Joanna Niestrata
V Psychologia kliniczna
Temperament a wypalenie zawodowe Funkcjonariuszy Służby Więziennej
Wypalenie zawodowe jest zjawiskiem, które może wystąpić w każdej grupie zawodowej. Najczęściej występuje u osób mających częsty, bezpośredni oraz bliski kontakt z innymi ludźmi, w tym u pielęgniarek, nauczycieli, ratowników, czy też właśnie funkcjonariuszy służby więziennej. W swoim modelu Christina Maslach (2004, s. 15) definiuje wypalenie zawodowe jako „psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób, pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”. Wyczerpanie emocjonalne przejawia się zmęczeniem jednostki, utratą energii i zapału do działania, znudzeniem, poczuciem bezsensu działania oraz brakiem przekonania, że można zregenerować siłę lub możliwością cieszenia się życiem. Ponadto występuje zwiększona drażliwość i impulsywność oraz objawy somatyczne. Skutkiem tego może być rozluźnienie emocjonalnych więzi z podopiecznymi. Depersonalizacja charakteryzuje się obojętnością oraz chłodem jednostki w relacjach z podopiecznym/klientem. Przykładem może być jego uprzedmiotowianie, obniżanie jego wartości, dystansowanie się od zadań trudnych, wymagających emocjonalnego zaangażowania. Obniżone poczucie dokonań osobistych objawia się obniżoną oceną własnych kompetencji, osiągnięć a także frustracją. Jednostka nie angażuję się w wykonywane obowiązki tak jak wcześniej, czuje się rozczarowana, rozgoryczona oraz obwinia siebie za nieumiejętność współdziałania z innymi osobami.
Noworol, Marek, Sęk i jej zespół (za: Strealu, 2006) wprowadzili typologiczny model wypalenia zawodowego, którego podstawę stanowi koncepcja Maslach. Model ten zakłada, że w zależności od wykonywanego zawodu istnieją różne ścieżki wypalenia, charakteryzujące przebieg procesu tego zjawiska w czasie oraz w zależności od jego natężenia, co pozwala na wyodrębnienie odpowiednich skupień. Jednakże niektóre osoby wypalają się niezgodnie z tą ścieżką, czego przyczyna upatrywana jest w różnicach indywidualnych- temperamencie. Temperament jest definiowany przez Strelau’a (1985, s. 266) jako „względnie stałe cechy organizmu, pierwotnie biologicznie zdeterminowane. Przejawiają się one w formalnych cechach zachowania, sprowadzających się do poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej reakcji”. Zachowanie jest niezależne od rodzaju i treści, a różnice indywidualne są powszechne i odnoszą się do każdej reakcji i zachowania.
Badania przeprowadzone przez Joannę Korczyńską (2010) na 672 pracownikach służby więziennej z działów: penitencjarnego, ochrony, kwatermistrzowskiego, ewidencji, finansowego, terapeutycznego, służby zdrowia, służby przy dyrektorze oraz samodzielnych stanowisk służbowych, w wieku od 22 do 53 lat, ze średnim stażem pracy wynoszącym około 10 lat wykazały, że działy penitencjarny, ochrony i kwatermistrzowski odznaczają się najwyższym poziomem wypalenia zawodowego. Najniższym poziomem natomiast wykazują się działy finansów oraz służby przy dyrektorze. Analizując wyniki badań można stwierdzić że najwyższy poziom depersonalizacji wystąpił u pracowników działu penitencjarnego (17,38), najniższy u osób pracujących przy dyrektorze (10,23). Najwyższy poziom wyczerpania emocjonalnego wystąpił u pracowników działu kwatermistrzowskiego (32,53), ochrony (31,09) oraz penitencjarny (30,95) zaś najniższy u pracowników działu finansowego (24,18) oraz dział służby przy dyrektorze (21,63). Poziom poczucia osiągnięć zawodowych w poszczególnych działach odznaczał się następująco: najwyższy w dziale terapeutycznym (40,07) oraz najniższy w dziale ochrony (34,75). Korczyńska w swoich badaniach badała również związek między cechami temperamentu a wypaleniem zawodowym. Z jej badań wynika, że wszystkie cechy temperamentu, oprócz Wrażliwości sensorycznej, mierzone Kwestionariuszem FCZ-KT oraz czynniki wypalenia mierzone Kwestionariuszem Wypalenia Zawodowego MBI korelują ze sobą. Z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacją dodatnio korelowały reaktywność emocjonalna i perseweratywność, natomiast ujemnie wytrzymałość, aktywność i żwawość. Z poczuciem osiągnięć dodatnio korelowały żwawość, wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość i aktywność, natomiast ujemnie perseweratywność oraz reaktywność emocjonalna.
