kierowane doń przez sądy, a dotyczące
zgodności z konstytucją przepisów ustawy, mających stanowić podstawę
prawną orzeczenia.
Zasadniczą formą kontroli, dokonywanej przez Sąd Konstytucyjny, jest
kontrola represyjna. Jedynym przejawem kontroli prewencyjnej jest badanie
zgodności z konstytucją umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.
Kontrola obejmuje nie tylko treść aktów, ale również legalność procedur i
trybów, w których je uchwalono.
Wszczęcia postępowania przed Sądem Konstytucyjnym może żądać każdy, kto
wykaże, iż ma w tym interes prawny (gravamen). Ustawa o Sądzie
Konstytucyjnym szczegółowo określa podmioty legitymowane do złożenia
wniosku o wszczęcie postępowania w poszczególnych sprawach, np. skargę
konstytucyjną może wnieść każda osoba fizyczna lub prawna oraz Strażnik
Praw Obywatelskich, za zgodą osoby, w interesie której interweniuje.
Uznając ustawę za niezgodną z konstytucją, Sąd Konstytucyjny unieważnia
ją w całości ze skutkiem natychmiastowym lub w terminie określonym w
orzeczeniu. Skutkiem orzeczenia dotyczącego na przykład rozporządzenia
wydanego na podstawie ustawy niezgodnej z konstytucją, jest unieważnienie
go z mocą wsteczną (ex tunc).
Wszystkie orzeczenia Sądu Konstytucyjnego mają charakter ostateczny i
podobnie jak jego opinie wiążą wszystkie organy władzy publicznej.
W uzupełnieniu należy dodać, iż umocowanie konstytucyjne - obok wyżej
wymienionych organów - mają również: prokuratura (art. 135), adwokatura i
nota-
"248"
Sławomir Patyra
riat (art. 137), Bank Centralny (art. 152), a także niezawisły Sąd
Obrachunkowy, który jest najwyższym organem kontroli rachunków
państwowych, budżetu państwa i finansowania całej działalności
publicznej. Należy przy tym nadmienić, iż słoweńska ustawa zasadnicza nie
zna instytucji absolutorium dla rządu.
Analiza postanowień Konstytucji z 1991 roku, dotyczących struktury
najwyższych organów państwowych, a w szczególności przeprowadzony w
ustawie zasadniczej podział na organy władzy ustawodawczej, sądowniczej i
wykonawczej, przy dwuczłonowym kształcie tej ostatniej, nakazuje zaliczyć
Republikę Słowenii do grupy państw przyjmujących system, rządów
parlamentarnych, w modelu parla-mentarno-gabinetowym. Słoweńska
konstytucja zawiera też pewne elementy stanowiące o tzw. racjonalizacji
systemu parlamentarnego (np. konstruktywne wotum nieufności, silna
pozycja premiera w łonie rządu, 4-procentowa klauzula zaporowa w wyborach
do Zgromadzenia Państwowego), nawiązujące do rozwiązań
charakterystycznych dla modelu kanclerskiego, ale podobnie jak polska
ustawa zasadnicza z 1997 roku nie wprowadza ich w pełni konsekwentnie.
Jednym z czynników zakłócających „przejrzystość" systemu są powszechne
wybory głowy państwa, wyposażonej w szczątkowe elementy arbitrażu

(ograniczona do dwóch, konstytucyjnych przypadków możliwość rozwiązania
parlamentu) i pozbawionej praktycznie możliwości oddziaływania na
politykę rządu, silnie uzależnionego wobec Zgromadzenia Państwowego.
W formalnie dwuizbowej strukturze parlamentu zdecydowanie na pierwszy
plan wysuwa się Zgromadzenie Państwowe, samodzielnie wykonujące zarówno
funkcję ustawodawczą, jak i kontrolną, a także kreacyjną. Konstytucyjne
instrumenty, jakimi dysponuje Zgromadzenie, umożliwiają mu w zasadzie
pełną kontrolę nad rządem zarówno na etapie jego tworzenia, jak i
funkcjonowania, co ujawnia się zarówno w trybie wyboru premiera i
ministrów, jak również w możliwości odwołania gabinetu bez potrzeby
uciekania się do stabilizującej rządy procedury konstruktywnego wotum
nieufności. To także należy ocenić jako rozwiązanie sprzeczne z koncepcją
parlamentaryzmu zracjonalizowanego. Niespotykanie szeroki jest również
zakres uprawnień kreacyjnych Zgromadzenia Państwowego, w zasadzie
obejmujący wszystkie - z wyłączeniem prezydenta - kluczowe urzędy
państwowe.
Jedyną przeciwwagę dla nadmiernie silnej pozycji parlamentu zdaje się
stanowić Sąd Konstytucyjny, ukształtowany na wzór niemiecki organ o
szerokich kompetencjach i najdłuższej tradycji spośród wszystkich
instytucji ustrojowych, funkcjonujących współcześnie w Republice
Słowenii. Próby hamowania aspiracji parlamentu, daleko wykraczających
poza klasyczny podział władz, powodują częste konflikty na linii
Zgromadzenie Państwowe-Sąd Konstytucyjny, szczególnie w zakresie
działalności prawodawczej parlamentu, co z kolei prowadzi do prób
podważenia ustrojowej roli Sądu Konstytucyjnego nie tylko przez posłów do
Zgromadzenia, ale także niektórych przedstawicieli doktryny, lansujących
np. pogląd, iż parlament nie musi być związany decyzjami Sądu
Konstytucyjnego, jeśli uzna je za sprzeczne z konstytucją (sic!).
T
Kepublika btowenn
Ta niewątpliwa supremacja Zgromadzenia Państwowego - wynikająca nie tylko
z norm konstytucyjnych, ale potwierdzona również praktyką życia
konstytucyjnego - sprawia, iż ustrój Słowenii w rzeczywistości oscyluje
pomiędzy modelem rządów parlamentarno-gabinetowych a systemem rządów
Zgromadzenia.
Wykaz literatury podstawowej
Auersperger M. A., Electoral reform as a constitutional dikmma, East
European Constitutional Re-
view, vol. 9, no. 3, Summer 2000. Grad F., Constitutional principks and
accession to the European Union - case of Slovenia, referat na
konferencję pt. „Europę Tomorrow: Towards the Enlargement of the Union",
Mediolan 15-17
lutego 2001.
Konstytucja Republiki Słowenii, wstęp i tłumaczenie P. Winczorek,
Warszawa 1994. Kristan L, The new rok of the constitution - The Slovenian
case [w:] Ten Years of the Democratic Con-
stitutionalism in Central and Eastem Europę, red. K. Działocha, R. Mojak,
K. Wójtowicz, Lublin
2001.
Mavcić A., Constitutional review in Slovenia [w:] Ten Years of the
Democratic Constitutionalism in Central and Eastem Europę, red. K.
Działocha, R. Mojak, K. Wójtowicz, Lublin 2001. Mavcić A., Slovenian
Constitutional Remew. Its Position in the World and Its Vote in the
Transition to
a New Democratic System, Lubiana 1995. Ribarić M., Status of the
President of the Republic of Slovenia in the system of government [w:]
Ten Years

of the Democratic Constitutionalism in Central and Eastem Europę, red. K.
Działocha, R. Mojak,
K. Wójtowicz, Lublin 2001. Szymczak T., Jugosławia. Państwo federacyjne,
Łódź 1982.
r
RYSZARD MOJAK
Rozdział IX
REPUBLIKA UKRAINY
I. UWAGI OGÓLNE
Ukraina (nazwa oficjalna - Republika Ukrainy) jest nowym państwem w
Europie, powstałym w 1991 roku w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego.
Droga do niepodległości i suwerenności państwowej Ukrainy była wpisana w
bieg wydarzeń w latach 1989-1991, które spowodowały rozpad imperium
radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie.
W dniu 24 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa USRR uchwaliła Akt
Niepodległości Ukrainy. Akt proklamacji niepodległości Ukrainy został
potwierdzony przez referendum przeprowadzone l grudnia 1991 roku,
większością ponad 90% biorących udział w głosowaniu. Referendum
niepodległościowe na Ukrainie przesądziło o ostatecznym rozpadzie Związku
Radzieckiego.
Po proklamowaniu niepodległości Ukraina stała się największym, po Rosji,
państwem w Europie; jej obszar wynosi 603 700 km2. Ukraina jest państwem
wielonarodowym. Na jej terytorium zamieszkuje 50 480 000 obywateli (dane
z 1998 roku), z czego 73% stanowią Ukraińcy, 22% - Rosjanie i 5%
pozostałe narodowości, w tym: Białorusini (1%), Mołdawianie (0,9%),
Polacy (0,46%), Rumuni (0,4%), Węgrzy (0,4%), Żydzi (0,9%). Na Krymie
znaczącą grupę mieszkańców stanowią Tatarzy krymscy (280 000 - ok. 12%
mieszkańców Krymu).
Stolicą Ukrainy jest Kijów, wcześniej stolica Rusi Kijowskiej, a barwami
narodowymi Ukrainy stały się kolory niebieski i żółty, z niebieskim
kolorem u góry na fladze państwowej, nawiązujące do tradycji księstwa
halicko-wołyńskiego. Herb Ukrainy - złoty tryzub - wywodzi się z czasów
Włodzimierza Wielkiego (980-1050). Został on uznany po raz pierwszy za
herb państwa przez władze Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1918 roku.
W 1991 roku Ukraina rozpoczęła trudną drogę transformacji systemu
politycznego, społecznego i gospodarczego, budowy politycznej
stabilizacji państwa oraz umacniania swojej suwerenności państwowej.
Przekształcenia polityczno-ustrojowe na Ukrainie nie ograniczały się
jedynie do reformy państwa i mechanizmów rządzenia, lecz sprowadzały się
do gruntownej przebudowy całego systemu politycznego, ekonomicznego i
społecznego. Ukraina, podobnie jak pozostałe państwa postkomunistyczne,
przechodziła na swojej ewo-
Tiyszarc! Mojak
lucyjnej drodze przemian ustrojowych kolejne etapy w procesie
transformacyjnych przeobrażeń - od autorytaryzmu do demokracji.
Transformacja ustrojowa na Ukrainie przebiega równolegle z procesem
budowy samodzielnego państwa i tworzenia narodowej tożsamości, co
dodatkowo wzmacnia skalę trudności procesów transformacyjnych.
Bilans pierwszej dekady niepodległej i suwerennej Ukrainy jest nade
wszystko pozytywny, mimo oczywistych niedostatków demokracji. W tym
czasie udało się stworzyć Ukrainie własny system organów państwowych,
armię i policję, wprowadzono własny system monetarny. Mocno zaawansowane
są procesy ukraińskiego odrodzenia narodowego i budowy suwerenności
państwa.
Niewątpliwym sukcesem Ukrainy w reformowaniu państwa było uchwalenie
konstytucji na posiedzeniu Rady Najwyższej w dnu 28 czerwca 1996 roku,
chociaż droga prowadząca do tego nie była łatwa. Konstytucja Ukrainy

potwierdza demokratyczne przekształcenia ustrojowe i daje mocne
fundamenty pod dalszy rozwój i stabilizację polityczną państwa.
II. GENEZA UKRAIŃSKIEJ PAŃSTWOWOŚCI I JEJ DZIEJE POLITYCZNE
1. KORZENIE HISTORYCZNO-POLITYCZNE WSPÓŁCZESNEJ UKRAINY
Nazwa „Ukraina" pojawiła się po raz pierwszy w XII wieku (1187) w
Latopisie Kijowskim (kronice) dla oznaczenia ziem leżących między Bohem a
Dniestrem. W kilkadziesiąt lat później autor kroniki halicko-wołyńskiej
mianem Ukrainy objął nadbużańskie ziemie księstwa halicko-wołyńskiego. Na
mapach nazwa tych ziem - Ukraina - pojawia się znacznie później, bo
dopiero w połowie XV w. Samo słowo „Ukraina" oznaczało początkowo ziemie
kresowe, tereny pogranicza, wywodząc swoje znaczenie etymologiczne z
rosyjskiego znaczenia słowa „okraina", czyli kresy, peryferie. Nazwa
„Ukraina" jako pojęcie geograficzne znalazła się w powszechnym użyciu w
XVII w., chociaż używano jej zamiennie z inną nazwą - Mała Ruś. Miało to
miejsce zwłaszcza po ugodzie perejasławskiej w 1654 roku, w wyniku której
ziemie Ukrainy leżące po lewej stronie Dniepru weszły w skład Rosji i dla
odróżnienia od ziem państwa rosyjskiego zaczęto tereny te nazywać
„Małorosja".
Korzenie historyczne niepodległej obecnie Ukrainy sięgają czasów Rusi
Kijowskiej, pierwszego organizmu państwowego na terenach dzisiejszej
Ukrainy. Zjednoczenie plemion wschodniosłowiańskich w jednym państwie,
sięgającym od Nowogrodu na północy do Perejasławia na południu, dokonało
się w IX w. za panowania księcia Włodzimierza Wielkiego. W 988 roku
książę ten przyjął chrześcijaństwo w obrządku bizantyjskim i
przeprowadził przymusową chrystianizację Rusi. Akt ten przyczynił się do
upowszechnienia pisma - cyrylicy oraz umocnił politycz-
Republika Ukrainy
ne i kulturalne związki z państwami bizantyjskiego kręgu cywilizacyjnego.
Ruś Kijowska przeżywała za rządów Włodzimierza Wielkiego okres rozkwitu i
wszechstronnego rozwoju, lecz w niecałe 100 lat później uległa rozbiciu
dzielnicowemu. Na jej gruzach powstało wiele drobnych księstw, z których
największe znaczenie polityczne odgrywało powstałe w XVI w. Księstwo
Wołyńsko-Halickie.
Po śmierci Włodzimierza Wielkiego Ruś Kijowska i późniejsze małe księstwa
stały się terenem ekspansji Litwy, Polski i Węgier. W XIV w. znaczna
część ziem tworzących obszar dzisiejszej Ukrainy znalazła się pod
panowaniem litewsko-pol-skim, co oznaczało zakończenie pierwszej fazy w
historii ukraińskiej państwowości.
Na wiele stuleci, aż do 1991 roku (nie licząc epizodu niepodległościowego
Ukrainy z lat 1917-1918) w ukraińską historię wpisana była utrata
struktur państwowych i uzależnienie ziem współczesnej Ukrainy od
sąsiadów. Ziemie te stały się częściami kilku państw (Wielkiego Księstwa
Litewskiego, Księstwa Polskiego, a później Rzeczypospolitej Obojga
Narodów i odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej /l 920-1939/, Rosji i
Związku Radzieckiego, Cesarstwa Austro-Węgierskiego i Cesarstwa
Tureckiego). Sytuacja polityczna Ukrainy, ściślej ujmując ziem tworzących
dzisiejsze państwo ukraińskie, nie pozostawała bez wpływu na rozwój
kultury i języka, także swoistej wspólnoty kulturowej oraz na aspiracje
niepodległościowe mieszkańców tych ziem.
2. GENEZA ODRODZENIA NARODOWEGO I ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI PAŃSTWOWE]
UKRAINY W LATACH 1917-1919
Wybuch pierwszej wojny światowej i obalenie caratu w Rosji w 1917 roku
przez rewolucję lutową otwierały - po wielu stuleciach - nową perspektywę
dla Ukraińców, tj. odbudowę własnej państwowości. Proces odrodzenia
narodowego Ukraińców uległ pod wpływem tych wydarzeń zdynamizowaniu. W
pierwszej połowie 1917 roku nastąpił szybki rozwój ruchu narodowego na
Ukrainie. Obok dotychczasowych żądań powołania autonomii terytorialnej

ziem ukraińskich pojawiły się polityczne postulaty proklamowania
niepodległości i suwerenności państwowej.
W czasie pierwszej wojny światowej, zwłaszcza w latach 1917-1918,
powstało na Ukrainie kilka ośrodków władzy, które próbowały odbudować
państwo ukraińskie. Jednym z nich była Ukraińska Centralna Rada,
utworzona w Kijowie 17 marca 1917 roku przez partie polityczne i
stronnictwa narodowe. Rada stawiała sobie za cel reprezentowanie
narodowych interesów Ukraińców, koordynowanie działań partii i stronnictw
politycznych oraz powołanie ukraińskiego parlamentu. Przez trzynaście
miesięcy swojej działalności była ona głównym centrum ukraińskiej sceny
politycznej, wyrażającej niepodległościowe dążenia społeczeństwa
ukraińskiego. Odegrała ona też zasadnicze znaczenie w procesie tworzenia
niezależności państwowej Ukrainy. W dniu 20 XI 1917 roku Centralna Rada
wydała III Uniwersał, w którym proklamowała utworzenie niezależnego
państwa ukraińskiego - Ukrain-
Ryszard Mojak'
skiej Republiki Ludowej (Ukrajińska Narodona Respublika). Kluczowe
znaczenie dla tego aktu miały pierwsze dekrety nowej władzy bolszewickiej
w Rosji radzieckiej, a w szczególności dekret Rady Komisarzy Ludowych z
15 XI 1917 roku - Deklaracja praw narodów Rosji, w której uznano prawo
wszystkich narodów Rosji do swobodnego decydowania o własnym losie.
Centralna Rada proklamując niepodległość Ukrainy, deklarowała utrzymanie
federacyjnych związków z Rosją i wyrażała wolę stworzenia federacji
równych i wolnych narodów w ramach Republiki Rosyjskiej. Uniwersał
zapowiadał przekazanie całej ziemi w ręce chłopów i ustanawiał
ośmiogodzinny dzień pracy. Narodowości zamieszkujące Ukrainę otrzymały od
Rady obietnicę narodowej autonomii kulturowej.
Uniwersał budował koncepcję niepodległego państwa i ustrój społeczny w
duchu postulatów rewolucji socjalistycznej, a tym samym Centralna Rada w
nieco spóźnionym czasie starała się reagować na wydarzenia rewolucji
bolszewickiej w Rosji oraz radykalizm społeczny na Ukrainie.
Dalsze losy ukraińskiej niepodległości kształtowały się w procesie
przemian politycznych rewolucji ukraińskiej i w ogniu walk wojny domowej.
Wielką próbą dla Ukraińskiej Republiki Ludowej i Centralnej Rady było
powstanie bolszewickie na tych ziemiach. Po objęciu i umocnieniu władzy w
Rosji bolszewicy zaczęli opanowywać Ukrainę i podporządkowywać sobie
lokalne Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierzy. Od grudnia 1917 roku na
Ukrainie rozpoczął się faktycznie okres dwuwładzy i otwarta wojna domowa
o zdobycie władzy przez rząd bolszewików. Wydarzenia polityczne i
militarne na froncie pierwszej wojny światowej również komplikowały
sytuację polityczną Centralnej Rady. Z uwagi na pominięcie Ukrainy w
rokowaniach pokojowych Rosji z Niemcami i Austro-Węgrami w Brześciu
litewskim na przełomie lat 1917 i 1918 ratunkiem dla Centralnej Rady była
jedynie pomoc zewnętrzna, o którą Rada wystąpiła do Niemiec. Centralna
Rada podpisała w Kijowie 8 lutego 1918 roku traktat pokojowy z Niemcami i
Austro-Węgrami, który gwarantował jej pomoc wojskową i uznanie polityczne
Ukraińskiej Republiki Ludowej w zamian za pokaźną kontrybucję żywności na
rzecz państw centralnych.
Podpisanie separatystycznego traktatu pokojowego z Niemcami i Austro-
Węgrami uwarunkowane zostało całkowitym oddzieleniem się Ukrainy od
Rosji. Wykonując powyższe wskazanie traktatu, Centralna Rada ogłosiła 22
I 1918 roku swój ostatni, IV Uniwersał, w którym Ukraińska Republika
Ludowa została proklamowana niepodległym i suwerennym państwem. Pierwszym
premierem został wybrany Wołodymyr Wynnyczenko.
W końcowym okresie swojej działalności Centralna Rada przyjęła kilka
istotnych decyzji: wprowadzono nowy podział administracyjny państwa i
uchwalono godło państwowe Ukrainy - trójząb (tryzub) z czasów panowania
księcia Włodzimierza Wielkiego. W dniu 29 IV 1918 roku Centralna Rada

odbyła ostatnie posiedzenie, na którym uchwalono „Statut dotyczący
ustroju państwowego, praw i swobód Ukraińskiej Republiki Ludowej", uznany
powszechnie w dziejach polity-
Republika Ukrainy
cznych Ukrainy za jej pierwszą konstytucję. Rada także wybrała Mychajłę
Hrusze-wskiego na stanowisko prezydenta. Tego samego dnia Ukraińska
Centralna Rada została obalona przez wojska niemieckie. Na Ukrainie
rozpoczął się nowy okres, trwający ponad pół roku, rządów Hetmanatu.
Wybrany 24 IV 1918 roku w Kijowie przez Zjazd Włościański gen. Pawlo
Skoropadski, „hetman" Ukrainy, ogłosił wkrótce utworzenie nowego państwa
ukraińskiego (Ukraińska Dzierżawa) i proklamował się jego jednowładcą.
Po upadku rządów Hetmanatu gen. P. Skoropadskiego 14 XII 1918 roku władzę
na Ukrainie na krótko przejął organ władzy powstańczej - Dyrektoriat
(Dyre-ktorij Ukrajińskoj Narodnoj Respubliki). Dyrektoriat w tym samym
dniu ogłosił przywrócenie Ukraińskiej Republiki Ludowej i powołał nowy
rząd - Radę Ministrów Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Kolejna ofensywa militarna Rosji Radzieckiej w grudniu 1918 i styczniu
1919 roku doprowadziła do opanowania Ukrainy, a 6 I 1919 roku Tymczasowy
Rząd Robotniczo-Chłopski Ukrainy ogłosił w Charkowie powstanie nowego
państwa ukraińskiego. Odtąd, na okres 70 lat państwo ukraińskie przyjęło
nazwę Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Wydarzenia na
froncie wojny domowej od wiosny 1919 roku zapowiadały dramatyczny koniec
funkcjonowania młodej Republiki.
Upadek Ukraińskiej Republiki Ludowej został definitywnie przesądzony w
drugiej połowie 1919 roku. Niepodległość Ukrainy lat 1917-1918 okazała
się być jedynie krótkim epizodem w długiej historii jej dziejów
politycznych.
3. DROGA UKRAINY DO NIEPODLEGŁOŚCI PAŃSTWOWEJ I ODRODZENIA NARODOWEGO W
1991 ROKU
Ukraina stała się na okres blisko siedemdziesięciu lat częścią składową
ponadnarodowego państwa federacyjnego - Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich.
Podstawy ustroju Ukrainy, po utrwaleniu władzy bolszewików, określała
pierwsza Konstytucja Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej,
uchwalona 10 marca 1919 roku na III Ogólnoukraińskim Zjeździe Rad.
Konstytucja ta recy-powała wprowadzony w 1918 roku w pierwszej
Konstytucji Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej
system sprawowania władzy, oparty na systemie rad i zasadzie jednolitości
władzy. Konstytucja Ukrainy z 1919 roku stwierdzała, że Ukraina jest
suwerennym państwem, a Centralny Komitet Wykonawczy USRR (odpowiednik
rządu) miał prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej, decydowania
o wojnie i pokoju. Ukraina miała własne barwy flagi narodowej (nie
historyczne żółto-niebieskie, ale koloru czerwonego) i godło.
W dniu 13 grudnia 1922 roku na VII Ogólnoukraińskim Zjeździe Rad
uchwalono Deklarację o utworzeniu ZSRR, a 30 grudnia 1922 roku na I
Ogólnozwiązkowym Zjeździe Rad, w którym uczestniczyła także delegacja
ukraińska, przyjęto Układ
Ryszard Mojak
o utworzeniu ZSRR. Akty kreujące federacyjne państwo - Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich - stały się częścią pierwszej
Konstytucji ZSRR z 1924 roku.
Na mocy art. 5 Konstytucji ZSRR z 1924 roku, poszczególne republiki miały
ustanawiać własne konstytucje. Od 1924 roku na Ukrainie, podobnie jak w
innych republikach, obowiązywały dwie konstytucje - związkowa i
republikańska. Konstytucja republikańska wprowadzała formalny podział
kompetencji pomiędzy władze federacji i republiki. Historię polityczną
Ukrainy socjalistycznej formalnie wyznaczały kolejne konstytucje

Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z lat 1925, 1937 i 1978
- jako odwzorowanie Konstytucji ZSRR z lat 1924, 1936 i 1977.
Proces głębszych przemian socjalistycznej rzeczywistości polityczno-
ustrojowej na Ukrainie rozpoczął się w połowie lat osiemdziesiątych XX
wieku. Wybuch ukraińskiej wolności w 1991 roku poprzedzał rozwój ruchu
obywatelskiego, połączony z rozwojem procesu odrodzenia narodowych
aspiracji Ukraińców, nabierający dynamiki na przełomie lat
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Zdaniem ukraińskich politologów i
historyków ustroju, w tym procesie zmian społeczeństwa ukraińskiego
zostały odrobione długoletnie zaległości, które pozwoliły na
ukształtowanie się historycznych i politycznych uwarunkowań secesji
Ukrainy od ZSRR.
Początki kształtowania się ruchów obywatelskich na Ukrainie sięgają lat
siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to zaczęły się formować
zalążki ruchu dy-sydenckiego.
Zasadniczo ruch ten ukierunkowany był na ochronę praw człowieka. Po fali
aresztowań i procesów politycznych działaczy dysydenckich w latach 1972-
1973, ruch opozycyjny wyraźnie zradykalizował się programowo. Wiosną 1974
roku w piśmie „Ukrajinśki Wisnyk" działacze opozycji ogłosili, iż odtąd
pismo to staje się „rzecznikiem narodowej opozycji, zmuszonej przejść do
podziemia, a oddanej idei obalenia reżimu radzieckiego i zbudowania
niezależnego oraz demokratycznego państwa ukraińskiego".
Nowym bodźcem do aktywizacji ruchu dysydenckiego były zmiany w sytuacji
międzynarodowej, związane z nową polityką pokojowego współistnienia,
której formalne ramy określał Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie, podpisany w 1975 roku w Helsinkach. W Związku
Radzieckim została ogłoszona - w związku z procesem porozumienia
helsińskiego - nowa polityka odprężenia (detente). Ustalenia Aktu
Końcowego KBWE nakładały na państwa -sygnatariuszy tego porozumienia
obowiązek przestrzegania podstawowych praw człowieka. Wykonanie zaś
porozumień helsińskich wiązało się z utworzeniem organów kontroli
przestrzegania tych praw w polityce wewnętrznej każdego z państw
- sygnatariuszy aktu.
Porozumienia helsińskie stworzyły warunki do działalności ruchu
opozycyjnego
- obywatelskiej kontroli przestrzegania tych umów. Sytuację tę
wykorzystano na Ukrainie, gdzie 9 listopada 1976 roku, z inicjatywy
Mykoła Rudenko, grupa 11
Republika Ukrainy
L J l
działaczy opozycyjnych zawiązała w Kijowie Ukraińską Grupę na rzecz
Wprowadzenia Postanowień Helsińskich (Ukrajinśka Helsinśka Hrupa - UHH).
Powołanie Ukraińskiej Grupy Helsińskiej oznaczało, że ruch opozycyjny na
Ukrainie wszedł w stadium dojrzałej działalności, charakteryzującej się
ukształtowaną strukturą organizacyjną i jasno określonym programem
politycznym. W tym czasie kształtowała się ideologia ukraińskiego ruchu
opozycyjnego, której charakterystyczną cechą było łączenie walki z
uciskiem narodowym oraz walki o demokratyczne prawa człowieka.
Zasadniczo właściwe warunki do rozwoju ruchu obywatelskiego i przeobrażeń
politycznych na Ukrainie stworzyły zmiany w polityce Związku
Radzieckiego, związane z „nową polityką pierestrojki i głosnosti"
Michaiła Gorbaczowa, Sekretarza Generalnego Komitetu Centralnego
Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (od marca 1985 roku).
Fundamentalne znaczenie dla Ukrainy, a także pozostałych państw bloku
moskiewskiego, miało odrzucenie w nowej polityce M. Gorbaczowa
breżniewowskiej doktryny „o ograniczonej suwerenności krajów
socjalistycznych", co otworzyło politycznie drogę do obalenia rządów
komunistycznych w tych państwach.

