Wersja z dnia 12 lutego 2009

Świat wielowymiarowy. Duchowość w

świetle wymiarów postrzegania

rzeczywistości

Projekt badania

Horyzont opisanego tu badania wyznacza koncepcja duchowości rozumianej jako proces radzenia
sobie z sytuacją egzystencjalną (Hay i Socha 2005, Socha 1999, 2001, 2004, 2008, w druku, por.
Spilka, Hood, Hunsberger i Gorsuch 2003: 494-495 ). Proces ten obejmuje konfrontację ze
zdarzeniem, które jest odebrane jako sytuacja graniczna (por. Jaspers), a co najmniej stwarzająca
ograniczenia niemożliwe do zaakceptowania. Im bardziej taka sytuacja jawi się jako
nierozwiązywalna, tym większe prawdopodobieostwo przemiany sposobu widzenia rzeczywistości,
zgodnie z regułą „czynid rzeczywiste nierzeczywistym poprzez czynienie nierzeczywistego
rzeczywistym”

1

. W tym kontekście pojawiło się zjawisko– z braku bardziej odpowiedniego terminu –

zwane konwencjonalnie świętością. Ponieważ większośd ludzi jest religijna i od wczesnego
dzieciostwa otrzymuje przekazy o religijnym charakterze świętości, za każdym razem, gdy pojawia się
potrzeba zbadania poczucia towarzyszącego nowej i najczęściej odbieranej jako niezwykła wizji
świata, nazwanie tego poczucia świętością wymaga dodatkowych wyjaśnieo. Co jednak będzie się
działo, gdy sposób rozumienia terminu świętośd pozostawimy osobie badanej? Czy pojawi się różnica
w ocenach nasycenia świętością tych samych obiektów w porównaniu z ocenami dokonanymi po
podaniu wcześniej interesującego badacza sposobu jej definiowania? Czy konstruowanie znaczenia
świętości odbywa się według jakichś określonych, specyficznych zasad? Jaką rolę odgrywa w tym
przypadku religijnośd? Jaką rolę odgrywa jaka religijnośd?

Konstrukcja rzeczywistości uznana jest za konieczną podstawę wszelkich zachowao

adaptacyjnych. Szczególnie istotne wydaje się to w przypadku sytuacji granicznych. Proces ten
angażuje nie tylko indywidualne zasoby jednostki (zdolności, wiedza, posiadane doświadczenie i
umiejętności), lecz także – i to niekoniecznie świadomie – nieogarnione zasoby kultury, w której
została ukształtowana oraz kultury (kultur), do których sięga. W rezultacie konstruowania „meta-
wymiaru”: ludzkiego wymiaru rzeczywistości

2

powstaje obraz świata, dający wskazówki, czy

konieczne są dalsze zachowania orientacyjne, korekcyjne, Teoria opanowywania trwogi (por.
Rusaczyk 2008) czyni światopogląd jednym z dwu – oprócz samooceny – buforów trwogi
egzystencjalnej. Specyfiką procesu konstruowania rzeczywistości jest to, że nie pozostaje ono w
jedno-jednoznacznej relacji do tejże rzeczywistości. Z jednej strony można mówid o aproksymacyjnej
tendencji do odzwierciedlania rzeczywistości, szczególnie dzięki opanowaniu naukowych narzędzi
analizy i syntezy informacji, z drugiej zaś – człowiek jest zdolny kreowad byty najbardziej nierealne a
jednocześnie głęboko wierzyd w ich istnienie (kreowad sąd o istnieniu). Rzeczywistośd psychologiczna
to coś innego niż rzeczywistośd „rzeczywista”. Jest to – jak niezręcznie ją zwał Paul Pruyser (1968) –

1

Regułę tę podali Greenberg, Solomon i Pyszczynski (1997: 65) jako parafrazę oryginalnej wypowiedzi Otto

Ranka, psychoanalityka szczególnie cenionego przez Ernesta Beckera, który z kolei zainspirował wymienionych
tu psychologów, autorów – istotnej dla tych badao – teorii opanowywania trwogi.

2

Termin ten okaże się istotny w dalszej części rozważao.

2

świat iluzjonistyczny, rozpięty między dwoma innymi formami rzeczywistości: autystyczną i
realistyczną (por. Wulff, 1999: 298-300). Pełni on m.in. funkcję „oswajania” z doznaniami płynącymi z
obu pozostałych światów. Wypełniają go konstrukcje (reprezentacje realne i idealne, „naprawdę” i
„na niby”) czerpane z zasobów mitów, religii, twórczości (literackiej, artystycznej, muzycznej) czy
indywidualnej fantazji.

