ŠLECHTIC V HORNÍM SLEZSKU

SZLACHCIC NA GÓRNYM ŚLĄSKU

NOB I LI

TAS I N

HISTORIA

M O

DERNA

ediční řada

řídí tomáš krejčík

tomus v

VZTaH REgIONU a CENTER

NA příKLAdU oSUdů A KARIéR

ŠLECHTy HORNÍHO SLEZSKa (15.–20. STOLETÍ)
ReLACje MIędZY ReGIoNeM I CeNtRUM

w LOSaCH I KaRIERaCH

SZLACHtY NA GÓRNYM ŚLĄSKU (XV–XX wIeK)

Uspořádali / Redakcja

Jiří Brňovják – Wacław Gojniczek – Aleš Zářický

fILOZOfICKá faKULTa

oStRAVSKé UNIVeRZItY V oStRAVě
INSTyTUT HISTORII

UNIweRSYtetU ŚLĄSKIeGo w KAtowICACH
KAtowICe – oStRAVA  2011

Tato publikace byla vydána jako pátý svazek ediční řady

Niniejsza publikacja stanowi piąty tom serii wydawniczej

Nobilitas in historia moderna

Redakční rada / Rada programowa:

Prof. dr hab. Antoni Barciak (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

Mgr. Jiří Brňovják, Ph.D. – místopředseda (Ostravská univerzita v Ostravě)

Prof. PhDr. Milan Hlavačka, CSc. (Univerzita Karlova v Praze)

Doc. PhDr. Tomáš Krejčík, CSc. – předseda (Ostravská univerzita v Ostravě)

Prof. PhDr. Milan Myška, DrSc., Dr.h.c. (Ostravská univerzita v Ostravě)

Prof. PhDr. Leon Sokolovský, CSc. (Univerzita Komenského, Bratislava)

Prof. PhDr. Petr Vorel, CSc. (Univerzita Pardubice)

Prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D. – místopředseda (Ostravská univerzita v Ostravě)

Redakční kruh / Rada redakcyjna:

Dr. Michael Göbl (Österreichisches Staatsarchiv, Wien)

Dr Wacław Gojniczek (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

Dr Sławomir Górzyński (Wydawnictwo DiG, Warszawa)

Prof. PhDr. Mgr. Tomáš Knoz, Ph.D. (Masarykova univerzita, Brno)

Prof. PhDr. Milena Lenderová, CSc. (Univerzita Pardubice)

Dr. Gustav Pfeifer (Südtiroler Landesarchiv Bozen / Archivio Provinciale Bolzano)

Mgr. Milan Šišmiš (Slovenská národná knižnica, Martin)

Doc. PhDr. Jan Županič, Ph.D. (Univerzita Karlova v Praze)

Kontaktní adresa  / Kontakt:

Doc. PhDr.Tomáš Krejčík, CSc.

Katedra historie Filozofické fakulty Ostravské univerzity v Ostravě

Reální 5, 701 03 Ostrava

e-mail: [e-mail]

Odborní recenzenti / Recenzenci:

Prof. dr hab. Ryszard Skowron (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

Doc. PhDr. Bohumír Smutný, Dr. (Moravský zemský archiv v Brně)

Vydání publikace bylo financováno ze zdrojů pro vědu a výzkum institucí:

Publikacja została wydana ze środków na badania naukowe placówek:

Filozofická fakulta Ostravské univerzity v Ostravě, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Některé kapitoly této publikace vznikly v rámci řešení těchto projektů:

Kilka artykułów niniejszej publikacji powstało w ramach grantu:

GAČR č. 404/06/0810 Nová šlechta v českých zemích v 18. a 19. století (J. Brňovják, T. Krejčík, Z. Žouželka),

GAČR č. 404/08/P074 Kavalírské cesty české šlechty (1550–1750) (J. Kubeš), GAČR P405/11/1055 Nobilitační politika

habsburských panovníků v českých zemích v 18. století (J. Brňovják, Z. Žouželka), MK ČR DF11P01OVV018 Slezsko:

Paměť – identita – region (P. Kozák), MUNI/A/0911/2009 Fenomén země v dějinách střední Evropy (R. Jež)

a SGS5/FF/2011 Ostravské univerzity v Ostravě Ekonomické a sociální faktory historického procesu modernizace

(J. Al Saheb, J. Brňovják, J. Jung, S. Knob, T. Krejčík, M. Myška, H. Šústková, M. Vařeka, A. Zářický, Z. Žouželka)

Vydavatelé / Wydawcy:

Filozofická fakulta Ostravské univerzity v Ostravě (spis OU č. 240/2011)

Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

© Ostravská univerzita v Ostravě, 2011

© Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2011

ISBN 978-80-7368-936-0 (Ostravská univerzita v Ostravě)

ISBN 978-83-932082-0-3 (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

•

5

9 Úvodem k pátému svazku ediční řady Nobilitas in historia moderna

11 Wprowadzenie do piątego tomu serii wydawniczej

Nobilitas in historia moderna

Prolog

17 Jiří Brňovják (Ostrava)

Vztah regionu a center na příkladu osudů a kariér šlechty Horního Slezska

v 15.–20. století. Vstupní zamyšlení nad základními pojmy
35 Jarosław Kuczer (Zielona Góra)

Ewolucja tytulatury arystokracji śląskiej w XVI–XVIII wieku. Zarys problemu
53 Jiří Peterka (Opava)

Zemské knihy jako prameny k dějinám hornoslezské šlechty

ve fondech Zemského archivu v Opavě

Šlechtic v Horním Slezsku / Szlachcic na Górnym Śląsku

71 Jiří Stibor (Opava)

Těšínská šlechta v proměnách staletí
107 Petr Kozák (Opava)

Z dolnoslezské Olešnice do hlavního města Českého království.

Pozoruhodný život opavského zemského hejtmana Bernarda Bírky z Násilé († 1483)
131 Karel Müller (Opava)

Heraldická sebereprezentace šlechty na Těšínsku – formy a jejich proměny

v 16.–19. století
137 Wacław Gojniczek (Katowice)

Upadek rodziny Czelów z Czechowic. Okoliczności konfliktu kanclerza

Jana Czelo z Czechowic z księciem cieszyńskim Wacławem III Adamem
147 Radim Jež (Český Těšín)

Kariéra konvertity. Životní osudy knížete Adama Václava Těšínského (1574–1617)

obsah / Spis treści

6

•

177 Marek Vařeka (Hodonín)

Mocenské aktivity knížete Karla I. z Lichtenštejna a jeho bratrů v Horním Slezsku
197 David Pindur (Český Těšín)

„Si Deus pro nobis, quis contra nos?“ Rod Oppersdorfů

jako reprezentant barokního katolicismu v nižším stavovském panství Frýdek
223 Jiří Kubeš (Pardubice)

Ze Španělska až do Horního Slezska. Osudy Verdugů v habsburské monarchii

v raném novověku
241 Ryszard Kaczmarek (Katowice)

Jan Henryk XI Hochberg. Książę pszczyński i górnośląski magnat przemysłowy

Mezi Vídní a Berlínem / Między wiedniem a Berlinem
259 Małgorzata Konopnicka (Zielona Góra)

Między lojalizmem wobec Habsburgów a pruską rzeczywistością.