Na Ukrainie wystąpił jeszcze jeden czynnik, który niewątpliwie
zdynamizował proces zmian politycznych. Była nim awaria techniczna w
elektrowni atomowej w Czarnobylu. Wydarzenia w Czamobylu zrodziły na
Ukrainie niepamiętną od czasów rewolucji narodowej lat 1917-1919 falę
aktywności społecznej, a w jej następstwie masowe ruchy społeczne.
Powstający ruch obywatelski występował początkowo pod hasłami
ekologicznymi i wprowadzania oddolnej kontroli władzy w działaniu na
rzecz bezpieczeństwa ekologicznego, a zwłaszcza ochrony zdrowia
społeczeństwa przed skutkami skażenia radioaktywnego.
Wkrótce działania ruchów obywatelskich rozszerzono na płaszczyznę języka,
oświaty i kultury narodowej. Przełomową datą jest tu 1987 rok. Pierwsze,
nieśmiałe jeszcze działania i żądania polityczne wyszły w 1987 roku ze
środowiska inteligencji, spośród pisarzy i nauczycieli. Związek Pisarzy
Ukrainy wystąpił w czerwcu do Prezydium Rady Najwyższej USRR z postulatem
wprowadzenia nauczania języka ukraińskiego we wszystkich szkołach
Republiki Ukrainy oraz nadania mu statusu języka państwowego. Wystąpienie
to otworzyło publiczną dyskusję o stanie szkolnictwa, a także o poziomie
zrusyfikowania szkolnictwa i społeczeństwa na terytorium republiki.
W wydarzeniach roku 1987 datuje się początek ruchu w obronie kultury
ukraińskiej oraz powstanie nieformalnych stowarzyszeń i organizacji
społecznych zarówno popierających politykę pierestrojki, jak i
ukierunkowanych na antykomunistyczną opozycję. Ważne dla późniejszych
wydarzeń było reaktywowanie działalności grupy dysydenckich działaczy
walki o prawa człowieka. W lecie tego roku wznawia ona niezależną
działalność edytorską, wydając nowy numer czasopisma „Ukrajinśki Wisnyk",
pod redakcją Wiaczesława Czornowiła. Czasopismo to staje x się oficjalnym
organem Ukraińskiego Związku Helsińskiego (Ukrajinśka Helsinśka
Z58
Ryszard Mojak
Republika Ukrainy
Spilka - UHS), którego powstanie ogłoszono w 1998 roku. Ukraiński Związek
Helsiński kontynuuje działalność ukraińskiej sekcji Komitetu Helsińskiego
z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, formułuje także program
polityczny, wyrażony w Deklaracji zasad. W programie tym pojawia się
postulat reaktywowania państwowości ukraińskiej w drodze przekształcenia
ZSRR w konfederację niezależnych państw, zaś władza KPZPR przekazana być
powinna demokratycznie wybranym radom. UHS opowiadała się za legalizacją
wyznań religijnych na Ukrainie, wprowadzeniem gospodarki rynkowej oraz
proponowała obywatelską kontrolę nad organami wymiaru sprawiedliwości.
Program UHS był „programem minimum" początkowego stadium rozwoju ruchu
proreformatorskiego na Ukrainie. W tym czasie powstały inne jeszcze
organizacje i stowarzyszenia. We wrześniu 1987 roku w Kijowie powstaje
Ukraiński Klub Kulturoznawczy, we Lwowie - grupa więźniów politycznych
zawiązuje Ukraińskie Stowarzyszenie Niezależnej Inteligencji Twórczej. W
środowisku akademickim Uniwersytetu Kijowskiego rozpoczyna działalność
nieoficjalna organizacja studencka - „Hromada", nawiązująca swoim
programem do tradycji Hromad z drugiej połowy XIX w.
W listopadzie 1988 roku stowarzyszenia i organizacje społeczne podejmują
starania o zbudowanie szerokiego ruchu politycznego, uwieńczone
zawiązaniem w Kijowie komitetu inicjatywnego na rzecz utworzenia
Ukraińskiego Ruchu na rzecz Przebudowy (Narodnyj Ruch Ukrajiny za
Prebudowu). Opublikowany w gazecie „Literaturna Ukrajina" projekt
programu stwierdzał oficjalnie, iż Ruch miał być ogniwem łączącym
partyjny program przebudowy państwa z oddolną inicjatywą społeczeństwa
niesienia pomocy partii komunistycznej w tworzeniu i funkcjonowaniu
mechanizmu demokratycznego.
Latem i jesienią 1989 roku do ukraińskiej opozycji dołączają się dwa
masowe ruchy społeczne: ruch robotniczy zrodzony na fali strajków

robotniczych w kopalniach Dombasu oraz ruch walki o legalizację
ukraińskiego Kościoła katolickiego i ukraińskiej autokefalicznej Cerkwi
prawosławnej. Jesienią tego roku miało miejsce jeszcze jedno ważne
wydarzenie. W dniach 8-10 września odbył się w Kijowie zjazd
założycielski Ruchu na rzecz Przebudowy, w którym wzięło udział ponad
1000 delegatów reprezentujących organizacje regionalne Ruchu, działaczy
organizacji społecznych, reprezentujących działaczy opozycyjnych, a także
liczną grupę (ok. 1/4 delegatów) członków partii komunistycznej na
Ukrainie. Na czele nowego ugrupowania stanęli Iwan Dracz i Mychajło
Horyń. Przebieg dyskusji na zjeździe ukazał rzeczywisty charakter nowej
organizacji, nieco odmienny od założeń projektu programu.
Uchwalony na zjeździe statut Ruchu określał cele tej masowej organizacji.
Wskazał on, iż najważniejszym celem Ruchu miało być: po pierwsze -
zbudowanie na Ukrainie demokratycznego i obywatelskiego społeczeństwa, po
drugie - stworzenie suwerennego państwa. Program nie zawierał żądania
niepodległości,
a utworzenie suwerennego państwa miało nastąpić na podstawie nowej umowy
związkowej, tworzącej federację suwerennych państw Związku Radzieckiego.
Koniec 1989 roku i pierwsza połowa 1990 roku minęły pod znakiem nowych
wydarzeń na arenie politycznej, przybliżających godzinę wyzwolenia
narodowego. Pod koniec 1989 roku (28 października) Rada Najwyższa USRR
uchwaliła ustawę o nadaniu językowi ukraińskiemu statusu języka
państwowego w republice. Akt ten podnosił rangę języka ukraińskiego i
spowodował pobudzenie świadomości narodowej. Jednocześnie stanowił on
pierwszy ważny krok prawny na drodze do odrodzenia narodowego Ukrainy.
Katalizatorem procesu przemian politycznych stały się wybory w 1990 roku
do Rady Narodowej Ukraińskiej SRR. Były one też silnym bodźcem dla
rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i aktywizacji ruchów politycznych.
Nowelizacja Konstytucji ZSRR, uchwalona l grudnia 1988 roku, wprowadzała
istotne zmiany w systemie wyborczym. Zmiany te przewidywały zgłaszanie
kandydatów na deputowanych nie tylko przez organizacje społeczne i
kolektywy robotnicze, ale po raz pierwszy przez wyborców z danego okręgu
wyborczego. Ponadto znowelizowana Konstytucja ZSRR po raz pierwszy nie
wprowadzała limitu kandydatów zgłaszanych w wyborach. Wybory zatem mogły
być przeprowadzane przy nieograniczonej liczbie kandydatów. Zgodnie z
postanowieniami ówczesnej Konstytucji ZSRR, wprowadzone do niej poprawki
odnosiły się również do republik związkowych. Rada Najwyższa Ukraińskiej
SRR dokonała odpowiednich zmian w Konstytucji Republiki Ukraińskiej SRR
oraz przyjęła 27 października 1989 roku nową ordynację wyborczą o
przeprowadzeniu bezpośrednich wyborów do rad wszystkich szczebli. Uchwały
Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR otworzyły opozycji i ruchom obywatelskim
niecodzienną możliwość legalnego dojścia do władzy. W dniach 4 i 18 marca
1990 roku odbyły się wybory do Rady Najwyższej Ukrainy. Przebiegały one
według nowej ordynacji wyborczej, wprowadzającej demokratyczne procedury
wyborcze. Wybory były niewątpliwie oznaką ożywienia politycznego
społeczeństwa ukraińskiego. Frekwencja wyniosła w pierwszej turze 75%
uprawnionych do głosowania. Wyniki wyborów były jednak pewnym
zaskoczeniem, a nawet przyniosły rozczarowanie siłom opozycyjnym.
Ugrupowania opozycyjne utworzyły na potrzeby wyborów koalicję - Blok
Demokratyczny. Na 450 miejsc w Radzie Najwyższej, Blok Demokratyczny
uzyskał 118 mandatów, najwięcej w obwodach lwowskim, stanisławowskim,
tarnopolskim i kijowskim. We wschodniej i południowej części Ukrainy Blok
poniósł zupełną porażkę. Wybory 1990 roku pokazały, że proces
demonopolizacji władzy komunistycznej stał się faktem politycznym;
Komunistyczna Partia Ukrainy straciła po raz pierwszy monopol władzy
politycznej. Wybory do Rady Najwyższej w 1990 roku spełniły jeszcze jedną
ważną funkcję polityczną - zapoczątkowały kształtowanie się
pluralistycznej sceny politycznej w postaci formowania się partii

politycznych, podstawowego fundamentu demokratyzowania państwa. Pierwsze
partie polityczne zawiązały się jeszcze przed
Ryszard Mojak
Republika Ukrainy
wyborami. Jesienią 1989 roku lwowscy działacze opozycyjni Iwan Makar i
Hryhory Prichadko założyli Ukraińską Partię Narodową (Ukrajinśka
Racjonalna Partija -UNP), a Jurij Szczerbak zapoczątkował funkcjonowanie
w Kijowie Ukraińskiego Stowarzyszenia Ekologicznego „Zielony Świat",
które w następnym roku przekształciło się w Partię Zielonych Ukrainy
(Partija Zelanych Ukrainy - PZU). Była to niewątpliwie zapowiedź kresu
monopartyjności na Ukrainie. Po wyborach nastąpiła niemalże eksplozja
partii na politycznej mapie Ukrainy. W ciągu kilku miesięcy powstało 8
partii o pełnym spektrum politycznym - od partii nacjonalistycznych,
przez partie chłopskie, partie liberalne aż do partii lewicowych - partii
socjalistycznych i socjaldemokratycznych. Pierwszym przewodniczącym Rady
Najwyższej Ukraińskiej SRR został Iwan Iwaszko, ale wkrótce (23 lipca
1990 roku) stanowisko to objął Leonid Krawczuk. W parlamencie Ukrainy
ukształtowały się dwie koalicje - deputowani dotychczasowej partii
komunistycznej utworzyli ugrupowanie „O suwerenną Ukrainę Radziecką"
(lider - Aleksandr Moroz), które uzyskało większość (239 mandatów z
ogólnej liczby 442 obsadzonych w wyborach mandatów). Ugrupowania ruchów
opozycji ukraińskiej utworzyły opozycję parlamentarną w liczbie od 115 do
133 deputowanych pod nazwą Rada Ludowa (Narodna Rada).
Kierunek działalności politycznej nowej Rady Najwyższej określała,
uchwalona 16 lipca 1990 roku zdecydowaną większością głosów, Deklaracja o
suwerenności Ukrainy. Dzień 16 lipca został jednocześnie ustanowiony
Dniem Niezależności Ukrainy. Deklaracja próbowała pogodzić dążenia
niepodległościowe społeczeństwa ukraińskiego z zachowaniem istniejących
relacji ustrojowych w systemie federacji Związku Radzieckiego.
Jednocześnie parlament ukraiński wytyczył w deklaracji wyraźny kierunek
zmian: utworzenie armii narodowej, ustanowienie własnego systemu
monetarnego oraz wprowadzenie obywatelstwa ukraińskiego (przy możliwości
zachowania obywatelstwa ZSRR).
Deklaracja o suwerenności Ukrainy proklamowała suwerenność państwową
Ukrainy, czyli zwierzchnictwo, niepodległość, pełnię i niepodzielność
władzy republiki w obrębie jej terytorium oraz niezależność i
równouprawnienie w stosunkach zagranicznych.
Kolejnym krokiem do pełnej niepodległości była nowelizacja w dniu 23
października 1990 roku Konstytucji Ukraińskiej SRR, z której wykreślono
artykuł o kierowniczej roli partii komunistycznej.
Dynamika zmian politycznych na Ukrainie przybrała na sile, jak też
zaostrzyła się walka polityczna na linii: narodowi komuniści - ruch
opozycyjny i narodowy. Jesienią 1990 roku nastąpiły istotne przeobrażenia
wewnątrz Ruchu na rzecz Przebudowy. W październiku, na II zjeździe Ruchu
zmieniono jego nazwę na Ludowy Ruch Ukrainy (Narodnyj Rych L/krajmy -
NRU) oraz program polityczny. W miejsce dotychczasowego postulatu w
programie Ruchu - zawarcia nowej umowy związkowej - wprowadzono nowy cel
działania ugrupowania, tj. zdobycie niepod-
ległości Ukrainy. Jednocześnie Ruch przybrał w swojej działalności
otwarcie antykomunistyczny charakter. Pojawiły się nowe postulaty
polityczne - rozwiązanie partii komunistycznej i Komsomołu oraz
przekazanie ich majątku państwu lub władzom lokalnego samorządu.
Złożona struktura narodowościowa Ukrainy miała swoje odbicie w procesie
walki o odrodzenie narodowe i niepodległość Ukrainy. Aspiracje ruchu
niepodległościowego nie znajdowały jednoznacznego poparcia w
społeczeństwie. Wyniki referendum, ogólnozwiązkowego w sprawie
przyszłości Związku Radzieckiego, odbytego 17 marca 1991 roku były
wymowne. Przeszło 70% głosujących w całym państwie opowiedziało się za

utrzymaniem ZSRR, a przeszło 80% głosujących Ukraińców opowiedziało się w
dodatkowym pytaniu za utrzymaniem Ukrainy w nowym związku, na zasadach
określonych w Deklaracji o suwerenności.
Na Ukrainie pojawił się także problem aspiracji narodowościowych Tatarów
krymskich, którzy pod koniec 1990 roku zgłosili żądania utworzenia
własnego państwa. Rada Najwyższa jedynie częściowo uwzględniła ich
postulaty, tworząc 12 lutego 1991 roku z obwodu krymskiego Krymską
Autonomiczną Republikę Radziecką. Uchwała Rady Najwyższej nie rozwiązała
politycznych problemów Krymu i jego przynależności państwowej do Ukrainy.
Problem ten wielokrotnie powracał w praktyce politycznej aż do uchwalenia
Konstytucji Autonomicznej Republiki Krymu w 1998 roku.
Niepodległość Ukrainy kształtowała się w ogniu walki politycznej i w
długim procesie odrodzenia narodowego. Ukraina miałaby jednakże
ograniczone możliwości na samodzielne opuszczenie struktur Związku
Radzieckiego, gdyby latem 1991 roku nie pojawiły się sprzyjające ku temu
okoliczności. Wykorzystując zamieszanie polityczne w strukturach władzy
Związku Radzieckiego, wywołane 19 sierpnia 1991 roku puczem komunistów o
przejęcie władzy w Moskwie, Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR podjęła akt
polityczny przesądzający o niepodległości Ukrainy. W dniu 24 sierpnia
1991 roku Rada uchwaliła Akt Niepodległości Ukrainy. W Akcie tym Rada
Najwyższa Ukraińskiej SRR „uroczyście proklamowała niezależność Ukrainy
oraz powstanie niepodległego państwa ukraińskiego - Ukrainy".
Jednocześnie Rada stwierdzała, że niepodległa Republika Ukrainy
kontynuuje tysiącletnią tradycję państwowości ukraińskiej. Akt
Niepodległości Ukrainy został potwierdzony w referendum, które
przeprowadzono l grudnia 1991 roku. Wzięło w nim udział ponad 84%
uprawnionych do głosowania, z czego 90% opowiedziało się za
niepodległością państwową Ukrainy. Referendum było ostatecznym aktem
potwierdzającym powstanie w Europie nowego państwa oraz aktem wielkiego
tryumfu wielowiekowych aspiracji narodowych Ukraińców.
Pierwszym państwem na świecie, które nazajutrz, 2 grudnia 1991 roku
uznało niepodległość Ukrainy, była Rzeczpospolita Polska.
W dniu l grudnia 1991 roku przeprowadzono również pierwsze bezpośrednie
wybory prezydenta Ukrainy. Wygrał je Leonid Krawczuk, który otrzymał
61,5%
zoz
Ryszard Mojak
głosów. Jego główny konkurent w walce o najwyższy urząd w państwie -
Wiaczy-sław Czarnowił uzyskał 23,7% głosów. Inni kandydaci nie odegrali
większej roli politycznej w wyborach.
III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI REPUBLIKI UKRAINY
1. GENEZA UCHWALENIA KONSTYTUCJI UKRAINY
Deklaracja o suwerenności Ukrainy zapoczątkowała proces tworzenia
instytucji państwowych niepodległego państwa, jak też podstaw prawnych
ich działalności. Deklaracja stanowiła, że „jest podstawą dla nowej
konstytucji i praw Ukrainy". Droga do nowej konstytucji Ukrainy nie była
jednakże łatwa ani krótka. Pierwsze prace konstytycyjne rozpoczęły się
jesienią 1990 roku, kiedy to 24 października 1990 roku Rada Najwyższa
Ukraińskiej SRR powołała Komisję Konstytucyjną. Na czele Komisji stanął
L. Krawczuk, ówczesny przewodniczący ukraińskiego parlamentu. W marcu
1991 roku Komisja Konstytucyjna przedłożyła założenia projektu
konstytucji parlamentowi, który je przyjął przygniatającą większością i
skierował do dalszego opracowania parlamentarnego. Pierwszą wersję
projektu konstytucji ukończono 29 stycznia 1992 roku, a opublikowano w
lipcu 1992 roku. Oczekiwano, że projekt konstytucji oficjalnie przyjęty
przez Komisję Konstytucyjną i przedłożony 30 czerwca 1992 roku Radzie
Najwyższej wkrótce zostanie uchwalony. Stało się jednakże inaczej.
Projekt został skierowany do ogólnonarodowej dyskusji.

W 1993 roku Rada Najwyższa Ukrainy, z chwilą zakończenia ogólnonarodowej
dyskusji i przygotowania poprawionej wersji projektu, była bliska
sfinalizowania prac konstytucyjnych i uchwalenia nowej konstytucji. W
1993 roku debata w parlamencie została jednakże odłożona ze względu na
kryzys gospodarczy i polityczny, związany z trudną sytuacją w stosunkach
z Rosją (spór o Flotę Czarnomorską) oraz ze sprawą przynależności
państwowej Krymu. Kalendarz polityczny także nie sprzyjał podjęciu tak
strategicznych dla przyszłości Ukrainy decyzji politycznej. Zbliżające
się w 1994 roku wybory parlamentarne i prezydenckie odsunęły uchwalenie
konstytucji o dalsze trzy lata.
Rada Najwyższa wybrana w 1994 roku wkrótce podjęła prace konstytucyjne.
Natychmiast też powróciły w debatach parlamentarnych i politycznych dawne
spory o konstytucję. Wtedy też pojawiła się propozycja, aby za wzorem
rozwiązań polskich przyjąć najpierw „małą konstytucję", która
regulowałaby stosunki między władzą ustawodawczą i wykonawczą.
Proponowane rozwiązania wspierały też argumenty natury politycznej, iż
rozproszony skład polityczny deputowanych nowej Rady Najwyższej nie
gwarantuje pomyślnego zakończenia prac i uchwalenia kon-
Republika Ukrainy
Z63
stytucji. Ważniejszym jeszcze argumentem było to, że występował poważny
spór polityczny pomiędzy prezydentem Ukrainy Leonidem Kuczmą a frakcją
socjalistów i komunistów w Radzie Najwyższej o koncepcję władzy
wykonawczej. Prezydent Kuczmą optował za silną władzą prezydencką, a
przeciwko takim rozwiązaniom ustrojowym byli deputowani socjalistyczni,
wspierani przez deputowanych komunistycznych. Żądali oni rezygnacji z
prezydentury w ogóle. Kolejną płaszczyzną sporu była kwestia uregulowania
prawa własności, zwłaszcza dużo emocji budziła sprawa prywatnej własności
ziemi.
W grudniu 1994 roku prezydent L. Kuczmą przesłał do Rady Najwyższej
projekt „małej konstytucji", która regulowała wzajemne stosunki między
najwyższymi organami państwa. W odpowiedzi przewodniczący Rady Najwyższej
Aleksander Mo-roz przedstawił projekt konstytucji, który restytuował z
okresu radzieckiego system rad i ich strukturę opartą na zasadzie
jednolitości i hierarchicznej budowy. W maju 1995 roku projekt
prezydencki „Ustawy o władzy państwowej i samorządzie Ukrainy" został
uchwalony przez Radę Najwyższą większością 2/3 głosów. Opozycja
prezydencka w ukraińskim parlamencie zakwestionowała konstytucyjność
proponowanych rozwiązań ustawowych z przepisami obowiązującej jeszcze
Konstytucji Ukraińskiej SRR z 1978 roku, która jednakże uległa w latach
1990-1993 istotnym zmianom uwzględniającym zasadę podziału władz,
pluralizm polityczny, wolne wybory.
Spór konstytucyjny mógł być rozstrzygnięty jedynie w drodze referendum,
jako że Sąd Konstytucyjny przewidziany w 1990 roku w przepisach
znowelizowanej konstytucji nie został dotychczas wybrany. Prezydent zatem
zarządził przeprowadzenie we wrześniu 1995 roku referendum w sprawie
zaufania dla parlamentu i prezydenta. W obliczu przegranej w referendum
Rada Najwyższa uchwałą z 7 czerwca 1995 roku wyraziła zgodę na
„Porozumienie konstytucyjne w sprawie podstawowych zasad organizacji i
funkcjonowania władzy państwowej i samorządu terytorialnego na Ukrainie
zawarte pomiędzy Radą Najwyższą Ukrainy i Prezydentem na okres do
uchwalenia nowej konstytucji Ukrainy, oparte na ustawie o władzy
państwowej i samorządzie terytorialnym Ukrainy uchwalonej 18 maja 1995
roku". Ustalono, że „Porozumienie konstytucyjne" będzie obowiązywać tylko
przez rok, bowiem obie strony - Rada Najwyższa i Prezydent Ukrainy -
zakładali, że do tego czasu zostanie uchwalona nowa konstytucja Ukrainy.
W październiku 1995 roku została powołana nowa Komisja Konstytucyjna'do
przygotowania projektu konstytucji Ukrainy. W marcu 1996 roku Komisja