Wielowymiarowość konstruowanego świata

Jak wiemy co najmniej od Kanta, do powstania obrazu rzeczywistości służą kategorie umysłu,
narzędzia tworzenia pojęd o charakterze a priori

3

(Grobler 2006: 31, por. Wikipedia). Służą one do

opisu ilości, jakości, stosunku i modalności. ilości Biorąc pod uwagę takie koncepcje, jak teoria
konstruktów osobistych Kelly’ego (por. Pervin i John 2002: 416-465), albo teorie reprezentacji
poznawczych (klasyczne, probabilistyczne, prototypów, egzemplarzy; por. Nęcka, Orzechowski i
Szymura 2006), przyjmuje się tu, że podstawowe wymiary można określid jako:

a. ontyczny („istnieje – nie istnieje”),
b. poznawczy lub epistemologiczny („prawda – fałsz”) ,
c. pragmatyczny („użytecznośd – nieużytecznośd”),
d. etyczny („dobro – zło”),
e. estetyczny („piękno – brzydota”),
f. duchowy („świętośd – brak świętości).

Potrzeba łącznego zbadania wymienionych wymiarów konstruowania rzeczywistości wynikła

z opartego na obserwacjach i opiniach osób badanych przypuszczenia, że ocena świętości bez
jednoczesnego myślenia o zawierających ją potencjalnie obiektach jest bardzo trudna. Trzeba zatem
przyjąd, że kryteria konstruowania rzeczywistości łączą wielorakie związki, chod jednocześnie są one
jakościowo różne.

Cechy i funkcje wymiarów konstruowania rzeczywistości

Wymiar ontyczny (poznawczy) jest podstawą pozostałych wymiarów i kryteriów konstruowania
rzeczywistości. Podstawowa decyzja osoby sprowadza się do uznania, czy dany obiekt istnieje, czy
nie. Nie będzie on przedmiotem ocen w badaniu, gdyż ma charakter intuicji, ukształtowanej we
wczesnym dzieciostwie, przeciętnie około 18 miesiąca życia. Stosując się do teorii rozwoju operacji
umysłowych Jeana Piageta, David Elkind (1970) określił to zjawisko dążeniem do trwałości. Zwykle nie
zastanawiamy się, czy dochodzące do nas informacje w formie bodźców sensorycznych, sygnałów,
znaków, symboli, itd. są (istnieją naprawdę) czy nie. Są, ergo istnieją. Spontaniczna wiara może
jednak stad się przedmiotem analizy i sądów. W filozofii (a także w psychologii religii) realizował to
William James (1902[2001], por. Wulff 1999: 408-409), dzieląc sądy na dwie klasy: sądy o istnieniu
(egzystencjalne) i sądy duchowe (sądy o wartościach – istotności, ważności lub istotności danego
obiektu)

4

.

3

Nie znaczy to koniecznie, że „kategorie czystego rozumu” są wyłącznie wrodzone, chod upraszczając, zwykle

tak sądzimy.

4

Wulff (1999: 408) pisze, iż „…James powiedział, że spontanicznie wierzymy we wszystko, co pojawia się w

świadomości, dopóki nie sprzeciwia się temu posiadane już przekonanie przeciwne”.

3

Wymiar poznawczy (epistemologiczny) jest podstawą dalszego działania; inaczej

zachowujemy się, gdy dochodzimy do wniosku, że dana rzecz, osoba, zjawisko czy informacja jest
prawdziwa, a inaczej, gdy stwierdzimy, że owa rzecz, osoba czy zjawisko jest iluzją, marzeniem, że
otrzymana informacja jest fałszywa. Ludzie wkładają znaczny wysiłek w rozstrzyganie według
kryterium „prawda-fałsz”, ponieważ trafny sąd w tej kwestii decyduje o sukcesie a niekiedy nawet o
przetrwaniu jednostki bądź grupy ludzi. Świadomośd w stanie czuwania jest wyspecjalizowana w
nieustannym kontrolowaniu stopnia prawdziwości otaczających przedmiotów, zjawisk, czy sądów o
dowolnej treści. Nie należy zapominad o głębokich różnicach między ocenami prawdziwości
(realności) obiektów czy zjawisk fizycznych a ocenami prawdziwości opinii innych osób (łącznie z
opiniami o tychże obiektach i zjawiskach). Ludzie potrafią celowo wprowadzad w błąd, przekonując że
„białe jest czarne”. Realizują swoje ukryte cele, wykorzystując słabości poznawcze i osobowościowe
innych ludzi. Prawa rządzące sądami epistemologicznymi są przedmiotem badao w ramach teorii
atrybucji: przypisywanie przyczyn zdarzeo także odbywa się poprzez stosowanie kryterium „prawda-
fałsz” (por. np. Försterling 2005). Przekonanie o prawdziwości (trafności) sądu dotyczącego przyczyny
umożliwia przewidywanie dalszych konsekwencji zdarzenia czy zjawiska, a także aktywne
generowanie warunków składających się na wystąpienie (lub niewystąpienie) danej przyczyny w
przyszłości. W tym samym stopniu dotyczy to sądów o wewnętrznych uwarunkowaniach wykonawcy

5

konkretnego działania. W tym przypadku trafnośd sądu o stanowiących warunek danej przyczyny
intencjach wykonawcy często zależy od trafności rozstrzygnięcia, na ile deklaracja tych intencji jest
prawdziwa lub fałszywa (inaczej – jest szczera czy kłamliwa).