Szlachta górnośląska na dworze pruskim (1741–1806)
271 Milan Myška (Ostrava)

Friderici Maximi Sacerdos. Říšský hrabě Albert Josef Hodic a pruský král Friedrich II.
279 Zbyněk Žouželka (Mohelnice)

Nobilitace Slezanů za loajalitu k Marii Terezii v období slezských válek
289 Dušan Uhlíř (Opava)

Rodina knížat Lichnovských z Voštic mezi Vídní a Berlínem

303 Jiří Jung (Ostrava)

„Chuchelná – Berlín“ – kulturní a společenské styky Karla Maxe knížete Lichnowského

a jeho ženy Mechtildy s berlínskou společností v první třetině 20. století

Za hranicemi Horního Slezska / poza granicami Górnego Śląska
329 Bożena Czwojdrak (Katowice)

Jan Mężyk z Dąbrowy († 1437) – Ślązak w służbie Korony
337 Jerzy Sperka (Katowice)

Migracja rycerstwa górnośląskiego do Królestwa Polskiego

w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku. Zarys problemu

obsah

•

7

Spis treści

347 Jan Štěpán (Opava)

Kariéra slezského šlechtice ve vztahu k olomouckému biskupství na příkladu Václava

Pavlovského z Pavlovic – mezi determinujícím nepotismem a aspirací k arivismu
357 Frederik Federmayer (Bratislava)

Christoph Georg Hilscher († 1678). Kariéra Slezana v uhorskom hlavnom meste

Exkurzy / Ekskursy
375 Jan Al Saheb (Český Těšín)

Proměny uvnitř rytířského stavu v 16. století na příkladu severovýchodní Moravy
387 Tomáš Krejčík (Ostrava)

Anton Wittmann von Denglaz – v cizích službách
401 Václav Horčička (Praha)

Vyvlastnění majetku knížete Františka Josefa II. von und zu Liechtenstein

v Československu v roce 1945 a jeho dopad na československo-lichtenštejnské vztahy

v poválečném období

421 Seznam pramenů, literatury a webových stránek /

Wykaz źródeł, literatury i stron internetowych

479 Seznam zkratek / Wykaz skrótów

483 Soupis ilustrací / Wykaz ilustracji

489 Jmenný rejstřík / Indeks osobowy

515 Zeměpisný rejstřík / Indeks geograficzny

525 Autoři / Autorzy
531 Der Adelige in Oberschlesien. Die Beziehung der Region und des Zentrums

am Beispiel der Schicksalen und Karrieren des Adels von Oberschlesien

(15.–20. Jahrhundert) – Zusammenfassung

•

9

Obdobně jako u prvního a druhého svazku ediční řady Nobilitas in historia mo-

derna se základem této publikace staly upravené texty referátů, které zazněly na

mezinárodním vědeckém fóru. V tomto případě šlo o konferenci Šlechtic v Horním

Slezsku v novověku s podtitulem Vztah regionu a centra na příkladu osudů a kariér šlechty

Horního Slezska. Pořadateli tohoto sympozia, které se konalo 5. a 6. listopadu 2009

v polském Cieszyně, byli Centrum pro hospodářské a sociální dějiny Filozofické

fakulty Ostravské univerzity, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowi-

cach a Muzeum Těšínska v Českém Těšíně. Jako hlavní téma jednání organizátoři

stanovili otázku, u níž cítili deficit v dosavadní historiografické produkci – proble-

matiku vztahu šlechty obývající hornoslezský prostor k regionálním či nadregio-

nálním centrům (politickým, společenským, hospodářským, kulturním), jak se od-

rážel především v možnostech utváření osobních kariér konkrétních šlechticů, resp.

jak dále ovlivňoval osudy celého rodu.

1

Zúčastnění historikové si položili otázku,

jaké možnosti uplatnění v Horním Slezsku mohli nalézt nejen domácí šlechtici, ale

také příchozí z jiných částí zemí Koruny české, habsburské monarchie nebo zahra-

ničí, a jak byly možnosti kariérního růstu ovlivněny významnými politicko-geo-

grafickými změnami, kterými Horní Slezsko prošlo v období novověku. Jednou

z nich byl např. dopad pruského záboru Slezska, jenž zapříčinil rozdělení doposud

celistvého územního celku, přerušil původní vazby a zásadním způsobem ovlivnil

stávající pojímání regionu a centra. V rámci konference aktivně vystoupilo cel-

kem dvacet pět referentů zastupujících vědecká pracoviště České republiky, Pol-

ska a Slovenska. Organizátoři do programu zahrnuli také několik příspěvků, které

svým obsahem přesahovaly hlavní téma konference ve smyslu chronologickém či

politicko-geografickém, tím však umožnily toto téma uvést do širšího kontextu.

2

1

Za první publikaci, která se vědomě zaměřila na otázku vztahů slezské šlechty k okolním zemím

a státům, lze považovat HARASIMOWICZ, Jan – WEBER, Matthias (Hg.): Adel in Schlesien 1: Herr-

schaft – Kultur – Selbstdarstellung (= Schriften des Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der

Deutschen im östlichen Europa, 36). München 2010, viz příspěvky v bloku Beziehungsgeschichte.

Srov. také stať Norberta CONRADSE Adelsgeschichte in: Bahlcke, Joachim (Hg.): Historische

Schlesienforschung. Methoden, Themen und Perspektiven (= Neue Forschungen zur Schlesische

Geschichte, 1). Köln – Weimar – Wien 2005, s. 347–381.

2

Detailněji viz zprávy JELÍNKOVÁ, Lucie: Šlechtic v Horním Slezsku v novověku (16.–19. století). Vztah

regionu a center v osudech a kariérách místní či příchozí šlechty. ČMM 128, 2009, č. 2, s. 569–572 nebo

KOZÁK, Petr – PETERKA, Jiří: Šlechtic v Horním Slezsku v novověku (16.–19. století). SlSb 108, 2010,

č. 1–2, s. 146–148.

Úvodem k pátému svazku ediční řady

Nobilitas in historia moderna

10

•

Bylo nasnadě, že obsahový potenciál přednesených referátů, obohacený o vý-

sledky konferenčních diskuzí, si zaslouží vydání v knižní podobě. Za tímto úče-

lem byl vytvořen editorský tým, který prodiskutoval koncepci monotematicky

zaměřené publikace a za tímto účelem ve spolupráci s autory redakčně upravil

písemné verze přednesených referátů. V rámci tematického konceptu také vyzval

k aktivní spolupráci další historiky, domácí i zahraniční, a rozšířil tak časový záběr

i na významné epochy přechodu pozdního středověku k raněnovověkému období

a první poloviny 20. století. Jednotlivé texty pak byly rozčleněny do tří základních

tematických celků (Šlechtic v Horním Slezsku – Jiří Stibor, Petr Kozák, Karel Müller,

Wacław Gojniczek, Radim Jež, Marek Vařeka, David Pindur, Jiří Kubeš a Ryszard

Kaczmarek; Mezi Vídní a Berlínem – Małgorzata Konopnicka, Milan Myška, Zbyněk

Žouželka, Dušan Uhlíř a Jiří Jung; Za hranicemi Horního Slezska – Bożena Czwoj-

drak, Jerzy Sperka, Jan Štěpán, Frederik Federmayer). Těmto textům jako Prolog

předchází vstupní úvaha Jiřího Brňovjáka nad základními pojmy týkající se zvo-

lené problematiky (Horní Slezsko, centrum, region, šlechta), zamyšlení Jarosława

Kuczera o vývoji raněnovověkého panského stavu ve všech slezských knížectvích

a studie Jiřího Peterky představující zemské knihy ve fondech Zemského archivu

v Opavě jako jeden ze základních pramenů ke studiu hornoslezské nobility. Na zá-

věr publikace editoři zařadili texty (Jan Al Saheb, Tomáš Krejčík, Václav Horčička),

které se Horního Slezska dotýkají jen v určitých aspektech, ale svými geografic-

kými přesahy zasazují hlavní téma publikace do širšího kontextu.