zakończyła prace i przedłożyła projekt konstytucji Radzie Najwyższej. W
dniu 17 marca został on przyjęty przez parlament ukraiński w pierwszym
czytaniu i odesłany do Komisji Konstytucyjnej do dalszych prac. Ponownie
projekt trafił 17 kwietnia do Rady Najwyższej i z tym dniem rozpoczęły
się prace konstytucyjne w parlamencie. Tak jak wcześniej, również tym
razem projekt nowej konstytucji wywołał liczne kontrowersje natury
proceduralnej, jak też dotyczące proponowanych rozwiązań ustrojowych.
Merytorycznie najbardziej sporne kwestie ustrojowe dotyczyły jedno-
l
Ryszard Mojak
i dwuizbowości parlamentu, pozycji ustrojowej prezydenta i jego relacji z
parlamentem i gabinetem, zadań prokuratury, statusu Krymu, prawa
własności prywatnej, a także języka i symboli narodowych. O skali
problemu może świadczyć fakt, że w debacie parlamentarnej zgłoszono ponad
5700 poprawek do projektu komisyjnego i pięć alternatywnych projektów.
Opozycja prezydencka w Radzie Najwyższej (frakcja partii komunistycznej)
przyjęła metodę obstrukcji parlamentarnej, stosując procedurę debaty i
głosowania artykułu po artykule. Prezydent L. Kuczma w obliczu zagrożenia
dla procesu uchwalenia nowej konstytucji zastosował ponownie tę samą
taktykę przeforsowania konstytucji. Zagroził mianowicie Radzie
Najwyższej, że jeśli ta nie zdoła uchwalić nowej konstytucji wymaganą
większością 2/3 głosów, to przedstawi projekt prezydencki (zgłoszony w
wersji Komisji Konstytucyjnej) do zatwierdzenia w drodze referendum. W
tym celu wyznaczył na początek września termin przeprowadzenia
referendum. Rada Najwyższa została przyparta do muru, jako że decyzja
prezydenta L. Kuczmy zapadła w czasie ostatniego posiedzenia wiosennej
sesji parlamentu. W obliczu własnego zagrożenia Rada Najwyższa w dniu 28
czerwca 1996 roku przystąpiła do uchwalania konstytucji. Po dramatycznych
23 godzinach głosowania, 28 czerwca Rada najwyższa uchwaliła wymaganą
większością 2/3 głosów pierwszą konstytucję niepodległej Ukrainy.
Rada Najwyższa uchwaliła nową konstytucję 315 głosami deputowanych
popierających i przy 36 głosach odrzucających projekt konstytucji z
poprawkami. Rada Najwyższa jednocześnie odwołała wrześniowe referendum
oraz przyjęła wraz z ustawą o uchwaleniu Konstytucji Ukrainy
postanowienia wprowadzające ją w życie.
Akt uchwalenia nowej Konstytucji Ukrainy jest wydarzeniem przełomowym w
historii ukraińskiej niepodległości. Znaczenie tego aktu podkreśla sama
Konstytucja, która w art. 161 stanowi, że „Dzień uchwalenia konstytucji
jest świętem państwowym - Dniem Konstytucji Ukrainy".
2. WEJŚCIE W ŻYCIE KONSTYTUCJI UKRAINY
Rozwój konstytucjonalizmu Ukrainy zależał w dużej mierze od sprawnego i
pomyślnego wejścia w życie jej postanowień, w szczególności zawartych w
rozdziale XV - Przepisy przejściowe.
Ustawa o uchwaleniu Konstytucji Ukrainy i wejściu jej w życie uchylała
moc prawną Konstytucji (ustawy zasadniczej) Ukrainy z 20 IV 1978 roku
wraz z późniejszymi zmianami oraz moc prawną Porozumienia Konstytucyjnego
z 7 VI 1995 roku. Konstytucja Ukrainy stanowiła zaś, że wchodzi w życie z
dniem uchwalenia (art. 160). Konstytucja utrzymywała w mocy ustawy oraz
inne akty normatywne uchwalone do czasu wejścia jej w życie w tych
częściach, które nie są sprzeczne z postanowieniami nowych przepisów
ustawy zasadniczej (pkt l - przepisy przejściowe).
Republika Ukrainy
Szczególne znaczenie dla stosunków politycznych Ukrainy miało
uregulowanie na czas przejściowy funkcjonowania dotychczasowych organów
państwa. Konstytucja stanowiła, że premier i rząd muszą złożyć dymisję, a
nowy rząd - Gabinet Ministrów Ukrainy - powinien zostać utworzony,
zgodnie z procedurą konstytucyjną, w ciągu 3 miesięcy po wejściu jej w
życie (pkt 5). W tym zakresie transformacja przepisów konstytucji poszła

gładko. Premier Pawlo Lazarenko złożył dymisję i 14 lipca 1996 roku
został ponownie powołany na to stanowisko przez Radę Najwyższą znaczącą
większością głosów.
Konstytucja przyjęła zasadę, że wprowadzenie zasadniczych zmian
ustrojowych jest rozciągnięte na okres kilku lat. Stanowiła, że Rada
Najwyższa i Prezydent Ukrainy sprawują funkcje do końca swoich kadencji,
zaś wybory do Rady Najwyższej zostaną przeprowadzone w marcu 1998 roku, a
wybory prezydenckie w ostatnią niedzielę października 1999 roku (pkt. 2 i
3 - przepisy przejściowe). Wybory do rad lokalnych zostały wyznaczone na
marzec 1998 roku (pkt 7 - przepisy przejściowe). Konstytucja stanowiła
dalej, że Sąd Konstytucyjny tworzy się zgodnie z przepisami
konstytucyjnymi w ciągu 3 miesięcy od wejścia jej w życie. Do czasu
utworzenia Sądu Konstytucyjnego wykładni przepisów konstytucyjnych i
ustaw dokonuje Rada Najwyższa Ukrainy (pkt 6 - przepisy przejściowe).
Prezydent Ukrainy na okres 3 lat od wejścia w życie konstytucji otrzymał
nadzwyczajne uprawnienia ustawodawcze - prawo wydawania dekretów w
sprawach gospodarczych nieuregulowanych ustawami. Akty te wymagały
podpisu premiera Ukrainy oraz przedłożenia ich przez prezydenta - w
formie projektu ustawy - Radzie Najwyższej. Dekrety nabierają mocy
prawnej, jeżeli w ciągu 30 dni od dnia przedłożenia projektu Rada
Najwyższa nie uchwali albo nie odrzuci przedłożonego projektu ustawową
większością głosów (pkt 4 - przepisy przejściowe). Nadto konstytucja
uregulowała na okres przejściowy funkcjonowanie sądów i prokuratury oraz
wejście w życie konstytucyjnych zasad w zakresie procedury aresztowania,
zatrzymania i rewizji osób i mieszkań (pkt. 12 i 13 - przepisy
przejściowe).
Wejście w życie konstytucji odbyło się bezproblemowo. Najwięcej
kontrowersji i sporów politycznych powodowała sprawa wprowadzenia w
praktyce parlamentarnej zakazu łączenia mandatu deputowanego z pełnieniem
służby państwowej, piastowania innego mandatu z innymi rodzajami
działalności (art. 78). Problem ten wynikł już w trakcie formułowania
nowego Gabinetu Ministrów P. Lazarenko. Ostatecznie Sąd Konstytucyjny 17
listopada 1996 roku potwierdził konstytucyjną zasadę incompatibilitas
mandatu deputowanego.
Inny problem powstał w związku z realizacja art. 79 Konstytucji,
nakazującego deputowanym ludowym Ukrainy złożenie przysięgi przed Radą
Najwyższą. Otóż 66 deputowanych, w tym 58 deputowanych frakcji
komunistycznej, odmówiło złożenia przysięgi, argumentując, że art. 79
nakłada taki obowiązek na nowych deputowanych, którzy obejmują mandat.
Generalnie nowa Konstytucja Ukrainy przeszła pomyślnie proces swej
transformacji do praktyki ustrojowej.
Ryszard Mojak
Republika Ukrainy
3. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA KONSTYTUCJI ORAZ USTROJU POLITYCZNEGO I
SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO
Konstytucja Ukrainy jest aktem obszernym, składa się z 161 artykułów.
Tekst został poprzedzony Preambułą i podzielony na 15 rozdziałów.
Rozdział I obejmuje zasady ogólne, rozdział II zawiera katalog praw,
wolności i obowiązków człowieka i obywatela. Kolejny, rozdział III
reguluje ogólne zasady prawa wyborczego, a powiązany z nim rozdział IV -
Kompetencje i zasady dzialania Rady Najwyższej oraz prawa i obowiązki
deputowanych. Następne dwa rozdziały dotyczą władzy wykonawczej,
odpowiednio - trybu wyboru i uprawnień Prezydenta Ukrainy (rozdz. V),
uprawnień Gabinetu Ministrów oraz innych organów władzy wykonawczej
(rozdz. VI). Rozdziały VII i VIII regulują organizację i funkcjonowanie
prokuratury i sądownictwa, zaś rozdział IX normuje ustrój terytorialny
Ukrainy. Podstawy konstytucyjne ustroju Autonomicznej Republiki Krymu
określa rozdział X. Rozdział XI reguluje zasady samorządu terytorialnego,

a następny - status Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. W rozdziale XIII
została określona procedura wprowadzania zmian do Konstytucji Ukrainy.
Dwa ostatnie rozdziały - XIV i XV - zawierają przepisy końcowe i
przejściowe.
Konstytucja Ukrainy jest wyrazem zbliżenia się państwowości niepodległej
Ukrainy do demokratycznych systemów ustrojowych państw współczesnych.
Uchwalenie konstytucji po pięciu latach od uzyskania niepodległości
przesądziło o tym, iż Ukraina przez ten okres ugruntowała w praktyce
ustrojowej do pewnego stopnia reguły rządzenia państwem, co znalazło
odbicie w jej treści, niemniej wiele spornych kwestii dotyczących ustroju
władz, praw i wolności obywatelskich było rozstrzyganych w procesie
parlamentarnych prac konstytucyjnych.
Ustrój polityczny Ukrainy, określony w normach Konstytucji Republiki
Ukrainy z 1996 roku, jest oparty na kilku fundamentalnych zasadach
naczelnych. Katalog tych zasad obejmuje: zasadę suwerenności i
niepodległości państwa oraz republikańskiej formy państwa, zasadę
szerokiego katalogu wolności i praw obywatelskich, zasadę pluralizmu
politycznego, zasadę podziału władz, zasadę par-lamentarno-prezydenckiego
systemu rządów. Już ten podstawowy zbiór naczelnych zasad ustroju
wskazuje, iż konstytucyjny ustrój niepodległej Ukrainy ma swe źródła w
demokratycznych regułach sprawowania władzy państwowej we współczesnych
państwach.
Uchwalenie Konstytucji - Ustawy Zasadniczej Ukrainy - stało się
przełomowym wydarzeniem historycznym, urzeczywistniającym wielowiekowe
dążenia narodu ukraińskiego do wyzwolenia narodowego i suwerenności
państwowej. Ustro-jodawca ukraiński odwołuje się do tych faktów i daje
temu wyraz w konstytucyjnej zasadzie suwerenności i niepodległości
państwowej Ukrainy. Artykuł l głosi, że Ukraina jest suwerennym i
niepodległym, demokratycznym, socjalnym państwem prawnym. Suwerenność
Ukrainy, niepodzielność i nienaruszalność jej terytorium
są traktowane jako największy i najwyższy obowiązek państwa. Temu
podporządkowane są wszystkie działania państwa i całego ludu
ukraińskiego. Konstytucja uznaje za naczelne zasady polityki państwa
ochronę suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy oraz
zapewnienie jej interesów narodowych i bezpieczeństwa (art. 17 i art.
18). Aspekt narodowy i niepodległościowy, tak mocno akcentowane w ustawie
zasadniczej, znajdują odzwierciedlenie w odwołaniu się konstytucji do
symboliki narodowej - flagi państwowej, godła, hymnu i stolicy (art. 20).
Konstytucja ustanawia językiem państwowym na Ukrainie język ukraiński, a
na państwo nakłada obowiązek zapewnienia mu wszechstronnego rozwoju (art.
10).
Zazwyczaj konstytucje nie zawierają tak wiele odwołań do spraw tożsamości
narodowej. Uwzględniając jednak doświadczenia historyczne narodu
ukraińskiego, wydaje się być w pełni zasadne to, że Rada Najwyższa
Ukrainy, wyrażając suwerenną wolę ludu ukraińskiego, miała moralny i
polityczny obowiązek umacniania owych symboli niepodległości na kartach
pierwszej ustawy zasadniczej, stanowionej suwerennie i w demokratycznej
procedurze.
Ukraina jest republiką - stanowi o tym art. 5 Konstytucji. Republikańską
formę nTepodtegtejTJkrainy wyraża zasada^uwefeńnoiciTudurLuH ukraiński
-~ó"By-watele Ukrainy wszystkich narodowości są suwerenem i jedynym
źródłem władzy w Republice Ukraińskiej. Lud sprawuje władzę bezpośrednio
i poprzez organy władzy państwowej oraz organy samorządu lokalnego.
Jedynie lud posiada prawo do określenia i zmiany ustroju konstytucyjnego,
a państwo, jego organy albo funkcjonariusze tych organów nie mogą sobie
uzurpować władzy ustrojodawczej. Konstytucja Ukrainy w treści art. 5
wyraziła najważniejsze przesłanie programu politycznego niepodległego

państwa ukraińskiego. W kategoriach normatywnych jest on fundamentem
demokratycznego ustroju państwa.
Konstytucja w rozdziale II poświęca wiele miejsca prawom, wolnościom i
obowiązkom człowieka i obywatela, których ustanowienie, treść tych
wolności i praw, gwarancje ich przestrzegania stanowią - zgodnie z wolą
ustrojodawcy - istotę i cele działalności państwa (art. 3). Wolności i
prawa człowieka i obywatela uregulowane w konstytucji wyczerpują
generalnie koncepcję rozwiniętego państwa libe-ralno-demokratycznego w
zakresie katalogu wolności i praw człowieka, obejmującego wolności i
prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa
ekonomiczne, socjalne i kulturalne, a także system środków ich ochrony.
Konstytucja szczegółowo je wymienia, jednakże stwierdza, że katalog tych
praw i wolności nie stanowi listy zamkniętej. Mogą być one rozszerzone.
Ważne znaczenie ma postanowienie Konstytucji Ukrainy, iż uregulowane
obecnie konstytucyjne prawa i wolności są gwarantowane i nie mogą być
zmienione (art. 22). Reguła ta nie posiada absolutnego charakteru.
Konstytucja w art. 64 dopuszcza bowiem ograniczenie praw i wolności w
wypadkach określonych w Konstytucji Ukrainy, w czasie trwania stanu
wojennego lub wyjątkowego, z wyłączeniem jednakże ograniczeń dotyczących
prawa do życia, mieszkania i wszystkich uprawnień związanych z prawem
Ryszard Mojak
do sądu i procedurami sądowymi. Kolejną istotną zasadą regulacji
problematyki praw i wolności jest konstytucyjna deklaracja równości
obywateli wobec prawa (art. 24) oraz przyznanie cudzoziemcom albo osobom
bez obywatelstwa, przebywających legalnie na Ukrainie, korzystania z
takich samych jak obywatele Ukrainy praw i wolności (art. 26). Fundament
statusu wolnościowego człowieka i obywatela w państwie wyznacza kategoria
wolności i praw osobistych. Należą do nich: niezbywalne prawo do życia
(art. 27), prawo do nieskrępowanego rozwoju osobowości (art. 23), prawo
do poszanowania godności (art. 28), prawo do wolności i nietykalności
osobistej (art. 29), prawo do swobodnego przemieszczania się i wolnego
wyboru miejsca zamieszkania (art. 33).
Kluczową dla ukształtowania standardów demokracji, a wysoko przez
społeczeństwo cenioną zdobyczą jest grupa wolności i swobód politycznych.
Ich ranga i konstytucyjne znaczenie wyrażają się w tym, że są
sformułowane po raz pierwszy oraz przypisuje się im funkcję ochronną
przed powrotem sowieckiego reżimu politycznego. Wśród najważniejszych
można wymienić: wolność myśli i słowa oraz swobodę ich wyrażania (art.
34), swobodę wyboru światopoglądu i wyznania (art. 35 ust. 1), prawo do
zrzeszania się w partie polityczne i organizacje społeczne (art. 30) oraz
prawo uczestniczenia w zgromadzeniach pokojowych (art. 39).
Osobną kategorię stanowią konstytucyjne prawa do posiadania własności
prywatnej i swobodnego rozporządzania nią (art. 41) oraz prowadzenia
działalności gospodarczej (art. 42). Ich obecność na kartach ukraińskiej
ustawy zasadniczej wskazuje niezbicie, że Konstytucja z 1996 roku jest
widomą oznaką zbliżenia się Ukrainy do systemu społeczno-gospodarczego,
opartego na fundamentalnych zasadach gospodarki rynkowej.
Konstytucja Ukrainy zawiera też obszerną listę praw socjalno-
ekonomicznych. Najważniejsze z nich to: prawo do pracy (art. 43), prawo
do strajku (art. 44), prawo do wypoczynku (art. 45), prawo do opieki
socjalnej (art. 46) oraz prawo do ochrony zdrowia, pomocy medycznej i
ubezpieczenia zdrowotnego (art. 49). Szeroki katalog tych praw uzasadnia
się przyjęciem przez ustrojodawcę modelu ustroju politycznego Ukrainy
jako socjalnego państwa prawnego.
Konstytucyjny ustrój polityczny Ukrainy oparty jest na demokratycznych
mechanizmach sprawowania władzy państwowej. Wynika to z przyjętych
założeń ustrojowych państwa ukraińskiego i stanowi program rozwoju
niepodległej Ukrainy., Konstytucyjne fundamenty demokratyczne^ojLżimu

politycznego wyznaczają: zasada pluralizmu politycznego, ekonomicznego i
ideologicznego (art. 15), a jego g_warancjami są: zniesienie cenzury oraz
rezygnacja z ideologii uznanej przez państwo za obowiązującą.
Konstytucyjny mechanizm rządzenia państwem wytyczają dwie zasady: zasada
podziału władzy oraz zasada rządów parlamentarno-prezy-"Henckich.
"""- Zgodnie z art. 6 Konstytucji, władza państwowa na Ukrainie jest
sprawowana na zasadzie podziału na władzę ustawodawczą, wykonawczą i
sądowniczą. Organy
7
Republika Ukrainy
władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej sprawują swoje funkcje w
granicach określonych w ustawie zasadniczej i zgodnie z ustawami.
Kluczowa dla realizacji tej zasady w praktyce ustrojowej jest kwestia
wyposażenia każdej z władz w system hamulców i instrumenty ustrojowe
równowagi sił w stosunku do pozostałych. Rozwiązania konstytucyjne
realizują generalnie koncepcję równowagi sił, na której opierają się
relacje ustrojowe pomiędzy trzema władzami.
Konstytucja Ukrainy nie wypowiada się wprost o formie ustroju rządu.
Analiza rozwiązań ustrojowych prowadzi do konkluzji, iż Konstytucja
Ukrainy określiła ogólny zarys stosunków wzajemnychjnigdzy Radą N a j
~ny i GaHn^te^rST^mstrów, zbliżonych do par1ampnrarnn-pre7.yHpnr.1cie.gn
rządów. Wybór tej formy ustrojowej rządu i unormowanie jej w ustawie
zasadniczej nie były przypadkowe. Wiąże się z jednej strony z odrzuceniem
radzieckiego systemu rad, a z drugiej strony z potrzebą, czy wręcz z
koniecznością stworzenia skutecznej władzy wykonawczej. Konstytucja z
1996 roku w istocie zatwierdziła ten model ustrojowy rządów,
ukształtowany w praktyce ustrojowej. W latach 1990-1996 zarówno praktyka
funkcjonowania organów państwa, jak i forma sprawowania rządów uległy
kilkakrotnym zmianom. Na początku budowania podstaw suwerenności i
niepodległości państwa, do grudnia 1991 roku, Ukraina miała cechy
republiki parlamentarnej; po grudniu - republiki parlamentarno-
prezydenckiej. W porównaniu z innymi republikami o podobnych cechach tego
ustroju rządów (Portugalia, Francja, Finlandia) istnieją rozbieżności,
jeśli chodzi o podział uprawnień między poszczególnymi władzami oraz w
zakresie określenia statusu władzy ustawodawczej i wykonawczej. Dotyczą
one warunków impeachmentu prezydenta, rozwiązania parlamentu, udziału
prezydenta i rządu w procedurze legislacyjnej, wpływu na formowanie i
kontrolowanie rządu oraz formowania systemu wymiaru sprawiedliwości.
IV. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH
1. RADA NAJWYŻSZA UKRAINY
Zgodnie z art. 75 Konstytucji Ukrainy, wyłącznym organem władzy
ustawodawczej na Ukrainie jest Rada Najwyższa Ukrafei|. Rodowód
współczesnego jednoizbowego parlamentu Ukrainy - Rady Najwyższej (taki
status Rady Najwyższej określa Konstytucja z 1996 roku) - wywodzi się z
Rady Najwyższej USRR. Obecna Rada Najwyższa nazwą, strukturą i liczbą
deputowanych bezpośrednio nawiązuje do pierwszego parlamentu niepodległej
Ukrainy, wyłonionego w powszechnych wyborach w 1994 roku.
Rada Najwyższa składa się z 450 deputowanych ludowych, wybieranych na
podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego^prawa
wyborczegoTwjsłoso-wanju tajnym. Kadencja wynosi 4 lata. Wybory do Rady
Najwyższej odbywają, się
Ryszard Mojak
w ostatnią niedzielę marca w czwartym roku kadencji, natomiast wybory
przedterminowe do Rady Najwyższej'URraTny zarządza Prezydent Ukrainy i
przeprowadza się je w ciągu 60 dni od dnia opublikowania" decyzji "o
przedterminowym jej rozwiązaniu. Tryb' przeprowadzenia wyborów
deputowanych ludowych Ukrainy określa odrębna ustawa - ordynacja
wyborcza. System wyborów parlamentarnych na Ukrainie przeszedł zasadniczą

ewolucję w latach 1993-1997. Ordynacja wyborcza z 24 XI 1997 roku
wprowadziła system mieszany - większościowo-proporcjo-nalny, według
którego odbyły się wybory do Rady Najwyższej 29 III 1998 roku. Poprzednie
wybory do Rady Najwyższej w marcu 1994 roku, przeprowadzone na podstawie
ordynacji z 18 XI 1993 roku, oparto na systemie większościowym. Przyjęto
przy tym wysokie progi wyborcze do zdobycia mandatu - wymóg uzyskania
przez kandydata bezwzględnej większości głosów oraz wymóg 50% frekwencji
w okręgu - jako warunek ważności wyborów. Rezultat takich rozwiązań był
taki, że w 1994 roku wybory trwały przez cały rok i były powtarzane 11
razy, zanim obsadzono 2/3 mandatów koniecznych do ukonstytuowania się
parlamentu. W marcowej elekcji obsadzono zaledwie 387 mandatów na 450
miejsc w Radzie Najwyższej, a do końca 1994 roku w wyniku ponownych
wyborów liczba deputowanych wzrosła do 403 osób. Do końca kadencji nie
udało się jednakże obsadzić wszystkich mandatów.
Zakres zmian prawa wyborczego oraz tryb wyborów wprowadzony ordynacją z
1997 roku był dość szeroki, aczkolwiek nowa ordynacja była kompromisem
pomiędzy systemem wyborów większościowych i wyborów proporcjonalnych. Z
ogólnej liczby deputowanych w Radzie Najwyższej Ukrainy połowę mandatów
(225) obsadza się teraz w jednomandatowych okręgach wyborczych. Drugą
połowę (225) mandatów pozostawiono do rozdziału między listy partyjne
(wyborcze) na zasadzie proporcjonalności. Dla uniknięcia nadmiernego
rozdrobnienia politycznego w parlamencie ustanowiono 4% próg wyborczy,
warunkujący udział listy wyborczej w proporcjonalnym podziale mandatów. W
tym wypadku całe terytorium Ukrainy jest traktowane jako jeden okręg
wyborczy. Zgłoszenie listy wyborczej wymaga przedstawienia przez partię
polityczną lub koalicję wyborczą minimum 200 000 podpisów wyborców
popierających listę, zebranych po co najmniej 10 000 podpisów
przynajmniej w połowie województw. Indywidualna kandydatura, zgłoszona w
wyborach w okręgu jednomandatowym, winna zebrać co najmniej 1500
podpisów. Deputowanym może zostać tylko obywatel Ukrainy, który ukończył
21 lat, posiada czynne prawo wyborcze, mieszkał nieprzerwanie na Ukrainie
przez ostatnie 5 lat przed wyborami i nie był skazany za popełnienie
umyślnego przestępstwa (art. 76 Konstytucji). W świetle nowego prawa
wyborczego, wybory ograniczają się do jednej tury głosowania, w której
obsadza się wszystkie mandaty w okręgach jednomandatowych. O wyborze
decyduje bowiem zwykła większość uzyskanych głosów. Udział w wyborach
jest całkowicie dobrowolny, a uzyskanie mandatu nie jest warunkowane
uzyskaniem poparcia połowy uprawnionych do głosowania w danym okręgu.
RepuBTika Ukrainy
zrr
Poważnym zmianom uległa również organizacja i procedura wyborów. Między
innymi zmniejszono o połowę liczbę okręgów wyborczych - z 450 do 225.
Zamiast skreśleń na karcie do głosowania zastosowano po raz pierwszy
procedurę głosowania pozytywnego; tj. wyborca zaznacza nazwisko
kandydata, na którego chce oddać swój głos.
Deputowany ludowy Ukrainy rozpoczyna sprawowanie mandatu od złożenia
przysięgi i pełni go do czasu wygaśnięcia kadencji RadiJNaj^ższej, o ile
mandat nie wygasi prżed~Eym terminem, w przypaHkach określonych w
Konstytucji (art. 79 i art. 81). Decyzję dotyczącą przedterminowego
wygaśnięcia mandatu deputowanego ludowego podejmuje w drodze uchwały Rada
Najwyższa większością głosów konstytucyjnego jej składu, zaś w wypadku
niespełnienia wymogu niepołączalności mandatu z innymi rodzajami
działalności, to mandat wygasa przedterminowo na podstawie postanowienia
sądu. Właściwym jest tu Miejski Sąd w Kijowie, jak również Sąd Najwyższy
Ukrainy. Jurysdykcja sądów w tej materii budzi kontrowersje. Deputowani
wielokrotnie podnosili zarzut, że właściwym do pozbawienia mandatu
deputowanego jest wyłącznie Sąd Konstytucyjny.