Wymiar pragmatyczny stanowi podstawę decyzji o dążeniu lub unikaniu obiektu. W

zależności od tego, czy jest on przydatny (użyteczny) lub nie (aż do uznania go za szkodliwy,
niebezpieczny). Niezależnie od elementarnego orientacyjnego, a zatem wbudowanego w genotyp
orientacyjnego charakteru pragmatycznych sądów poznawczych (np. pozytywna wartośd pokarmów
zawierających glukozę), w wyniku społecznego kształtowania nawyków uczymy się pozytywnie
wartościowad przydatnośd obiektów nawet gdy biologicznie są szkodliwe. Spożywamy alkohol,
zjadamy nadmierne ilości pokarmów zawierających cukry, mieszkamy w zanieczyszczonym
środowisku

6

, sami się do tego przyczyniając, itd. Filozoficzna teoria pragmatyzmu Charlesa Peirce’a i

Williama Jamesa (por. Grobler 2006: 259) podniosła użytecznośd lub jej brak do rangi kryterium
prawdy. Jest to skrajna interpretacja wartości obiektów czy zjawisk, czyniąca subiektywne
przekonanie o skuteczności działania najważniejszym, o ile nie jedynym wskaźnikiem istnienia
(wymiar ontyczny). Jeśli coś działa, to istnieje, a sąd o prawdziwości obiektu tego działania jest
uzasadniony

7

. Często jednak okazuje się to złudzeniem: tylko wydaje się nam, że coś działa, że jest

użyteczne, bo chcemy aby tak było.

Wymiar etyczny może byd niekiedy mylony z pragmatycznym. Kiedy Freud (1930[1967])

przeciwstawia kulturę naturze, w skrajny lecz niepozbawiony do kooca racji sposób sygnalizuje
odrębnośd sądów o wartościach etycznych od sądów pragmatycznych. Osiągnięcie tego, co cenne
z punktu widzenia kultury wymaga ograniczenia dostępu do tego, co cenne z punktu widzenia
„naturalnych” potrzeb. Normy życia społecznego stanowią jednak równie ważną częśd tożsamości

5

Niezbyt szczęśliwie zwanego „aktorem”, w będącym kalką języka angielskiego żargonie psychologów polskich.

6

Dotyczy to nawet zamieszkałych w dużym mieście, przy ulicy o dużym stężeniu spalin, wiernych Kościoła

Adwentystów Dnia Siódmego, skądinąd walczących m.in. z paleniem papierosów.

7

Adam Grobler (tamże) ujmuje to tak: Myśl nigdy nie jest prawdziwa niezależnie od działao: wprowadzenie jej

w czyn ją uprawdziwia, niepowodzenie *…+ ją falsyfikuje.

4

jednostki, jak jej podstawowe nawet potrzeby. Ograniczenie tych potrzeb do rozmiarów
akceptowanych w danym miejscu i czasie jest zgodne, nie zaś sprzeczne z istotą człowieczeostwa,
a nawet ją wyznacza. Tak jak w przypadku innych wymiarów konstruowania rzeczywistości, człowiek
dokonuje wyborów determinujących dążące lub unikowe zachowania wobec obiektów. Kryterium
„moralne lub niemoralne” (potocznie także „dobre-złe”, ale także „sprawiedliwe-niesprawiedliwe”, a
nawet „bezgrzeszne-grzeszne”) większośd ludzi stosuje na zasadach konformizmu (konwencjonalny
poziom rozwoju sądzenia moralnego) (Kohlberg 1969, por. Czyżowska 1994). Możliwe jest także
postkonwencjonalne rozstrzyganie dylematów moralnych, kiedy to „niepokorne” jednostki
przeciwstawiają się zasadom strzeżonym przez ancient regime, ryzykują odrzucenie przez własną
grupę odniesienia, w przekonaniu, że to ich wybór jest trafny – niezależnie czy uzasadniają taką
pewnośd intuicją, boskim nakazem, czy logiczną konsekwencją założeo akceptowanej ideologii.
Właśnie takie przypadki ukazują rozbieżnośd wymiarów pragmatycznego i moralnego: wybór moralny
sprzeczny z powszechną opinią jest często – przynajmniej w perspektywie dokonującego wyboru
podmiotu – nieadaptacyjny, łącznie ze śmiercią.

Również wymiar estetyczny określa kryteria podejmowania decyzji o dążeniu do lub o

unikaniu obiektu. Istnieją przesłanki o wrodzonym charakterze podstawowych doznao estetycznych
W tzw. psychologii barw przyjmuje się, że czerwieo wyzwala agresję czy pobudza do działania,
ponieważ jest to kolor krwi, a jej wypływ oznacza zagrożenie życia. Inne wiążące się z życiem i
śmiercią barwy mają jednak charakter względny, uwarunkowany kulturą, np. kolor żałoby (por. Gage
2008). Bardziej złożone, chod nadal związane z silnymi emocjami wzmacniającymi reakcje dążenia do
lub unikania są sądy estetyczne wywołujące zachwyt albo wstręt, podziw albo zdegustowanie. Ten
sam obraz czy książka może wzbudzid każdą z wymienionych reakcji, albo jeszcze inną. Zależy to już
głównie od wyuczonych i kulturowo uwarunkowanych preferencji. Piękno lub brzydota jako kryteria
estetycznej wartości obiektu (materialnego, wyobrażonego lub symbolicznego) nie mogą byd
sprowadzone do innych. Nie można tracid z oczu tego, że kryterium „piękno-brzydota” odnosi się nie
tylko do sztuk pięknych czy literatury (zwłaszcza poezji), lecz w tym samym stopniu do innych form
ekspresji artystycznej (Szuman 2008) – np. muzyki (Lissa 2008), teatru i filmu. Nieobojętne ludziom
(chod używają do swych rozstrzygnięd skrajnie różnych standardów piękna) jest ich bezpośrednie i
dalsze otoczenie, wygląd własny i innych, wygląd, smak, zapach i konsystencja jedzenia, itd. Co
więcej, każdy bodziec czy spostrzeżenie dotyczące obiektu albo zjawiska: realnego, śnionego czy
wyobrażonego, może byd poddany ocenie wartościującej estetycznie.