Z obsahu je zřejmé, že publikace nepřináší absolutní vyčerpání zvolené téma-

tiky. To ostatně ani nebylo v našem plánu ani v naší moci. Věříme, že se nám poda-

řilo připravit odborným i laickým čtenářům podnětnou publikaci, která na mnohé

postulované otázky odpovídá a mnohé otázky naopak otvírá. Především doufáme,

že předkládaná kniha přispěje k rozvíjení studia tématiky šlechty jako specifické

společenské vrstvy ve středoevropském prostoru.

Na závěr tohoto editorialu bychom rádi poděkovali všem, kteří se na zrodu

publikace podíleli. Vedle autorů jednotlivých textů, odborných recenzentů (Rys-

zard Skowron, Bohumír Smutný) a odborných spolupracovníků to jsou jmeno-

vitě Karel Müller, Radim Jež a Jiří Knap. Náš dík patří rovněž všem, kteří nám

laskavě poskytli materiál pro obrazový doprovod (Liechtenstein Museum Wien,

Muzeum Těšínska v Českém Těšíně, Muzeum Beskyd Frýdek-Místek, Muzeum

Śląskie v Katovicích, Národní archiv v Praze, Státní okresní archiv Frýdek-Místek,

Zemský archiv v Opavě, Kazimierz Gajdzica, Jiří Jung, Pavel Juřík, Karel Müller

a David Pindur).

editoři

Jiří Brňovják, Wacław Gojniczek a Aleš Zářický

Úvodek k pátému svazku ediční řady nhm

•

11

Podobnie jak to miało miejsce w przypadku pierwszego i drugiego tomu se-

rii wydawniczej Nobilitas in historia moderna, podstawą niniejszej publikacji

stały się referaty wygłoszone na międzynarodowej konferencji naukowej. W tym

przypadku chodzi o konferencję pt. Szlachcic na Górnym Śląsku w epoce nowożyt-

nej. Relacje między regionem i centrum w losach i karierach szlachty na Górnym Ślą-

sku. Organizatorami tego sympozjum, które odbyło się 5 i 6 listopada 2009 roku

w Cieszynie, było Centrum pro hospodářské a sociální dějiny Filozofické fakulty

Ostravské univerzity, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

i Muzeum Těšínska v Českém Těšíně. Jako główny temat spotkania dla organi-

zatorów stanowiło zagadnienie wynikające z deficytu dotychczasowej produkcji

historiograficznej – problematyki relacji szlachty żyjącej na Górnym Śląsku w sto-

sunku do regionalnego, czy ponadregionalnego centrum (politycznego, społecz-

nego, gospodarczego i kulturalnego). Ponadto kwestia relacji pomiędzy regionem

a centrum, która bardzo wyraźnie rzutowała na możliwości kształtowania osobis-

tych karier konkretnych szlachciców górnośląskich i ich wpływ na dzieje całej ro-

dziny.

1

Uczestników konferencji zainteresowało również zagadnienie, jakimi moż-

liwościami dysponowała na Górnym Śląsku szlachta miejscowa, a jakimi szlachta

przybyła z innych części Królestwa Czeskiego, monarchii habsburskiej, czy też

z zagranicy. Kolejnym problemem konferencji stały się zmiany polityczne, które

objęły Górny Śląsk w czasach nowożytnych, a zwłaszcza przejęcie Śląska przez

Prusy i jak one przyczyniły się do rozbicia dotychczasowych związków, a także

jak zmieniło się rozumienie terminu region i centrum. Tak więc skomplikowana

wewnętrzna struktura polityczno-administracyjna Śląska i stąd wynikająca wie-

lość lokalnych centrów, a także ogólne położenie geograficzne regionu skłaniają

do szeregu tego typu pytań.

Podczas konferencji wystąpiło dwudziestu pięciu referentów reprezentują -

cych ośrodki naukowe z Republiki Czeskiej, Polski i Słowacji. Śród nich za sprawą

1

Za pierwszą publikację, w której poruszano problematykę relacji śląskiej szlachty z sąsiednimi

ziemiami i państwami należy uznać: HARASIMOWICZ, Jan – WEBER, Matthias (Hg.): Adel in

Schlesien 1: Herrschaft – Kultur – Selbstdarstellung (= Schriften des Bundesinstitut für Kultur und

Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, 36). München 2010, zob. artykuły w dziale Bezieh-

ungsgeschichte. Por. CONRADS, Norbert: Adelsgeschichte. In: Bahlcke, Joachim (Hg.): Historische

Schlesienforschung. Methoden, Themen und Perspektiven (= Neue Forschungen zur Schlesische

Geschichte, 1). Köln – Weimar – Wien 2005, s. 347–381.

wprowadzenie do piątego tomu serii wydawniczej 

Nobilitas in historia moderna

12

•

organizatorów wygłoszono również referaty, które wykraczały poza temat konfe-

rencji, ze względów chronologicznych czy polityczno-geograficznych, które jed-

nak pozwoliły na pokazanie problemu w szerszym kontekście.

2

Zasadnym stało się opublikowanie w osobnym wydawnictwie cennych refera-

tów wygłoszonych podczas konferencji, które wzbogacone zostały o tezy z dys-

kusji. Z tego powodu powołano zespół redakcyjny, który przygotował koncepcję

wydawnictwa i następnie zredagował dostarczone przez autorów teksty. Do wy-

dawnictwa dołączono kilka artykułów, które z różnych powodów nie zostały wy-

głoszone na konferencji. W efekcie zgromadzone teksty poszerzyły ramy chronolo-

giczne wydawnictwa na okres od późnego średniowiecza aż do połowy XX wieku.

Artykuły zostały podzielone na trzy części (Szlachcic na Górnym Śląsku – Jiří Sti-

bor, Petr Kozák, Karel Müller, Wacław Gojniczek, Radim Jež, Marek Vařeka, David

Pindur, Jiří Kubeš i Ryszard Kaczmarek; Między Wiedniem a Berlinem – Małgorzata

Konopnicka, Milan Myška, Zbyněk Žouželka, Dušan Uhlíř oraz Jiří Jung; Poza gra-

nicami Górnego Śląska

– Bożena Czwojdrak, Jerzy Sperka, Jan Štěpán i Frederik Fe-

dermayer), poprzedza je Prolog składający się z trzech tekstów: wstępnych uwag

pióra Jiřího Brňovjáka dotyczącymi zasadniczych problemów rozpatrywanych na

konferencji (Górny Śląsk, centrum, region, szlachta), rozważań Jarosława Kuczera

o przemianach arystokracji w księstwach śląskich w czasach nowożytnych oraz

informacji Jiřího Peterky przedstawiającej księgi ziemskie z zasobu Zemského

2

Szczegółowo omówione w sprawozdaniach z konferencji: JELÍNKOVÁ, Lucie: Šlechtic v Horním

Slezsku v novověku (16.–19. století). Vztah regionu a center v osudech a kariérách místní či příchozí šlechty.