Deputowani ludowi Ukrainy sprawują mandat na zasadzie zawodowej.
Konstytucja zakazuje pod rygorem utraty mandatu piastowania innego
mandatu przedstawicielskiego, jak też pełnienia służby państwowej. Nadto
konstytucja dopuszcza rozszerzenie w drodze ustawy niepołączalności
mandatu deputowanego z innym rodzajem działalności. Deputowani ludowi
Ukrainy korzystają z gwarancji nietykalności oraz ochrony immunitetu
parlamentarnego (formalnego i materialnego). Szeroki zakres immunitetu
parlamentarnego wywołuje ożywione dyskusje i spory polityczne. Sprawa ta
stała się treścią pytania w referendum zarządzonym przez prezydenta L.
Kuczmę i odbytym 16 IV 2000 roku. Nadto w referendum wnioskowano o
zmniejszenie ogólnej liczby deputowanych ludowych Ukrainy z 450 do 300 i
proponowano utworzenie drugiej izby, reprezentującej interesy regionów
Ukrainy. W świetle Konstytucji Ukrainy deputowanemu przysługuje prawo
inicjatywy ustawodawczej, prawo składania interpelacji do rządu za zgodą
1/5 deputowanych, a także wnoszenie zapytania do Prezydenta Ukrainy,
jeśli wyrazi na to zgodę 1/3 deputowanych. Jak widać, deputowani ludowi
mają wyraźnie ograniczone możliwości indywidualnej kontroli władzy
wykonawczej.
Konstytucja w art. 90 określa czas trwania pełnomocnictw Rady Najwyższej.
Kadencjajlady Najwyższej wynosi 4 lataikońcgy__sigja;. dniu nrwarda
pierwszego posiedzejniaJiady Najwyższej UklaTnylio^ejSSrr^i. Prezydent
Ukrainy może przedterminowo rozwiązać Radę Najwyższą, jeżeli jej
posiedzenia plenarne nie mogą rozpocząć się w ciągu 30 dniu po zwołaniu
pierwszej sesji zwyczajnej. Władza prezydenta w zakresie rozwiązania
parlamentu jest nadto ograniczona dodatkowymi zastrzeżeniami konstytucji:
nie można rozwiązać Rady Najwyższej w ciągu roku od dnia wyborów
przedterminowych, po wcześniejszym jej rozwiązaniu oraz w ciągu ostatnich
6 miesięcy kadencji Prezydenta Ukrainy.
Ryszard Mojalc
Rada Najwyższa jest zdolna do wykonywania swoich kompetencji z chwilą
ukonstytuowania. Zgodnie z art. 82 Konstytucji, Rada Najwyższa ma prawo
ukonstytuować się, jeśli w wyborach parlamentarnych dokonano wyboru nie
mniej niż 2/3 jej konstytucyjnego składu. Przepis ten pojawił się w
Konstytucji Ukrainy ze względu na poprzedni skomplikowany system
wyborczy, który w praktyce uniemożliwił wybranie pełnego konstytucyjnego
składu deputowanych do Rady Najwyższej. "
__Rada Najwyższa pracuje w systemie sesyjnym. Sesje składają się z
posiedzeń plenarnych i posiedzeń komitetów stałych oraz komisji
tymczasowych między posiedzeniami Sesje są zwoływane w trybie zwykłym i
nadzwyczajnym. Sesje zwyczajne rozpoczynają się w pierwszy wtorek lutego
i w pierwszy wtorek września każdego roku^gesje nadzwyczajne, z ustalonym
z góry porządkiem posiedzeń, zwołuje _ Przewodniczący Rady Najwyższej na
żądanie 1/3 konstytucyjnego składu_deputo-_ wanych albo na żądanie
Prezydenta Ukrainy. W razie wprowadzenia stanu wojennego lub stanu
wyjątkowego w państwie, Rada Najwyższa zbiera się bez zwoływania w ciągu
dwóch dni. Jeżeli w tym czasie upływa kadencja Rady Najwyższej Ukrainy,
przedłuża się ją z mocy prawa do dnia pierwszego posiedzenia pierwszej
sesji Rady Najwyższej, wybranej po uchyleniu stanu nadzwyczajnego w
państwie. Na pierwszą sesję Rada Najwyższa zbiera się najpóźniej
trzydziestego dnia po urzędowym ogłoszeniu wyników wyborów.
Rada Najwyższa Ukrainy wybiera ze swojego składu Przewodniczącego Rady,
pierwszego zastępcę i zastępcę przewodniczącego. Przewodniczący kieruje
pracami _ Rady Najwyższej i sprawuje inne funkcje określone w Konstytucji
Ukrainy i regulaminie Rady Najwyższej. Rada Najwyższa tworzy komitety
oraz może tworzyć tymczasowe komisje nadzwyczajne i tymczasowe komisje
śledcze. Tryb pracy Rady Najwyższej oraz organizację i tryb działania jej
organów wewnętrznych reguluje regulamin Rady Najwyższej Ukrainy uchwalony
w formie ustawy.

Konstytucja Ukrainy określa w art. 85 szeroko(fakres uprawnień Rady
Najwyz? (szej, obejmujący najważniejsze zagadnienia związane z
funkcjonowaniem państwa. Szczególną uwagę - spośród 36 uprawnień tam
wskazanych - zwracają takie uprawnienia jak: określanie zasad polityki
wewnętrznej i zagranicznej, zatwierdzanie ogólnopaństwowych programów
rozwoju państwa, uchwalanie budżetu państwa i sprawowanie kontroli jego
wykonania, pociąganie Prezydenta Ukrainy do odpowiedzialności w trybie
specjalnej procedury impeachmentu, sprawowanie kontroli nad działalnością
Gabinetu Ministrów Ukrainy. Generalnie można wskazać ^4 zasadnicze sfery
działania, określające zadania ustrojowe Rady Najwyższej: 1)
ustawodawcze, 2) budżetowe-finansowe, 3) kontrolne, 4) kreacyjne.
Podstawową funkcją ustrojową Rady Najwyższej jako parlamentu Ukrainy jest
Junkcja ustawodawcza. Konstytucja już na wstępie rozdz. TV - Rada
Najwyższa Ukrainy stanowi, że jest ona jedynym organem władzy
ustawodawczej na Ukrainie. Takie ujęcie statusu Rady Najwyższej
przesądziło o szczegółowym określeniu
RepuDlika Ukrainy
materii spraw, które są regulowane wyłącznie w drodze usta wy. ^godnie z
art 92 o ustaw należy określenie m. in.: praw i obowiązków czło-
^
wieka i obywatela, spraw oT3yVa't"elśWa7pr!ynu"^

narodowych na

Ukrainie, systemu prawnego własności, zasad "polityki społecznejTgo-
spodarczej, zasad organizacji i^ziałalnośd^r^^IT^ń^twjiw^^o^rio^rwła-dzy
wykonawczej, prokuratury, sądownictwa, zasad funkcjonowania parlamentu i
statusu prawnego deputowanych ludowych), służb i organów bezpieczeństwa
państwa, organizacji Sił Zbrojnych Ukrainy, zasady wprowadzania i
funkcjonowania jpaństwa w okresie obowiązywania stanów nadzwyczajnych.
Ustawy określają "także ustrój samorządu ferytoriaTriego i podział
terytorialny państwa oraz organizację i tryb przeprowadzania wyborów i
referendów. Nadto wyłącznie w drodze ustawy mogą być ustalane: system
budżetowy Ukrainy i budżet państwowy Ukrainy, system podatkowy, system
walutowy, zasady tworzenia i funkcjonowania rynku fi--tiansowego t
inwestycyjnego, a także szereg innych spraw/ To konstytucyjne wyliczenie
kompetencji ustawodawczych Rady Najwyższej obejmuje szeroki zakres
materii ustawowych, zastrzeżonych wyłącznie dla parlamentu. Wydaje się,
że nie ma to jednakże znaczenia dla uprawnień ustawodawczych egzekutywy z
tego względu, iż konstytucja nie przewiduje delegowania ustawodawstwa na
Prezydenta Ukrainy lub Gabinet Ministrów. Zgodnie z art. 106, Prezydent
Ukrainy został umocowany konstytucyjnie do wydawania dekretów i
rozporządzeń, ale z brzmienia przepisów tego artykułu wynika, że mają one
charakter wykonawczy w stosunku do konstytucji oraz ustaw.
Zgodnie z Konstytucją Ukrainy, prawo inicjatywy ustawodawczej
przysługuje:
Prezydentowi Ukrainy, deputowanym, rządowi oraz Bankowi Narodowemu (art.
93). Tekst ustawy oraz uchwały o jej wejściu w życie podpisuje
Przewodniczący
Rady Najwyższej, a następnie przesyła do Prezydenta Ukrainy. Prezydent
podpisu-
je ustawy w ciągu 15 dni od przedłożenia do podpisu i przekazuje do
parlamentu.
PT:e^ydeTrrffióze~jednakże kontrolować ustawy uchwalone przez parlament,
wyko-
~rzyśtująć do tego prawo weta ustawodawczego. Rada Najwyższa może
odrzucić
weto prezydenta, jeśli zwróconą ustawę - po jej powtórnym rozpatrzeniu -
ponow-
nie uchwali większością głosów 2/3 składu konstytucyjnego deputowanych.
'~""~

Konstytucja określiła szczególne procedury uchwalania zmiany Konstytucji
Ukrainy oraz uchwalania ustawy budżetowej. Procedura zmiany Konstytucji
Ukrainy należy do materii konstytucyjnej. W przypadku rozdziałów I, III,
XIII ustawę o zmianie konstytucji uchwala Rada Najwyższa Ukrainy, a
następnie zatwierdza ją naród w ogólnoukraińskim referendum.
Tryb uchwalania ustawy budżetowej określa szczególne warunki jej
uchwalania, terminy oraz uprawnienia Gabinetu Ministrów Ukrainy.
Rola Rady Najwyższej w sprawach finansowych i budżetowych wyraża się
także w~przyznaniu jej parlamentarnej kontroli finansów
publicznych_państwa,,_Rada Najwyższa wypełnia również zadania kreacyjne.
Spełnia ona istotną rolę w formo-
Ryszard Mojak
waniu składu innych organów państwa: Banku Narodowego, Krajowej Rady
Telewizji i Radiofonii, Centralnej Komisji Wyborczej, Sądu
Konstytucyjnego. Parlament Ukrainy wyraża też zgodę na powoływanie lub
mianowanie przez Prezydenta Ukrainy wielu organów, m.in. Prezesa Banku
Narodowego, Prezesa Komitetu Antymonopolowego, Prezesa Funduszu Majątku
Państwowego, Prokuratora Generalnego.
Odrębny kompleks uprawnień kontrolnych przysługuje Radzie Najwyższej
Ukrainy w odniesieniu do działalności Gabinetu Ministrów Ukrainy.
2. PREZYDENT UKRAINY
Prezydent Ukrainy zajmuje szczególną pozycję w systemie ustrojowym
państwa. Status prawnous trój owy Prezydenta Ukrainy wyznaczają dwie
zasadnicze przesłanki ustrojowe: konstytucyjnie określone zadania
ustrojowe i jego miejsce w systemie organów państwowych oraz wybór
prezydenta w głosowaniu powszechnym, zasadniczo wzmacniający autorytet
ustrojowy i legitymację polityczną do sprawowania tego urzędu.
Zgodnie z Konstytucją Ukrainy z 1996 roku Prezydent Ukrainy jest głową
państwa i zwierzchnią władzą w państwie oraz jego najwyższym
przedstawicielem reprezentującym Republikę Ukrainy w stosunkach
międzynarodowych. Pozycja ustrojowa prezydenta w stosunkach wewnętrznych
wynika z określenia w konstytucji jego roli ustrojowej jako gwaranta
suwerenności państwa i integracji terytorialnej Ukrainy, gwaranta
przestrzegania Konstytucji Ukrainy oraz praw i wolności człowieka i
obywatela (art. 102). Prezydent jest zwierzchnikiem i głównodowodzącym
Sił Zbrojnych Ukrainy oraz przewodniczącym Rady Bezpieczeństwa i Obrony
Narodowej Ukrainy (art. 106, pkt. 17 i 18).
Prezydenta Ukrainy wybierają na 5 lat obywatele Ukrainy na podstawie
powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego, w głosowaniu
tajnym (art. 103). Wybór powszechny Prezydenta Ukrainy jest nieodłączną
cechą ustrojową ukraińskiej prezydentury od 1990 roku. Instytucja
prezydenta została ustanowiona jeszcze w czasach Ukraińskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W 1990 roku została uchwalona
ustawa o Prezydencie Ukraińskiej SRR, a historia zrządziła, iż pierwsze
powszechne wybory głowy państwa zostały przeprowadzone l XII 1991 roku,
już po ogłoszeniu przez Radę Najwyższą niepodległości państwowej Ukrainy.
W dziesięcioletniej historii niepodległej i suwerennej Ukrainy już
trzykrotnie przeprowadzano powszechne wybory prezydenckie. Pierwszym
Prezydentem Ukrainy był Leonid Krawczuk, ówczesny przewodniczący Rady
Najwyższej. Drugim prezydentem został Leonid Kuczma. Wygrał on wybory
prezydenckie ^w-dragiej turze w dniu 10 VII 1994 roku, z wynikiem 52,1%
głosów, pokonując w walce o fotel dotychczasowego Prezydenta Ukrainy L.
Krawczuka (45,1% gło-
Republika Ukrainy
sów). Trzecie wybory prezydenckie zakończyły się reelekcją urzędującego
Prezy-fjfntrTl Jkrainy L Kuczmy. WlJ!liniej Lmze~Wvbb'rów 14 Xl i 999 r.
odniósł on zde-
„i**-™*-"

i f —- ~ -—-~—Ł— ^ ,

cydowane zwycięstwo nad głównym swym rywalem - Petro Simonenko, uzyskując
56% głosów, a jego kontrkandydat na urząd prezydenta uzyskał 38% głosów.
Zgodnie z art. 103 Konstytucji, Prezydentem Ukrainy może zostać wybrany
obywatel Ukrainy, który ukończył 35 lat,.posiada czynne prawo wyborcze,
zamieszkuje na Ukrainie przez nsratnie 10 lat- przed dnierri wytjorów '
wK3Łfcrykipm pgińsrwnwym,tj^JgjLykiem- nlframslnm. Ustawa o wyborach
prezydenckich wpro-
"waćlza kolejnywarunek, zgodnie z którym kandydat musi uzyskać milion
podpisów wyborców popierających jego zgłoszenie do rejestracji w
Centralnej Komisji Wyborczej. Ustawa wymaga też, aby podpisy były
udzielone przynajmniej w 17 z 24 regionów Ukrainy, po nie mniej niż 30
000 podpisów z każdego regionu. Wybory Prezydenta Ukrainy przeprowadza
się w ostatnią niedzielę października w piątym foku kadencji, a w razie
przedterminowego skrócenia tej kadencji w ciągu 90 dni od dnia
wygaśnięcia mandatu. Konstytucja wprowadza ograniczenie długości
sprawowania urzędu Prezydenta Ukrainy, stanowiąc, iż ta sama osoba nie
może być prezydentem dłużej niż przez dwie kolejne kadencje (art. 103).
Wybrany w wyborach powszechnych prezydent obejmuje urząd nie później niż
w ciągu 30 dni po urzędowym ogłoszeniu wyników wyborów, z chwilą złożenia
przysięgi narodowi ukraińskiemu na uroczystym posiedzeniu Rady Najwyższej
Ukrainy. Prezydent składa przysięgę na ręce przewodniczącego Sądu
Konstytucyjnego Ukrainy. Swoje uprawnienia wykonuje do czasu objęcia
urzędu przez nowo wybranego prezydenta, chyba że jego uprawnienia
wygasają przedterminowo. Zgodnie z art. 108,Konstytucji, rrioże to
nasLąpiĆJŁ_tazi&^ ł}-zrzeczenia się urzędu, 2) śmierci* 3) niezdolności
do wykonywania uprawnień ze względu na stan zdrowia, 4) złożeniazurzędu w
trybie impeachmentu.

" " —' —————•————'

Prezydent Ukrainy w czasie sprawowania urzędu korzysta z immunitetu
nietykalności. Tytuł Prezydenta Ukrainy, jego cześć i godność są
chronione ustawą. Zachowuje on tytuł Prezydenta Ukrainy dożywotnio po
zakończeniu sprawowania urzędu, chyba że został złożony z urzędu w trybie
impeachmentu.
Konstytucja Ukrainy wyznacza prezydentowi szeroki zakres kompetencji.
Zasadniczo zakres tych uprawnień jest zdeterminowany szczególną jego
pozycją ustrojową w państwie. W świetle art. 106, uprawnienia prezydenta
można podzielić na kilka zasadniczych grup, wyznaczających podstawowe
jego kompetencje. Prezydent Ukrainy jako głowa państwa dysponuje
uprawnieniami w zakresie stosunków międzynarodowych, w zakresie spraw
związanych z bezpieczeństwem państwa oraz w sprawach obywatelstwa.
Pierwszy obszar działań głowy państwa obejmuje: reprezentacją państwa w
stosunkach międzynarodowych, sprawowanie kie-rpwnićtwa~naH polityką
zagraniczną państwa, zawieranie umów międzynarodowych, podejmowanie
decyzji o uznaniu państw obcych, powoływanie i odwoływanie szefów
przedstawicielstw dyplomatycznych Ukrainy w innych państwach i przy
Ryszard Mojak
Republika Ukrainy
7T7
organizacjach międzynarodowych oraz przyjmowanie listów
uwierzytelniających i odwołujących ambasadorów innych państw
akredytowanych przy ukraińskiej głowie państwa.
Drugi obszar uprawnień głowy państwa zdeterminowany jest rolą Prezydenta
Ukrainy jako gwaranta suwerenności państwa i integralności terytorialnej
Ukrainy. W tym charakterze prezydent stoi na straży niepodległości
państwa, prawnej ciągłości państwa i bezpieczeństwa narodowego. Jest on
Najwyższym Głównodowodzącym Sił Zbrojnych Ukrainy, kieruje sprawami
bezpieczeństwa narodowego, powołuje na najwyższe stanowiska w Siłach
Zbrojnych oraz w innych formacjach" wojskowych. Prezydent składa w Radzie
Najwyższej wniosek o ogłaszanie stanu wojny i podejmuje decyzje o użyciu

Sił Zbrojnych Ukrainy w razie napaści zbrojnej na kTaJT 'Na podstawie
stosownych ustaw podejmuje decyzje o mobilizacji Sił Zbrojnych,
wprowadzeniu stanu wojennego albo stanu wyjątkowego, a także w razie
konieczności ogłasza określone terytoria Ukrainy obszarami nadzwyczajnej
sytuacji ekologicznej. Niektóre z tych decyzji wymagają zatwierdzenia
przez Radę Najwyższą.
Nowym organem w Konstytucji Ukrainy jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego i
Obrony Ukrainy, na czele której stoi Prezydent Ukrainy. Jest to organ
usytuowany przy Prezydencie Ukrainy, powołany do koordynowania spraw
bezpieczeństwa narodowego i obrony państwa oraz koordynowania i kontroli
działania organów władzy wykonawczej w sferze bezpieczeństwa narodowego i
obrony. Decyzje Rady są wprowadzane w życie za pośrednictwem dekretów
prezydenta.
^Prezydent Ukrainy wykonuje klasyczne uprawnienia głowy państwa, takie
jak: podejmowanie decyzji o nadaniu i utracie obywatelstwa Ukrainy oraz
przyznaniu prawa azylu na Ukrainie, stosowanie prawa łaski, przyznawanie
nagród i odznaczeń państwowych oraz powoływanie na najwyższe stanowiska w
służbie państwowej. Status ustrojowy Prezydenta Ukrainy wyznaczają w
szczególności jego uprawnienia w stosunku do różnych sfer władzy.
Konstytucyjne regulacje stosunków ustrojowych między prezydentem a Radą
Najwyższą oraz między prezydentem a Gabinetem Ministrów Ukrainy wskazują
zwłaszcza na rolę prezydenta w państwie. W warunkach ustrojowych Ukrainy
szczególny charakter mają relacje Prezydenta Ukrainy z Radą Najwyższą
Ukrainy.
Praktyka ustrojowa ostatnich dziesięciu lat pokazuje, że budowanie
państwowości ukraińskiej i sytemu ustrojowego niepodległej Ukrainy było
procesem bardzo trudnym. Uwaga ta w szczególności odnosi się do procesu
kształtowania stosunków między Radą Najwyższą a prezydentem. Pozycja
ustrojowa Rady Najwyższej uległa w tym procesie wyraźnemu osłabieniu na
rzecz wzmocnienia roli ustrojowej prezydenta. Prowadziło to do licznych
konfliktów pomiędzy parlamentem a głową państwa. Szczególnie widoczne
były one w okresie poprzedzającym uchwalenie Konstytucji Ukrainy.
Konstytucja z 1996 roku utrwaliła ukształtowany w praktyce ustrojowej
model rządów parlamentarno-prezydenckich. Jego powsta-
nie było wynikiem kompromisu między Radą Najwyższą a prezydentem, ale
kompromisu, który nikogo w pełni nie zadowalał. Stąd też w praktyce
ustrojowej stosunki między tymi organami były zawsze bardzo napięte, a
często przybierały postać otwartego konfliktu, także już pod rządami
ukraińskiej ustawy zasadniczej z 1996 roku.
W świetle Konstytucji Ukrainy można wyróżnić kilka aspektów wzajemnych
stosunków między Radą Najwyższą a Prezydentem Ukrainy. Prezydent posiada
niewątpliwie znaczący wpływ na tworzenie ustawodawstwa pfżeTTIkTaifrstó-
parla-ment. Naturalnie, poza prawem inicjatywy ustawodawczej, ważnym
instrumentem kształtowania ustawodawstwa parlamentarnego są konstytucyjne
uprawnienia prezydenta do podpisywania ustaw, z prawem ich wetowania. Z
uwagi na trudne konstytucyjne warunki odrzucenia weta prezydenckiego,
instytucja ta jest w praktyce skutecznym środkiem hamowania parlamentu.
Natomiast z pewnością bezpośrednia ingerencja prezydenta w działalność
Rady Najwyższej została przez konstytucję znacznie ograniczona. Prezydent
ma bardzo ograniczone prawo rozwiązania Rady Najwyższej, jak już o tym
wcześniej wS"pOrnnianorZ kolei Rada Najwyższa ma uprawnienia kontrolne w
stosunku do Prezydenta Ukrainy. Prezydent jest zobowiązany konstytucyjnie
do przedkładania Radzie Najwyższej corocznych albo nadzwyczajnych orędzi
o stanie państwa. Nadto Rada Najwyższa może kierować -na wniosek
deputowanego lub grupy deputowanych po uzyskaniu przez nich odpowiedniego
poparcia - do Prezydenta Ukrainy zapytania. Wreszcie Rada Najwyższa może
zainicjować procedurę złożenia z urzędu Prezydenta Ukrainy w trybie im-
peachmentu, w przypadku gdy dopuści się on zdrady państwa albo popełni

inne przestępstwo. Postępowanie w tej sprawie rozpoczyna się z inicjatywy
deputowanych ludowych, stanowiących większość konstytucyjnego składu
Rady. Decyzję o złożeniu z urzędu Prezydenta Ukrainy podejmuje Rada
Najwyższa większością co najmniej 3/4 głosów jej konstytucyjnego składu,
po spełnieniu warunków określonych szczegółowo w art. 111 Konstytucji
Ukrainy. Konstytucja przewiduje także, w celu skoordynowania działań
parlamentu i głowy państwa, podejmowanie wspólnych rozstrzygnięć. Dotyczy
to zwłaszcza kreowania wielu organów państwa, w tym Sądu Konstytucyjnego.
Powyższy stan rzeczy z pewnością nie zadowala urzędującego Prezydenta
Ukrainy L. Kuczmy, który często wypowiadał się za potrzebą zmiany systemu
ustrojowego i poszerzeniem kompetencji głowy państwa kosztem uprawnień
Rady Najwyższej. Próbą zmiany istniejącej w Konstytucji Ukrainy formy
ustrojowej rządów było referendum ogólnoukraińskie, przeprowadzone 16 IV
2000 roku, w którym poddano rewizji dotychczasowe regulacje konstytucyjne
uprawnień prezydenta wobec Rady Najwyższej. Pod rozstrzygnięcie w drodze
referendum, zarządzone dekretem Prezydenta Ukrainy z 15 stycznia 2000
roku, poddano: 1) uzupełnienie art. 90 ust. 2 Konstytucji, dające
Prezydentowi Ukrainy prawo rozwiązania Rady Najwyższej w przypadku
wyrażenia jej wotum nieufności w ogólnoukraińskim referendum; 2)
uzupełnienie art. 90 o nowy ustęp, określający prawo prezydenta do
278
Ryszard Mojak
przedterminowego skrócenia kadencji Rady Najwyższej, jeżeli ta w ciągu
jednego miesiąca nie jest zdolna sformować stałej większości
parlamentarnej lub w przypadku nieuchwalenia przez nią w ciągu trzech
miesięcy budżetu państwa; 3) zmianę art. 76 ust. l Konstytucji,
polegającą na zmniejszeniu ogólnej liczby deputowanych ludowych Ukrainy z
450 do 300; 4) propozycję utworzenia dwuizbowego parlamentu Ukrainy, w
którym druga izba reprezentowałaby interesy regionów, a także 5)
postulat, aby Konstytucja Ukrainy była przyjmowana w ogólnoukraiń-skim
referendum.
Były to najistotniejsze kwestie konstytucyjne zgłoszone pod głosowanie
ludowe. Według oficjalnych danych w referendum wzięło udział 81,15%
uprawnioncyh do głosowania, a na każde z pytań ponad 80% głosujących
udzieliło twierdzącej odpowiedzi. W tej sytuacji prezydent L. Kuczma
skierował 25 kwietnia 2000 roku pismo do Rady Najwyższej, wzywając ją do
szybkiego dokonania nowelizacji Konstytucji Ukrainy, zgodnie z wynikami
referendum. Rada Najwyższa jednakże nie przychyliła się do żądań
zawartych w pytaniach referendalnych, odmawiając formalnego ich
ratyfikowania w trybie zmiany ustawy zasadniczej.
Podstawą silnej władzy Prezydenta Ukrainy jest sfera stosunków
ustrojowych Prezydenta i Gabinetu Ministrów. Treść konstytucyjnej formy
rządów parlamen-tarno-prezydenckich wyznacza rzeczywiście w dużej mierze
ta sfera relacji ustrojowych między parlamentem, prezydentem i rządem
ukraińskim.
3. GABINET MINISTRÓW UKRAINY
Konstytucyjna formuła rządów wyznacza Gabinetowi Ministrów określone
miejsce w strukturze organów władzy państwowej. Zgodnie z art. 113
Konstytucji, Gabinet Ministrów Ukrainy jest najwyższym organem władzy
wykonawczej. W ten sposób Konstytucja Ukrainy dokonała dystynkcji dwóch
organów - Prezydenta i Gabinetu Ministrów w strukturze organów władzy
wykonawczej. Jednocześnie Konstytucja wyznacza Gabinetowi Ministrów
szczególne miejsce w trójkącie naczelnych organów władzy: Prezydent
Ukrainy - Rada Najwyższa Ukrainy - Gabinet Ministrów Ukrainy. Konstytucja
stanowi mianowicie, że Gabinet Ministrów jest odpowiedzialny przed
Prezydentem Ukrainy oraz podlega kontroli i zdaje sprawę Radzie
Najwyższej. To podwójne podporządkowanie rządu znajduje odbicie