Grupę badawczą stanowić będzie 600 Funkcjonariuszy Służby Więziennej z Województwa Opolskiego. Będą to Funkcjonariusze Zakładów Karnych o każdym typie i rodzaju oraz Aresztów Śledczych, należący do działów, w których ma się bezpośredni kontakt z osadzonymi. Są to działy: penitencjarny, ochrony, kwatermistrzowski, służby zdrowia oraz terapeutyczny.
Przeprowadzone badanie będzie badaniem replikacyjnym, mającym na celu sprawdzenie, czy wyniki uzyskane w 2001 roku przez Korczyńską będą się różniły od aktualnych badań. Modyfikacją badania jest przebadanie jedynie tych funkcjonariuszy co mają stały i bezpośredni kontakt ze skazanymi.
Wykorzystane zostaną następujące narzędzia:
Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego
Kwestionariusz ten jest również zwany Kwestionariuszem MBI. Stworzony został przez Christinę Maslach. Składa się z 22 zdań twierdzących dotyczących odczuć i postaw osoby badanej w zakresie takich aspektów (skal) funkcjonowania jak: emocjonalne wyczerpanie, depersonalizacja oraz poczucie osobistych osiągnięć. Pierwsza skala zawiera 9 twierdzeń, druga zawiera 5 twierdzeń, a ostania 8 twierdzeń. Badani określają na siedmiostopniowej skali częstotliwość występowania każdego ze stanów. O wypaleniu świadczą wysokie wyniki w skali pierwszej i drugiej oraz niskich wynikach w skali trzeciej.
Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT)
Kwestionariusz został stworzony przez Strelau’a i Zawadzkiego. Jest narzędziem przeznaczonym do diagnozy temperamentu. Mierzone przez niego cechy stanowią formalny aspekt zachowania. Podstawę konstrukcji kwestionariusza stanowi Regulacyjna Teoria Temperamentu. Kwestionariusz składa się z 120 pozycji- stwierdzeń, na które respondent odpowiada „Tak” lub „Nie”. Pozycje te wchodzą w skład sześciu skal, po 20 każda. Są to: Żwawość, Perseweratywność, Wrażliwość Sensoryczna, Reaktywność Emocjonalna, Wytrzymałość i Aktywność.
Pytania badawcze
Czy istnieje zależność między poszczególnymi cechami temperamentu a czynnikami wypalenia zawodowego?
Czy istnieje zależność między rodzajem Zakładu Karnego lub Aresztu Śledczego a poziomem wypalenia zawodowego?
Czy istnieją istotne różnice między płcią a poziomem wypalenia zawodowego?
Hipotezy badawcze
Istnieje zależność między poszczególnymi cechami temperamentu a czynnikami wypalenia zawodowego.
Funkcjonariusze w Zakładach Karnych typu zamkniętego oraz Aresztów Śledczych wykażą się wyższym poziomem wypalenia zawodowego niż Funkcjonariusze pracujący w Zakładach Karnych typu półotwartego i otwartego.
Istnieją różnice między płcią w poziomem wypalenia zawodowego. Kobiety uzyskają wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego oraz depersonalizacji niż mężczyźni, natomiast poziom poczucia osiągnięć będzie podobny.
Bibliografia
Korczyńska, J. (2010). Na ścieżkach wypalenia zawodowego – próba analizy zjawiska wśród pracowników służby więziennej. W: E. Bilska (red.), Wypalenie zawodowe pracowników placówek resocjalizacyjnych: zjawisko, zagrożenia, wsparcie. Warszawa: Wydawnictwo Pedagogium Wyższej Szkoły Nauk Społecznych.
Maslach, C. (2004). Wypalenie - w perspektywie wielowymiarowej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Piotrowski, A. (2010). Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Strelau, J. (1985). Temperament. Osobowość. Działanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Szmagalski, J. (2009). Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Służb Społecznych.
Tucholska, S. (2001). Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju. Przegląd Psychologiczny, Tom 44, 3, s. 301-317.
Zawadzki, B. (2002). Temperament- geny i środowisko. Porównania wewnątrz i międzypopulacyjne. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.