ČMM 128, 2009, č. 2, s. 569–572 nebo KOZÁK, Petr – PETERKA, Jiří: Šlechtic v Horním Slezsku v no-

vověku (16.–19. století). SlSb 108, 2010, č. 1–2, s. 146–148.

wprowadzenie do piątego tomu serii wydawniczej nhm

•

13

wprowadzenie do piątego tomu serii wydawniczej nhm

archivu v Opavě, które są jednym z podstawowych źródeł do badań nad górno-

śląską szlachtą. Z kolei na zakończenie publikacji edytorzy w czwartej części za-

mieścili artykuły (Jan Al Saheb, Tomáš Krejčík, Václav Horčička), które w istotny

sposób poruszają sprawy szlachty śląskiej, ale ze względu na poruszaną prob-

lematykę wykraczającą poza tematykę konferencji i stanowią szerszy kontekst.

Oczywiście publikacja nie wyczerpuje poruszanej tematyki, co też nie było moż-

liwe ani nawet planowane. Wierzymy jednak, że dla wszystkich zainteresowanych

niniejszą problematyką publikacja przynosi odpowiedzi na wiele postulowanych

pytań i jednocześnie stawia wiele nowych problemów. Mamy nadzieję, że książka

będzie zaczynem i inspiracją do dalszych badań nad szlachtą jako specyficzną

warstwą społeczną Europy Środkowej.

Díky záštitě vedení města Cieszyn se mohl první den jednání konference Šlechtic v Horním

Slezsku v novověku (5. 11. 2009) uskutečnit v reprezentativních prostorách zasedacího sálu

cieszynské radnice. Obrazová výzdoba sálu, tvořená mj. několika desítkami erbů šlechty

usedlé na Těšínsku, vytvářela více než příhodnou atmosféru pro téma jednání konference.

Snímek zachycuje proslov místostarosty města Cieszyn Jana Matuszeka během slavnost-

ního zahájení konference

Dzięki uprzejmości władz miasta Cieszyna pierwszy dzień obrad konferencji Szlachcic na

Górnym Śląsku w epoce nowożytnej (5. 11. 2009) odbywał się w reprezentacyjnej Sali Sesyj-

nej cieszyń skiego ratusza, którego wystrój tworzy m.in. fryz herbowy, zawierający herby

szlachty osiadłej w księstwie cieszyńskim. Miejsce obrad stworzyło wyjątkową atmosferę.

Na fotografii Jan Matu szek, wiceburmistrz Cieszyna, inaugurujący obrady

14

•

wprowadzenie do piątego tomu serii wydawniczej nhm

Na zakończenie chcielibyśmy podziękować wszystkim, którzy przyczynili się

do powstania niniejszej publikacji. W pierwszej kolejności podziękowania kieru-

jemy do autorów, którzy przygotowali artykuły, recenzentów (Ryszard Skowron,

Bohumír Smutný) oraz konsultantów a zwłaszcza Karel Müller, Radim Jež i Jiří

Knap. Nasze wyrazy wdzięczności należą się również tym wszystkim, którzy

dostarczyli materiał ilustracyjny do niniejszego wydawnictwa i obu wydawcom:

Instytutowi Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Filozofické fakultě

Ostravské univerzity v Ostravě (Liechtenstein Museum w Wiedniu, Muzeum

Těšínska v Českém Těšíně, Muzeum Beskyd Frýdek-Místek, Muzeum Śląskie

w Ka towicach, Národní archiv v Praze, Státní okresní archiv Frýdek-Místek, Zem-

ský archiv v Opavě oraz Kazimierz Gajdzica, Jiří Jung, Pavel Juřík, Karel Müller

i David Pindur).

redaktorzy

Jiří Brňovják, Wacław Gojniczek i Aleš Zářický

•

329

U schyłku XIV wieku wielu Ślązaków znalazło swój drugi dom w dobrach Ko-

rony. Potężne migracje mieszkańców Śląska były związane z osobą księcia opol-

skiego Władysława, prawej ręki władcy węgierskiego Ludwika, będącego w latach

1370–1382 także królem polskim. W tym czasie Opolczyk otrzymywał od niego sze-

reg nadań, z których najważniejszym była nadana w 1371 roku Ruś. Książę opol ski,

jako namiestnik Rusi, przeprowadził tam szereg reform a zarazem ściągnął ze sobą

wielu Ślązaków, którzy utworyli tam odrębne linie rodowe

1

. Niebawem Ruś zo-

stała odebrana Władysławowi, ale w jego ręku pozostało sporo innych ziem koron-

nych, między innymi ziemia wieluńska. Obszar ten, będący wkrótce terenem walk

pomiędzy księciem opolskim a nowym władcą polskim, Władysławem Jagiełłą,

stanowił swoistego rodzaju mekkę Ślązaków w Koronie. Położony bowiem tuż

za granicą Śląska przyjmował sporą liczbę tamtejszych rodzin, które emigrowały

szukając bogactwa, kariery, czy też po prostu zmiany życia na lepsze w Polsce

2

.

Jedną z takich rodzin, która u schyłku XIV wieku pojawiła się na ziemi wie-

luńskiej, byli Mężykowie z rodu Wadwiczów. Sam herb świadczy o tym, że nie

była to pierwsza przeprowadzka tej rodziny, Wadwiczowie bowiem wywodzą się

z łużyc

3

. W Koronie niewiele osób pieczętowało się tym herbem – poza Mężykami

znana jest tylko wielkopolska rodzina Blosów, których korzenie sięgają także po-

granicza śląsko-łużyckiego

4

.

1

SPERKA, Jerzy: Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370–1401. Studium o elicie władzy w rela-

cjach z monarchą. Katowice 2006.

2

Zob. przykładowo CZWOJDRAK, Bożena: Młodowiccy herbu Działosza. Przyczynek do dziejów szlachty

w ziemi przemyskiej w XV wieku. In: Śliwiński, Błażej (eds.): Mieszczanie – Wasale – Zakon nicy

(= Studia z dziejów średniowiecza 10). Malbork 2004, s. 47–58. Na temat wojen księcia opolskiego

Władysława zob. SPERKA, Jerzy: Wojny Władysława Jagiełły z księciem opolskim Włady sławem (1391–

1396). Cieszyn 2003, tam zebrana literatura do tego tematu.

3

SEMKOWICZ, Władysław: Uwagi metodyczno-krytyczne nad pochodzeniem i rozsiedleniem rycerstwa

polskiego w średniowieczu. Miesięcznik Heraldyczny 5. 1912, s. 43, 44; GUMOWSKI, Marian: Pie czę-

cie śląskie do końca XIV w. In: Semkowicz, Władysław (eds.): Historia Śląska od najdawniejszych

czasów do 1400 r. T. 3. Kraków 1936, s. 334; SZYMAŃSKI, Józef: Herbarz średniowiecznego rycerstwa

polskiego. Warszawa 1993, s. 282–283.

4

KOZIEROWSKI, Stanisław: Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII–XIV wieku. Poznań 1929, s. 111–

122; GÓRSKA-GOłASKA, Krystyna: Chobienice. In: Wiśniewski, Jerzy i kol.: Słownik historyczno-

-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu. T. 1/2. Wrocław 1985, s. 195–197.