wTćonsfyfućyJńef procedurze oraz w określeniu warunków dymisji rządu, a
także w zakresie kontroli nad rządem.
Zgodnie z Konstytucją z 1996 roku, Prezydent Ukrainy z tytułu swojego
statusu głowy państwa (nie zaś jako zwierzchnik władzy
wykonawczej)jpowołuje - za zgodą większości konstytucyjnego składu Rady
Najwyższej - Premiera Ukrainy «raz powołuje, na wniosek premiera,
członków Gabinetu Ministrów (pierwszego wicepremiera, trzech
wicepremierów i ministrów). Rada Najwyższa natomiast zatwierdza program
działalności Gabinetu Ministrów (art. 85 pkt 11) i sprawuje kontrolę
Republika Ukrainy
nad działalnością rządu (art. 85 pkt 13) oraz uchwala budżet państwowy
Ukrainy "i kontroluje jego wykonanie przez rząd (art. 96 i art. 97).
Gabinet Ministrów kieruje się w swojej działalności przepisami-
Konstytucji Ukrainy, ustaw i aktów wydanych przez prezydenta.
W stosunku do rządu prezydent dysponuje szerokimi uprawnieniami. Obraz
silnej władzy prezydenta w tych relacjach ustrojowych dopełniają, poza
wskazanymi wcześniej, kolejne jego kompetencje w stosunku do rządu.
Zgodnie z art. 114 i art. 106 Konstytucji, Prezydent Ukrainy: 1) tworzy,
reorganizuje i likwiduje na wniosek premiera - ministerstwa i inne
centralne organy władzy wykonawczej, 2) uchyla akty Gabinetu Ministrów
Ukrainy i akty Rady Ministrów Autonomicznej Republiki Krymu, 3) powołuje
i odwołuje - za zgodą Rady Najwyższej - kierowników naczelnych organów
gospodarczych.
Istotą ustrojową parlamentarno-prezydenckiej formy rządów jest podwójna
od-pjTWTgrłżtaTnoIc_~Garjfn'ero' Ministrów - -przed ••prezydentem' oraz
przed parlamen-ju&fr. Zgodnie z art. 115 Konstytucji, Gabinet Ministrów
składa dymisję w następujących sytuacjach: 1) po wyborach prezydenckich,
na ręce nowo wybranego Prezydenta Ukrainy, 2) premier jest zobowiązany
przedstawić prezydentowi dymisję Gabinetu Ministrów na żądanie Prezydenta
Ukrainy lub w związku z uchwaleniem wotum nieufności przez Radę Najwyższą
Ukrainy. Nadto Premier Ukrainy i członkowie Gabinetu Ministrów mogą sami
zgłosić swoją dymisję Prezydentowi Ukrainy. Dymisja premiera oznacza
odwołanie całego Gabinetu Ministrów. Prezydent przyjmuje dymisję Gabinetu
Ministrów w sytuacjach określonych w konstytucji, a następnie powierza mu
dalsze sprawowanie jego funkcji do czasu powołania nowego rządu, jednak
nie dłużej niż na okres 60 dni. Gabinet Ministrów Ukrainy ponosi
odpowiedzialność polityczną przed parlamentem w trybie uchwalenia mu
przez Radę Najwyższą wotum nieufności. Rada Najwyższa, na wniosek co
najmniej 1/3 konstytucyjnego składu deputowanych ludowych, może uchwalić
wotum nieufności dla Gabinetu Ministrów.
Rozległe kompetencje prezydenta w stosunku do Gabinetu Ministrów są w
niewielkim jedynie stopniu równoważone przez kompetencje Rady Najwyższej.
Dotyczą one wpływu Rady na obsadę niektórych organów władzy wykonawczej i
organów gospodarczych, a także zatwierdzania programów polityki
zagranicznej i wewnętrznej, przygotowanych przez rząd.

^— Gabinet Rady

Ministrów Ukrainy posiada szeroki zakres kompetencji. Obejmują one m.
in.: 1) realizację polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, 2)
opracowywanie i realizację programów ogólnopaństwowych, 3) podejmowanie
środków w celu zapewnienia praw i wolności człowieka i obywatela, 4)
wykonywanie budżetu i polityki finansowej, 5) zarządzanie majątkiem i
mieniem stanowiącym własność państwową, 6) organizację i realizację
współpracy zagranicznej Ukrainy, 7) kierowanie i koordynowanie pracy
ministrów i innych organów władzy wykonawczej.
280
Ryszard Mojak
Zakres uprawnień rządu i administracji rządowej jest uregulowany w
Konstytucji Ukrainy ustawami oraz dekretami Prezydenta Ukrainy. Struktura
rządu Ukrainy nie jest jednolita politycznie. Od 1996 roku funkcjonuje

podwójne podporządkowanie niektórych ministrów Gabinetowi Ministrów i
Prezydentowi Ukrainy. Na mocy dekretu Prezydenta Ukrainy zostały
podporządkowane głowie państwa urzędy: Ministra Obrony, Ministra Spraw
Wewnętrznych, Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Ministerstwa Informacji,
Ministerstwa Energetyki i Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
4. SĄDOWNICTWO I PROKURATURA
Zasadnicze zmiany ustrojowe dokonały się na Ukrainie w latach
dziewięćdziesiątych w sądownictwie i prokuraturze. Konstytucja Ukrainy z
1996 roku położyła fundament ustrojowy pod reformy sądownictwa,
przybliżające ustrój sądów i prokuratury oraz system prawa ukraińskiego
do standardów europejskich. Kluczowe znaczenie miało wyodrębnienie w
konstytucji, w oparciu o zasadę podziału władzy, wymiaru sprawiedliwości
jako oddzielnej sfery władzy państwowej. Fundamentem ustroju wymiaru
sprawiedliwości konstytucja uczyniła zasadę niezawisłości i nietykalności
sądów. Wprawdzie proces budowania realnej niezależności sądownictwa
przebiega na Ukrainie zbyt wolno, niemniej rozwiązania konstytucyjne są
dobrze ukierunkowane na zbudowanie nowego systemu sądownictwa na
Ukrainie. Wiele już w tym kierunku uczyniono. Rada Najwyższa uchwaliła w
ostatnich latach pakiet ustaw: o ustroju sądów o czynnościach sądowych, o
Sądzie Konstytucyjnym, kodeks karny oraz nowelizację prawa cywilnego i
gospodarczego.
Konstytucja Ukrainy określa zasady, wokół których konstruowane są:
struktura, ustrój i tryb funkcjonowania sądów. Pierwszą grupę stanowią
zasady wyznaczające zadania sądów i organizacji sądownictwa. Konstytucja
w art. 124 stanowi, że „wymiar sprawiedliwości na Ukrainie sprawują
wyłącznie sądy". Funkcja wymiaru sprawiedliwości odnosi się w świetle
ustawy zasadniczej tylko do działalności sądów, a zatem istnieje
konstytucyjny zakaz delegowania wymiaru sprawiedliwości na inne organy
lub osoby urzędowe. Zadania ustrojowe sądów dotyczą wyodrębnionej,
specyficznej ich działalności. Konstytucja stanowi, że „właściwość sądów
obejmuje stosunki prawne, jakie nawiązuje się w państwie" (art. 124).
Struktura sądów na Ukrainie jest złożona. Konstytucja wyodrębnia dwie
podstawowe struktury organów sądowych: system sądów powszechnych i system
organów sądownictwa szczególnego. Jurysdykcja sądów powszechnych obejmuje
sprawy karne, cywilne, rodzinne i administracyjne. System sądów
powszechnych na Ukrainie tworzy się według struktury terytorialnej i
specjalizacji. Struktura terytorialna obejmuje 3 poziomy organizacyjne.
Najwyższym organem sądowym w systemie sądów powszechnych jest Sąd
Najwyższy Ukrainy (poziom centralny). W pierw-
Republika Ukrainy
szej instancji jurysdykcję sądownictwa powszechnego wykonują sądy
rejonowe (poziom lokalny), w drugiej zaś instancji sądy wojewódzkie
(poziom regionalny).
Na Ukrainie rozwinięty jest także system sądownictwa szczególnego.
Charakter taki posiadają obecnie sądy apelacyjne. Sądy te rozpatrują
sprawy własnościowe (gospodarcze) i finansowe pomiędzy podmiotami
prowadzącymi działalność gospodarczą, tj. osobami prawnymi i osobami
fizycznymi. System sądów apelacyjnych obejmuje 2 poziomy organizacyjne.
Najwyższym organem w tym systemie sądów jest Wyższy Sąd Apelacyjny, a na
poziomie regionalnym działają Wojewódzkie Sądy Apelacyjne.
Druga grupa zasad konstytucyjnych określa ustrój organów sądowych i
zasady funkcjonowania sądów. Fundamentalną zasadą ustrojową sądów na
Ukrainie jest zasada niezawisłości i nietykalności sędziów (art. 126).
Sędziowie sprawując wymiar sprawiedliwości, są niezawiśli i podlegają
tylko ustawom (art. 129) oraz są wolni od jakiegokolwiek nacisku (art.
126). Konstytucyjna zasada niezawisłości i nietykalności sędziów jest
obwarowana szeregiem gwarancji konstytucyjnych. Są to: 1) powoływanie
sędziów na czas nieokreślony, 2) nieusuwalność sędziego z urzędu (z

wyjątkiem przypadków konstytucyjnie określonych), 3) ochrona immunitetem
sędziowskim, 4) zapewnienie przez państwo bezpieczeństwa osobistego
sędziom i ich rodzinom.
Kolejne zasady to: 1) zasada jednolitości sądów - sądy wydają orzeczenia
w imieniu Ukrainy i podlegają one wykonaniu na całym terytorium Republiki
Ukrainy (art. 124); 2) zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru
sprawiedliwości - lud Ukrainy uczestniczy bezpośrednio w sprawowaniu
wymiaru sprawiedliwości poprzez ławników i przysięgłych ludowych (art.
125).
Konstytucja Ukrainy z 1996 roku określiła nowe zasady formowania korpusu
sędziowskiego. Podstawą wymiaru sprawiedliwości są sędziowie zawodowi.
Art. 127 Konstytucji stanowi, że „na stanowisko sędziego może zostać
rekomendowany obywatel Ukrainy, który ukończył 25 lat, ma wyższe
wykształcenie prawnicze i staż pracy w dziedzinie prawa nie krótszy niż 3
lata, zamieszkuje na Ukrainie nie krócej niż przez 10 lat i włada
językiem państwowym". Inne wymagania stawiane sędziom sądów szczególnych
albo odrębnych kategorii sędziów - dotyczące stażu, kwalifikacji i wieku
- określane są w drodze ustaw. Konstytucja w art. 128 określa tryb
powoływania sędziów. Pierwsze powołanie na stanowisko sędziego zawodowego
dokonywane jest na okres 5 lat przez Prezydenta Ukrainy. Wszystkich
pozostałych sędziów, z wyjątkiem sędziów Sądu Konstytucyjnego, wybiera
Rada Najwyższa na czas nieokreślony.
Konstytucja w art. 129 określiła sposób funkcjonowania sądów, obejmujący
zasady rozpoznawania i rozstrzygania spraw. Głównymi zasadami
postępowania sądowego są m.in.: 1) praworządność, 2) równość stron
procesu sądowego, 3) kon-tradyktoryjność, 4) zapewnienie oskarżonemu
prawa do obrony, 5) jawność proce-
Hyszard Wojak
su sądowego, 6) dwuinstancyjność postępowania, zapewniająca możliwość
wniesienia apelacji i kasacji od orzeczeń sądowych.
Istotne, nowe w ukraińskim systemie wymiaru sprawiedliwości jest
funkcjonowanie samorządu sędziowskiego oraz organu w postaci Najwyższej
Rady Sądownictwa, do kompetencji której należy rozpatrywanie wniosków o
powoływanie i odwoływanie sędziów oraz orzekanie w sprawach
dyscyplinarnych sędziów.
Konstytucja Ukrainy ustanowiła instytucję Prokuratury Ukrainy, stanowiącą
jednolity, wyodrębniony z sądów system organów. W istotny sposób
zmieniono także jej zadania, odchodząc od wcześniejszego, radzieckiego
modelu prokuratury. W świetle art. 121 Konstytucji, zadania Prokuratury
Ukrainy obejmują: 1) występowanie w sądzie w roli oskarżyciela
publicznego, 2) reprezentowanie interesów obywatela albo państwa w
sądach, w przypadkach określonych w przepisach ustawy, 3) nadzór nad
przestrzeganiem prawa przez organy prowadzące działalność operacyjno-
rozpoznawczą, dochodzenie i wstępne śledztwo, 4) nadzór nad
przestrzeganiem prawa przy wykonywaniu wyroków w sprawach karnych, a
także przy stosowaniu innych środków przymusu.
Na czele Prokuratury Ukrainy stoi Prokurator Generalny Ukrainy. Kadencja
jego wynosi 5 lat. Zgodnie z art. 122 Konstytucji, na stanowisko to
powołuje i odwołuje Prezydent Ukrainy za zgodą Rady Najwyższej. Rada
Najwyższa może wyrazić wotum nieufności dla Prokuratora Generalnego
Ukrainy, co rodzi konsekwencję prawną w postaci jego dymisji.
5. SĄD KONSTYTUCYJNY UKRAINY
Sąd Konstytucyjny został ustanowiony po raz pierwszy w 1990 roku, wśród
pierwszych zmian ustrojowych wprowadzonych na Ukrainie na fali
ukraińskiej rewolucji niepodległościowej. W praktyce była to instytucja
martwa, bowiem w latach 1990-1996 Rada Najwyższa nie uchwaliła stosownej
ustawy i nie doszło do powołania sędziów.

Sąd Konstytucyjny Ukrainy funkcjonuje obecnie od l stycznia 1997 roku,
ustanowiony na podstawie przepisów Konstytucji Ukrainy i ustawy z 16 X
1996 roku o Sądzie Konstytucyjnym Ukrainy. W świetle art. 147
Konstytucji, Sąd Konstytucyjny Ukrainy jest wyłącznym organem sądownictwa
konstytucyjnego na Ukrainie. Rozstrzyga on o zgodności ustaw i innych
aktów normatywnych z Konstytucją Ukrainy oraz ustala urzędową wykładnię
konstytucji i ustaw Ukrainy. Kompetencje Sądu zostały szczegółowo
określone w przepisach ustawy zasadniczej (art. 150-151) oraz ustawy o
Sądzie Konstytucyjnym. Należy zaznaczyć, że uprawnienia Sądu
Konstytucyjnego nie obejmują orzekania o zgodności z prawem aktów (poza
aktami prawotwórczymi) organów władzy państwowej, organów władzy
Autonomicznej Republiki Krymu oraz organów samorządu lokalnego.
Republika Ukrainy
Orzeczenia Sądu Konstytucyjnego uznające ustawy i inne akty prawne za
niekonstytucyjne w całości lub w części są ostateczne i nabierają mocy
prawnej od dnia ich wydania.
Sąd Konstytucyjny Ukrainy składa się z 18 sędziów. Status tego Sądu
charakteryzuje się tym, że jego skład ustalają trzy podmioty: Prezydent
Ukrainy, Rada Najwyższa Ukrainy oraz Zjazd Sędziów Ukrainy. Każdy z tych
podmiotów powołuje -na zasadzie równego parytetu - po 6 sędziów.
Sędziowie Sądu Konstytucyjnego są powoływani na 10-letnią kadencję,
według szczególnych kryteriów, bez możliwości ponownego powołania na
następną kadencję. Sędzią może zostać obywatel Ukrainy, który w dniu
powołania ma ukończone 40 lat, legitymuje się wyższym wykształceniem
prawniczym i stażem pracy w zawodzie nie krótszym niż 10 lat oraz mieszka
na terytorium Ukrainy przez ostatnie 10 lat i włada językiem państwowym.
Status ustrojowy sędziego Sądu Konstytucyjnego wyznaczają gwarancje
niezawisłości oraz nietykalności sędziów oraz warunki - określone w
Konstytucji Ukrainy - do zajmowania stanowiska sędziego zawodowego.
Sądem Konstytucyjnym kieruje Przewodniczący Sądu Konstytucyjnego,
wybierany na jedną 3-letnią kadencję spośród sędziów Sądu
Konstytucyjnego, w głosowaniu tajnym, na specjalnym posiedzeniu Sądu
Konstytucyjnego Ukrainy.
Wykaz literatury podstawowej
Chojecki A., Ukraina, Warszawa 1997.
Futey B., Comments on the constitution of Ukrainę, „East European
Constitutional Review", vol. 5, No 2, Spring 1996; vol. 5, No 3, Summer
1996.
Gortat R., Ukraińskie wybory, Warszawa 1998.
HrycakJ., Historia Ukrainy (1772-1999), Lublin 2000.
Konstytucja Ukrainy. Wstęp i tłumaczenie E. Toczek, Warszawa 1999.
Madera A., Ukraina na rozdrożu, Rzeszów 2000.
Serczyk W. A., Historia Ukrainy, wyd. III, Warszawa 2001.
Wilson A., Tu/o presidents and their powers [w:] The Postcomunist
Presidents, ed. by R. Taras, Cambridge 1997.
Zajęć A. P., Nowa Konstytucja Ukrainy, „Przegląd Sejmowy" 1997, nr 6
(23).

WOJCIECH ORŁOWSKI
Rozdział X
REPUBLIKA WĘGIERSKA
I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO WĘGIER
Po stłumieniu rewolucji węgierskiej z 1956 roku władza komunistyczna
odeszła od programu stworzenia całkowicie upolitycznionego społeczeństwa,
a także mobilizowania obywateli do legitymizacji władzy. Komuniści byli
usatysfakcjonowani faktem, że większość społeczeństwa poddała się
istniejącemu ustrojowi i zaakceptowała niemożność wprowadzenia zmian
poprzez zbiorową akcję polityczną. W okresie lat sześćdziesiątych

węgierski system polityczny przestał być systemem totalitarnym, ale stał
się „łagodną dyktaturą polityczną". Ten poststalinowski, autorytar-no-
paternalistyczny system, z charakterystyczną postacią Kadara, opierał się
na politycznej obojętności obywateli i na braku prób uzyskania przez
rządzących legitymizacji swojej władzy. Ekipa Kadara wprowadzała reformy
ekonomiczne i pomagała wprowadzić bezpieczeństwo ekonomiczne i
polityczne, uważane przez wielu za ważniejsze niż legitymizacja
ideologiczna.
W latach osiemdziesiątych następowała polityczna erozja systemu.
Pojawiające się środowiska opozycyjne były izolowane i rozbijane.
Dotyczyło to zwłaszcza radykalnej antysystemowej opozycji. Wskazać jednak
należy na znaczenie pojawiających się w latach siedemdziesiątych drobnych
przedsiębiorców, co stanowiło konsekwencję reform ekonomicznych ery
Kadara, likwidujących dotychczasowe zasady gospodarki państwowej.
Już w 1987 roku nieformalne projekty reform były proponowane i
dyskutowane w łonie partii komunistycznej. Reformatorzy partyjni, tacy
jak Poszgay i Nemeth, zaczęli współpracę z bezpartyjnymi reformatorami
wywodzącymi się z umiarkowanej opozycji, która przekształciła się
następnie w ugrupowanie Węgierskie Demokratyczne Forum MDF. Między marcem
a październikiem 1989 roku odbywał się proces negocjacji politycznych -
podobny do tego, jaki miał miejsce wcześniej w Polsce - pomiędzy partią
rządzącą i organizacjami satelickimi a opozycją. Obie strony zgodziły się
podpisać podczas spotkania w Lakitelek deklarację popierającą
demokratyzację społeczeństwa węgierskiego. Podpisano wówczas polityczne
zobowiązanie do zmian, które zrealizowano później poprzez reformę
konstytucji i wolne wybory, a także do zmian dotyczących węgierskiej
gospodarki. Minister stanu Imre Poszgay skierował się w kierunku
wielopartyjnego pluralizmu już w 1989 roku. Ini-
Wojciech (Jrtowski
cjatywa ta została następnie poparta przez przywództwo MSZP. W
literaturze proces politycznych zmian na Węgrzech określa się niekiedy
terminem „wynegocjowanej rewolucji". Ewolucyjny charakter transformacji
Węgier wynikał z faktu, że system węgierski był mniej autorytarny niż
systemy państw sąsiednich. W procesie tym wyróżnia się trzy etapy.
Pierwszy etap charakteryzował się odrodzeniem społeczeństwa
obywatelskiego. W tym stadium ruchy społeczne zaczęły powstawać obok
partii komunistycznej, a niezależne inicjatywy rozwinęły się w obrębie
samej partii. Druga faza charakteryzowała się procesem negocjacji
pomiędzy starymi i nowymi elitami politycznymi, które podejmowały próbę
pokojowego przekazania władzy. Podczas tego drugiego etapu „społeczeństwo
obywatelskie" przekształciło się w „społeczeństwo polityczne". W trzeciej
fazie obywatele byli w stanie wpłynąć na proces przekazywania władzy
poprzez udział w referendum. Stanowili oni przedmiot kampanii wyborczych
i w końcu wzięli udział w wolnych wyborach parlamentarnych.
II. WĘGIERSKIE REFORMY KONSTYTUCYJNE
Węgry mają najdłuższy, bardzo stopniowo wprowadzany i uspołeczniony
proces reform konstytucyjnych. Rozpoczął się on dużo wcześniej, niż
nastąpił ostateczny upadek komunizmu na Węgrzech i w regionie Europy
Środkowo-Wschodnie j i był rzeczywiście integralną częścią tego procesu.
Wyjaśnienia, jakie podaje się dla węgierskiej drogi przechodzenia od
ustroju autorytarnego do demokratycznego, podkreślają wagę zarówno
działań elit społeczeństwa, jak i rozłamów w obrębie ówczesnej partii
komunistycznej. Proces zmian konstytucyjnych przebiegał tutaj inaczej niż
w Polsce czy Czechosłowacji - zawarty był bowiem przede wszystkim w
programie partii komunistycznej, a nie w programach zwycięskich ugrupowań
opozycyjnych. Stanowił on swoistą strategię samej partii komunistycznej w
jej dążeniu do utrzymania się przy władzy. Pod koniec stycznia 1989 roku
reformatorskie skrzydło MSZP i minister Imre Poszgay ogłosili konieczność

ponownej oceny wydarzeń z 1956 roku. W połowie lutego, po wewnętrznej
walce w obrębie Komitetu Centralnego MSZP, została zaakceptowana zasada
systemu wielopartyjnego. Legalnie działać mogły jedynie te partie, które
zaakceptowały socjalistyczny charakter państwa. Na straży tych przepisów
miał stanąć Trybunał Konstytucyjny. Zakładano również, że opozycja
zostanie dopuszczona do współrządzenia krajem. W tym celu podjęto rozmowy
z częścią opozycji. W programie reformy konstytucyjnej zakładano, iż
wolne wybory zostaną przeprowadzone dopiero w 1995 roku. W nawiązaniu do
polskich doświadczeń „okrągłego stołu" zdecydowano się na podobne rozmowy
na Węgrzech, jednak tu - w odróżnieniu od rozmów w Polsce -toczyły się
pomiędzy ówczesną władzą a reprezentacją różnych sił opozycyjnych.
Republika Węgierska
LO l
21 marca rozbite siły opozycyjne zorganizowały swój własny „okrągły stół"
z udziałem prawników-ekspertów, aby ustalić wspólną strategię. W obradach
tych wzięło udział 9 organizacji opozycyjnych.
Spowodowało to niemożność zrealizowania wcześniejszej koncepcji MSZP,
czyli podzielenia się władzą z opozycją. Przyczyniło się to również do
bojkotu obrad „okrągłego stołu" (zaplanowanych na 8 kwietnia 1989 roku)
przez wszystkie zaproszone przez władze partie opozycyjne. Ostatecznie
rozmowy mogły się rozpocząć w czerwcu 1989 roku, a zakończyły się 18
września tegoż roku. Podobnie jak w Polsce, przedmiotem obrad były
zagadnienia przemian politycznych i gospodarczych. Opozycja uznała, że z
braku legitymacji politycznej parlament wybrany w 1985 roku powinien
dokonać jedynie uchwalenia niezbędnych zmian. W konsekwencji przeciwna
była negocjacjom dotyczącym zmian w konstytucji, powołania urzędu
Prezydenta Republiki i Trybunału Konstytucyjnego. Odmiennego zdania była
partia rządząca, która musiała zgodzić się na wcześniejsze wybory. Silny
prezydent, wybrany spośród polityków MSZP, miał być gwarantem
socjalistycznego charakteru państwa. W rezultacie rozmów ustalono, że
Węgry będą republiką, a nie „republiką ludową". Ustalono wprowadzenie do
konstytucji urzędu Prezydenta i oparcia systemu rządów na systemie
parlamentarnym. Nie zgodzono się jednak co do czasu i trybu wyboru głowy
państwa oraz warunków działalności partii politycznych (dotacje,
możliwość działania w miejscu pracy, podział majątku MSZP), zaaprobowano
natomiast reformę systemu wyborczego. Miał być to system mieszany,
przyznający każdemu wyborcy 2 głosy. Jeden głos oddawany na kandydatów w
wyborach większościowych, a drugi na listy partyjne. Istnieć miały
również mandaty kompensacyjne i 4-procentowy próg wyborczy. W zakresie
zmian w prawie karnym zgodzono się na liberalizację tego kodeksu i
wyeliminowanie dotychczasowych kategorii przestępstw politycznych. Nie
zgodzono się na zmiany w zakresie regulacji mediów publicznych.
Po rehabilitacji Imre Nagy w czerwcu 1989 roku parlament rozpoczął
reformę stalinowskiej Konstytucji z 1949 roku wzorowanej na Konstytucji
ZSRR z 1936 roku. Została ona nieznacznie zmodyfikowana w 1971 roku
podczas okresu reform ówczesnych władz partii komunistycznej, stanowiła
jednak przeszkodę w dalszych zmianach demokratycznych. Podobnie jak w
Polsce przyjmowała zasadę przewodniej roli partii komunistycznej, zaś w
dziedzinie ustroju społeczno-gospodarczego - priorytet własności
państwowej. Tak więc 18 października 1989 roku 100 poprawek zostało
przyjętych 333 głosami do 5, przy 8 wstrzymujących się. Wybrano również
tymczasową głowę państwa - człowieka, który utorować miał drogę do
wielopartyjnych wolnych wyborów parlamentarnych. W tym jednak czasie
komu-niści-reformatorzy utracili inicjatywę polityczną i wkrótce w
referendum - zarządzonym na wniosek bardziej radykalnych ugrupowań
opozycyjnych, w szczególności przez SDS i FIDESZ - ich strategia
doprowadziła do upadku koncepcji powołania silnego prezydenta,
wybieranego w wyborach powszechnych. Przesądzało