Wymiar szczególny: świętość

Szczególnym zainteresowaniem wyróżnia się w proponowanym ujęciu wymiar świętości. Nie został
on wymieniony jako podstawowa forma konstruowania ludzkiego (kulturowego) wymiaru
rzeczywistości, ponieważ poczucie świętości traktowane jest tutaj jako rezultat wewnętrznej
(duchowej) przemiany poznawczej (Socha 2007). W tej konwencji wymiary poznawczy,
pragmatyczny, etyczny i estetyczny pełnią role determinant przemiany. Inaczej mówiąc, wymiary te
są zmiennymi niezależnymi, podczas gdy zmiana w obrębie poczucia świętości to zmienna zależna).

Proces wewnętrznej przemiany to radzenie sobie z sytuacją egzystencjalną. Jeśli sytuacja

podmiotu, tak jak jest rozumiana, a nie jak jest oceniana „obiektywnie” np. przez badacza, dostarcza
dostatecznego bodźca, ostatecznie następuje przestrukturowanie poznawcze. Pojawia się nowa wizja
rzeczywistości. Co najmniej jedną z jej cech jest – jak się zakłada – wzrost poczucia świętości.
Poczucie to można rozumied bardzo różnie, jednak za każdym razem jest to „…świadomośd, że w

5

postrzeganym obiekcie – przedmiocie, osobie, idei, pojęciu, niekoniecznie religijnym – jest coś
niezwykłego, «coś więcej», «coś całkiem innego», transcendentnego, a nawet boskiego,
przekraczającego potoczne znaczenie materialnej, «zwykłej» rzeczywistości” (dz. cyt.: 14)

8

.

W celu diagnozy poczucia świętości, a także rejestracji zmian jego natężenia w konkretnych

warunkach, opracowane zostały dwie wersje Skali Poczucia Świętości o charakterze „arbitralnym”:
listy celowo dobranych obiektów (15 lub 8), których ocena miała wyrażad stopieo „naładowania” tych
obiektów świętością (instrukcja zawierała szeroką, wykraczającą poza kontekst religijny, definicję
tego pojęcia). W przypadku krótszej listy obiektami oceny były: Bóg, małżeostwo, pamięd o zmarłych,
ciało, śmierd, czas spędzany z rodziną i święta (religijne bądź paostwowe). Skala ta została
wykorzystana w kilku badaniach o charakterze quasi-eksperymentalnym (prace magisterskie). Wyniki
potwierdziły występowanie zmian zgodnych z hipotezami – poczucie świętości rosło w warunkach
sprzyjających przemianie wewnętrznej o pozytywnym charakterze (jego wzrost wiązał się z wzrostem
pozytywnej samooceny i mniejszym lękiem).

Skonstruowana została także trzecia wersja SPŚ, o charakterze otwartym – badani sami

proponują obiekty wiążące się z identycznie zdefiniowanym poczuciem świętości, a następnie
dokonują oceny ich nasycenia tą świętością. Wyniki badao opisuje omawiany w tym miejscu artykuł
(Socha 2007). Podobne po części wyniki uzyskał Piotr Oleś (1989), stosując skonstruowany przez
siebie Kwestionariusz Kryzysu w Wartościowaniu. Tak jak w badaniu za pomocą SPŚ, miłośd i rodzina
znalazły się tam na pierwszym i drugim miejscu (tamże: 153). Pojawiły się także różnice, poza tym
porównanie tych dwu badao jest niełatwe ze względu na inny cel, założenia teoretyczne i
metodologię, dlatego w tym miejscu nie zostanie przedstawione.

Współzależność wymiarów konstruowania rzeczywistości

Wymienione tu wymiary wartościowania pozostają w najróżniejszych relacjach do siebie. Była już o
tym mowa – trudno o brak korelacji między prawdziwością i użytecznością (fałszywe mniemanie o
jakiejś osobie może prowadzid do rezygnacji ze znajomości z nią, chodby była niezwykle użyteczna),
zaś użytecznośd wielu obiektów wiąże się z ich walorami estetycznymi (trudno sprzedad źle uszyte,
niemodne ubrania). Wartościowanie estetyczne może zaważyd na decyzji według kryterium
etycznego (zachowanie pięknej kobiety bywa pod względem moralnym sądzone łagodniej – albo
przeciwnie: surowiej).