O po chodzeniu Blosów świadczy nagana jednego z nich, Andrzeja, który przedstawił świadków

ze strony ojca i matki właśnie z tych okolic zob. KACZMAREK, Kazimierz – RZYSKI, Karol (eds.):

Księga ziemska poznańska 1400–1407. T. 1. Poznań 1960, nr 1970.

jan Mężyk z dąbrowy († 1437) – Ślązak w służbie Korony

Bożena Czwojdrak

(Katowice)

330

•

Za hranicemi Horního Slezska / poza granicami Górnego Śląska

Pierwszym przedstawicielem Mężyków,

który pojawił się w ziemi wieluńskiej, był Ha-

nusz, ojciec bohatera tegoż artykułu. Przed

1389 rokiem nabył tam wieś Dąbrowę, z któ-

rej się odtąd pisali

5

. Mężykowie nie przy byli

do Korony sami, najczęściej taką decyzję po-

dejmowano w szerszym gronie znajomych

i rodziny. Tak było i w tym przy padku, wraz

z Mężykami w ziemi wieluńskiej pojawiła

się rodzina Działoszów z Roszkowic, ich bli-

skich krewnych

6

. Wspomniane Roszkowice

były gniazdem rodowym obu rodzin na Ślą-

sku i leżały w okolicach Środy Śląskiej

7

.

Zarówno Mężykowie jak i Rogowscy byli

powiązane z jednym z ówczesnych najpotęż-

niejszych ludzi w Koronie, Spytkiem z Mel-

sztyna, który miał swoje dobra także na Ślą-

sku

8

. Ta znajomość niewątpliwie ułatwiła im

karierę w Polsce. Ojciec Jana Mężyka, Ha-

nusz, wkrótce został łożnym na dworze Wła-

dysława Jagiełły, czym otworzył drzwi do godności, chociażby tylko dworskich,

swego syna

9

. Moment był zresztą nader sprzyjający, bowiem Jagiełło, w walce

5

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, zespół Księgi podkomorskie wieluńskie, sygn. 7,

k. 49.

6

CZWOJDRAK, Bożena: Rogowscy herbu Działosza – podskarbiowie królewscy. Studium z dziejów moż-

nowładztwa w drugiej połowie XIV i XV wieku. Katowice 2002, s. 23–47; TAŻ: Powiązania genealogiczne

Hanusza i Jana Mężyka z Dąbrowy herbu Wadwicz z Rogowskimi herbu Działosza i Długoszami herbu Wie-

niawa. In: Kuczyński, Stefan Krzysztof (ed.): Społeczeństwo Polski średniowiecznej 10. Warszawa

2004, s. 121–125.

7

Na temat lokalizacji Roszkowic zob. CZWOJDRAK, Bożena: Między Śląskiem a Koroną. Salisze

i Dzia łosze w XIV i XV wieku In: Zawitkowska, Wioletta – Pobóg-Lenartowicz, Anna (eds.): Rody na

Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy nowożytne. Stan badań, metodolo-

gia, nowe ustalenia. Rzeszów 2010, s. 131–138.

8

DWORZACZEK, Włodzimierz: Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek

XIV–XV. Warszawa 1971, s. 100–106; CZWOJDRAK, Bożena: Rogowscy, s. 36–45.

9

Rejestra podskarbiego Hinczki (1393–1395) w PIEKOSIŃSKI, Franciszek (ed.): Rachunki dworu

Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388–1420. Kraków 1896, s. 179, 193, 196, 203, 210, 213, 214,

215, 219, 220. Według F. KIRYKA (Mężyk Jan z Dąbrowy herbu Wadwicz. In: Rostworowski, Emanuel:

PSB. T. 20. Wrocław 1975, s. 513) nie Hanusz a jego syn Jan był łożnym w 1394 roku. W rachun-

kach podskarbiowskich istotnie z tym tytułem występuje bliżej nieokreślony Hanusz, dwukrot-

nie natomiast zaznaczono, iż łożnym był jakiś Mężyk, stąd zapewne identyfikacja wspomnianego

Herb Wadwicz w źródłach pisanych pojawił się

w 1404 roku. Tym herbem pieczętowało się trzy-

dzieści pięć rodzin szlacheckich

•

331

Bożena Czwojdrak: jan Mężyk z dąbrowy († 1437)…

z opozycją panów krakowskich, starał się tworzyć własne stronnictwo, zło-

żone w dużej mierze z tzw. ludzi nowych. Trafiło doń wielu emigrantów ze

Śląska, m.in. wspomniany Hanusz z Dąbrowy oraz jego przyrodni brat Hinczka

z Roszkowic herbu Działosza, umożliwiając tym samym karierę swoim synom.

Hanusz wprawdzie zginął nad Worsklą w 1399 roku, walcząc u boku swego

protektora, Spytka z Melsztyna, acz jego przyrodni brat sięgał po coraz wyższe

urzędy, m.in. podskarbiego i kasztelana rozpierskiego

10

. Niewątpliwie w jakiś

sposób patronował też karierze bratanka, młodszego z synów Hanusza, Jana

Mężyka

11

.

Jan urodził się zapewne między 1370–1375 rokiem

12

. Dzięki wpływom ojca

i stryja przebywał zapewne blisko dworu królewskiego, może nawet był na nim

w charakterze dworzanina. Ów fakt wpłynął niewątpliwie na otrzymanie przez

niego pierwszego urzędu – podczaszego, w 1403 roku

13

. Nie bez wpływu na tę

nominację mogło być także małżeństwo siostry Jana, Katarzyny, z Mikołajem

z Michałowa, ówczesnym kasztelanem wojnickim, pochodzącym z możnego rodu

Porajów

14

. Ta koligacja świadczy także o pozycji, jaką Mężykowie poczęli zdoby-

wać w Koronie, być może wpływ na to miała ich znajomość ze wspomnianym już

Melsztyńskim.

Jan Mężyk, jako podczaszy, przebywał w najbliższym otoczeniu króla, władca

miał zatem okazję bliżej przyjrzeć się młodemu Ślązakowi. Tym bardziej, że Jan,

oprócz godności podczaszego, pełnił także funkcję sekretarza królewskiego i –

jako taki – wielokrotnie występował w formule relacyjnej dokumentów monar-

chy

15

. Ocena musiała wypaść nader pozytywnie skoro już w 1406 roku Jagiełło

zapisał mu 500 grzywien na tenucie ojcowskiej. Tenutę tę przejął bezpośrednio

z rąk swego stryja, Hinczki z Roszkowic

16

.

Hanusza z Mężykiem, jednakże z rachunków wynika, iż Hanusz i Mężyk to dwóch innych łoż-

nych, zatem mało prawdopodobne, że był to Jan Mężyk, który kolejny urząd, podczaszego, otrzy-

mał dopiero w 1403 r. Przypuszczalnie wspomnianym łożnym królewskim był jego ojciec, Hanusz,

zob. CZWOJDRAK, Bożena: Powiązania, s. 126.

10

DA. Lib. X. Warszawa 1985, p. 228; CHłAPOWSKI, Krzysztof i kol. (eds.): Urzędnicy centralni i na-

dworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy. Kórnik 1992, nr 574.

11

Jan miał starszego brata o tym samym imieniu, który wybrał karierę duchowną, CZWOJDRAK,

Bożena: Powiązania, s. 121.

12

Datę taką można przyjąć na podstawie pierwszego pojawienia się Mężyka na urzędzie w roku

1403, CZWOJDRAK, Bożena: Powiązania, s. 126.