Wojciech Ortowski
to o tym, że przyszły system rządów będzie się opierać na systemie rządów
parla-mentarno-gabinetowych. Po wyborach z kwietnia 1990 roku zwycięska
MDF i główna partia opozycyjna SDS zgodziły się na powołanie szerokiej
koalicji, w ramach której wybrano kandydata SDS na prezydenta. Prezydent
nie posiadał jednak znaczących kompetencji. Około 20 kategorii ustaw
wymagało spełnienia warunku posiadania w parlamencie większości 2/3
głosów. Do stworzenia systemu politycznego doszło w wyniku wzajemnych
ustaleń pomiędzy starą władzą a poprzednią opozycją.
Parlament z lat 1990-1994 nie mógł stać się konstytuantą i uchwalić nowej
ustawy zasadniczej, jako że koalicja nie dysponowała w nim niezbędną
większością 2/3 głosów. Istnieje również pogląd, że gdyby nawet miała ona
taką większość, to i tak oba programy partii różniły się na tyle
istotnie, iż niemożliwy byłby w niej kompromis w tych sprawach.
Niemożliwe było tym samym poszukiwanie szerszego konsensusu z opozycją.
Inną sprawą było to, że prób takich nie podejmowano. Zaprzestano nawet
uchwalania koniecznych zmian w konstytucji, dokonywanych poprzednio ad
hoc. We wcześniejszym okresie, zwłaszcza zaś w 1990 roku, wprowadzano
niezbędne zmiany do pospiesznie uchwalonej nowelizacji z 1989 roku. W tym
też roku zakończono proces dostosowania przepisów konstytucji. Całościowy
efekt tych zmian miał za zadanie stworzyć słabą, dualistyczną władzę
wykonawczą złożoną z prezydenta i rządu, przy pozostawieniu silnej
pozycji parlamentu. Zmiany w Konstytucji z 1990 roku, zwłaszcza zaś
wprowadzenie modelu konstruktywnego wotum nieufności, spowodowały
umocnienie pozycji ustrojowej rządu. Dodatkowo uchwalono również kilka
ustaw konstytucyjnych, wymagających również uzyskania większości 2/3
głosów. Wprowadzały one w życie wcześniej uchwalone przepisy konstytucji,
takie jak np. uchwalenie nowej ustawy o samorządzie terytorialnym z 1990
roku.
MSZP-SDS miało w parlamencie 2/3 większości, konieczne do dokonania zmian
w konstytucji. Również program koalicji z czerwca 1994 roku zawierał
zobowiązanie do dokonania rewizji konstytucji. Celem owej reformy miało
być skonsolidowanie, uaktualnienie i zmiana tekstu Konstytucji z 1990
roku, co wynikało z doświadczenia. Szczegółowy program tych zmian
dotyczył konsolidacji i rozwoju zasady trójpodziału władzy poprzez
wzmocnienie wykonawczych kompetencji rządu i kontrolnych kompetencji
parlamentu, a także zagwarantowanie niezależności władzy sądowniczej.
Jednocześnie wprowadzono dalsze usztywnienie przepisów konstytucji
poprzez wprowadzenie trybu jej zmiany, wzorowanym na konstytucji
Królestwa Danii. Wspomniany tryb zakłada uchwalenie zmian konstytucyjnych
przez dwie kolejne kadencje parlamentu.
Projekt nowej konstytucji był przygotowywany przez specjalną 27-osobową
parlamentarną Komisję Konstytucyjną. Komisja ta została powołana w 1995
roku po debacie w sprawie wyboru trybu dla rewizji konstytucji. Koalicja
dokonała wielu ustępstw na rzecz opozycji. Wstępnie zaproponowano, że
Komisji Konstytucyjnej
Republika Węgierska
powinien przewodniczyć minister sprawiedliwości, czemu przeciwna była
opozycja. Rząd przyjął, że przewodniczącym Komisji Konstytucyjnej
powinien być marszałek Zgromadzenia Krajowego, którym wówczas był
przewodniczący MSZP. Wszystkie przepisy regulaminowe, odnoszące się do
działania komisji konstytucyjnej, wymagały uchwalenia ich większością 4/5
głosów posłów obecnych na posiedzeniu. Spełnienie tego warunku wymagało
uzyskania poparcia kilku partii opozycyjnych, szczególnie zaś MDF.
Komisja miała obowiązek składania sprawozdań ze swoich prac do końca
kadencji parlamentu, czyli do 1998 roku, w przeciwnym razie jej dorobek
uległby dyskontynuacji.

Każda z 6 obecnych w ówczesnym parlamencie partii miała taką samą
reprezentację w składzie Komisji Konstytucyjnej. Wspomnieć wypada, iż
skład polityczny Komisji daleko odbiegał od składu całej izby, w której
bezwzględną większość mandatów miało MSZP. Reprezentacja każdej partii
dysponowała jednym głosem, a zgoda przynajmniej 5 z 6 reprezentacji była
konieczna do podjęcia każdej decyzji Komisji Konstytucyjnej. Dodatkowo,
wspomniana wcześniej liczba 5 reprezentacji musiała posiadać przynajmniej
2/3 głosów w parlamencie, co dawało MSZP - jak również jakiejkolwiek z
dwóch innych partii opozycyjnych - skuteczne weto wobec ustaleń Komisji.
Ostateczny rezultat prac musiał być następnie zaaprobowany przez całą
izbę i przedstawiony pod narodowe referendum. Główne partie węgierskiej
sceny politycznej: MSZP, SDS, MDF opowiadały się za ewolucyjnym
kierunkiem zmian w oparciu o rewizję tekstu Konstytucji z 1990 roku. Nie
poszukiwały one radykalnego odejścia od jej dotychczasowych zasad, tak
jak niektóre partie skrajnej lewicy popierane przez niektórych działaczy
MSZP i ultranacjonalistów (Ultranacjonaliści i Niezależna Mieszczańska
Partia Drobnych Posiadaczy). Niezwykle skomplikowana procedura prac nad
zmianą konstytucji spowodowała również niemożność dokonywania doraźnych
zmian konstytucyjnych na podstawie istniejącej procedury, bez złamania
istniejącego konsensusu politycznego. Procedura maksymalizowała
uprawnienia mniejszości parlamentarnej, umożliwiała jej blokowanie
procesu zmian konstytucyjnych, czyniąc jakąkolwiek zmianę mało
prawdopodobną. Innym niepożądanym efektem ubocznym było znaczne
wzmocnienie pozycji Trybunału Konstytucyjnego, jako że jego orzeczenia
nie mogły być już w praktyce odrzucone przez przyjęcie zmian
konstytucyjnych przez większość 2/3 głosów.
Pomimo istnienia procedur przyjętych w 1994 roku dla opracowania nowej
konstytucji, parlamentowi kadencji 1994-1998 nie udało się jej uchwalić.
Powody zaistnienia tej sytuacji nie były związane z pozakonstytucyjnym
prawem do weta, które wspomniane procedury przyznawały opozycji, ale z
taktyką MSZP, które unikało zawarcia konsensusu w ostatniej chwili1.
Odmienne stanowisko co do ko-
1 Nawet ówczesny premier nie głosował za projektem, kiedy był on
przedmiotem prac plenarnych izby 19 grudnia 1996 roku. MSZP zawsze
podchodził z rezerwą do przedsiębiorstw prywatnej inicja-
Wojciech Ortowski
nieczności głębokich zmian konstytucyjnych prezentowała jedynie
niezależna Mieszczańska Partia Drobnych Posiadaczy, opowiadająca się za
wprowadzeniem bezpośrednich wyborów głowy państwa, dwuizbowym parlamentem
i szerszym zastosowaniem demokracji bezpośredniej poprzez użycie
instytucji referendum. Komisja zaproponowała nowy projekt z kilkoma
umiarkowanymi propozycjami zmian, które mogłyby uzyskać powszechną
akceptację. Zmiany te zawierały postulat zmniejszenia liczebności
Zgromadzenia Krajowego z 386 do 352, powiększenia liczby podpisów
wymaganych do zarządzenia referendum z 300 000 do 400 000 oraz wydłużenia
kadencji sędziów Trybunału Konstytucyjnego z 7 do 12 lat. W tym samym
czasie - obok prac nad całościową reformą konstytucyjną - udało się
przyjąć kilka zmian mniej istotnych, które dotyczyły reformy sądownictwa,
immunitetu członków parlamentu. Zmniejszono również zakres spraw, w
których możliwe było zarządzenie referendum.
III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI REPUBLIKI WĘGIERSKIEJ
1. CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ WĘGIERSKIEGO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
W chwili obecnej Konstytucją Republiki Węgierskiej jest formalnie nadal
akt prawny uchwalony w 1949 roku. W literaturze węgierskiej spotkać się
można z poglądem, że głębokie zmiany, jakie nastąpiły w tym akcie w 1990
roku, pozwalają określić ją jako konstytucję „nową". Wstęp uchwalony do
tego aktu w 1989 roku wyraźnie podkreśla jej tymczasowość. Stwierdza on,
iż w celu dopomożenia w dziele pokojowej przebudowy w państwo prawne,

realizujące system wielopartyjny, demokrację parlamentarną i społeczną
gospodarkę rynkową, Zgromadzenie Krajowe nadaje konstytucji Węgier - do
czasu uchwalenia nowej konstytucji - następujące brzmienie. Powodów
sprawiających, iż do dzisiaj Węgrzy nie uchwalili swojej nowej ustawy
zasadniczej, poszukiwać można również w braku tradycji „konstytucji
pisanej" w tym kraju. Ustawa zasadnicza z 1949 roku jest bowiem pierwszą
i jedyną węgierską konstytucją pełną, jeśli nie liczyć krótko
obowiązującej Konstytucji Węgierskiej Republiki Rad. Tymczasowość
konstytucji oraz geneza dokonanych
tywy, uważając ją za w najlepszym razie niekonieczną, a w najgorszym
niebezpieczną. Z drugiej strony, zmiana konstytucji mogłaby w przyszłości
stać się bardzo trudna, szczególnie odrzucenie orzeczeń Trybunału
Konstytucyjnego. Przyznanie praw wyborczych Węgrom mieszkającym za
granicą, zazwyczaj nastawionym antykomunistycznie, nie leżało w interesie
MSZP. Partia ta chciała również utrzymania społeczno-ekonomicznych praw,
które były ciągle zagwarantowane jako pozostałość pierwotnego tekstu
Konstytucji z 1949 roku. Taktyka ta była akceptowana przez słabszego
partnera koalicyjnego SDS.
Republika Węgierska
w niej zmian powodują, że w swoich szczegółowych postanowieniach jest ona
eklektyczna. Związki z pierwotnym tekstem konstytucji są widoczne,
zwłaszcza w zakresie systematyki wspomnianego aktu. Zgodnie z przyjmowaną
wówczas klasyfikacją ogólną konstytucji państw demokracji
socjalistycznej, w pierwszych rozdziałach ustawy zasadniczej regulowano
system organów państwowych, w następnej zaś prawa i obowiązki
obywatelskie. Stąd też konstytucja węgierska określa podstawowe prawa i
obowiązki dopiero w rozdziale XII. Liczne nowelizacje powodują również,
że węgierska ustawa zasadnicza nie ma numeracji ciągłej kolejnych
artykułów. Następne, bardziej szczegółowe regulacje dotyczące danej
instytucji, oznaczane są numerem artykułu z dodaniem kolejnych liter
alfabetu. Pierwotną genezę przepisów konstytucji widać również w
uregulowanym w konstytucji systemie organów. Obok sądów, odrębnym pionem
organów państwa pozostaje Prokuratura, zaś Trybunał Konstytucyjny nie
został zaliczony do organów władzy sądowniczej. Podobnie Parlamentarny
Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Parlamentarny Rzecznik Praw Narodowych i
Etnicznych oraz Państwowa Izba Obrachunkowa są organami podporządkowanymi
parlamentowi.
Podstawową zasadą węgierskiej konstytucji jest zasada suwerenności
narodu. Zgodnie z konstytucją, naród sprawuje zwierzchnictwo poprzez
swoich przedstawicieli, a także bezpośrednio. Zgodnie z art. 28
Konstytucji, parlament może zarządzić referendum z inicjatywy prezydenta,
rządu, '/3 członków parlamentu lub z inicjatywy 100 000 obywateli. Kiedy
z inicjatywą wystąpi 200 000 obywateli, parlament musi zarządzić
referendum, a jego wyniki są dla niego wiążące. Zarządzenie referendum
wymaga 2/3 głosów deputowanych do Zgromadzenia Krajowego. W 1997 roku
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zgodnie z prawem referendum
zarządzone z inicjatywy obywateli ma pierwszeństwo przed referendum
zarządzonym z inicjatywy parlamentu - jednak dopiero od tego momentu, gdy
podpisy obywateli zostaną sprawdzone. W innej sprawie Trybunał odmówił
rozpatrzenia zgodności z konstytucją proponowanych pytań referendalnych,
stwierdzając, że nie leży to w jego jurysdykcji. Prawo do referendum
przewidywało, że więcej niż jedno referendum na ten sam temat nie może
się odbyć w ciągu 2 lat. Trybunał uznał to rozwiązanie za
niekonstytucyjne, ponieważ nie wynika ono z przepisów konstytucji, która
w swoim tekście wyraźnie przewiduje ograniczenia dla inicjowania
referendum.
W zakresie ustroju politycznego ustrój Węgier zaliczyć można do odmian
systemu parlamentarnego. Z formalnego punktu widzenia nadal w konstytucji

obowiązuje zasada jednolitości władzy państwowej, pociągająca za sobą
zasadę zwierzchniej roli parlamentu. Ta ostatnia zasada jest jednak
znacznie ograniczona poprzez kompetencje prezydenta w zakresie
uchwalanych ustaw, jak również kompetencje Trybunału Konstytucyjnego,
którego orzeczenia są ostateczne. Jeśli idzie o system rządów, wykazuje
on wiele podobieństw do systemu kanclerskiego w Niemczech. Prezydent o
niewielkich kompetencjach, zneutralizowany politycznie jest wybiera-
ny przez Zgromadzenie, podobnie też jak w Niemczech premiera wybiera
parlament na wniosek prezydenta. Odpowiedzialność parlamentarną rząd
ponosi na podstawie instytucji konstruktywnego wotum nieufności.
Zmiany w konstytucji w początkach lat dziewięćdziesiątych przyniosły
również nowe, nieznane wcześniej zasady ustrojowe. Pierwszą i nich jest
zasada demokratycznego państwa prawnego. W wyniku ustaleń węgierskiego
„okrągłego stołu" postanowiono, że republika jest niezależnym,
demokratycznym państwem prawa, gdzie wartości burżuazyjnej demokracji i
socjalistycznej demokracji mają równą pozycję. Wkrótce jednak przyjęto,
że Republika Węgierska jest niezawisłym, demokratycznym państwem prawnym.
W 1989 roku przyjęto również zasadę pluralizmu politycznego. Partie
polityczne można było tworzyć i mogły one funkcjonować bez przeszkód.
Jeśli nie mogły uczestniczyć w sprawowaniu władzy publicznej, miały prawo
uczestniczyć w kształtowaniu i wyrażaniu woli ogółu. W pierwszym okresie
reform politycznych opozycja stała na stanowisku, że na Węgrzech należy
budować demokrację parlamentarną, a nie system prezydencki. Uważano, że
demokracja taka stanowi zabezpieczenie przed pojawieniem się ponownie
systemu autokratycznego.
IV. SYSTEM PARTYJNY I PODSTAWOWE SIŁY POLITYCZNE WĘGIER
Pierwsza znacząca zmiana regulacji prawnych była związana z nowelizacją
ustawy o stowarzyszeniach, przyjętej przez rząd w listopadzie 1988 roku i
uchwalonej przez parlament na początku stycznia 1989 roku. Akt ten
stworzył podstawy prawne do ewolucji dotychczasowych organizacji w
kierunku przekształcenia ich w partie polityczne. W ustawie nie
przewidziano żadnych ograniczeń niepozwalających na zakładanie partii
politycznych. Okres ten charakteryzował się gwałtownym procesem tworzenia
partii politycznych na Węgrzech. Proces ten nie obył się jednak w
pierwszym okresie bez represji ze strony władz w stosunku do liderów
nowych politycznych ugrupowań, poprzez restrykcyjną interpretację ustawy.
Uchwalenie tego aktu spowodowało, że pomiędzy listopadem 1988 a styczniem
1989 roku stare partie polityczne, aktywne w latach czterdziestych,
ponownie zaczęły działać. Proces ten dotyczył również nowych grup, które
wyłoniły się z ruchów społecznych takich jak: Węgierskie Forum
Demokratyczne, Związek Wolnych Demokratów i Związek Młodych Demokratów.
Wszystkie te ugrupowania widziały w postanowieniach ustawy podstawy
prawne do legalnego organizowania się w partie polityczne. W konsekwencji
tego - pomimo istnienia formalnej jednopartyjności - system węgierski
przekształcił się w faktyczny system wielopartyjny. Podobnie jak w
Polsce, część zachowawcza działaczy partii komunistycznej interpretowała
wspomnianą ustawę wąsko i twierdziła, że odnosi się ona jedynie do
działań grup interesu, a ustawa o działalności partii politycznych
zostanie uchwalona później.
W okresie od listopada 1988 do stycznia 1989 roku rozpoczęły swoją
działalność następujące ugrupowania: Związek Młodych Demokratów (FIDESZ),
Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF), Związek Wolnych Demokratów (SZDSZ).
W pierwszym okresie wszystkie te trzy partie ściśle ze sobą
współpracowały. Reaktywowały też swoją działalność następujące „stare"
partie polityczne, które w latach czterdziestych zostały zmuszone do
zaprzestania swojej działalności: Niezależna Partia Drobnych Rolników
(FKgP), Węgierska Partia Socjaldemokratyczna (FSZDP), Węgierska Partia
Ludowa, Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP). Stare

ugrupowania nie nawiązały z nowymi ścisłej współpracy. Pomostem pomiędzy
partią komunistyczną a pozostałymi partiami politycznymi było Węgierskie
Forum Demokratyczne.
Na kształt obecnego systemu partyjnego Węgier wpływają:
Węgierska Partia Obywatelska - FIDESZ (MPP-FIDESZ). Jest to partia o
programie liberalnym; utworzona została 30 marca 1988 roku i do 29
kwietnia 1995 roku nosiła nazwę Związek Młodych Demokratów. Rozpoczęła
swoją działalność jako federacja autonomicznych grup z wieloosobowym
kierownictwem. Kluczowymi działaczami byli studenci prawa Uniwersytetu w
Budapeszcie, a niekwestionowanym jego przywódcą - Yiktor Orban. W
kwietniu 1993 roku ruch ten z organizacji młodzieżowej (istniała granica
wieku - 35 lat) przekształcił się w partię polityczną. Pierwszym
przewodniczącym został Yiktor Orbśn. W wyborach z 1994 roku nie uzyskali
oni dobrych wyników, lecz po wyborach przekształcili się w reprezentację
osób, które ucierpiały w wyniku reform rządu premiera Horna oraz Węgrów
mieszkających za granicą. Rezultatem było zwycięstwo tej partii w
wyborach w 1998 roku. Obecnym przewodniczącym partii jest Lśszlo Kóver.
Niezależna Partia Drobnych Rolników (FKgP) została utworzona 18 listopada
1988 roku jako kontynuatorka partii utworzonej w 1930 roku. Po wojnie
stanowiła ona najsilniejszą partię Węgier. Inicjatorami reaktywizacji
partii byli jej starzy działacze. Pierwszym przewodniczącym został Vince
Vorós. Partia ta była również bardzo popularna w pierwszej połowie lat
dziewięćdziesiątych, licząc w 1990 roku 60 tyś. członków. W tym samym
roku nowym przewodniczącym został Fe-renca József Nagy, a w następnym
zastąpił go Józef Torgyan. Partia ta stała się członkiem koalicji rządu
Antalla. Głównym ich żądaniem była reprywatyzacja ziemi i własności
znacjonalizowanych po 1947 roku. Po niezadowalającym spełnieniu tych
postulatów, partia ta wystąpiła z koalicji w lutym 1992 roku, co
spowodowało rozłam we frakcji parlamentarnej. Dało to początek w 1993
roku podziałowi na odrębne partie. Partia ta była w opozycji w latach
1994-1998, co stanowiło jeden z powodów wzrostu poparcia w następnych
wyborach. Po wyborach z 1998 roku FKgP stała się słabszym członkiem
koalicji rządzącej, na czele której stoi Węgierska Partia Obywatelska -
FIDESZ. W lutym 2001 roku Józef Torgyan - w wyniku skandalu związanego z
jego osobistym majątkiem - zmuszony został do rezygnacji z funkcji
przewodniczącego i stanowisk rządowych. Obecnym przewodniczącym partii
jest Peter Szenytgyorgyvolgyi, zaś sekretarzem generalnym Balazs Bernath.
•297"
Wojciech Orlowski"
Węgierskie Forum Demokratyczne (MDF) rozpoczęło swoją działalność od
września 1987 roku jako niezależny ruch opozycyjny. 11 grudnia 1989 roku
zarejestrowane zostało jako partia polityczna. Forum utworzyła grupa
pisarzy opozycyjnych wraz z liberałami i reformatorskimi komunistami.
Pierwszym przewodniczącym partii został były komunista, reformator Zoltan
Biró. Zastąpił go w październiku 1989 roku József Antall, który
poprowadził partię w kierunku bardziej konserwatywnym i
antykomunistycznym do pierwszych wolnych wyborów w 1990 roku. Pozostawał
przewodniczącym partii i premierem aż do śmierci w grudniu 1993 roku.
Dzięki jego autorytetowi nie było w partii ruchów frakcyjnych. Po śmierci
Antalla część działaczy Forum dała początek nowym partiom. Partia ta - aż
do wyborów w 1994 roku - była główną siłą rządzącą. Po tych wyborach
próbowała przejść na pozycje bardziej centroprawicowe i stała się bliskim
współpracownikiem Węgierskiej Partii Obywatelskiej - FIDESZ.
Przewodniczącą partii jest obecnie Ibolya David.
Węgierska Partia Socjalistyczna (MSZP) utworzona została 7 października
1989 roku na XIV Zjeździe Socjalistycznej Partii Robotniczej (utworzonej
w 1956 roku). Jej pierwszym liderem był Rezsó Nyers. Innymi znanymi
politykami tej partii byli: Imre Poszgay (ówczesny kandydat na

prezydenta), Miklós Nemeth (ostatni komunistyczny premier) i Gyula Horn
(późniejszy premier). Ten ostatni w maju
1990 roku został przewodniczącym partii. Po odejściu z partii Imre
Poszgayego i Miklóśa Nemetha w 1990 roku partia uzyskała jednolite
przywództwo. W pierwszych latach po wyborach partię izolowano w
parlamencie, ale później stopniowo zdobywała uznanie jako partia
demokratyczna. W 1994 roku MSZP wygrała wybory parlamentarne i stała się
partią rządzącą. Po 1998 roku z powrotem stała się partią opozycyjną.
Obecnym przewodniczącym jest Laszlo Kovacs.
Związek Wolnych Demokratów (SZDSZ) jest partią centrowo-liberalną. Partia
ta została utworzona w listopadzie 1988 roku przez grupę
intelektualistów. Została zarejestrowana jako partia polityczna w
październiku 1989 roku. Korzeniami swymi sięga ruchów demokratycznej
opozycji lat osiemdziesiątych, która zajmowała się prowadzeniem
uniwersytetu latającego i produkcją niezależnych wydawnictw, jej
największym osiągnięciem było zorganizowanie i wygranie referendum w
listopadzie 1989 roku. W wyniku wyborów z 1990 roku SZDSZ była
najliczniejszą partią opozycyjną, a przywódcą został Janos Kiś. Po
wyborach utworzono urząd przewodniczącego partii, którym został
wspomniany polityk. Zrezygnował on z tej funkcji jesienią 1991 roku.
Zastąpił go Peter Tolgyessy. Wywołało to konflikt pomiędzy starym a nowym
pokoleniem działaczy, które uosabiał Tolgyessy. W 1992 roku przywódcą
został ponownie przedstawiciel „starego pokolenia działaczy" Ićivn Pęto,
a następnie Gabor Kuncze. W wyniku licznych sporów wewnątrz partii jej
popularność w społeczeństwie znacznie malała, szczególnie od 1996 roku.
Partia ta obecnie znajduje się w opozycji do rządu Yiktora Orbana, a jej
przewodniczącym został Ga~bor Demszky.
Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIEP) została utworzona w
czerwcu 1993 roku przez grupę, która odeszła z Węgierskiego Forum
Demokratycznego. Jej program można zakwalifikować jako prawicowo-
nacjonalistyczny. Obecnym przewodniczącym jest Istvan Csurka.
Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (KDNP). Jest kontynuatorką
antykomunistycznej Demokratycznej Partii Ludowej utworzonej przez Istvśna
Barankovicsa w 1945 roku i rozwiązanej w 1948. Została reaktywowana przez
poprzednich członków partii w czerwcu, a zarejestrowana 30 września 1989
roku. Pierwszym przewodniczącym był Sandor Keresztes. W maju 1990 roku
młodzi działacze zastąpili historycznych przywódców. W latach 1990-1994
była mało znaczącym partnerem rządów Węgierskiego Forum Demokratycznego,
po porażce w wyborach z 1994 roku nastąpił w niej rozłam, stare
kierownictwo partii odeszło do Węgierskiej Partii Obywatelskiej - FIDESZ,
a nowe popchnęło partię bardziej na prawo. W latach 1994-1998 partia
znajdowała się w opozycji. Obecnym przewodniczącym jest Gyórgy Giczy, zaś
sekretarzem generalnym Tivadar Bartok.
Związek Agrarny - Narodowa Partia Agrarna (A-NA). Partia powstała w 1989
roku, a obecnym jej przewodniczącym jest József Solnomosi.
Węgierska Demokratyczna Partia Ludowa (MDNP). Została utworzona 6 marca
1998 roku przez grupę działaczy Węgierskiego Forum Demokratycznego.
Honorowym przewodniczącym partii jest Ivan Szabó, zaś obecną
przewodniczącą Erszebet Pusztai.
Partia Przedsiębiorców (VP). Utworzono ją 20 stycznia 1990 roku, a
obecnym jej przewodniczącym jest József Gonda.
Węgierska Partia Socjaldemokratyczna (MSZDP) - powstała 5 października
1993 roku w wyniku połączenia Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej
(MSZDP; zał. 9 I 1989), Niezależnej Partii Socjaldemokratycznej (FSZDP;
zał. 4 XI 1989) i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej (SZDNP, zał. IX
1992). Partia ta określa się jako spadkobierczyni Węgierskiej Partii
Socjaldemokratycznej działającej w latach 1890-1948; honorowym