Zasadnicza trudnośd dotyczy jednak związków przyczynowych między omawianymi tu

wymiarami wartościowania. Jeszcze ważniejsze jest pytanie, czy rzeczywiście procesy wartościowania
determinują zachowania, a w konsekwencji – zewnętrzne i wewnętrzne zmiany. Daryl Bem mawiał,
że skoro jemy szpinak, to pewnie dlatego, że go lubimy – chod w dzieciostwie jedliśmy go z
dodatkiem …łez. Dokonujemy atrybucji przyczynowych ex post, aby chronid samoocenę i
warunkujący ją rozsądek. Na gruncie intuicjonistycznego modelu sądów moralnych (Haidt 2001)
dowodzi się, że rozstrzygnięcia moralne pojawiają się dzięki szybkim procesom intuicji, zaś racjonalne
wyjaśnienia są wtórną konstrukcją post hoc. Potwierdza to wątpliwości podnoszone przez krytyków

8

Można, chod trudno znaleźd dla niego nazwę, wyobrazid sobie „ujemny biegun świętości” – „anty-świętośd”

(jak w teorii Rudolfa Otto (1968), gdzie odwrotnością sacrum jest profanum). Próba operacjonalizacji tego
bieguna skooczyła się niepowodzeniem. Osoby proszone o ocenę zaproponowanych „anty-świętości” miały z
wykonaniem tego zadania znaczne kłopoty.

6

podejścia Kohlberga co do związków między sądzeniem i zachowaniem – umiejętnośd poprawnego
sądzenia nie daje pewności zachowania się zgodnie z płynącymi z niego wnioskami.

Obok ujęd dynamicznych powstały koncepcje hierarchii bądź systematyki wartości jako trwałe

lub uniwersalne układy ontologiczne. Najbardziej znana jest klasyfikacja Sprangera, według której jest
sześd typów wartości i odpowiadających im typów osobowości: teoretyczne, ekonomiczne,
społeczne, estetyczne, polityczne i religijne. Gordon W. Allport, Philip W. Vernon i Gardner Lindzey
(1970) skonstruowali w oparciu o tę typologię Studium Wartości, test popularny także w psychologii
religii (por. Wulff 1999: 464-466, 496-499). Podobne podejście reprezentuje typologia Maxa Schelera,
który rozumiał wartości fenomenologicznie, jako cechy rzeczywistości. Hierarchia wartości obejmuje
pięd rodzajów: wartości hedonistyczne, utylitarne (użyteczne), witalne, duchowe (estetyczne,
poznawcze, prawne) i religijne (boskośd, świętośd). Oparty na tej typologii test Skala Wartości
Schelerowskich Piotra Brzozowskiego (1995) zawiera skale wartości hedonistycznych, witalnych
(podskale: sprawnośd i siła fizyczna oraz wytrzymałośd), estetycznych, prawdy, moralnych i świętych
(podskale: świętości religijne i świętości świeckie). Wydaje się, że kryteria wartościowania
proponowane w tym miejscu częściowo – poza hedonistycznymi i witalnymi – pokrywają się z
rodzajami wartości w powyższym ujęciu. Podstawowa różnica polega na tym, że w odróżnieniu od
tradycji Schelerowskiej, według proponowanego ujęcia obiektywnie (ontycznie) istnieją nie wartości,
lecz wewnętrzne kryteria i standardy ich identyfikacji.

Zapewne da się ujawnid nie tylko poziome, lecz i pionowe relacje między różnymi wymiarami

wartościowania, tworzące z wartości hierarchię. Próby jej ustalenia zależą od sposobu rozumienia
wartości. Czesław Matusewicz (1975: 9-42) wymienia interpretację emotywistyczną (emocje jako
podłoże wartościowania) i interpretację racjonalistyczną (wartości są dedukowane z postrzegania
cech obiektów), zaś za W. Weiskopfem wylicza podejścia naturalistyczne, humanistyczne i
ontologiczne. Antropolog kultury Clyde Kluckhohn (za Matusewicz, tamże) utożsamiał proces
wartościowania z orientacją wartościującą. Takich orientacji – w zależności od swej biografii
jednostka zwykle wybiera jedną z nich albo preferuje na tle innych, w tej hierarchii drugo- lub
trzeciorzędnych. Charlotta Bühler (za Matusewicz, dz. cyt.: 47) wyróżniła cztery takie orientacje: na
zaspokojenie potrzeb (tendencja do uzyskania komfortu, szczęścia), na samoorganizowanie
(tendencja do restrykcji, zabezpieczenia się), ekspansywnej twórczości (w tym również
samoaktualizacji) i ładu wewnętrznego (tendencja do integracji wewnętrznej, spokoju ducha).
Zdaniem Janusza Reykowskiego (1990) wielowymiarowośd systemu wartości wynika z tego, że
istnieją trzy typy standardów: hedonistyczne (ich źródło określa jako organizmalne), normatywne
(źródło społeczne) i poznawczego (źródło poznawcze). Rozwój moralny odbywa się w pewnym
stopniu niezależnie w obrębie każdego typu standardów (tamże: 54).