13

CHłAPOWSKI, Krzysztof i kol. (eds.): Urzędnicy, nr 574.

14

KIRYK, Feliks: Mężyk, s. 514; KURAŚ, Stanisław: Fundacja kolegiatury epistolografii i sztuki pisania

listów w Akademii Krakowskiej w r. 1420. Małopolskie Studia Historyczne 6. 1964, s. 120; KAMIŃSKI,

Adam: Mikołaj z Michałowa i Kurozwęk zwany Białucha herbu Poraj. In: Rostworowski, Emanuel: PSB.

T. 21. Wrocław 1976, s. 125; CZWOJDRAK, Bożena: Powiązania, s. 125–127.

15

Przykładowo KURAŚ, Stanisław – SUłKOWSKA-KURAŚ, Irena (eds.): Zbiór dokumentów małopol-

skich. T. 4. Warszawa 1974, nr 1716, 1748, 1751–1752, 1755, 1757, 1770, 1859.

16

PIEKOSIŃSKI, Franciszek (ed.): Kodeks dyplomatyczny Małopolski. T. 4. Kraków 1905, nr 1097;

CZWOJ DRAK, Bożena: Rogowscy, s. 140–141.

332

•

Za hranicemi Horního Slezska / poza granicami Górnego Śląska

W 1410 roku Jan roku poprowadził własną chorągiew pod Grunwald

17

. Ponadto

z bitwą grunwaldzką związane jest jedno z najsłynniejszych wystąpień Mężyka,

który – będąc u boku króla, gdy przybyło doń poselstwo krzyżackie i przekazując

władcy polskiemu dwa nagie miecze, tłumaczył ich mowę, znając świetnie język

niemiecki. On także przełożył posłom odpowiedź Jagiełły

18

. W bitwie Mężyk nie

brał czynnego udziału, pozostał przy królu, stanowiąc jego straż wraz ze swoim

stryjecznym bratem Henrykiem z Rogowa. Zapewne był przy władcy podczas

ataku na tegoż przypuszczonego przez Dypolda Köckeritza. Ciekawostkę stanowi

tu fakt, że ów rycerz pochodził z pogranicza śląsko-łużyckiego, a jego dobra były

położone nieopodal włości Mężyków i Rogowskich.

Od czasów bitwy grunwaldzkiej rola Jana Mężyka niepomiernie wzrosła.

Szybko stał się jednym z najbardziej zaufanych ludzi króla. Kiedy Jagiełło zde-

cydował się na kontrowersyjne dla większości szlachty polskiej małżeństwo ze

szlachcianką i potrójną już wdową, Elżbietą Granowską, Jan Mężyk był jednym

z nielicznych, który popierał wolę monarchy

19

. To właśnie jego wysłał Jagiełło do

Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, aby powiadomić go o tym mariażu

20

. We-

dług Długosza miała go zresztą spotkać kara za sprzyjanie w tej kwestii władcy –

mianowicie już po ślubie w orszak królewski uderzył piorun, nie raniąc króla, ale

zabijając konie pod kilkoma otaczającymi go dostojnikami, wśród których był

także podczaszy. Zdaniem kronikarza niebo w ten sposób udzieliło nagany za po-

pieranie haniebnego, jego zdaniem, małżeństwa

21

.

Mężyk, przebywając na dworze królewskim, uczestniczył w wielu ważkich wy-

darzeniach, między innymi w 1413 roku podczas polsko-litewskiej unii w Horodle

przyjął do swojego herbu rodzinę Piotra Montygerdowicza

22

. Jan brał też udział

w finalizacji przymierza z państwami unii kalmarskiej, wymierzonego przeciwko

Krzyżakom – jego pieczęć widniała na wspomnianym akcie

23

.

Zasługi Mężyka zaowocowały nadaniem królewskim dla niego z 1422 roku,

kiedy to otrzymał wójtostwo w Drohobyczu wraz z sołectwem we wsi Hruszów

oraz kilkanaście wsi w powiatach przemyskim i gródeckim

24

. Nie były to jednak

17

DA. Lib. XI, p. 91.

18

Tamże, p. 101–103.

19

Tamże, p. 70; SPERKA, Jerzy: Elżbieta z Pilicy Granowska i król Władysław Jagiełło. Kulisy wielkiej mi-

łości. In: Możejko, Beata – Paner, Anna (eds.): Miłość w czasach dawnych. Gdańsk 2009, s. 107–119.

20

DA. Lib. XI, p. 70–71.

21

Tamże, p. 102–103.

22

KUTRZEBA, Stanisław – SEMKOWICZ, Władysław (eds.): Akta unii Polski z Litwą. Kraków 1932,

nr 49 – 51.

23

Sojusz zawarto 15 lipca 1419 roku, podczas zgrupowania wojsk polskich przeciwko zakonowi

w Czerwińsku, NOWAK, Zenon Hubert: Współpraca polityczna państw unii polsko-litewskiej i unii

kalmarskiej w latach 1411–1425. Toruń 1996, s. 41–49, dokument nr Vb.

24

KURAŚ, Stanisław – SUłKOWSKA-KURAŚ, Irena (eds.): Zbiór dokumentów małopolskich. T. 7. Wro-

cław 1975, nr 1925, 1981, król nadał Mężykowi wsie: Hoszany, Hodwisznia, Koropuż, Czułowice,

Wołoszcza, Doliniany, Dub lany, Ostrów, Tarszaków oraz dwa monastyry: Borcze i Chyszowiec.

•

333

Bożena Czwojdrak: jan Mężyk z dąbrowy († 1437)…

jedyne zapisy Jagiełły dla swojego podczaszego – najpewniej już od 1411 roku Jan

Mężyk objął w zarząd tenutę krzepicką, gdzie w 1436 roku ufundował i uposażył

szpital

25

. Tenutę tę przejął notabene po swoim stryju Hinczce z Roszkowic, a po

śmierci Jana ponownie znalazła się w rękach jego krewnych

26

.

Jan odegrał też pewną rolę w tzw. burzy koronacyjnej, czyli sprawie ko-

rony królewskiej dla Wielkiego Księcia Litwy – Witolda

27

. Propozycja ta wyszła

z inicjatywy Zygmunta Luksemburczyka na styczniowym zjeździe w łucku

w 1429 roku z królem polskim i właśnie Witoldem. Początkowo Jagiełło, tylko

w obecności Jana Mężyka i Stefana Rozgoni, wyraził zgodę na koronację kuzyna,

później jednak, widząc reakcję swoich doradców, zmienił – przynajmniej oficjal-

nie – zdanie

28

. Monarcha wykorzystał także Mężyka w dalszym ciągu rozgrywek

o wielkoksiążęctwo.

Po śmierci Witolda monarcha wysłał Mężyka w tajnym poselstwie na Litwę.