przewodniczącym partii jest Dezsó Guba, zaś urzędującym przewodniczącym
Laszlo Kapolyi.
Partia Socjaldemokratyczna (SZDP) - honorowym przewodniczącym partii jest
Yilmos Parizek, zaś urzędującym przewodniczącym Tibor Sztankovanszki.
Partia Robotnicza (MP) - została utworzona w listopadzie 1956 roku
zamiast Węgierskiej Partii Pracujących, kontynuatorki powstałej w 1918
roku Węgierskiej Partii Komunistycznej. Do 17 grudnia 1989 roku nosiła
nazwę Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza (Magyar Szocialista
Munkaspart MSZMP); skupia członków, którzy nie zgodzili się z decyzją o
powstaniu MSZP; przewodniczącym partii jest Gyula Thlirmer.
Węgierska Partia Ludowa-Narodowa Partia Chłopska (Magyar Neppart Nemzeti
Earasztpart) - utworzona 12 czerwca 1989 roku, kontynuatorka Narodowej
Partii Chłopskiej rozwiązanej w 1949 roku; do 30 czerwca 1990 roku nosiła
296
Wojciech Ortowski
nazwę Węgierska Partia Ludowa. Honorowym przewodniczącym jest Ferenc Sza-
bo, przewodniczącym Imre Borók, zaś urzędującym przewodniczącym Karoly
Do-bszay.
Węgierska Partia Zielonych (MIP) - powstała w listopadzie 1989 roku.
Obecnym przewodniczącym jest Zoltan Medveczki, zaś sekretarzem Tibor
Elekes.
V. SYSTEM WYBORCZY I JEGO EWOLUCJA
Ewolucja systemu wyborczego Węgier rozpoczęła się w latach
osiemdziesiątych. W 1983 roku dokonano reformy prawa wyborczego, co
spowodowało współzawodnictwo przynajmniej 2 kandydatów do jednego mandatu
parlamentarnego. Parlament wybrany w 1985 roku miał po raz pierwszy kilku
niekomunistycznych posłów i był bardziej aktywny od parlamentów
poprzednich kadencji. W latach 1985-1990 parlament odgrywał ważną rolę w
procesie demokratyzacji kraju. Reforma systemu wyborczego była efektem
rozmów „okrągłego stołu" w 1989 roku. Zgodnie z przyjętym wówczas prawem
wyborczym, jest to system mieszany. 176 członków (45%) wybiera się w
jednomandatowych okręgach wyborczych w dwóch turach głosowania, jeżeli w
pierwszej żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości głosów, a
210 jest wybieranych z list partyjnych (20 list okręgowych i jednej
krajowej). Każdy głosujący oddaje dwa głosy, jeden na indywidualnego
kandydata i jeden na listę partyjną. W rzeczywistości każdy kandydat z
listy partyjnej ubiega się o miejsce również w wyborach większościowych.
Wybory z 8 i 29 maja 1994 roku wygrały dwie opozycyjne wcześniej partie:
Węgierska Partia Socjalistyczna i Federacja Wolnych Demokratów. Do
parlamentu weszli kandydaci 6 partii politycznych. Obie wspomniane partie
miały 279 z 386 mandatów (72%).
W maju 1998 roku odbyły się trzecie wolne wybory na Węgrzech. Wzięły w
nich udział 32 partie, wybrano 176 posłów z okręgów jednomandatowych, 152
z list partii politycznych w dwudziestu okręgach wielomandatowych, zaś 58
posłów zostało wybranych z listy krajowej. W pierwszej turze wyborów (10
maja), kiedy to wyborcy głosują na konkretnych kandydatów i listy
partyjne, frekwencja wyniosła 55%. Węgierska Partia Socjalistyczna
uzyskała poparcie 32,25% głosujących, Węgierska Partia Obywatelska -
FIDESZ 28,18%, Niezależna Partia Drobnych Rolników 13,7%, Związek Wolnych
Demokratów 7,78%, a Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia 5,54%.
Zarówno Węgierskie Forum Demokratyczne (3,11%), jak i Chrześcijańsko-
Demokratyczna Partia Ludowa (2,59%) nie przekroczyły 5% progu wyborczego.
Tylko jeden mandat z okręgów większościowych został obsadzony w pierwszej
turze. W drugiej turze Węgierska Partia Obywatelska - FIDESZ pozyskała
dla swoich kandydatów poparcie ugrupowań prawicowych, które nie osiąg-
Kepublika Węgierska
nęły progu wyborczego i Niezależnej Partii Drobnych Rolników. W drugiej
turze wyborów (24 maja) przy frekwencji 57% Węgierska Partia Obywatelska

- FIDESZ uzyskała ostatecznie 148 mandatów, Węgierska Partia
Socjalistyczna 134 mandaty, Niezależna Partia Drobnych Rolników 48
mandatów, Związek Wolnych Demokratów 24 mandaty, Węgierskie Forum
Demokratyczne 17 mandatów, zaś Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia
14 mandatów.
VI. KONSTYTUCYJNY SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWA
1. ZGROMADZENIE KRAJOWE
1.1. Pozycja ustrojowa
Konstytucja określa Zgromadzenie Krajowe jako najwyższy organ władzy
państwowej i przedstawicielstwa ludu. Wykonując prawa wypływające z
suwerenności ludu, Zgromadzenie Krajowe zapewnia konstytucyjny ustrój
społeczny, określa organizację, kierunki i warunki rządzenia.
Wybierane jest ono na cztery lata. Kadencja Zgromadzenia Krajowego
rozpoczyna się od posiedzenia konstytucyjnego, a działalność trwa do
posiedzenia konstytucyjnego nowego Zgromadzenia Krajowego.
Prezydent Republiki może, rozpisując jednocześnie wybory, rozwiązać
Zgromadzenie Krajowe, jeżeli ono - podczas tej samej kadencji
Zgromadzenia Krajowego - na przestrzeni dwunastu miesięcy co najmniej w
czterech wypadkach uchwali wotum nieufności wobec rządu albo w wypadku
ustania pełnomocnictw r^ądu w przeciągu czterdziestu dni, licząc od
przedstawienia pierwszego wniosku osobowego, nie dokona wyboru na
premiera osoby proponowanej przez Prezydenta Republiki. Przed
rozwiązaniem Zgromadzenia Krajowego prezydent Republiki obowiązany jest
zasięgnąć opinii premiera, przewodniczącego Zgromadzenia Krajowego oraz
przywódców frakcji parlamentarnych partii reprezentowanych w Zgromadzeniu
Krajowym. Zgromadzenie ma również prawo rozwiązać się przed upływem
kadencji mocą własnej uchwały.
Zgodnie z konstytucją - w ciągu trzech miesięcy od upływu kadencji
Zgromadzenia Krajowego, jego rozwiązania się lub rozwiązania - należy
dokonać wyboru nowego Zgromadzenia Krajowego.
Podczas stanu wyjątkowego lub stanu krytycznego Zgromadzenie Krajowe nie
może się rozwiązać ani zostać rozwiązane. Jeśli kadencja Zgromadzenia
Krajowego upływa w okresie trwania stanów wyjątkowego lub krytycznego,
kadencja ta ulega przedłużeniu do czasu ich zakończenia. W razie stanu
wojny, stanu groźby wojny lub stanu krytycznego Prezydent Republiki może
ponownie zwołać Zgromadzenie Krajowe, które się rozwiązało lub zostało
rozwiązane.
T98
Wojciech Ortowski
1.2. Status prawny posła
Zgodnie z konstytucją, deputowani do Zgromadzenia Krajowego prowadzą swą
działalność w interesie publicznym. Deputowanym nie może być Prezydent
Republiki, członek Trybunału Konstytucyjnego, parlamentarny rzecznik praw
obywatelskich, prezes, wiceprezes i rachmistrz Państwowej Izby
Obrachunkowej, sędzia, prokurator, pracownik organu administracji
państwowej z wyjątkiem członka rządu i politycznego sekretarza stanu, jak
również zawodowy członek Sił Zbrojnych, Policji i organów porządkowych.
Ustawa może określić także inne wypadki niedopuszczalnego połączenia.
Deputowanemu do Zgromadzenia Krajowego przysługuje prawo immunitetu,
zgodnie z postanowieniami ustawy o statusie prawnym deputowanych do
Zgromadzenia Krajowego, jak również dieta zapewniająca mu niezależność,
określone ulgi oraz zwrot kosztów na pokrycie wydatków. Do przyjęcia
ustawy o kwocie diety i zwrocie kosztów oraz zakresie ulg wymagana jest
liczba 2/3 głosów obecnych deputowanych do Zgromadzenia Krajowego. Takiej
samej większości konstytucja wymaga do przyjęcia ustawy o statusie
prawnym deputowanych do Zgromadzenia Krajowego.
Mandat deputowanego do Zgromadzenia Krajowego wygasa wskutek: zakończenia
działalności Zgromadzenia Krajowego, śmierci deputowanego, orzeczenia o

niedopuszczalnym połączeniu funkcji, rezygnacji, utraty prawa wyborczego.
Jeśli w stosunku do deputowanego - podczas sprawowania przezeń mandatu -
zajdą okoliczności powodujące niedopuszczalne połączenie funkcji, wówczas
na wniosek któregokolwiek z deputowanych Zgromadzenie Krajowe decyduje w
przedmiocie orzeczenia o niedopuszczalnym połączeniu.
Deputowany może zrzec się mandatu w drodze złożenia oświadczenia
Zgromadzeniu Krajowemu. Do ważności tej rezygnacji nie jest wymagane
oświadczenie Zgromadzenia Krajowego o jej przyjęciu.
1.3. Tryb pracy
Zgromadzenie Krajowe działa w systemie sesyjnym. Odbywa ono w ciągu roku
dwie sesje zwyczajne: co roku od l lutego do 15 czerwca oraz od l
września do 15 grudnia. Konstytucyjne posiedzenie Zgromadzenia Krajowego
zwołuje Prezydent Republiki - w terminie przypadającym w okresie jednego
miesiąca od wyborów; w innych wypadkach zwoływanie sesji Zgromadzenia
Krajowego oraz - w ich ramach - poszczególnych posiedzeń należy do
przewodniczącego Zgromadzenia Krajowego.
Na pisemny wniosek Prezydenta Republiki, rządu lub l/5 deputowanych
należy zwołać Zgromadzenie Krajowe na sesję nadzwyczajną lub na
posiedzenie nadzwyczajne. We wniosku należy podać powód zwołania oraz
proponowany termin i porządek dzienny.
Prezydent Republiki - jeden raz podczas danej sesji - może również
odroczyć posiedzenie Zgromadzenia Krajowego najdłużej o 30 dni. Podczas
okresu odroczenia przewodniczący Zgromadzenia Krajowego, na pisemny
wniosek '/s deputowanych, obowiązany jest zwołać Zgromadzenie Krajowe w
terminie nieprzekraczają-cym ośmiu dni od doręczenia wniosku.
W czasie trwania sesji parlament zazwyczaj ma plenarne posiedzenia w
poniedziałki i wtorki po południu, a czasami również w środy. Posiedzenia
komisji odbywają się w środy i czwartki, zaś klubów parlamentarnych w
poniedziałki i środy rano. Posiedzenia Zgromadzenia Krajowego są jawne.
Zgromadzenie Krajowe - na wniosek Prezydenta Republiki, rządu lub każdego
z deputowanych - może postanowić o odbyciu posiedzenia zamkniętego liczbą
głosów 2/3 deputowanych.
Zgromadzenie Krajowe ustala swój regulamin wewnętrzny i tryb obradowania
w formie regulaminu parlamentarnego, przyjętego głosami 2/3 obecnych
deputowanych do Zgromadzenia Krajowego.
Posiedzenia parlamentu są jawne. Zgromadzenie Krajowe jest zdolne do
podejmowania uchwał, jeśli uczestniczy w nim więcej niż połowa
deputowanych. Uchwały Zgromadzenia Krajowego zapadają większością głosów
więcej niż połowy obecnych deputowanych. Do zmiany konstytucji oraz
podjęcia decyzji określonych w konstytucji wymagana jest liczba głosów
2/3 deputowanych do Zgromadzenia Krajowego.
1.4. Organizacja wewnętrzna
Organem kierującym pracą izby jest marszałek. Zwołuje on sesje i
posiedzenia oraz im przewodniczy, zwołuje również i przewodniczy
spotkaniom przewodniczących komisji i posiedzeniom liderów klubów
parlamentarnych. Kieruje także wykonaniem budżetu parlamentu i określa
strukturę i zadania kancelarii oraz powołuje jej kierownictwo. Jest on
zastępowany przez 3 wicemarszałków. Obok marszałka w parlamencie
funkcjonuje 8 sekretarzy.
Partie grupujące przynajmniej 15 członków mają prawo do założenia klubu
parlamentarnego. Przywódcy frakcji razem z marszałkiem i 3
wicemarszałkami są członkami Komisji Izby, która określa plan pracy
parlamentu.
Parlament węgierski posiada system 19 stałych komisji. W szczególnych
sprawach powoływane są komisje specjalne. Komisje wyrażają opinie,
występują z projektami oraz kontrolują organy podporządkowane
parlamentowi. Wszyscy członkowie komisji posiadać muszą mandat

parlamentarny. Mogą one z własnej inicjatywy zajmować się ważnymi
problemami leżącymi w zakresie ich działania.
Mają one prawo przedstawiać swoje projekty bezpośrednio: Parlamentowi,
Prezydentowi Republiki, Rządowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich,
Rzecznikowi do Spraw Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz Państwowej
Izbie Obrachunkowej, Prokuratorowi Generalnemu i Trybunałowi
Konstytucyjnemu. Organy wy-
300
Wojciech OflowsTci
mienione muszą zbadać meritum propozycji komisji i poinformować ją o
rezultatach. Komisja nie może jednak ograniczyć kompetencji i
odpowiedzialności innych organów państwa w danej sprawie. Komisje stałe
są ponadto władne i zobowiązane do przygotowania stanowiska w sprawie
kierowanych do niej projektów ustaw, a także w sprawach przekazanych im
przez izbę i marszałka.
1.5. Kompetencje Zgromadzenia Krajowego
Konstytucja stanowi, iż w zakresie kompetencji Zgromadzenie Krajowe: a)
uchwala Konstytucję Republiki Węgierskiej; b) uchwala ustawy; c) ustala
plan społeczno-gospodarczy państwa; d) ustala bilans gospodarki
państwowej, zatwierdza budżet państwa i jego wykonanie; e) decyduje o
programie rządu; f) zawiera umowy międzynarodowe szczególnie ważne z
punktu widzenia stosunków Republiki Węgierskiej z zagranicą; g) decyduje
w sprawie ogłoszenia stanu wojny i zawarcia pokoju; h) w wypadku stanu
wojny lub bezpośredniej groźby zbrojnej agresji ze strony obcego
mocarstwa (niebezpieczeństwa wojny) ogłasza stan wyjątkowy i powołuje
Radę Obrony; i) w wypadku akcji zbrojnych, zmierzających do obalenia
ustroju konstytucyjnego lub do zagarnięcia władzy wyłącznej, jak również
w wypadku poważnych aktów przemocy, dokonywanych przy pomocy broni lub
oręż-nie, a w skali masowej zagrażających bezpieczeństwu życia i mienia
obywateli oraz w wypadku klęski żywiołowej lub katastrofy przemysłowej (w
dalszym ciągu zwanych zbiorczo: sytuacja krytyczna) ogłasza stan
krytyczny; j) decyduje o użyciu Sił Zbrojnych poza granicami lub wewnątrz
państwa; k) wybiera Prezydenta Republiki, premiera, członków Trybunału
Konstytucyjnego, parlamentarnych rzeczników praw obywatelskich oraz praw
mniejszości narodowych i etnicznych, prezesa i wiceprezesów Państwowej
Izby Obrachunkowej, prezesa Sądu Najwyższego oraz prokuratora
generalnego; 1) na wniosek rządu - złożony po zasięgnięciu opinii
Trybunału Konstytucyjnego - rozwiązuje lokalny organ przedstawicielski,
którego działalność jest sprzeczna z konstytucją; ł) decyduje o
terytorium, nazwie i siedzibie województw, o nadaniu miastu praw
województwa oraz o tworzeniu dzielnic stołecznych; m) ogłasza amnestię
powszechną.
Podstawową funkcją Zgromadzenia jest funkcja ustawodawcza. Zgodnie z
konstytucją, inicjatywa ustawodawcza przysługuje Prezydentowi Republiki,
rządowi, wszystkim komisjom Zgromadzenia Krajowego oraz każdemu
deputowanemu do Zgromadzenia Krajowego. Projekty ustaw są składane na
ręce marszałka i są najpierw przedmiotem prac właściwej komisji.
Następnie, po dyskusji, komisja izby przedstawia projekt do porządku
obrad Zgromadzenia. Pierwsze czytanie na sesji plenarnej dotyczy ogólnych
założeń projektu. Członkowie parlamentu mogą proponować na tym etapie
prac poprawki do projektu. Po tej ogólnej debacie odpowiednia komisja
odbywa ponowne posiedzenie, aby przedyskutować poprawki i przeredagować
projekt. Następnie projekt staje się przedmiotem ponownego czy-
tania na plenum całej izby. Jest to szczegółowa debata toczona w obrębie
ram już przyjętych poprawek. Większość aktów może być uchwalona przez
parlament zwykłą większością głosów. Niektóre jednak ważne projekty
wymagają większości 2/3 obecnych na posiedzeniu posłów, a zmiany w
konstytucji - większości 2/3 większości wszystkich członków parlamentu.1

Ustawy przed wysłaniem ich do podpisu przez prezydenta są najpierw
podpisywane przez marszałka. Prezydent Republiki gwarantuje ogłoszenie
ustawy w ciągu piętnastu dni od jej doręczenia, zaś w wypadkach pilnych
-na wniosek przewodniczącego Zgromadzenia Krajowego - w ciągu pięciu dni
podpisuje ustawę kierowaną do ogłoszenia. Ustawę należy ogłosić w organie
oficjalnym.
Jeśli Prezydent Republiki nie zgadza się z ustawą lub którymś z jej
postanowień, wówczas przed upływem terminu 5 lub 15 dni, w zależności od
projektu, może ustawę wraz ze swymi uwagami zwrócić Zgromadzeniu
Krajowemu w celu rozpatrzenia. Zgromadzenie na nowo przeprowadza debatę
nad ustawą i ponownie decyduje o jej przyjęciu. Przewodniczący
Zgromadzenia Krajowego przesyła następnie ustawę Prezydentowi Republiki,
który jest obowiązany podpisać i ogłosić ją w ciągu 5 dni.
Jeżeli Prezydent Republiki uważa któreś z postanowień ustawy za sprzeczne
z konstytucją, wówczas w terminie 5 lub 15 dni, w zależności od projektu,
przesyła ją do zaopiniowania Trybunałowi Konstytucyjnemu. Jeśli Trybunał
Konstytucyjny - w postępowaniu poza kolejnością - stwierdzi sprzeczność z
konstytucją, Prezydent Republiki zwraca ustawę Zgromadzeniu Krajowemu; w
przeciwnym razie, obowiązany jest ustawę podpisać i ogłosić w przeciągu 5
dni.
Projekt budżetu na następny rok budżetowy musi być przedstawiony
parlamentowi do 30 września. Parlament może wprowadzić jedynie poprawki
do projektu. Ustalić może swój program priorytetów do 30 listopada.
Następnie debaty dotyczą jedynie wewnętrznych postanowień z zakresu
poszczególnych działów budżetu. Ustawa budżetowa musi być uchwalona do 31
grudnia i nie może być uchwalona w trybie pilnym.
Członkowie Zgromadzenia Krajowego mogą kierować interpelacje i zapytania
do rządu, każdego z członków rządu oraz prokuratora generalnego, we
wszystkich sprawach objętych zakresem ich zadań. Składają oni
interpelację w formie pisemnej 4 dni przed posiedzeniem parlamentu. Na
posiedzeniu posłowie odczytują tekst interpelacji, na którą odpowiada
właściwy członek rządu. Nad odpowiedzią przeprowadza się głosowanie.
Negatywna uchwała nie pociąga jednak za sobą odwołania ministra.
Głosowanie odbywa się bez przeprowadzenia dyskusji.
Członkowie Zgromadzenia Krajowego mogą kierować również pytania do
parlamentarnych rzeczników praw obywatelskich oraz praw mniejszości
narodowych i etnicznych, do prezesa Państwowej Izby Obrachunkowej i
prezesa Węgierskiego Banku Narodowego. W tych przypadkach nie
przeprowadza się głosowania nad udzieloną odpowiedzią.
JUŻ
Wojciech urfowsKi
2. PREZYDENT REPUBLIKI
Powołanie instytucji Prezydenta w miejsce dotychczasowej Rady
Prezydialnej stanowiło najbardziej sporną kwestię w trakcie rozmów
„okrągłego stołu". Szczególnie kontrowersyjne było nie tyle ustanowienie
samej instytucji, co przesądzenie o trybie jego wyboru. Strona rządząca
opowiedziała się za powszechnymi i bezpośrednimi wyborami głowy państwa,
argumentując, że stanowiłoby to wzmocnienie pozycji prezydenta w
sytuacji, gdy legitymizacja parlamentu byłaby podważana. Taki prezydent
mógłby również pełnić rolę gwaranta w okresie transformacji. Strona
opozycyjna uważała natomiast, że parlament wybrany w wolnych wyborach
miałby wystarczającą legitymację do zadecydowania o warunkach wyboru
prezydenta. Sądzono, że ani ówczesny parlament, ani uczestnicy obrad
„okrągłego stołu" nie mają do tego wystarczającej legitymacji. W
rezultacie wspomnianych kontrowersji przyjęta w 1989 roku wizja
prezydentury była wizją słabej głowy państwa. Prezydentowi przypisywano
rolę arbitra pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą. Był on również
pozbawiony swojego własnego zaplecza politycznego. Miał być strukturalnie

umiejscowiony pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą, zaś jego
kompetencje wykonawcze mogły być sprawowane wyłącznie poprzez rząd.
Tymczasową głową państwa miał być - do czasu wyboru prezydenta -
marszałek Zgromadzenia. Zgodzono się również, że wybór prezydenta nie
miał nastąpić przez ówczesny parlament. Ponieważ nie udało się wybrać
prezydenta w wyborach powszechnych przed wyborami parlamentarnymi, co
proponowało MSZP, o kształcie węgierskiej prezydentury zadecydować miał
przyszły parlament.
Zgodnie z konstytucją, głową państwa węgierskiego jest Prezydent
Republiki, który wyraża jedność narodu i stoi na straży demokratycznej
działalności organizacyjnej państwa. Jest on naczelnym dowódcą Sił
Zbrojnych.
Prezydenta wybiera Zgromadzenie Krajowe na okres 5 lat. Ponownie można go
wybrać na ten urząd najwyżej jeden raz. Wybranym na prezydenta może
zostać każdy posiadający prawo wyborcze obywatel węgierski, który do dnia
wyboru ukończył trzydzieści pięć lat.
Wybory Prezydenta Republiki poprzedza zgłaszanie kandydatów. Do ważności
zgłoszenia wymagana jest pisemna rekomendacja ze strony co najmniej 50
członków Zgromadzenia Krajowego. Zgłoszenie należy wnieść przed
zarządzeniem głosowania przez przewodniczącego Zgromadzenia Krajowego.
Każdy członek Zgromadzenia Krajowego może zarekomendować tylko jednego
kandydata. Jeśli ktoś zarekomenduje kilku kandydatów, wszystkie udzielone
przezeń rekomendacje są nieważne.
Wyboru Prezydenta Republiki należy dokonać co najmniej 30 dni przed
upływem kadencji poprzedniego prezydenta, jeśli zaś ta kadencja kończy
się przed czasem, w ciągu 30 dni od jej ustania. Wybory prezydenckie
zarządza przewodniczący Zgromadzenia Krajowego. Zgromadzenie Krajowe
wybiera Prezydenta Republiki w głosowaniu tajnym. W miarę potrzeby odbywa
się kilka tur głosowania. W pierw-
szej turze głosowania Prezydentem Republiki zostaje wybrany ten, kto
uzyskał głosy 2/3 deputowanych.
Wybrany Prezydent Republiki obejmuje swój urząd z chwilą upływu kadencji
poprzedniego prezydenta, zaś w wypadku ustania tej kadencji przed czasem,
w ósmym dniu od ogłoszenia wyników wyborów; przed objęciem urzędu składa
przysięgę przed Zgromadzeniem Krajowym. W przypadku gdy Prezydent
Republiki ma przejściowe przeszkody w pełnieniu swego urzędu lub jeśli
kadencja Prezydenta Republiki z jakichkolwiek przyczyn ustaje przed
czasem, wówczas do chwili objęcia urzędu przez nowego Prezydenta
Republiki obowiązki pełni przewodniczący Zgromadzenia Krajowego. Nie może
on jednak przesyłać ustaw Zgromadzeniu Krajowemu do ponownego rozważenia
ani Trybunałowi Konstytucyjnemu do zbadania; nie może rozwiązać
Zgromadzenia Krajowego, zaś z prawa łaski może korzystać jedynie w
stosunku do skazanych prawomocnym wyrokiem. W czasie zastępowania
Prezydenta Republiki przewodniczący Zgromadzenia Krajowego nie może
korzystać ze swych praw deputowanego, zaś zadania przewodniczącego
Zgromadzenia Krajowego pełni zamiast niego wyłoniony przez Zgromadzenie
Krajowe wiceprzewodniczący.
Urzędu Prezydenta Republiki nie można łączyć z żadnymi innymi urzędami
lub misjami państwowymi, społecznymi i politycznymi. Prezydent Republiki
nie może również wykonywać żadnej innej pracy zarobkowej i - z wyjątkiem
działalności objętej ochroną praw autorskich - nie może przyjmować
wynagrodzenia.
Kadencja prezydenta ustaje wskutek: upływu kadencji, śmierci, stanu
uniemożliwiającego pełnienie obowiązków przez czas dłuższy niż 90 dni,
orzeczenia o niedopuszczalnym połączeniu funkcji, rezygnacji oraz
złożenia go z urzędu.
Jeśli w stosunku do Prezydenta Republiki - podczas pełnienia przezeń tego
urzędu - zajdą okoliczności powodujące niedopuszczalne połączenie