Z faktu wielowymiarowości i determinujących tę wielowymiarowośd cech systemu kryteriów

konstruowania rzeczywistości można wyprowadzid różne konsekwencje, między innymi takie, jak:

1. Wymiary konstruowania rzeczywistości są wzajemnie powiązane tak, że wzrost

intensywności oceny w ramach jednego wymiaru wiąże się z wzrostem intensywności
oceny tego samego lub podobnych obiektów na innym wymiarze.

2. Nie wszystkie wymiary są powiązane w takim samym stopniu.
3. Wymiar świętości funkcjonuje w sposób względnie niezależny od wymiarów

poznawczego, pragmatycznego, etycznego i estetycznego.

7

4. Wymiar świętości jest bardziej zdeterminowany interakcją między wymienionymi

wymiarami konstruowania rzeczywistości, niż ich poszczególnym wpływem.

Kwestionariusz Świat Wokół Nas

W celu przeanalizowania wielowymiarowości konstruowania rzeczywistości za pomocą dostępnych
podmiotowi podstawowych wymiarów (kategorii), skonstruowany został kwestionariusz, który
zawiera najistotniejsze elementy narzędzi poprzednich oraz nowe. Do oceniania wartości z wymiarów
poznawczego, pragmatycznego, etycznego i estetycznego wykorzystane zostały zasady i forma
różnych wersji Skali Poczucia Świętości. Przedmiotem badania są zarówno obiekty zaproponowane
arbitralnie, jak i spontanicznie wymienione przez badaną osobę.

Struktura kwestionariusza:

 Wprowadzenie (e-mail)
 Instrukcja wypełniania
 Tabele poprzedzone określeniem tematu i rodzaju zadania oraz instrukcją odpowiadania

o Tabela 1 – lista obiektów wymienionych spontanicznie. Składa się z 10 wierszy –

należy wpisad 10 dowolnych najważniejszych, najcenniejszych, najbardziej
wartościowych obiektów (bez sugestii, z jakiego powodu są one takimi dla osoby).
Następnie należy uporządkowad te obiekty, przypisując im kolejną rangę – od 1
(najważniejszy) do 10 (najmniej ważny)

o Tabela 2 – lista obiektów arbitralnych. Są to: sława, władza, seks, majątek, zbawienie,

wolnośd, Bóg, Ojczyzna, człowiek i religia. Zadaniem osoby badanej jest – podobnie
jak w przypadku obiektów wymienionych spontanicznie – uporządkowanie tych
obiektów poprzez przypisanie im rang.

o Tabele obiektów spontanicznych i arbitralnych. Tabele są skonstruowane w ten

sposób, że do wierszy nieparzystych wstawiane są obiekty z Tabeli 1, o kolejno
najwyższych rangach. Do wierszy parzystych wstawiane są obiekty z Tabeli 2 w
kolejności, w jakiej są w Tabeli 2. Oprócz wymienionych przez osobę badaną,
zawierają one 10 obiektów wybranych arbitralnie. Jeśli któryś z tych obiektów został
wymieniony spontanicznie, nie pojawia się powtórnie, dlatego każda z następnych
tabel może byd dłuższa (do 20 wierszy) lub krótsza. Przedstawiona tak lista obiektów
pojawia się pięd razy, za każdym razem poprzedzona prośbą o zastosowanie do oceny
innego kryterium: (1) Kryterium poznawcze: „W jakim stopniu obiekty są
prawdziwe?” (2) Kryterium pragmatyczne: „W jakim stopniu obiekty są użyteczne?”,
(3) Kryterium etyczne: „W jakim stopniu obiekty są moralne?”, (4) Kryterium
estetyczne: „W jakim stopniu obiekty są piękne?”, (5) Kryterium świętości: „W jakim
stopniu obiekty są święte?”. Zadaniem osoby badanej jest zaznaczenie po prawej
stronie tabeli odpowiedzi wyrażającej wielkośd przypisywanego danemu obiektowi
natężenia prawdziwości, użyteczności, dobra, piękna i świętości. Najniższa ocena to 1
punkt, najwyższa 5 punktów.

 Kolejnym elementem kwestionariusza Świat Wokół Nas jest Skala Indywidualnej Religijności

(S.I.R.) A. Latały i P. Sochy (1981). Test typu Likerta składa się z 25 pozycji skalowych, z
których 24 reprezentują cztery wyodrębnione elementy struktury religii: doktryny religijnej ,
moralności religijnej, kultu religijnego i organizacji religijnej. Badana jest postawa wobec

8

religii rzymskokatolickiej, w znaczeniu stopnia rozbieżności między tą postawą a wzorem
ortodoksji. Pozycja 7 nie jest wliczana do sumy punktów, gdyż jest po prostu deklaracją
religijności („Jestem wierząca” lub „Jestem wierzący”).

 Kwestionariusz kooczy standardowa metryczka dotycząca zmiennych socjodemograficznych.

Dodatkowo, osoba badana jest proszona o słowne sformułowanie swojej religii bądź
wyznania, jego braku, albo dowolne zdefiniowanie swojej opcji światopoglądowej.