Ów przywiózł Świdrygielle, bratu władcy polskiego, sygnet Jagiełły, desygnując

go tym samym na to stanowisko

29

. Misja była o tyle istotna, że król uczynił to

wbrew woli panów polskich, co tym bardziej świadczy o zaufaniu, jakim władca

darzył Mężyka. Wkrótce okazało się, że wybór Świdrygiełły na stolec wielkoksią-

żęcy nie był trafiony, ów – już w rok później – nie godząc się na ograniczenia swej

władzy i chcąc dociec swoich praw, uwięził brata. W uwolnienie męża zaanga-

żowała się, co zrozumiałe, królowa Zofia Holszańska, przygotowując wyprawę

zbrojną obok czynionych przez innych dygnitarzy starań dyplomatycznych. Po-

magał jej w tym Jan Mężyk

30

. Na szczęście nie doszło do zbrojnej konfrontacji,

ale uwolnienie króla nie zakończyło sporu ze Świdrygiełłą. Władysław Jagiełło

próbował wszelkich prób mediacji z bratem. Ponieważ w tym samym czasie wy-

buchła wojna z Krzyżakami, król wysłał do niego Mężyka z propozycją sojuszu

przeciwko Zakonowi, wespół z Brandenburgią, Tatarami i husytami. Świdrygiełło

jednak odmówił, co zaowocowało działaniami wojennymi. Jan brał w nich udział

na terenie ziemi bełskiej

31

.

25

KURAŚ, Stanisław – SUłKOWSKA-KURAŚ, Irena (eds.): Zbiór. T. 5. Wrocław 1970, nr 1415. LA-

BERSCHEK, Jacek: Krzepice. In: Sikora, Franciszek i kol. (eds.): Słownik historyczno-geograficzny

województwa krakowskiego w średniowieczu. T. 3/1. Kraków 1994, s. 208–209.

26

LABERSCHEK, Jacek: Krzepice, s. 215–216; CZWOJDRAK, Bożena: Rogowscy, s. 138–140.

27

BłASZCZYK, Grzegorz: Burza koronacyjna. Polska-Litwa 1429–1430. Poznań 1998.

28

DA. Lib. XI, p. 251–255; PROCHASKA, Antoni (ed.): Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithua-

niae 1376–1430. Kraków 1882, nr 1342; PROCHASKA, Antoni: Dzieje Witolda Wielkiego Księcia Litwy.

Kraków 2008, s. 251.

29

DA. Lib. XI, p. 304.

30

Tamże, p. 313; LEWICKI, Anatol: Powstanie Świdrygiełły. Ustęp z dziejów unii Litwy z Koroną. Kraków

1892, s. 75, 311; SPERKA, Jerzy: Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośred-

niowiecznej Polsce. Katowice 2001, s. 200–201.

31

DA. Lib. XI et XII, p. 30. Z tego okresu pochodzi zapewne list mieszczan lwowskich do Jana Mę-

żyka, w którym usprawiedliwiają się oni, że z zamówionych przez Jana kul armatnich przesy-

łają jedynie 15 sztuk, a pozostałe nadeślą tak szybko, jak będą tylko mogli, POHORECKI, Feliks:

O średniowiecznych dyplomach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Lwów 1935, s. 8–12.

334

•

Za hranicemi Horního Slezska / poza granicami Górnego Śląska

Wspomniany sojusz z husytami, acz korzystny dla strony polskiej, potrzebu-

jącej jak najwięcej sprzymierzeńców w walce z zakonem, wywołał jednak nie-

chęć u części panów polskich z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim

na czele. Uważali oni, że nie należy zawierać żadnych sojuszów z Czechami, bez

względu na odniesione korzyści

32

. Jagiełło jednak, jak i większość panów koron-

nych, przychylnym okiem patrzył na swoich husyckich sojuszników, którzy przy-

byli na zjazd w Pabianicach z ofertą pomocy. Odjeżdżającymi posłami mieli, z roz-

kazu króla, opiekować się Jan Mężyk wraz z Piotrem Korczbokiem. Niestety, gdy

tylko posłowie zbliżyli się do Krakowa, nieprzejednany biskup krakowski obłożył

miasto interdyktem. Nie pomogły ostre protesty Mężyka i innych panów koron-

nych, ani w Krakowie, ani u króla, u którego Jan złożył skargę na Oleśnickiego,

sugerując nawet, iż powinien opuścić stolec biskupi

33

. Zbigniew Oleśnicki nie

okazał skruchy, święcie przekonany o swojej racji. Na szczęście Czesi nie zerwali

zawartego sojuszu.

W tym czasie Jan Mężyk był już, od 1427 roku, starostą generalnym ruskim,

czyli dzierżył jedno z najważniejszych politycznie starostw koronnych, co tylko

potwierdza zaufanie, jakim darzył go Jagiełło oraz jego talenty militarne i dyplo-

matyczne

34

. Niewątpliwie te zalety zaważyły na powierzeniu Janowi przez króla

wojsk na kolejną wyprawę przeciwko Świdrygielle – 3 listopada 1431 roku rycer-

stwo polskie właśnie pod wodzą Mężyka i Wincentego Świdwy z Szamotuł zwy-

ciężyło pod Kopystrzynem wojska brata królewskiego, dowodzone przez księcia

Fedka nieświeskiego

35

. Dzięki temu zwycięstwu udało się zająć całe Podole. Zaraz

po tym Jagiełło wysłał Mężyka z wojskiem pod wodzą kasztelana i starosty kra-

kowskiego Mikołaja z Michałowa, notabene jego szwagra, na Krzyżaków, gdzie,

podczas oblężenia Chojnic, Jan został ciężko ranny w stopę strzałem z rusznicy

36

.

W międzyczasie (czerwiec 1431) zdał starostwo ruskie w ręce wspomnianego już

Wincentego Szamotulskiego i wkrótce (1433) został pierwszym wojewodą ruskim

37

.

Otrzymana rana nie wpłynęła na działalność Jana, ów już w lutym 1434 roku

zawiesił swoją pieczęć na akcie nadania dożywotnio wielkoksiążęctwa litewskiego

Zygmuntowi Kiejstutowiczowi, a w 1435 roku brał udział w układach z Krzyża-

kami w Brześciu

38

.

32

SPERKA, Jerzy: Biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki a ugrupowanie dworskie w okresie panowania Wła-

dysława Jagiełły i w pierwszych latach Władysława III. In: Kiryk, Feliks – Noga, Zdzisław (eds.): Zbi-

gniew Oleśnicki. Książę Kościoła i mąż stanu. Kraków 2006, s. 115–116.

33

DA. Lib. XI et XII, p. 57–61.

34

PRZYBOŚ, Kazimierz (ed.): Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XV wieku (ziemie halicka, lwowska,

przemyska, sanocka). Spisy. Wrocław 1987, nr 1161.

35

DA. Lib. XI et XII, p. 73.

36

Tamże, p. 90.

37

PRZYBOŚ, Kazimierz (ed.): Urzędnicy, nr 1231.

38

KUTRZEBA, Stanisław – SEMKOWICZ, Władysław (eds.): Akta, nr 60; WEISE, Erich (Hg.): Die

Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert. Bd. 1. Königsberg 1939, s. 197–198;

•

335

Bożena Czwojdrak: jan Mężyk z dąbrowy († 1437)…

Niewiele wiemy o małżeństwach Jana. Jego pierwszą żoną była bliżej nieznana

Katarzyna, która snadź musiała być kobietą światłą, gdyż wiadomo o niej, że była

opiekunką królewny Jadwigi, córki Jagiełły i Anny Cylejskiej oraz iż ofiarowała

200 grzywien na uposażenie kolegiatury epistolografii i sztuki pisania dokumen-

tów

39

. Katarzyna zmarła po 1420 roku, natomiast przed lutym 1437 roku ponad

sześćdziesięcioletni Mężyk poślubił młodziutką Annę z Rytwian, córkę Marcina

z Rytwian i Doroty z Tarnowa, a siostrę słynnych później braci Rytwiańskich –

Dziersława i Jana

40

. Niestety, obydwa małżeństwa były bezdzietne, kiedy Mężyk

zmarł jesienią 1437 roku, potężny spadek po nim przejął Jan Czupka z Grabowa,

syn siostry Mężyka, Anny, i Jana Długosza, notabene brat przyrodni kronikarza

41

.

Kariera Jana Mężyka na dworze Jagiełły była jedną z ciekawszych, człowiek

obcy, spoza grona ówczesnej elity, zdobył wiele. Przede wszystkim był niewątpli-

wie jednym z najbardziej zaufanych ludzi monarchy. Jego talenty dyplomatyczne

i militarne były często z pozytywnym skutkiem wykorzystywane przez władcę.

Powierzano mu najtajniejsze misje oraz najbardziej newralgiczne, a przez to i waż-

kie urzędy. Niewątpliwie początek kariery ułatwił Wadwiczom fakt powiązań ze

Spytkiem z Melsztyna, ale – po jego przedwczesnej śmierci w 1399 roku – można

się było oprzeć tylko na własnym talencie, co też w pełni na własnym przykładzie

ukazał Jan Mężyk z Dąbrowy.

ponadto w czerwcu 1433 roku pośredniczył w układach z książętami śląskimi, KIRYK, Feliks:

Mężyk, s. 514.

39

KURAŚ, Stanisław: Fundacja, s. 120.

40

Archiwum Państwowe w Krakowie, zespół Księgi ziemskie krakowskie, sygn. 146, k. 435–436, 477;

HELCEL, Antoni Zygmunt (ed.): Wypisy z ksiąg dawnych sądowych ziemskich i grodzkich ziemi kra-

kowskiej (= Starodawne prawa polskiego pomniki 2). Kraków 1870, nr 2720–2723; CZWOJDRAK,

Bożena: Jastrzębce w ziemi krakowskiej i sandomierskiej do połowy XV wieku. Kraków 2007, s. 125. Róż-

nica wieku pomiędzy Anną a Janem wynosiła około 40 lat!

41

LABERSCHEK, Jacek: Krzepice, s. 215; CZWOJDRAK, Bożena: Powiązania, s. 127–128.

552

•

Zusammenfassung

Reihe der modernen bildenden Künstler (Kolbe, Geiger, Huf, Kokoschka) kennen, von de-

nen ließ sie sich porträtieren. Die Werke anderer (Picasso, van Gogh, Marc, Mueller) kaufte
sie bei den bekannten Galeristen (Cassirer, Walden, Thannhauser).

Ihre eigene Villa in Berlin kauften sie erst 1915 auf Buchenstraße 2 in Tiergarten. Bis zu

dieser Zeit nutzten sie bei ihren Saison- und Kurzaufenthalten das Hotel Esplanade auf
dem Potsdamer Platz.

Während des Ersten Weltkrieges wurde die Villa nicht zum kulturellen und gesellschaft-

lichen Zentrum. Karl Max Lichnowsky, der in den Jahren 1912–1914 deutscher Botschafter
in London war, genoss keinen guten Ruf. Er wurde beschuldigt, dass es seine Schuld war,

dass Großbritannien den Krieg erklärte. Das verursachte die Abwendung vieler ehemali-
ger guter Freunde (Kessler). Neue Freunde fand er vor allen unter den liberalen Journalis-

ten (Wolff, Harden, Ludwig, Stein).

Einige Monate vor dem Ende des Krieges wurde Lichnowsky wegen der Veröffentli-

chung seines Werkes Meine Londoner Mission aus dem Preußischen Herrenhaus ausge-

wiesen. Er war dadurch psychisch gebrochen, was auch stark seine Ehe betroffen hat. Er

bedauerte tief den Zusammenbruch des Kaiserreiches und den Abschied der Hohenzol-
lern im Herbst 1918. Er konnte sich nicht innerlich mit der Weimarer Republik identifi-
zieren und die Herausforderungen der Liberalen zur intensiveren politischen Betätigung
(Harden) lehnte er ab. Neue Ordnung in Schlesien nach dem Friedensvertrag von Ver-
sailler verursachte, dass seine große Herrschaft Kuchelna sich auf dem Gebiet von drei
Staaten (die Tschechoslowakei, Polen, Deutschland) erstreckte. Das betraf die ehemals so

produktive Wirtschaft, die nach der tschechoslowakischen Bodenreform dem Bankrott
nahe stand. Ungünstige finanzielle Situation drängte ihn zum Verkauf der künstlerischen

Sammlungen und im Herbst 1927 wurde auch seine Berliner Villa verkauft. Einige Monate
danach starb Lichnowsky.

Trotz langer Absenz des eigenen Sitzes in Berlin stellten Lichnowkys einen integralen

Bestandteil der Berliner Gesellschaft und des kulturellen Milieu dar.

Hintern Grenzen oberschlesiens

Bożena Czwojdrak:  jan  Mężyk  z  dąbrowy  († 1437)  –  Schlesier  in  den  diensten  der 
Krone (S. 329–335)

Jan Mężyk von Dąbrowa Wappens Wadwicz begann seine Karriere am Hof von Wladis-

laus Jagiello. Sein Weg in das königliche Milieu ebneten ihm sein Vater Hanusz und auch

sein Onkel Hinczka von Rogow. Diese Familie war einst mit dem Fürsten Wladislaus von
Oppeln verbunden, nach dem Übergang des Thrones auf die Jagielloner überging sie in
die Dienste der königlichen Familie. Jan Mężyk gewann dank seiner weisen Politik bald
die höchsten Würden in Russland, er wurde Woiewode und Hauptmann. Als Gesandte
des Königs wurde er oft mit diplomatischen Missionen beauftragt und wurde rasch zum

Vertrauten des Königs. Leider starb Jan im Jahre 1437 ohne Nachkommen und sein großes
Vermögen, vor allem aber diplomatische Erfahrungen, konnte niemand erben.

ŠLeCHtIC V HoRNíM SLeZSKU / SZLACHCIC NA GÓRNYM ŚLĄSKU

Vztah regionu a center na příkladu osudů a kariér šlechty Horního Slezska (15.–20. století)

Relacje między regionem i centrum w losach i karierach szlachty na Górnym Śląsku (XV–XX wiek)

Uspořádali / Redakcja: Jiří Brňovják, Wacław Gojniczek, Aleš Zářický

NOBILITAS IN HISTORIA MODERNA

Tomus V

Katowice – Ostrava 2011

Grafická úprava a sazba / Projekt graficzny i skład: Kazimierz Gajdzica

Grafika na první straně obálby / Grafika na pierwszej stronie okładki: Jiří Jung

Jazyková úprava / Korekta językowa: Lucie Brňovjáková, Kristína Hellerová, Milan Šišmiš

Polské překlady / Polskie przekłady: Wacław Gojniczek

Německé překlady / Niemieckie przekłady: Hana Šústková

Odborná spolupráce / Współpraca naukowa:

Radim Jež, Jiří Knap, Jaromíra Knapíková, Karel Müller, Michaela Závodná

První vydání / Wydanie pierwsze

Tisk a vazba / Druk i oprawa: Finidr, s. r. o., Český Těšín

ISBN 978-80-7368-936-0 (Ostravská univerzita v Ostravě)

ISBN 978-83-932082-0-3 (Uniwersytet Śląski w Katowicach)