funkcji, wówczas na wniosek któregokolwiek z deputowanych Zgromadzenie
Krajowe orzeka o niedopuszczalnym połączeniu. Do podjęcia uchwały
wymagana jest liczba głosów 2/3 deputowanych. Głosowanie jest tajne.
Prezydent Republiki może zrezygnować ze swego urzędu, składając
oświadczenie Zgromadzeniu Krajowemu. Do ważności rezygnacji wymagane jest
przyjęcie jej przez Zgromadzenie Krajowe. W terminie 15 dni może ono
poprosić prezydenta, by ponownie rozważył swoją decyzję. Jeśli Prezydent
Republiki pozostanie przy swej decyzji, Zgromadzenie Krajowe nie może
uchylić się od przyjęcia rezygnacji do wiadomości.
Osoba Prezydenta Republiki jest nietykalna; jego ochronę z punktu
widzenia prawa karnego zapewnia odrębna ustawa.
Prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie.»Jeśli w toku sprawowania
swego urzędu naruszy konstytucję lub jakąkolwiek inną ustawę, wówczas l/5
deputowanych do Zgromadzenia Krajowego może wystąpić z wnioskiem o
pociągnięcie go do odpowiedzialności. Do wszczęcia postępowania w sprawie
pociągnięcia do
Wojciech (Jrtowski
odpowiedzialności wymagana jest liczba głosów 2/3 deputowanych do
Zgromadzenia Krajowego. Głosowanie jest tajne.
Począwszy od podjęcia uchwały przez Zgromadzenie Krajowe do czasu
zakończenia postępowania w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności,
Prezydent Republiki nie może sprawować swych kompetencji. Osądzenie czynu
należy do zakresu właściwości Trybunału Konstytucyjnego. Jeśli w wyniku
wspomnianego postępowania Trybunał Konstytucyjny stwierdzi fakt
naruszenia ustawy, może złożyć Prezydenta Republiki z urzędu.
Jeśli postępowanie o pociągnięcie Prezydenta Republiki do
odpowiedzialności jest prowadzone z powodu czynu ściganego z mocy prawa
karnego, a popełnionego podczas sprawowania urzędu w związku z
wykonywaniem działalności urzędowej, wówczas w postępowaniu Trybunału
Konstytucyjnego należy stosować również podstawowe przepisy procedury
karnej. Oskarżenie reprezentuje rzecznik oskarżenia, wybrany przez
Zgromadzenie Krajowe spośród własnych członków. Z powodu innych czynów
postępowanie karne przeciw Prezydentowi Republiki można wytoczyć dopiero
po ustaniu jego kadencji. Jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi, że
Prezydent Republiki jest winien umyślnego popełnienia przestępstwa, może
złożyć prezydenta z urzędu, a także zastosować równocześnie wszelkie kary
i środki przewidziane w kodeksie karnym dla danego przestępstwa.
Kompetencje Prezydenta Republiki Węgierskiej czynią z niego „najsłabszą
głowę państwa" wśród państw Europy Środkowej. Zgodnie z konstytucją,
Prezydent Republiki reprezentuje państwo węgierskie i w imieniu Republiki
Węgierskiej zawiera umowy międzynarodowe. Jeśli przedmiot umowy leży w
zakresie kompetencji władzy ustawodawczej, do zawarcia umowy wymagana
jest uprzednia zgoda Zgromadzenia Krajowego. Prezydent ponadto mianuje i
przyjmuje ambasadorów i posłów, zarządza wybory powszechne do
Zgromadzenia Krajowego i samorządów lokalnych. Może także brać udział w
posiedzeniach Zgromadzenia Krajowego i komisji Zgromadzenia Krajowego
oraz zabierać na nich głos, może stawiać wnioski w sprawie wydania
zarządzeń przez Zgromadzenie Krajowe, a także inicjować referendum
ludowe. Prezydent mianuje i odwołuje sekretarzy stanu i pełnomocników
Republiki, a także prezesa i wiceprezesów Węgierskiego Banku Narodowego
oraz profesorów uniwersytetu; powołuje i odwołuje rektorów uniwersytetów;
mianuje i awansuje generałów; zatwierdza na urzędzie prezesa Węgierskiej
Akademii Nauk. Nadaje on także tytuły, ordery i odznaczenia oraz zezwala
na ich noszenie, stosuje indywidualne prawo łaski i decyduje w sprawach
obywatelstwa.
Wszystkie środki i zarządzenia Prezydenta Republiki - z wyjątkiem
reprezentowania państwa na zewnątrz, zarządzania wyborów, udziału w

obradach Zgromadzenia, inicjatywy ustawodawczej i zarządzania referendum
- wymagają kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra.
3. RZĄD
Zgodnie z konstytucją, rząd składa się z premiera oraz ministrów.
Konstytucja nie przewiduje funkcji wicepremierów, stanowiąc, że premiera
zastępuje wskazany przez niego minister. Zgodnie z przyjętym w ustawie
zasadniczej trybem, premiera wybiera - na wniosek Prezydenta Republiki -
Zgromadzenie Krajowe większością głosów swych członków. W jednym
głosowaniu Zgromadzenie Krajowe decyduje zarówno o wyborze premiera, jak
i o przyjęciu programu rządu. Ministrów powołuje i odwołuje - na wniosek
premiera - Prezydent Republiki. Premier przewodniczy posiedzeniom rządu i
troszczy się o wykonywanie jego rozporządzeń i uchwał. Ministrowie
kierują należącymi do ich kompetencji działami administracji państwowej
oraz działalnością podległych sobie organów stosownie do postanowień
przepisów prawnych oraz uchwał rządu. Ministrowie bez teki wypełniają
zadania ustalone przez rząd. Urząd ministra resortowego tworzy się i
znosi na podstawie ustawy. Rząd może, w celu wykonania określonego
zakresu zadań, tworzyć komisje rządowe. Może on działać bezpośrednio lub
za pośrednictwem któregokolwiek ze swoich członków w każdej sprawie
należącej do zakresu działania administracji państwowej.
Rząd formuje się z chwilą powołania ministrów. Po sformowaniu się rządu,
członkowie rządu składają przysięgę przed Zgromadzeniem Krajowym.
Podobnie jak w klasycznym systemie parlamentarnym, pełnomocnictwa rządu
ustają z chwilą: ukonstytuowania się nowo wybranego Zgromadzenia
Krajowego, ustąpienia premiera lub rządu, albo śmierci premiera.
Pełnomocnictwa te wygasają również, jeżeli Zgromadzenie Krajowe uchwali
wobec premiera wotum nieufności i wybierze nowego premiera. Jeśli
pełnomocnictwa rządu ustają, sprawuje on urząd do czasu sformowania się
nowego rządu i posiada wszelkie prawa przysługujące rządowi; nie może
jednak zawierać umów międzynarodowych, a rozporządzenia może wydawać
jedynie w wypadkach niecierpiących zwłoki, na podstawie upoważnienia
zawartego w ustawie.
Zgodnie z konstytucją rząd Republiki: chroni ustrój konstytucyjny, chroni
i zapewnia prawa obywatelskie, zapewnia wykonanie ustaw, kieruje pracą
ministerstw i innych organów podległych mu bezpośrednio oraz koordynuje
ich działalność. Przy współpracy ministra spraw wewnętrznych, za
pośrednictwem pełnomocników Republiki, rząd zapewnia kontrolę
praworządności samorządów lokalnych. Ponadto ma on kompetencje do
zlecania opracowywania planów społeczno-gospodar-czych i czuwa nad ich
wykonaniem oraz ustala zadania państwa w zakresie rozwoju naukowego i
kulturalnego, a także zapewnia warunki jego realizacji. Ustala ponadto
państwowy system opieki społecznej i zdrowotnej oraz troszczy się o
środki materialne na te cele, kieruje działalnością Sił Zbrojnych,
Policji i organów porządkowych oraz podejmuje środki potrzebne w celu
zapobieżenia klęskom żywiołowym lub ich następstwom, zagrażającym życiu i
mieniu obywateli oraz w celu ochrony porządku publicznego i
bezpieczeństwa publicznego. Rząd współdziała
3U6
Wojciech Urtowski"
również w ustalaniu polityki zagranicznej oraz zawiera umowy
międzynarodowe w imieniu rządu Republiki Węgierskiej. Może on wziąć pod
swój bezpośredni nadzór każdą dziedzinę administracji państwowej i
utworzyć w tym celu odrębne organy.
W zakresie swej właściwości rząd wydaje rozporządzenia i podejmuje
uchwały. Akty te są podpisywane przez premiera. W sytuacji zagrożenia
rząd może ponadto, na podstawie upoważnienia Zgromadzenia Krajowego,
wydawać rozporządzenia i podejmować środki odbiegające od postanowień
niektórych ustaw. Do przyjęcia ustawy o przepisach, które mogą być

stosowane w sytuacji zagrożenia, wymagana jest liczba 2/3 głosów obecnych
deputowanych do Zgromadzenia Krajowego. Rząd może uchylić wszelkie, z
wyjątkiem przepisów prawnych, sprzeczne z ustawą decyzje lub środki
podjęte przez podległe sobie organy. Ponadto premier i członkowie rządu
mogą w zakresie swych kompetencji wydawać rozporządzenia, które nie mogą
być sprzeczne z ustawami lub rozporządzeniami i uchwałami rządu.
Rząd odpowiada za swą działalność przed Zgromadzeniem Krajowym. Jest też
zobowiązany składać Zgromadzeniu regularne sprawozdania ze swej
działalności. Podobnie też członkowie rządu odpowiadają za swą
działalność przed rządem i Zgromadzeniem Krajowym oraz są zobowiązani do
składania rządowi i Zgromadzeniu Krajowemu sprawozdań ze swej
działalności.
Konstytucja węgierska przyjęła instytucję konstruktywnego wotum
nieufności. Wniosek o wotum nieufności w stosunku do premiera może
zgłosić w formie w pisemnej co najmniej l/$ deputowanych, wysuwając
kandydaturę osoby proponowanej na urząd premiera. Wniosek o wotum
nieufności zgłoszony w stosunku do premiera należy uważać za zgłoszenie
wniosku o wotum nieufności w stosunku do rządu. Jeżeli na podstawie tego
wniosku większość deputowanych do Zgromadzenia Krajowego uchwali wotum
nieufności, wówczas osobę proponowaną na nowego premiera należy uznać za
wybraną. Dyskusję i głosowanie nad wnioskiem można przeprowadzić
najwcześniej po upływie 3 dni od zgłoszenia wotum, najpóźniej zaś w ciągu
8 dni od tego zgłoszenia. Wniosek o głosowanie nad wotum zaufania może
wnieść - za pośrednictwem premiera - również rząd. Terminy rozpatrywania
wniosku są analogiczne jak w przypadku rozpatrywania wniosku o wotum
nieufności. Rząd - za pośrednictwem premiera - może również wnosić, by
głosowanie nad zgłoszonym przez niego wnioskiem o przeprowadzenie
głosowania stanowiło zarazem głosowanie nad wotum zaufania. Jeśli jednak
Zgromadzenie Krajowe nie uchwali wotum zaufania wobec rządu, jest on
zobowiązany podać się do dymisji.
4. SĄDY I PROKURATURA
Zgodnie z konstytucją, w Republice Węgierskiej wymiar sprawiedliwości
sprawują: Sąd Najwyższy Republiki Węgierskiej, Sąd Stołeczny i sądy
wojewódzkie oraz sądy miejscowe. Na mocy ustawy mogą być ponadto powołane
sądy szczególne do spraw określonego rodzaju. Sądy Republiki Węgierskiej
chronią i zabezpie-
czają ustrój konstytucyjny oraz prawa i interesy prawne obywateli; karzą
sprawców przestępstw. Sąd kontroluje praworządność decyzji
administracyjnych. Sądy orzekają w zespołach złożonych z sędziów
zawodowych i ławników ludowych.
Sąd Najwyższy Republiki Węgierskiej sprawuje główny nadzór nad
działalnością sędziowską i orzecznictwem wszystkich sądów. Zasadnicze
wytyczne i orzeczenia Sądu Najwyższego są dla sądów wiążące. Prezesa Sądu
Najwyższego wybiera Zgromadzenie Krajowe na wniosek Prezydenta Republiki.
Do jego wyboru wymagana jest liczba 2/3 głosów deputowanych do
Zgromadzenia Krajowego, wiceprezesów mianuje natomiast Prezydent
Republiki na wniosek prezesa Sądu Najwyższego. Podobnie jak w innych
państwach, sędziów zawodowych mianuje Prezydent Republiki. Sędziów można
usunąć ze stanowiska jedynie z przyczyn określonych w ustawie i w ramach
określonego w ustawie postępowania. Sędziowie są niezawiśli i podlegają
tylko ustawom, nie mogą być oni członkami partii ani prowadzić
działalności politycznej. Do przyjęcia ustawy o sądownictwie wymagana
jest liczba 2/3 głosów obecnych deputowanych do Zgromadzenia Krajowego.
Zgodnie z konstytucją, Prokurator Generalny Republiki Węgierskiej i
Prokuratura zapewniają ochronę praw obywateli oraz konsekwentne ściganie
wszelkich przestępstw, które naruszają ustrój konstytucyjny,
bezpieczeństwo i niezawisłość kraju albo im zagrażają. Prowadzą one
śledztwo w sprawach określonych w ustawie, sprawują nadzór nad

praworządnością śledztwa, reprezentują oskarżenie w postępowaniu sądowym
oraz sprawują nadzór nad praworządnością wykonywania kar. Współdziałają
też przy zapewnianiu przestrzegania ustaw przez wszelkie organizacje
społeczne, wszystkie organy państwowe oraz obywateli. W razie naruszenia
ustawy występują w obronie praworządności w wypadkach i w trybie
określonych w ustawie.
Prokuratora Generalnego Republiki Węgierskiej wybiera również
Zgromadzenie Krajowe, na wniosek Prezydenta Republiki. Jest on
odpowiedzialny także przed Zgromadzeniem Krajowym i obowiązany składać mu
sprawozdanie ze swej działalności. Zastępców prokuratora generalnego
mianuje Prezydent Republiki, na wniosek prokuratora generalnego.
l
5. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
Trybunał Konstytucyjny został wprowadzony do węgierskiego systemu
politycznego na mocy porozumień politycznych z 1989 roku.
Kontroluje on zgodność przepisów prawnych z konstytucją oraz wypełnia
zadania, które ustawa zalicza do zakresu jego właściwości. W wypadku
stwierdzenia ich sprzeczności z konstytucją uchyla on ustawy i inne
przepisy prawne. Z inicjatywą wszczęcia postępowania przez Trybunał
Konstytucyjny może wystąpić każdy.
Wyboru 15 członków Trybunału Konstytucyjnego dokonuje Zgromadzenie
Krajowe. Kandydatów na członków Trybunału wysuwa Komisja Izby, w skład
kto-
JUCT
Wojciech OrtowsTcF
rej wchodzi po jednym przedstawicielu frakcji parlamentarnych partii
reprezentowanych w Zgromadzeniu Krajowym. Do wyboru członków Trybunału
Konstytucyjnego wymagana jest liczba 2/3 głosów deputowanych do
Zgromadzenia Krajowego. Członkowie Trybunału Konstytucyjnego nie mogą być
członkami partii, nie mogą też prowadzić działalności politycznej, oprócz
zadań wynikających z zakresu kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. W
1998 roku nastąpiło wydłużenie kadencji sędziów Trybunału z 9 do 12 lat.
Zmianę tą uzasadniono zapewnieniem kontynuacji funkcjonowania Trybunału.
6. POZOSTAŁE ORGANY KONSTYTUCYJNE
Państwowa Izba Obrachunkowa pojawiła się w przepisach konstytucji w roku
1989 - jako organ kontroli państwowej związany ze Zgromadzeniem
Narodowym. Jest ona organem Zgromadzenia Krajowego do spraw kontroli
finansowo-gospo-darczej. Do wyboru prezesa i wiceprezesów Państwowej Izby
Obrachunkowej wymagana jest liczba 2/3 głosów deputowanych do
Zgromadzenia Krajowego.
W zakresie swych zadań kontroluje ona zarządzanie gospodarką państwową, a
w jej ramach zasadność projektu budżetu państwowego, niezbędność i
celowość jego wykorzystania, parafuje umowy dotyczące zaciągania kredytów
budżetowych. Wstępnie bada też praworządność wykorzystania budżetu
państwowego i sprawdza końcowe rozliczenia z wykonania budżetu
państwowego. Kontroluje ponadto administrację majątku państwowego,
działalność przedsiębiorstw stanowiących własność państwa w zakresie
utrzymywania i pomnażania majątku; wypełnia inne zadania, które ustawa
zalicza do zakresu jej właściwości.
Państwowa Izba Obrachunkowa dokonuje kontroli pod względem trzech
kryteriów: 1) praworządności, 2) celowości i 3) efektywności. O
dokonanych kontrolach Państwowa Izba Obrachunkowa informuje Zgromadzenie
Krajowe w formie sprawozdania, które powinno zostać opublikowane.
Sprawozdanie z kontroli rozliczenia końcowego prezes Państwowej Izby
Obrachunkowej przedkłada Zgromadzeniu Krajowemu razem z rozliczeniem
końcowym.
Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Mniejszości Narodowych i
Etnicznych. Zadaniem parlamentarnego Rzecznika Praw Obywatelskich jest

kontrola i badanie związanych z prawami konstytucyjnymi nieprawidłowości,
o których powziął wiadomość, jak również inicjowanie powszechnych lub
indywidualnych środków ich uzdrowienia. Parlamentarny rzecznik co roku
składa Zgromadzeniu Krajowemu sprawozdanie z rezultatów uzyskanych w toku
swej działalności. Z inicjatywą wszczęcia postępowania przez
parlamentarnego rzecznika może wystąpić każdy. Parlamentarnego Rzecznika
Praw Obywatelskich oraz Parlamentarnego Rzecznika Praw Mniejszości
Narodowych i Etnicznych wybiera Zgromadzenie Krajowe, na wniosek
Prezydenta Republiki, liczbą 2/3 głosów deputowanych, w celu ochrony
poszczególnych praw konstytucyjnych.
Republika Węgierska
Zadaniem Parlamentarnego Rzecznika Praw Mniejszości Narodowych i
Etnicznych jest natomiast kontrola i badanie związanych z prawami
mniejszości narodowych i etnicznych nieprawidłowości, o których powziął
wiadomość, jak również inicjowanie powszechnych lub indywidualnych
środków ich uzdrowienia. Zakres jego uprawnień wykonuje - wybrane przez
Zgromadzenie Krajowe na wniosek organizacji mniejszości narodowych i
etnicznych - ciało kolegialne, w skład którego wchodzi po jednym
przedstawicielu z każdej mniejszości narodowej i etnicznej.
Wykaz literatury podstawowej
Bihari M., Zmiana ustroju i władzy na Węgrzech (1989-1990), „Dziś" 1991,
nr 10.
Brodziński W., Republika Węgierska [w:] W. Brodziński, D. Górecki, K.
Skotnicki, T. Szymczak, Wzajemne stosunki między władza ustawodawczą a
wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Węgry), Łódź
1996.
Donath H., Parlament Repubłiki Węgierskiej, Warszawa 1993.
Góralczyk B., Republika Węgierska na drodze do członkostwa w Unii
Europejskiej, „Studia Europejskie" 1998, nr 4.
Halasz I., Węgierski porządek konstytucyjny wobec przyszłego członkostwa
w Unii Europejskiej [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red.
E. Popławska, Warszawa 2000.
Halmai G., Separation of power-social rights - judicial review. The
Polish and the Hungarian cases [w:] Constitution-Making Process, red. M.
Wyrzykowski, Warszawa 1998.
Halmai G., The protection of human rights in Poland and Hungary, Acta
UWr., Prawo 2000, nr 272.
Hungary: The Politics of Transition, red. T. Cox, A. Furlong, London
1995.
Jeszenszky G., Traktaty Węgier z sąsiednimi państwami a kwestia
mniejszości narodowych, „Przegląd Zachodni" 1997, nr 4.
Konstytucja Republiki Węgierskiej, tłumaczenie i wstęp H. Donath,
Warszawa 1992.
Krawczyk R., Konstytucyjny status prezydenta Republiki Węgierskiej [w:]
Instytucja prezydenta we współczesnym świecie, Materiały Seminarium,
Warszawa, Senat RP 22-23.11.1993, Warszawa 1993.
Regulamin Zgromadzenia Krajowego Republiki Węgierskiej z 20 IX 1994 r.,
„Przegląd Sejmowy" 1998, nr 5.
Sandor L, Pierwsze łata działalności Państwowej Izby Obrachunkowej
Węgier, „Kontrola Państwowa" 1996, nr 2.
Skotnicki K., System rządów parlamentarnych w wybranych państwach Europy
Środkowej [w:] Konstytucyjne systemy rządów, możliwości adaptacji do
warunków polskich (Czechy, Słowacja, Węgry), red. M. Domagała, Warszawa
1997.
Sok P., Węgierska reforma sądownictwa, „Państwo i Prawo" 1999, nr 10.
Szczepaniak M., Przebudowa ustroju politycznego na Węgrzech w latach
1988-1990, Zeszyty Naukowe AE, seria l, Poznań 1994, nr 212.

Szczepaniak M., Węgierski model statusu mniejszości narodowych i
etnicznych [w:] Transformacja ustrojowa państw Europy Środkowej i
Wschodniej, red. E. Zieliński, Warszawa 1996.
Szczepaniak M., Zyborowicz S., Przebudowa ustroju politycznego na
Węgrzech i w Czechosłowacji, Poznań 1995.
The Politics of the Postcommunist Word, vol. l, red. S. White, D. N.
Nelson, Burlington 2001.
TKT
Wykaz podstawowej literatury ogólnej
WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY OGÓLNEJ
Constitutionalism In East Central Europę, red. J. Grudzińska-Gross,
Bratislava 1994
Demokracje Europ} Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej, red.
A. An-toszewski, R. Herbut, Wrocław 1998.
Europa Środkowo-Wschodnia. Region, państwa i społeczeństwa, red. J. A.
Rybczyń-ska, Lublin 2000.
Holmes S. T., O metodzie zmian konstytucji w państwach Europ} Wschodniej,
„Państwo i Prawo" 1993, nr 8.
Konstytucyjne s}stenvy rządów, red. M. Domagała, Warszawa 1997.
Sarnecki P., Prezydent Republiki w rozwiązaniach konstytucyjnych państw
Europy Środkowej [w:] Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga
pamiątkowa ku czcij. Zakrzewskiej, red. J. Trzciński, A. Jankiewicz,
Warszawa 1996.
Granat M., Partie polityczne w konstytucjach państw Europy Środkowej [w:]
Partie polityczne we współczesnym konstytucjonalizmie, red. M. Granat, P.
Policastro, J. Sobczak, Lublin 2001.
Sarnecki P., Prezydent Republiki w rozwiązaniach konstytucyjnych państw
Europ} Środkowej [w:] Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga
pamiątkowa ku czcij. Zakrzewskiej, red. J. Trzciński, A. Jankiewicz,
Warszawa 1996.
Skach S. A., Modele konstytucyjne a umacnianie demokracji (parlamentaryzm
- system prezydencki), „Państwo i Prawo" 1994, nr 4.
Sokół W., Partie polityczne i system} partyjne krajów postkomunistycznych
w okresie transformacji systemowej [w:] Europa Środkowo-Wschodnia, Lublin
2000.
Stenier J., Demokracje europejskie, Rzeszów 1993.
Transformacja ustrojowa państw Europ} Środkowo-Wschodniej, red. E.
Zieliński, Warszawa 1996.
W}bory. Narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej,
red. J. Raciborski, Warszawa 1991.
Wyrzykowski M., Recepcja w prawie publicznym - tendencje rozwojowe
konstytucjonalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej, „Państwo i Prawo"
1992, nr 11.
BIBLIOTEKA Wydziału Dztomkarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego
łl. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawa
tel. [phone] w. 295, 296