Procedura badania

Badanie musi mied charakter anonimowy. W tym celu – oraz z powodów organizacyjnych
i metodologicznych – zdecydowano się na internetową procedurę postępowania. Kwestionariusz
został opracowany z użyciem języka php, co zapewniło także jego standaryzację:

1. Kolejne kroki wypełniającej go osoby są dokładnie takie same.
2. Każda kolejna tabela pojawia się pod warunkiem dokładnego wypełnienia pól z rangami lub

ocenami.

3. Nie ma możliwości cofania się do tyłu i poprawiania już udzielonych odpowiedzi.
4. Obiekt wymienione spontanicznie są w niewidoczny dla osoby badanej sposób dołączane do

dalszych tabel; tej z obiektami arbitralnymi i tabel służących ocenianiu według pięciu
kolejnych kryteriów wartościowania.

Oczywistym minusem takiej formy dystrybucji kwestionariusza jest niereprezentatywny dobór

grupy. Składa się na to:

1. Koniecznośd posiadania komputera i stałego dostępu do Internetu (chyba, że ktoś

umożliwi dostęp do takich urządzeo w tym celu).

2. Dalsza selekcja wyznaczona kręgiem osób, których adresy poczty elektronicznej były

dostępne badaczom.

3. Ujawniony częściowo temat badania, nie zawsze interesujący dla adresatów prośby,

niechęd do wypełniania jakichkolwiek ankiet, zapomnienie o prośbie z powodu odłożenia
udziału badaniu na później, itd.

Badani zostali wybrani spośród osób, których adresy e-mail znajdowały się w programach

pocztowych autorów badania. Osoby te otrzymały list z prośbą o udział w badaniu i załącznikiem
zawierającym wprowadzenie i ogólną instrukcję. Dodatkowo, osoby te zostały poproszone o
przekazanie tego załącznika swoim znajomym, których adresami e-mail dysponują. Ten sposób
umożliwia znaczne zwiększenie liczebności próby i rozszerzenie jej charakteru w sensie
psychologicznym i socjologicznym. Do kooca roku 2008 serwer zarejestrował około 350 odpowiedzi,
co stanowi liczbę niemal trzykrotnie większą od liczby pierwotnie wysłanych listów.

9

Literatura:

Allport Gordon W., Vernon Philip W. , Lindzey Gardner (1970). Study of Values. Boston: Houghton

Mifflin.

Brzozowski Piotr (1995). Skala Wartości Schelerowskich – SWS. Podręcznik. Warszawa: Pracownia

Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Czyżowska Dorota (1994). Psychologiczna teoria uniwersalności rozwoju moralnego Lawrence'a

Kohlberga. Psychologia Wychowawcza, 37,3, 205-215.

Greenberg Jeff, Solomon Sheldon, Pyszczynski Tom (1997). Terror management theory of self-esteem

and cultural worldviews: empirical assessments and conceptual refinements. In Mark P.
Zanna (Ed.) Advances in Experimental Social Psychology, Vol. 29, pp. 61-139. San Diego,
London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press.

Elkind David (1970[1984]). The origins of religion in the child. Review of Religious Research, 12, 35-42.

Wydanie polskie: Geneza religii u dziecka. W: Halina Grzymała-Moszczyoska (red.),
Psychologia religii. Wybór tekstów, częśd I, 111-121. Kraków: Uniwersytet Jagiellooski.

Försterling Friedrich (2005). Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie. Gdaosk:

Gdaoskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Freud Zygmunt (1930[1967]). Kultura jako źródło cierpieo. W: Zygmunt Freud, człowiek, religia,

kultura, 235-314. Warszawa: Książka i Wiedza.

Gage John (2008). Kolor i kultura Teoria i znaczenie koloru od antyku do abstrakcji. Kraków:

Universitas.

Grobler Adam (2006). Metodologia Nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak.

Haidt Jonathan (2001). The emotional dog and its rational tail: A social intuitionist approach to moral

judgment. Psychological Review, 108, 4, 814-834,

Hay David, Socha Paweł M. (2005). Spirituality as a natural phenomenon: Bringing biological and

psychological perspectives together. Zygon. Journal of Religion & Science, 40[3],
September, 589-612.

Immanuel Kant. Wikipedia. Wyświetlone 25 grudnia 2008.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant#Kategorie

James William (1902[2001]). The varieties of religious experience. New York: Longmans, Green & Co.

Wydanie polskie III. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Kohlberg Lawrence (1969). Stage and Sequence. The cognitive-developmental approach to

socialization. In Daniel A. Goslyn (Ed.), Handbook of Socialization Theory and Research.
347-480. Chicago: Rand McNally.

Lissa Zofia (2008). Wybór pism estetycznych. Zbigniew Skowron (red.). Kraków: Universitas.

Matusewicz Czesław (1975). Psychologia wartości. Warszawa: Paostwowe Wydawnictwo Naukowe.

Nęcka Edward, Orzechowski Jarosław, Szymura Błażej (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa:

Academica, Wydawnictwo SWPS, Wydawnictwo Naukowe PWN.

10

Oleś Piotr (1989). Wartościowanie a osobowośd. Psychologiczne badania empiryczne. Lublin:

Redakcja wydawnictw KUL.

Otto Rudolf (1968). Świętośd. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów

racjonalnych. Warszawa: Książka i Wiedza.

Pervin Lawrence A., John Oliver P. (2002). Osobowośd. Teoria i badania. Wydanie ósme. Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellooskiego.

Pruyser Paul W. (1968). A dynamic psychology of religion. New York: Harper & Row.

Reykowski Janusz (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. W: Janusz Reykowski,

Nancy Eisenberg i Ervin Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki
wartościowania (s. 33-58). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdaosk-Łódź: Zakład Narodowy
Imienia Ossolioskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Rusaczyk Marzena (2008). Teoria opanowywania trwogi. Dyskurs w literaturze amerykaoskiej.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Spilka Bernard, Hood Ralph W. Jr., Hunsberger Bruce & Gorsuch Richard L. (2003). The psychology of

religion. An empirical approach. Third Edition. New York: The Guilford Press.

Socha Paweł M. (1999). The existential human situation: Spirituality as the way of coping. In K.

Helmut Reich, Fritz K. Oser & W. George Scarlett (Eds.). Psychological Studies on Spiritual
and Religious Development (s. 50-56). Series: Being Human: The Case of Religion, Vol. 2.
Lengerich, Berlin, Düsseldorf, Leipzig, Riga, Scottsdale (USA), Wien, Zagreb: Pabst Science
Publishers.

Socha Paweł M. (2001). Duchowośd jako signum temporis: zastosowanie rozmytego pojęcia do

psychologii religii. Nomos. Kwartalnik Religioznawczy, 2001, 34/36, 277-285

Socha Paweł M. (2004). O byciu, wierze, świętości i duchowości, czyli jak pojęcia chodzą parami. W:

Irena Borowik i Henryk Hoffmann (red.), Światopogląd: między transcendencją a
codziennością (s. 45-56). Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.

Socha Paweł M. (2007). Poczucie świętości jako rezultat przemiany poznawczej. Przegląd

Religioznawczy, 3(225), 13-26.

Socha Paweł M. (2008, w druku). Główne kategorie psychologii religii: próba uporządkowania.

Artykuł polemiczny.

Szuman Stefan (2008). Wybór pism estetycznych. Maria Kielar-Turska (red.). Kraków: Universitas.

Wulff David (1999). Psychologia religii. Klasyczna i współczesna. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne.

11

Aneks

Świat Wokół Nas Kwestionariusz Internetowy

Prosimy o zastanowienie się i wypełnienie kolejnych tabelek zgodnie z instrukcjami
znajdującymi się w ich główkach.

UWAGA: kwestionariusz jest skonstruowany w ten sposób, że jakikolwiek brak (niewpisanie

określenia w tabelkę, niedokonanie wyboru spośród zaproponowanych możliwości)
blokuje możliwośd dalszego wypełniania kwestionariusza. Prosimy też o pisanie z użyciem
polskich znaków diakrytycznych typu ą, ś, ł oraz – w pierwszej tabelce – rozpoczynanie
wiersza dużą literą. Mamy nadzieję, że stosowanie powyższych zasad nie będzie zbyt
uciążliwe. Życzymy interesujących refleksji w trakcie pracy nad kwestionariuszem.

Autorzy:
Andrzej Latała i Paweł Socha

Świat Wokół Nas
Każdy człowiek postrzega wiele cech rzeczy, ludzi, idei czy pojęć. Obiekty te mają dla niego
większe lub mniejsze znaczenie. Niezależnie od tego, wszystkie one tworzą rzeczywistość, w
jakiej żyje, nie jest zatem obojętne, jak je dana osoba ocenia. Proszę wymienić (wpisać do
tabelki) 10 obiektów – przedmiotów, osób, idei, pojęć – które są najważniejsze, najcenniejsze,
najbardziej wartościowe. Po wpisaniu 10 obiektów proszę jeszcze raz się im przyjrzeć i
wybrać myszką odpowiednią cyfrę z prawej strony obiektu, aby ustalić ich ważność
(porangować) – od 1 (najważniejszy) do 10 (najmniej ważny):
Obiekt

Ranga

1.

-

2.

-

3.

-

4.

-

5.

-

6.

-

7.

-

8.

-

9.

-

10.

-

Prosimy o podanie krótkich informacji o sobie.

Płeć:

mężczyzna

kobieta

Wiek:

lat

12

Miejsce stałego zamieszkania:

Wieś

Małe miasto (do 10 tys.)

Średnie miasto (do 100 tys.)

Duże miasto (ponad 100 tys.)

Suma pieniędzy na osobę miesięcznie w Twojej rodzinie (w przybliżeniu):

Poniżej 500 złotych

Od 501 do 1000 złotych

Od 1001 do 1500 złotych

1501 złotych lub więcej

Stan cywilny:

Panna / Kawaler

Mężatka / Żonaty

Rozwiedziona/ Rozwiedziony

Wdowa / Wdowiec

Wykształcenie:

Podstawowe lub niższe

Zawodowe

Średnie techniczne

Średnie ogólnokształcące

Student

Wyższe

Półwyższe (nieukończone studia, szkoła policealna, itp.)

Wyznanie religijne: