Witold Pietrusiewicz hm.

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

(materiał opracowany na Praską Akcję Szkoleniową Hufca Warszawa Praga Północ, grudzień 2005 r.)

W naszych działaniach harcerskich od czasu do czasu przywołujemy pamięć bohaterów – ludzi, których

uznajemy za autorytety, za postacie godne naśladowania. Stawiamy ich sobie i swoim harcerzom za wzór.

Swoich bohaterów – błogosławionych i świętych ma Kościół. Panteony swoich bohaterów mają wszystkie

narody. Pamięć bohaterów obecna jest wszędzie wokół nas: w nazwach miast (Władysławowo, Wejherowo,

Augustów), ulic, szkół, szpitali, na pomnikach, na banknotach i znaczkach pocztowych. To także na niej zbudowana

jest tożsamość naszego narodu i Państwa, jego historia, tożsamość innych narodów, grup społecznych, regionów.
Także jednostek harcerskich: chorągwi, hufców, szczepów i drużyn.

Niektórym może się wydawać, że tych wszystkich bohaterów jest zbyt wielu. Już samych świętych uważanych

za patronów Polski jest kilku (w tym troje tzw. patronów głównych; Kościół katolicki zaleca zresztą uczestnictwo we

mszy świętej w ich święta patronalne, choć nie jest to obowiązkowe).

Święci Kościoła katolickiego uznani za patronów Polski i ich święta patronalne
(święta patronalne obchodzone są zwykle w dni narodzin dla nieba czyli w rocznicę śmierci)

Główni patroni Polski:
• Najświętsza Maryja Panna Królowa Polski, główna patronka Polski (3 maja). Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/05-03.php3

• św. Wojciech, główny patron Polski, biskup i męczennik (23 kwietnia). Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/04-23a.php3

• św. Stanisław ze Szczepanowa, główny patron Polski, biskup i męczennik (8 maja). Biskup krakowski od 1072 roku. Skazany na śmierć z

powodu zatargu z królem Bolesławem Śmiałym, którego wzywał do opamiętania. Stał się symbolem odwagi w głoszeniu prawdy, bez względu
na cenę, jaką przyjdzie za to zapłacić. Postać opiewana w literaturze i sztuce polskiej. Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/05-

08.php3

Pozostali patroni Polski:
• św. Andrzej Bobola, patron Polski, kapłan i męczennik (16 maja). Jezuita, teolog, utalentowany kaznodzieja. Znany z działalności na

wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w czasach zamętu i wojen. Patron pojednania z naszymi wschodnimi sąsiadami. Zamęczony ze
szczególnym okrucieństwem w 1657 roku. Jego dobrze zachowane, mimo upływu lat, zwłoki zagarnęli bolszewicy i wywieźli do Moskwy, by
zaprezentować na wystawie osobliwości. Dopiero w 1938 roku przekazali relikwie Watykanowi. Z Rzymu powróciły do Polski. Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/05-08.php3

• św. Stanisław Kostka, patron Polski, zakonnik i wyznawca (18 września). Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/09-18.php3

Święci i błogosławieni – patroni skautingu i harcerstwa
• św. Jerzy (23 kwietnia) – prawdopodobnie był trybunem w legionach cesarza Dioklecjana, zmarł śmiercią

męczeńską w Palestynie na przełomie III/IV w. Patron Anglii, Portugalii, Aragonii, Genui, Stambułu,
Niemiec, Wenecji. Patron rycerzy, płatnerzy, pasterzy koni, szpitali, bezpłodnych kobiet, harcerzy. Chroni
przed dżumą, trądem, syfilisem i opryszczką. Rycerz na koniu zabijający włócznią smoka, zbroja,
chorągiew. Czasem przedstawiany w scenie męczeństwa (ścięcie mieczem). Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/04-24a.php3

• bł. ks. phm. Stefan Wincenty Frelichowski, prezbiter i męczennik (23 lutego) – urodził się w 1913 r. w

Chełmży. W 1927 r. wstąpił do ZHP, pełnił funkcje zastępowego, drużynowego i komendanta
Starszoharcerskiego Zrzeszenia Kleryków ZHP. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1937 r. Gdy Niemcy
wkroczyli do Polski we wrześniu 1939 r. był wikariuszem parafii Najświętszej Maryi Panny w Toruniu. Już
11 września został aresztowany i więziony w kilku obozach. Mimo zakazu władz obozowych, prowadził
pracę duszpasterską, rozdzielał Komunię św. Gdy zezwolono na przesyłanie paczek, zorganizował
obozowe Caritas. Przedzierał się też do chorych na tyfus, by spowiadać ich i udzielać im sakramentów.
Zmarł w obozie w Dachau 23 lutego 1945 r. na tyfus, którym zaraził się od współwięźniów. Jan Paweł II
ogłosił ks. Frelichowskiego błogosławionym 7 czerwca 1999 roku w Toruniu podczas pielgrzymki do
Ojczyzny. 22.02.2003 roku bł. Stefan Wincenty został ogłoszony patronem harcerstwa polskiego.
Sanktuarium znajduje się w Toruniu - jest to kościół pw. Wniebowzięcia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego
Frelichowskiego, ul. Panny Maryi 2. Więcej:

http://brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/02-23c.php3

Również postaci zasłużonych dla harcerstwa, uznawanych przez ogół polskich harcerzy za bohaterów, jest

sporo. Są wśród nich m.in. założyciele ruchu skautowego generał Robert Baden-Powell z żoną Olave, współtwórcy

harcerstwa: Andrzej Małkowski z żoną Olgą, projektant krzyża harcerskiego i współautor tekstu Prawa

i Przyrzeczenia ks. Kazimierz Lutosławski, współautor słów hymnu harcerskiego i publicysta harcerski ks. Ignacy

Kozielewski. Harcerze okresu konspiracji, Szarych Szeregów – ci najbardziej znani, bo opisani w „Kamieniach na
szaniec” uczestnicy akcji bojowych: „Rudy”, „Zośka”, „Alek”, ale i wielu mniej znanych, a równie wartych pamięci.

Twórca metody zuchowej, komendant główny „Wawra”, redaktor naczelny „Biuletynu Informacyjnego” Aleksander

Kamiński, zaangażowany w PRL w reaktywowanie harcerstwa w jego pierwotnym kształcie. Podobnie Stanisław

„Orsza” Broniewski, jeden z naczelników Szarych Szeregów i Stefan Mirowski.

Jednak swojego własnego bohatera może mieć każda drużyna. Jest to o tyle cenne, że może on być wybrany

przez samych harcerzy, może też być w szczególny sposób bliski harcerzom, jako ten, który np. miał autentyczne

związki z ich drużyną, uczył się w tej samej szkole albo działał w tym samym środowisku, w tym samym mieście

czy dzielnicy.

Wybór bohatera, a potem praca z nim – to jednak nie taka prosta sprawa. Choć też i nie taka trudna...

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

2

Niektórzy wybitni instruktorzy harcerscy i postacie zasłużone dla harcerstwa (wg

http://pl.wikipedia.org

, patrz też

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Biografie_harcerskie

)

• hm. Stanisław Broniewski ps. „Stefan Orsza” (1915-2000)

• hm. Jan Bytnar ps. „Rudy” (1921-1943)

• Adam Ciołkosz (1901-1978)

• phm. Maciej Aleksy Dawidowski ps. „Alek” (1920-1943)

• hm. Juliusz Dąbrowski – założyciel KIMB-u (1909-1940)

• hm. Lechosław Domański ps. „Zeus”

• hm. RP Olga Drahonowska-Małkowska (1888-1979)

• hm. RP Jadwiga Falkowska (1889-1944)

• bł. ks. phm. Stefan Wincenty Frelichowski – patron harcerstwa

(1913-1945)

• hm. Ewa Grodecka (1904-1973)

• hm. RP Henryk Glass (1896-1984)

• hm. Michał Grażyński (1890-1965)

• hm. Józef Andrzej Grzesiak ps. „Czarny” (1900-1972)

• gen. Józef Haller (1873-1960)

• hm. Aleksander Kamiński ps. „Kamyk” (1903-1978)

• Ignacy Kozielewski (1882-1964)

• ks. Kazimierz Lutosławski (1880-1924)

• hm. Marian Luzar (1895-1939)

• hm. Józefina Łapińska (1900-1986)

• hm. Maria Łyczko (1923-2004)

• Andrzej Małkowski – twórca harcerstwa polskiego (1888-1919)

• hm. RP Olga Drahonowska-Małkowska (1888-1979)

• hm. Florian Marciniak (1915-1944)

• hm. RP Jan Mauersberger (1877-1942)

• hm. Stefan Mirowski (1920-1996)

• hm. Alojzy Pawełek (1893-1930)

• hm. RP Eugeniusz Piasecki (1872-1947)

• hm. Tomasz Piskorski (1898-1940)

• hm. RP Stanisław Sedlaczek (1892-1941)

• hm. Józef Sosnowski (1904-1975)

• hm. RP Tadeusz Strumiłło (1884-1958)

• hm. Tomasz Strzembosz (1930-2004)

• hm. RP Maria Wocalewska (1885-1944)

• hm. Zygmunt Wyrobek (1872-1939)

• gen. Mariusz Zaruski (1867-1941)

• hm. Tadeusz Zawadzki ps. „Zośka” (1921-1943)

• hm. Anna Zawadzka (1919-2004)

Kryteria wyboru bohatera

Przede wszystkim – przy wyborze bohatera obowiązuje nas dokument

„Zasady i tryb przyjmowania nazw

i imion” (zatwierdzony uchwałą nr 17/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia 24 listopada 2002 r.). Rada Naczelna

postanowiła, że (wyróżnienia moje):
„Nazwa i imię powinny sprzyjać realizowaniu idea ów ZHP, zwłaszcza podtrzymywaniu ciąg ości kultury

ł

ł

i tradycji narodowych oraz tradycji i dorobku harcerstwa. Imię powinno umożliwiać wychowawcze

oddzia ywanie przyk adu osobowego bohatera (bohaterów) zgodnie z celami statutowymi ZHP.”

ł

ł

Oprócz tego pewnie warto, by bohater był w jakiś sposób związany z miejscowością, dzielnicą lub regionem,

gdzie działa Wasza drużyna czy szczep. Wtedy stosunkowo łatwo o jakieś pamiątki, o miejsca z nim związane (dom

rodzinny, szkoła, tablica pamiątkowa), które można potem odwiedzać na zbiórkach, podczas gier; o ludzi, którzy go

znali i może jeszcze pamiętają. Poza tym bohater lokalny utożsamia drużynę z lokalną społecznością, czasem dzięki

niemu osoby spoza harcerstwa kojarzą i rozpoznają konkretną drużynę harcerską. To wszystko ułatwia późniejszą

pracę drużyny z tym bohaterem, o której będzie jeszcze dalej.

W niektórych środowiskach harcerskich bohaterem zostaje były harcerz tej drużyny. To dodatkowo oddziałuje

na harcerzy, przekonuje ich, że wielkim człowiekiem może zostać ktoś im podobny, z ich otoczenia, i umacnia ich

w przekonaniu, że mogą w życiu dokonać równie wielkich rzeczy.

Gdy w naszym hufcu poszukiwaliśmy bohatera, okazało się, że oczekiwania co do jego postaci są bardzo różne.

Pojawiały się głosy, że dość jest bohaterów-wojowników, żołnierzy, walczących podczas wojny. Że potrzebni są

teraz inni bohaterowie-lekarze, wychowawcy, dziennikarze, bo mamy teraz czasy pokoju, i należy promować nie

ludzi walki, ale codziennej pracy i służby bliźnim. Były nawet radykalne opinie, że w harcerstwie jest wciąż zbyt
wiele militaryzmu, że reszta skautowego świata jest bardziej pacyfistycznie nastawiona, i że powinniśmy iść tą

pokojową drogą.

Jeśli jednak przy wyborze

bohatera mamy kierować się

podtrzymywaniu ciągłości

kultury i tradycji narodowej, to
musimy mieć świadomość

olbrzymich starań i wysiłków

Polaków wielu pokoleń,

wyrażanych również właśnie

w walce, różnie prowadzonej.
Nie tylko przez zawodowych

wojskowych, ale także przez ludzi wielu innych profesji, których życie tak się potoczyło, że – chcąc nie chcąc –

musieli zrezygnować ze swych codziennych zajęć i podjęli walkę. Nie tylko na polach bitew, na barykadach, w

obozach koncentracyjnych, w partyzantce, ale też na tajnych kompletach, w służbie łączności, w akcjach małego

sabotażu, w kolportowaniu ulotek i konspiracyjnych pism, w samopomocy koleżeńskiej. A potem w wieloletnich

zmaganiach z totalitarnym systemem, w obozach pracy, ubeckich katowniach i więzieniach. Jeśli mamy myśleć o
podtrzymywaniu tradycji i dorobku harcerstwa, to nie można w działaniach naszych drużyn harcerskich zapomnieć

o tym, że w żadnym innym kraju młodzież skautowa nie była w czasie wojny tak dobrze zorganizowana i nie

uczestniczyła w działaniach bojowych na tak wielką skalę, jak polscy harcerze. Nie możemy pominąć wspomnień

Seria znaczków Poczty Polskiej z 1993 roku z bohaterami harcerskimi, autorstwa M. Piekarskiego.

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

3

o Szarych Szeregach i innych ugrupowaniach konspiracyjnych („Wigry”, „Bądź Gotów”, „Hufce Polskie” i inne),

o zwiadach młodych „zawiszaków”, o kursach „Agiricoli”, akcjach bojowych pod Arsenałem, Sieczychami. To

w oczywisty sposób tłumaczy, że w polskich drużynach harcerskich mamy i będziemy mieć wśród harcerzy tamtego

pokolenia tak wielu bohaterów.

W harcerstwie zresztą wciąż nawiązujemy do epizodów walki młodych ludzi – począwszy od filomatów

i filaretów, od których wzięliśmy hasło „Ojczyzna – Nauka – Cnota” na harcerskich lilijkach, przez zarzewiaków,

elsów z Andrzejem Małkowskim, też walczących z własnymi słabościami i uzależnieniami, i w imię wolności

propagującymi abstynencję, wpisaną do dziś w Prawo Harcerskie, przez „orlęta lwowskie” i uczestników wojny

polsko-bolszewickiej 1920 roku. Do tego powinniśmy wspomnieć też i o II konspiracji, gdy pomimo narzuconych

odgórnie form i metod działania, mimo miażdżącej krytyki burżuazyjnego przedwojennego harcerstwa, niektórzy

harcerze i instruktorzy starali się kontynuować normalną pracę harcerską, organizować zbiórki, tradycyjne
przyrzeczenia harcerskie, narażając się nieraz na prześladowania i represje. Walka tych wszystkich ludzi to nie tylko

bezsensowne machanie szabelką czy zabawa pistoletem, ale rozważne, systematyczne działania, w dobrej sprawie.

Przymierzając się do wyboru bohatera można spróbować najpierw określić cechy dobrego bohatera, które są

dla nas istotne i w jakim stopniu. Dla jednych na przykład ważny będzie fakt, że człowiek ten wsławił się czymś za

młodych lat, kiedy był w wieku harcerzy lub niewiele starszy, bo będzie im przez to bliższy, bardziej przekonujący;
dla innych – że służbę pełnił przez wiele lat, na wielu płaszczyznach: w drużynie, w konspiracji, w pracy,

w działalności społecznej. Niektórym może przeszkadzać zaangażowanie polityczne, innym – religijne, więc mogą

nie zaakceptować bohatera-polityka albo duchownego. Ale przecież i politycy, i księża zdarzali się i zdarzają wśród

bohaterów jednostek harcerskich.

Dla niektórych barierą może być także odległy czas życia

bohatera. Bo już okres stanu wojennego to dla naszych
harcerzy prawie jak prehistoria, o II wojnie światowej

wszędzie się mówi, o niej zresztą się uczą, ale im dalej

w głąb dziejów – dwudziestolecie międzywojenne, początki

harcerstwa, zabory, Rzeczpospolita Obojga Narodów – coraz

trudniej znaleźć takich ludzi, takie postawy, które byłyby

w prosty sposób przekładalne na dzisiejsze potrzeby
nastolatka, na to jak wskazać dobrą drogę przez życie

zuchowi, harcerzowi, wędrownikowi… Więc jest to trudne. A

nie niemożliwe.

„Nie czyńcie skautingu zbyt łatwym.

Stawiajcie wyzwania” (Jan Paweł II).

le

Ustalenie cech dobrego bohatera może być tematem

jednej ze zbiórek drużyny. Kiedy w hufcu poszukiwaliśmy
bohatera, po burzliwej dyskusji na konferencji instruktorskiej

ułożyliśmy sobie takie cechy w formie piramidki, od mniej ważnych do najważniejszych. Taki zestaw cech

w przypadku Waszej drużyny czy szczepu może wyglądać inaczej, bo może inne cechy będą dla Was ważne.

Jeśli jednak macie już w drużynie pomysł na konkretnego bohatera, trzeba się upewnić, czy spełnia on wymogi

z cytowanego wyżej dokumentu Rady Naczelnej.

Jak przeprowadzić kampanię „bohater”?

W

„Zasadach i trybie przyjmowania nazw i imion” napisano:

„Przyjęcie imienia powinno być poprzedzone działaniami wychowawczymi i programowymi, upowszechniającymi

wiedzę o bohaterze i oddzia ywanie jego przykładu osobowego w jednostce przyjmującej imię, a nadanie imienia

ł

winno być połączone z uroczystym podsumowaniem tych dzia ań”.

ł

Jeszcze przed rozpoczęciem tych działań projekt nazwy oraz imienia należy przedstawić właściwemu

komendantowi lub Naczelnikowi ZHP (w przypadku przyjmowania imienia przez drużynę lub szczep – zwykle jest to

komendant hufca). I jeszcze:

„Nazwę oraz imię przyjmuje uchwałą jednostka organizacyjna, przedstawiając

uchwałę wraz z uzasadnieniem komendzie harcerskiej, która tworzy lub zatwierdza utworzenie jednostki”.

A zatem może to wyglądać na przykład tak:

1. w

drużynie (szczepie) powstaje pomysł przyjęcia bohatera, rozpoczynają się poszukiwania albo jest

gotowy pomysł konkretnego bohatera,

2. bohatera trzeba wstępnie rozpoznać – wypunktować sobie jego cechy, które są dla nas ważne

(odważny, waleczny, służył ludziom, dzielny, żył zgodnie z naszymi harcerskimi ideałami, wartościami

itp.),

3. dobrze jest nawiązać kontakt z rodziną, przyjaciółmi, spadkobiercami bohatera i mieć ich akceptację

(o czym będzie jeszcze dalej),

4. decyzja o wyborze bohatera jest zaakceptowana przez radę drużyny (szczepu), która podejmuje

stosowną uchwałę, i spisuje ją, wraz z uzasadnieniem (nie musi być długie, a jak mamy już wypisane

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

4

jego ceny, to będzie to pestka), układamy też harmonogram planowanych działań (korzystając

z propozycji form pracy podanych wyżej),

5. drużynowy (komendant szczepu) przekazuje komendantowi hufca wniosek o nadanie imienia wraz

z uchwałą rady drużyny i harmonogramem działań,

6. komendant

może się nie zgodzić, jeśli np. proponowane imię jest niezgodne z ideałami ZHP albo

oddziaływanie wychowawcze bohatera jest niezgodne z celami związku, nie może jednak nadać

drużynie innego imienia bez jej zgody,

7. zwykle jednak komendant wyraża zgodę – i wydaje rozkaz nadający drużynie wybrane przez nią imię;

można umówić się, że rozkaz zostanie wydany w konkretnym miesiącu, gdy planujecie uroczystą

zbiórkę podsumowującą działania programowe upowszechniające wiedzę o bohaterze.

Co do tych działań programowych – nie jest powiedziane ile mają trwać czy jak mają wyglądać. Kampanię

„bohater” można zaplanować na pół roku, można i na pełny rok harcerski (jest czym go wtedy wypełnić). Dobrze

jest zaplanować formy pracy jak najbardziej różnorodne: kameralne i terenowe, na miejscu i wyjazdowe,

te pozwalające na pracę w zespole, ale też takie, które rozwijają indywidualne zainteresowania i zdolności harcerzy.

Tak w czasie kampanii „bohater”, jak i podczas późniejszych działań drużyny i pracy z bohaterem w ciągu roku

możecie stosować wiele różnorodnych form pracy.

Ciekawe formy pracy z bohaterem

Katalog form pracy z bohaterem jest olbrzymi i otwarty. Wiele tu zależy od konkretnej postaci i oczywiście od

wieku naszych podopiecznych. Truizmem jest stwierdzenie, że inaczej będziemy prowadzić zajęcia z bohaterem dla

zuchów, inaczej dla harcerzy starszych czy wędrowników, a jeszcze inaczej dla instruktorów.

A teraz wykaz niektórych form pracy najbardziej nadających się do pracy z bohaterem (nie są to wszystkie

formy, pełniejszy katalog zawiera książka Wojciecha Szymczaka „Formy pracy czyli wielka księga pysznych dań

harcerskich”, Wydawnictwo Drogowskazów GK-y ZHR, Warszawa 1998):

Forma pracy

Opis

Przykładowe sprawności ZHP Przykładowe sprawności ZHR

Formy terenowe
zwiad

harcerze indywidualnie lub w grupach otrzymują zadania (mogą
być zaszyfrowane): odszukania osób, miejsc, związanych
z postacią bohatera, przeprowadzenia rozmowy, może jej
nagrania, otrzymania odpowiedzi na konkretne pytania,
znalezienia pewnych informacji w muzeum (gdzie jest np. jakiś

jego portret, dokument), odnalezienia tablicy pamiątkowej (na
Starym Mieście, w kościele, przy ulicy jego imienia)
i dokładnego zapamiętania jej treści, sfotografowania,
znalezienia grobu naszego bohatera na cmentarzu itp.; zadania
dobrze jest zróżnicować w zależności od zdobywanych stopni
i sprawności; zwiady dobrze jest podsumować i zaprezentować
wyniki zadań np. na wieczornym ognisku czy kominku; zwiad
może być wstępem do zbiórki (cyklu zbiórek) o bohaterze lub
też wieńczyć pewien etap działań drużyny

goniec*, harcownik*,
wskazidroga*, szperacz*,
przewodnik po...**, tramp**,
poszukiwacz**,
zwiadowca***,

krajoznawca***, badacz***

łącznik*, wskazidroga*,
przyjaciel książki*, bibliofil**,
tropiciel dziejów**,
przewodnik**,
zwiadowca***, przewodnik

po...

M

,

rajd szlakiem
bohatera

odwiedzamy bardziej odległe miejsca związane z bohaterem,
np. miejsce urodzenia, dom, w którym mieszkał, szkołę, ważne
miejsca, w których działał, szlak bitewny itp.; na rajd można
(z co najmniej parotygodniowym wyprzedzeniem) zaprosić inne
drużyny, a dla uczestników rajdu opracować specjalny znaczek
czy plakietkę; uczestnictwo w niektórych rajdach wiąże się
z koniecznością wykonania zadania przedrajdowego; częścią
rajdu może być gra miejska, dobrym przykładem takiego rajdu
są „Arsenał” i „Meksyk” organizowane przez ZHP i ZHR
w rocznicę akcji pod Arsenałem albo imprezy zorganizowane
w 60. rocznicę Powstania Warszawskiego w 2004 roku

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, szperacz*, tramp**,
przewodnik po...**,
poszukiwacz**,
terenoznawca**,
krajoznawca***,
topograf***, wędrowiec***,
badacz***, kartograf****

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, zdobnik**,
terenoznawca**, włóczęga**,
przewodnik**,
wędrowiec***,
krajoznawca***, przewodnik
po...

M

,

wycieczka może być elementem zbiórki harcerskiej (np. wycieczka do

muzeum), biwaku, obozu,

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, szperacz*, tramp**,
przewodnik po...**,
poszukiwacz**,
terenoznawca**,
krajoznawca***,
topograf***, wędrowiec***,

badacz***, kartograf****

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, zdobnik**,
terenoznawca**, włóczęga**,
przewodnik**,
wędrowiec***,
krajoznawca***, przewodnik
po...

M

,

obóz
wędrowny
(pieszy,
rowerowy

i inne)

można odwiedzić i obejrzeć miejsca podobne jak podczas rajdu
szlakiem bohatera; obóz wędrowny trwa dłużej niż rajd, można
na nim więc zrealizować więcej form pracy związanych
z bohaterem (ognisko, gawęda, zwiad itp.)

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, szperacz*, tramp**,
przewodnik po...**,
poszukiwacz**,

terenoznawca**,
krajoznawca***,
topograf***, wędrowiec***,
badacz***, kartograf****

obserwator*, wskazidroga*,
łazik*, zdobnik**,
terenoznawca**, włóczęga**,
przewodnik**,

wędrowiec***,
krajoznawca***, przewodnik
po...

M

,

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

5

gra miejska

można wpleść różne elementy, zadania zwiadowcze, dodać
pewną fabułę lub połączyć z poznawaniem innych postaci lub
wydarzeń historycznych albo ciekawych miejsc na terenie
miasta; uwaga: gra miejska nie musi być koniecznie
zorganizowana w Warszawie, można ją też zrobić w pobliskim

mieście podczas obozu letniego lub rajdu;

harcownik*, wskazidroga*,
obserwator*, szperacz*,
organizator harców**,
poszukiwacz**,
terenoznawca**, mistrz

harców***, badacz***,
obywatel
Rzeczypospolitej***,
topograf***, kartograf****

wskazidroga*, zdobnik**,
tropiciel dziejów**,
terenoznawca**, historyk***,
przewodnik po...

M

,

gra

historyczna

gra, której fabuła oparta jest na konkretnym wydarzeniu lub

wydarzeniach historycznych, związanych z bohaterem;
podobnie jak w przypadku gry miejskiej należy pamiętać
o ustaleniu jasnych reguł gry, czasu trwania i terenu, na
którym gra się odbywa, ważne jest też podsumowanie gry
i nagrodzenie zwycięzców

harcownik*, wskazidroga*,

obserwator*, szperacz*,
organizator harców**,
poszukiwacz**,
terenoznawca**, mistrz
harców***, badacz***,
obywatel
Rzeczypospolitej***,
topograf***, kartograf****

lekka stopa*, wskazidroga*,

tropiciel dziejów**,
terenoznawca**, historyk***,
przewodnik po...

M

,

bieg harcerski najczęściej na podsumowanie zdobywania stopnia, harcerze

wyruszają pojedynczo lub patrolami (zastępami) i na punktach
biegu obstawionych przez harcerzy z wyższymi stopniami
wykonują wyznaczone zadania, z których część (albo nawet
wszystkie, wtedy jest to bieg tematyczny poświęcony
bohaterowi) może wiązać się z postacią bohatera; na punktach
można wykorzystać inne formy – np. krzyżówkę

harcownik*, wskazidroga*,
obserwator*, szperacz*,
organizator harców**,
poszukiwacz**,
terenoznawca**, mistrz
harców***, badacz***,
obywatel
Rzeczypospolitej***,
topograf***, kartograf****

lekka stopa*, wskazidroga*,
tropiciel dziejów**,
terenoznawca**, historyk***,
przewodnik po...

M

,

biwak

podczas biwaku możliwość zorganizowania gry, śpiewanek,
ogniska i innych form związanych z bohaterem; jeśli będzie ich
więcej, może to być biwak tematyczny

zlot duża impreza integrująca harcerzy z wielu środowisk, może być

np. zlot poświęcony konkretnej postaci, zlot z okazji rocznicy
wydarzenia, zlot drużyn posiadających wspólnego bohatera;
elementy zlotu: zadania przedzlotowe, apel, ognisko,
wieczornica, spotkanie z gośćmi zlotu, piosenka zlotowa,
śpiewnik, wystawa, występy, pokazy zlotowe, kiermasz
z książkami, giełda pomysłów, konkursy i quizy, festiwal,
biuletyn (gazetka), emblemat (plakietka), pamiątki zlotowe
(znaczki, koszulki, kubki)

złaz najczęściej jednodniowe spotkanie, przeważnie wędrowników,

o charakterze bardziej luźnym niż zlot; większość elementów
jak przy zlocie

Formy audiowizualne
film

warianty: nagranie scenek (patrz: inscenizacja) lub wywiad
z człowiekiem znającym bohatera (patrz: wywiad) albo film
bardziej dokumentalny (miejsca, fakty z życia, dokonania
bohatera – tu najbardziej potrzebny materiał ilustracyjny
i komentarz); kręcenie filmu to duża frajda, ale i sporo zadań:
rozdzielamy role (reżyser, scenarzysta, scenograf,
charakteryzator), wybieramy plan filmowy (miejsce), rekwizyty
i stroje, odbywamy próby, montujemy, sprawdzamy
i organizujemy premierę; przy okazji – istnieje wiele filmów
dokumentalnych i fabularnych o niektórych naszych
bohaterach, można wypożyczyć ich pokaz podczas festiwalu,
zlotu, wieczornicy

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
zdobnik**,

prezentacja
multimedialna

fakty z życia bohatera podane w atrakcyjny sposób
(ćwiczyliśmy to na hufcowej wieczornicy i na zjeździe
sprawozdawczym hufca), przydają się: zdjęcia miejsc,
fotografie, reprodukcje, skany dokumentów, dźwięki: piosenki,
podkład instrumentalny, dobrze jest nie przesadzać
z multimedialnymi fajerwerkami, tak aby forma prezentacji nie
górowała nad jej treścią

komputerowiec*, znawca
komputerów**,
informatyk***

operator komputerowy**,
bibliofil**, dziennikarz**,
fotoamator**, informatyk***

Formy operowania słowem
audycja

podobnie jak film, ale bez obrazu (radio – teatr wyobraźni),
może mieć formę wywiadu, krótkiego słuchowiska (fajną
zabawą może być zbieranie różnych dźwięków do „tła”) lub
dokumentu dźwiękowego

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
recytator**, dziennikarz**,
muzyk***

inscenizacja można dać np. zastępom zadanie zilustrowania scenkami

konkretnych wydarzeń z życia bohatera (czasem mogą być
potrzebne dodatkowe rekwizyty), scenki można odegrać
z pewnym sznytem kabaretowym; inscenizacja może być też
elementem ogniska

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
lalkarz**, recytator**,
reżyser***

montaż
słowno-
muzyczny

forma sceniczna wykorzystująca poezję, prozę i jednocześnie
utwory muzyczne; zwykle część składowa wieczornicy, kominka
lub akademii

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
lalkarz**, recytator**,
reżyser***

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

6

gawęda misterium

słowa, rodzaj krótkiego (5-10 minut) barwnego

opowiadania opartego o prostą fabułę, odnoszącego się do
przykładu zachowań ludzkich, opisów i faktów z życia, jej celem
jest wywołanie emocjonalnego stosunku do określonych spraw,
wydarzeń, ludzi; forma trochę trudna, bo trzeba się

przygotować: znać bohatera, wiedzieć o czym się chce
powiedzieć i jak trafić do słuchających, jak przykuć ich uwagę
(są na to sposoby!), a ćwiczenie czyni mistrza; można też
zaprosić ciekawą postać znającą naszego bohatera, by o nim
opowiedziała (dobrze jest wcześniej uzgodnić czas takiej
gawędy, no i pamiętać o przedstawieniu gościa harcerzom
w taki sposób, by uhonorować i bohatera, i gościa, i harcerzy
zaciekawić już na wstępie); gawęda może być wygłoszona
w sposób klasyczny, w formie rozmowy lub dwugłosu

recytator**,

wodzirej***

happening

forma artystyczna, dająca dużą swobodę wyrażania wizji
artystycznych, do zastosowania przede wszystkim wśród
wędrowników, jedna z trudniejszych form, choć bardzo
twórczą, wymagającą dużej wyobraźni teatralnej; potrzebne
mogą być szczególne rekwizyty, sprzęt i efekty specjalne
(uwaga na bezpieczeństwo widzów i uczestników!)

wieczornica poważniejsza i bardziej uroczysta forma, najczęściej uczestniczy

w niej większa liczba osób; wieczornica nie musi być nudna,
można połączyć np. gawędę, piosenki, inscenizację, wystawę,
prezentację multimedialną lub film itp.;

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
zdobnik**, recytator**

wywiad

rozmowa z człowiekiem znającym bohatera (kimś z rodziny,
przyjacielem, kustoszem zbiorów w muzeum, autorem książki),
wywiad można nagrać i opracować pisemnie

dziennikarz**,

śpiewanki
(piosenki,
pieśni)

zajęcia ze śpiewaniem piosenek związanych z postacią
bohatera, nauka tych piosenek; można przy okazji przybliżyć
harcerzom pewne wydarzenia postacie historyczne (my
w szczepie kiedyś śpiewaliśmy dużo piosenek Jacka
Kaczmarskiego – dzięki nim historia jest dużo łatwiejsza);
piosenki wplata się też w inne większe formy (zbiórka,
inscenizacja, montaż słowno-muzyczny, akademia)

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
muzyk***

ognisko

jedna z bardziej klimatycznych form, jeśli tylko się ją dobrze
poprowadzi (przydaje się scenariusz, nawet lekko tylko
naszkicowany), chyba niezbędna jest tu ciekawa gawęda,
można przyda się kilka piosenek w jakiś sposób związanych
z postacią bohatera, w miarę możliwości znanych harcerzom,
również na ognisko można zaprosić gościa (osobę znającą bliżej
naszego bohatera, harcerza który pamięta nadanie imienia
drużynie i dla którego bohater stał się kimś ważnym); częścią
ogniska może też być inscenizacja

śpiewak*, grajek*, młody
obywatel*, pieśniarz**,
muzyk**, obywatel**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
recytator**, wodzirej***,
trębacz***, muzyk***

kominek zastępuje ognisko podczas chłodnych i deszczowych wieczorów

na obozach czy na zimowisku; podobnie jak ognisko ma
charakter obrzędowy, ale ze względu na bardziej świetlicowe
warunki nieco trudniej jest stworzyć tu odpowiednią atmosferę;
również jak w przypadku ogniska dobrze jest wybrać wcześniej
temat wiodący, ewentualne teksty do wykorzystania, utwory
muzyczne, ułożyć scenariusz, przygotować gawędę; można
wykorzystać inne formy (przeźrocza, nagrania dźwiękowe)

śpiewak*, grajek*, młody
obywatel*, pieśniarz**,
muzyk**, obywatel**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
recytator**, wodzirej***,
trębacz***, muzyk***

zbiórka
tematyczna o
bohaterze

na pewno może być potrzebna podczas kampanii bohater
(przed przyjęciem imienia), ale także czasem podczas zwykłej
śródrocznej pracy drużyny, ważne żeby była przygotowana
zgodnie z regułami (zasady dobrej zbiórki!), można w nią
wpleść różne wymieniane tu pozostałe formy pracy, np.
gawędę, piosenkę, konkurs, inscenizację

śpiewak*, grajek*, młody
obywatel*, pieśniarz**,
muzyk**, obywatel**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*, przyjaciel
książki*, pieśniarz**,
grajek**, recytator**,
wodzirej***, muzyk***

zbiórka
uroczysta
(święto
drużyny)

zbiórka z okazji nadania imienia, rocznicy nadania imienia,
rocznicy urodzin, śmierci lub ważnego wydarzenia z dziejów
bohatera, jedną z tych dat można przyjąć za święto drużyny
(szczepu); może mieć różne formy: z pocztem sztandarowym,
apelem, raportem, odśpiewaniem hymnu harcerskiego,
rozkazem; warto też tu odejść od sztampy, można połączyć to

z grą miejską (przed apelem), wystawą (patrz: wystawa) itp.,
można zaprosić gości: seniorów, weteranów, byłych harcerzy –
„frędzli”, żeby powspominali, zaśpiewali, opowiedzieli (patrz:
wieczornica); może być poczęstunek (tort – jeśli obchodzimy
rocznicę).

sprawności: kuchcik*,
śpiewak*, grajek*, młody
obywatel*, kucharz**,
pieśniarz**, muzyk**,
obywatel**, wodzirej***,
artysta***

aktor*, śpiewak*, kuchcik*,
cukiernik*, pieśniarz**,
dobosz**, grajek**,
kucharz**, wodzirej***,
trębacz***, muzyk***,
historyk***

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

7

akademia uroczystość poświęcona uczczeniu jakiejś osoby, np. bohatera,

lub wydarzenia historycznego, wymaga starannego
przygotowania i sprawnego przeprowadzenia; akademia składa
się zwykle z części oficjalnej i artystycznej; tego typu
uroczystości organizowane są zwykle przez władze miasta lub

władze państwowe, niekiedy też w szkole; można
zaproponować zorganizowanie akademii przez drużynę lub
szczep dla szkoły lub społeczności lokalnej, co może być dobrą
formą promocji harcerstwa; podczas akademii można
wykorzystać różnorodne krótsze formy: piosenki, pokazy,
montaż słowno-muzyczny, przeźrocza, prezentacje
multimedialne, formy teatralne, plakaty, scenografię, fotografie
i inne

śpiewak*, grajek*, młody
obywatel*, pieśniarz**,
muzyk**, obywatel**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*, przyjaciel
książki*, pieśniarz**,
grajek**, recytator**,
wodzirej***, muzyk***

Formy wydawnicze i statyczne
kronika

drużyny

działania drużyny podczas zdobywania imienia, ale też

i późniejsze ważne wydarzenia związane z postacią bohatera
warto dokumentować w kronice

łazik*, kronikarz**,

fotoamator**, fotograf***

gazetka,
jednodniówka

jeden z numerów (specjalny – poświęcony bohaterowi) gazetki
wydawanej co jakiś czas w drużynie lub jednodniówka (wydana
jednorazowo) – może być jednym z podstawowych i najbardziej
wartościowych źródeł informacji o bohaterze dla naszych

harcerzy – nie o każdym bohaterze napisano przecież książkę,
która zresztą może być gruba, bez ilustracji i w ogóle nie do
czytania ;) gazetka może zawierać np. życiorys (w datach lub
w tekście ciągłym), fotografie bohatera, zdjęcia i opisy znanych
nam miejsc związanych z bohaterem, karykaturę, quiz
(z rozwiązaniem na innej stronie, żeby harcerze mogli
sprawdzić prawidłowe odpowiedzi), felieton drużynowego,
prezentacje książek o bohaterze, linki do źródeł o bohaterze
w internecie i inne;

bajtek*,

operator

komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, informatyk***,
redaktor***, fotograf***

folder
promocyjny
drużyny

folder może służyć do promowania Waszej drużyny
w środowisku działania, wtedy można w nim zawrzeć również
informacje o bohaterze, kim był i dlaczego jest dla Was ważny

komputerowiec*, znawca
komputerów**,
informatyk***

bajtek*, operator
komputerowy**,
dziennikarz**, informatyk***

kalendarzyk
harcerski

często w rodzaju poradnika, ścienny lub kieszonkowy, tylko dla
harcerzy Waszej drużyny albo dla szerszego ogółu, może
zawierać informacje o bohaterze przybliżające go harcerzom

komputerowiec*, znawca
komputerów**,
informatyk***

bajtek*, operator
komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, fotoamator**,
informatyk***, redaktor***

przewodnik
(po okolicy,
rajdowy,
zlotowy,
obozu
wędrownego)

może zawierać informacje o (odwiedzonych przez Was)
miejscach związanych z Waszym bohaterem; przewodnik
można przygotować np. na zlot, obóz wędrowny, rajd szlakiem
bohatera albo też po rajdzie lub zwiadzie, gdy harcerze zbiorą
więcej materiałów; przewodnik może zawierać: teksty
tematyczne (historia, etnografia), opisy szlaków, tras (Waszych
propozycji), ciekawych miejsc, zdjęcia, rysunki, mapy
z zaznaczeniem miejsc i szlaków, itp.

komputerowiec*, szperacz*,
przewodnik po...**, znawca
komputerów**,
poszukiwacz**,
informatyk***,
krajoznawca***, badacz***

bajtek*, operator
komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, fotoamator**,
tropiciel dziejów**,
przewodnik**,
zwiadowca***, przewodnik
po...

M

, informatyk***,

redaktor***

śpiewnik jeśli macie kilka piosenek związanych z bohaterem, dobrym

pomysłem jest opracowanie śpiewnika, w którym mogą się
znaleźć: teksty i zapisy nutowe piosenek, chwyty gitarowe,
informacje o autorach, okolicznościach powstania piosenki itp.

śpiewak*, grajek*,
komputerowiec*, pieśniarz**,
muzyk**, znawca
komputerów**, wodzirej***,
artysta***, informatyk***

aktor*, śpiewak*, bajtek*,
pieśniarz**, grajek**,
operator komputerowy**,
bibliofil**, dziennikarz**,
fotoamator**, muzyk***,
informatyk***, redaktor***

komiks można w formie komiksu zilustrować np. życie naszego

bohatera (komiks historyczny, edukacyjny) i zamieścić go
w gazetce, opracowaniu, albumie; komiks można opracować
w zespole, bo jego rysowanie to tylko część pracy –
profesjonaliści zanim narysują komiks, mają przygotowaną
pewną fabułę, scenariusz, a więc potrzebne jest zebranie
materiałów i opracowanie tekstów; techniki wykonania mogą
być różne

strona
internetowa

zawartość może być podobna jak gazetki, ma tę zaletę,
że może się przydać innym drużynom noszącym imię naszego
bohatera

komputerowiec*, znawca
komputerów**,
informatyk***

bajtek*, operator
komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, fotoamator**,
informatyk***

większe
opracowanie
harcerskie,
wydawnictwo
historyczne,
album

coś więcej niż tylko gazetka i wyzwanie raczej dla
wędrowników i instruktorów, i raczej w zespole niż
indywidualnie: kompendium wiedzy o bohaterze drużyny, zbiór
materiałów o nim, artykułów, pomysłów form pracy, cytatów,
dokumentów, fotografii, opracowanie krajoznawcze o miejscach
związanych z bohaterem; opracowanie może być też w postaci
małego serwisu internetowego (portalu)

informatyk***,

redaktor***,

fotograf***, krajoznawca***

gazetka
ścienna

zawartość podobna jak gazetki drukowanej, tylko teksty
krótsze, a w miarę dużo i jak najciekawszych ilustracji;

bajtek*,

operator

komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, fotoamator**

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

8

plakat, poster formy prezentujące bohatera skrótowo, hasłowo, mogą być

częścią wystawy, towarzyszyć zlotowi, przydać się na zbiórce;
plakat jest jedną ilustracją, grafiką – czasem oszczędną
w formie, opartą na skojarzeniach; poster – to coś w rodzaju
folderu lub gazetki, informacja z tekstami (krótkimi), grafikami

i zdjęciami, ale na jednej planszy wielkości plakatu

bajtek*,

operator

komputerowy**, bibliofil**,
dziennikarz**, fotoamator**,
zdobnik**, plastyk***

wystawa tu

można bardziej poszaleć, w zależności od tego jakimi

materiałami dysponujemy i jak dużo mamy miejsca (tablic,
gablot), można przygotować zdjęcia, teksty, rekwizyty związane
z działalnością bohatera, a nawet dźwięki z ukrytego gdzieś

odtwarzacza MP3 lub slajdy z ustawionego obok komputera
(patrz: prezentacja), prace konkursowe harcerzy (patrz:
konkursy)

zdobnik**,

plastyk***

zdobnictwo
obozowe,

zdobnictwo
harcówki

z postacią bohatera może być związana cała obrzędowość
obozu, wraz z jego wystrojem, zdobnictwem, ale może być też

tak, że w zdobnictwie obozu są tylko pewne elementy, akcenty
przywołujące pamięć o naszym bohaterze; podobnie
z wystrojem naszej izby harcerskiej

sobieradek obozowy*, technik
obozowy**

sobieradek obozowy*,
technik obozowy**,

zdobnik**, majster**,
plastyk***, stolarz***,
mechanik***

Formy zabawy umysłowej
konkursy różnego rodzaju konkursy artystyczne, plastyczne, muzyczne

i inne: plener malarski w jednym z miejsc związanych
z bohaterem, konkurs plastyczny na (wykonany konkretną
techniką) portret bohatera, karykaturę, konkurs na piosenkę
(ułożenie słów do konkretnej melodii), wiersz, opowiadanie itp.

śpiewak*, grajek*,
pieśniarz**, muzyk**,
wodzirej***, artysta***

aktor*, śpiewak*,
pieśniarz**, grajek**,
lalkarz**, recytator**,
zdobnik**, muzyk***,
plastyk***, reżyser***

quiz

pewien rodzaj konkursu, sprawdzający wiedzę z określonej
dziedziny; quiz można przeprowadzić np. w formule jednego
z teleturniejów, można też urządzić turniej między zastępami
na odgadywanie lub odgrywanie scenek, pantomimy, rebusów,
fragmentów zdjęć itp.; quiz można przeprowadzić na zbiórce,
może być też częścią festynu na zlocie lub ogniska na obozie

gra
planszowa

dobrze opracowana gra planszowa może być interesującą
formą poznawania bohatera na zbiórkach, zimowiskach,
kursach

krzyżówka

znana wszystkim zagadka literowa, jeden ze sposobów
sprawdzenia wiedzy, np. o naszym bohaterze, którą można
przygotować na wiele różnych sposobów (wpisywanie haseł –
odpowiedzi na pytania, układanie pytań do haseł, krzyżówka
z hasłem do rozwiązania)

kuźnica

przeprowadzenie jej wymaga dojrzałości, wyrobienia
harcerskiego, a przede wszystkim dobrego przygotowania:
m.in. zebrania materiałów źródłowych (dokumentów lub ich
kopii, ich selekcji); kuźnica jest formą dla wędrowników
i instruktorów, dyskusję prowadzi jeden z uczestników, który
wywołuje temat rozmowy przez naświetlenie sprawy
i przedstawienie faktów; prowadzący powinien być dobrze
przygotowany merytorycznie i ewentualnie korygować wymianę
poglądów

seminarium
instruktorskie

podobnie jak kuźnica wymaga wyrobienia harcerskiego
i dobrego przygotowania, seminaria najczęściej stosuje się
wśród instruktorów, niekiedy też wędrowników; seminarium
rozpoczyna się od referatu wprowadzającego w temat, można
też zorganizować seminarium prezentujące dwa odmienne
stanowiska (wygłaszany jest referat i koreferat), po czym

następuje dyskusja panelowa; seminaria najczęściej odbywają
się przy okazji obchodów rocznic, towarzyszą wystawą,
zjazdom i zlotom, mogą też być formami samodzielnymi

sąd

swego rodzaju inscenizacja rozprawy sądowej, najczęściej
stosuje się „sąd nad poglądem”; spośród uczestników wybiera

się prokuratora i obrońców, świadków oskarżenia i świadków
obrony oraz sędziego, który powinien najlepiej orientować się
w przedstawianej tematyce; sprawnie poprowadzona rozprawa
będzie dobrą formą oceny przez harcerzy spraw i poglądów,
można ją urozmaicić stosując środki audiowizualne (nagrania,
prezentację i in.)

Formy duszpasterskie
msza święta wśród uroczystości rocznicowych związanych z osobą bohatera

można także zorganizować mszę świętą; w jej przygotowanie
można zaangażować jak najwięcej harcerzy (do wyboru czytań,
pieśni, udekorowania ołtarza, nawet opracowania

zasugerowania szkicu kazania dla księdza), jest to wspaniałe
pole do służby harcerskiej

ministrant*, liturgista**

W prawych kolumnach tabeli wymienione są sprawności, których zdobywanie można zaproponować harcerzom

przy realizacji poszczególnych form pracy. Nie byłbym tu sobą, gdybym nie wspomniał jednak o pewnych
mankamentach obowiązującego w ZHP od 2003 r. systemu sprawności. W obecnym „Podstawowym zestawie

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

9

sprawności” opracowanym przez GK ZHP nie ma już wielu sprawności artystycznych czy dziennikarskich, nie ma też

sprawności profesji. Oczywiście istnieje możliwość stworzenia i zdobywania dodatkowych sprawności.

Zajrzałem do regulaminu bratniej organizacji – tam jest sprawności dużo więcej. Różnice między

poszczególnymi kolumnami w przypadku sprawności o tej samej nazwie (np. sprawność „wodzireja” przy gawędzie)

wynikają z odmiennych wymagań w ZHP i ZHR (te drugie są bardziej konkretne i czasem trudniejsze).

Warto też wspomnieć, że wśród sprawności ZHR jest blok sprawności patriotycznych o różnym stopniu trudności

„więź pokoleń”, związanych z poznawaniem harcerstwa z okresu II wojny światowej, ich akcji bojowych, małego

sabotażu, a także II konspiracji harcerskiej. ZHR ma także wiele sprawności okolicznościowych, związanych

z konkretnymi wydarzeniami czy też uroczystymi obchodami okrągłych rocznic wydarzeń historycznych. A więc

sprawność „Adalbertus 1997” przybliżała harcerzom postać św. Wojciecha – jednego ze świętych patronów Polski,

sprawność „na grani” – Prymasa Tysiąclecia kard. Stefana Wyszyńskiego, sprawności: „jubileuszowa”, „Białej
Służby 2002” i „Dzień Papieski” – postać Jana Pawła II (pierwsza z nich w roku 2000-lecia chrześcijaństwa, druga

w roku kanonizacji św. Faustyny), sprawność „Małkowscy ‘99” – postacie Andrzeja i Olgi, współtwórców

harcerstwa, „Wicek” – postaci patrona harcerstwa bł. ks. phm. Stefana Wincentego Frelichowskiego.

Umacnianie pozycji bohatera w świadomości harcerzy

Jeśli pracować z bohaterem będziecie częściej niż raz w roku, jeśli będzie on obecny w niektórych Waszych

działaniach również na obozie czy zimowsku, jeśli zadania z nim związane pojawią się w zadaniach prób na stopnie

– okaże się, że postać ta tkwi na stałe w świadomości harcerzy. Będą ją znali, będą potrafili o niej

opowiedzieć, wymienić fakty z jego życia. I to już jest nieźle.

Można jednak osiągnąć jeszcze wyższy stopień doskonałości – tak, aby harcerze autentycznie żyli tym

bohaterem. Nie chodzi tu o codzienne celebrowanie pamięci o nim, o wplatanie bohatera na siłę w każde

działanie Waszej drużyny. Nie o to, by o Waszym bohaterze przypominała każda plakietka na mundurze, portret na

ścianie harcówki, nazwa i wystój każdego Waszego obozu, by na każdej zbiórce, rajdzie, biwaku był stały

obowiązkowy element z nim związany. Bardziej o to, aby harcerze nabrali szczerego przeświadczenia, że Wasz

bohater był realnym człowiekiem, żyjącym w konkretnym miejscu (zaleta bohaterów związanych lokalnie z

miejscem waszego działania) i czasie. Człowiek, który chodził do szkoły, pracy, miał swoje troski i radości, po
którym zostały namacalne ślady. Prawdziwy – a nie tylko postać z kart książek. No i że dobrze służył ludziom, że

w coś wierzył, że może miał wady, słabości, popełniał błędy (jak każdy z nas), ale bilans wszystkiego co zrobił jest

dobry, pozytywny.

Jak to osiągnąć – ha, nie jest to łatwe, ale dla mnie taki stan to pewien ideał. Jeśli mamy świadomość tego, że

chcemy, by harcerze żyli tym bohaterem, to już dobrze. To się samo nie zrobi, ale warto jest o tym pamiętać.

Pewnie łatwiej będzie o to, jeśli część Waszej pracy z bohaterem będzie prowadzona indywidualnie, jeśli na
przykład postać bohatera stanie w centrum jednego z zadań na stopień harcerski albo jeśli harcerz będzie

się musiał jakoś z nią zmierzyć na punkcie biegu harcerskiego.

Warto też czasem podjąć trud rozmowy, takiej indywidualnej rozmowy drużynowego z harcerzem, jak starszego

brata z młodszym, jak wtedy gdy przygotowujemy harcerza do złożenia przyrzeczenia harcerskiego. Rozmowy

o ludziach, o tym, jakich lubimy i za co, o czynieniu dobra, o naszej służbie Bogu, bliźnim i Ojczyźnie. O sensie tej

służby, a może nawet o sensie życia. Rozmowy, którą można też przecież poprowadzić na ognisku, którego blask
sprawia, że czujemy się wspólnotą, jedną harcerską rodziną i chcemy też promieniować dobrem na innych.

Rozmowy, która może się nie udać, jeśli sam drużynowy nie ma w sobie autentycznego i szczerego

przekonania, że bohater drużyny jest również i dla niego samego – wzorem, drogowskazem.

Dni związane z bohaterem

Jeśli poznaliście w miarę dokładnie życiorys Waszego bohatera, to ustalenie takich dni nie sprawi Wam

trudności. Dzień urodzenia, ważnego wydarzenia w jego życiu, jakiegoś przełomu, wyczynu, a także dzień śmierci –

można wpisać do stałego kalendarza działań drużyny i uwzględniać w corocznych planach pracy. Niektórzy

urządzają wtedy okolicznościową zbiórkę, składają przyrzeczenia harcerskie, wyłącznie tego dnia wręczają

najbardziej wyróżniającym się harcerzom specjalne odznaki czy plakietki. Inni odwiedzają grób swojego bohatera,
organizują wieczornicę i spotykają się z weteranami albo z dawnymi harcerzami swojej drużyny, z którymi śpiewają

i bawią się do białego rana. Jeszcze inni urządzają coroczny rajd drużyny albo specjalny dzień podczas obozu

z całodobową grą terenową.

Stałe dni w roku wymuszają pewną cykliczność działań, co ma swoje dobre i złe strony. Dobre, bo jest pewien

rytm pracy, harcerze wiedzą, że w tym miesiącu czeka ich impreza związana z bohaterem, przygotowują się do

niej, niektórzy sami planują sobie pewne zadania, proponują drużynowemu przygotowanie w tym dniu gry, biwaku,
wycieczki. Mobilizują się, by przy tej okazji zakończyć próbę na stopień i w uroczystej chwili otrzymać upragniony

krzyż, naszywkę, podkładkę. Ale są i złe strony, bo wpada się w pewną rutynę, bo niestety niektórzy drużynowi

robią co roku to samo na jedno kopyto. A to dla harcerzy przestaje być atrakcyjne, inspirujące, rozwijające. Nasze

działania powinny się zmieniać: jeśli co roku wycieczka czy rajd – to w inne miejsce, w innej formie.

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

10

Jak dotrzeć do (rzetelnych) źródeł o bohaterze?

Przede wszystkim ważne jest, i w zasadzie też oczywiste, by zarówno drużynowy, jak i pojedynczy harcerz,

który przygotowuje zbiórkę, grę, rajd czy wieczornicę, dobrze znał postać naszego bohatera. W drużynie można
przyjąć pewne niezbędne minimum wiadomości, pewien kanon wiedzy o bohaterze dla konkretnych stopni

harcerskich i funkcji (od zastępowego należy wymagać większej wiedzy, nawet jeśli zastępowy ma ten sam stopień

co szeregowy, bo to także zastępowy przekazuje harcerzom część wiedzy o bohaterze). W praktyce zdarza się

niestety, że opowieść o bohaterze podczas obozowego ogniska snuje ktoś, komu mylą się fakty z jego życia, że na

podczas harcerskiego biegu na stopień o bohatera drużyny pyta ktoś nieposiadający elementarnej wiedzy o tej

postaci. Takie sytuacje nie powinny mieć miejsca – harcerze dojdą wtedy do wniosku, że bohater jest dla nas
papierową postacią, w gruncie rzeczy nieistotną, fasadową. A nie o to nam chodzi.

Bohatera w zasadzie można odkrywać wciąż na nowo. Ale do tego trzeba rozbudzić w sobie duszę odkrywcy.

Przy okazji wyszukiwania czegoś w szkolnej, uczelnianej czy osiedlowej bibliotece (adresy niżej) zajrzeć do

encyklopedii, leksykonu, poszukać w katalogu – może są jakieś książki o tej postaci, których nie znamy. Może

o naszym bohaterze znajdzie się coś w Filmotece Narodowej – film, który moglibyśmy obejrzeć na zbiórce czy
wieczornicy.

Są muzea, instytuty, wydawnictwa, czasopisma o określonych profilach działalności i zainteresowań, są wreszcie

wydarzenia, imprezy na których można znaleźć potrzebne informacje i kontakty. Jeśli więc poszukujemy informacji

o bohaterze, który był wojskowym, wybierzmy się na targi książki historycznej w alei Niepodległości, do Muzeum

Wojska Polskiego, do Centralnej Biblioteki Wojskowej, jeśli o poecie lub pisarzu – do Muzeum Literatury.

Dziś z wyszukiwaniem źródeł jest dużo łatwiej niż 20, 30 czy 40 lat temu, kiedy o niektórych bohaterach można

było przeczytać tylko w małonakładowych wydawnictwach, w drugim obiegu, i gdy część informacji przemilczano

lub fałszowano. Istniała przecież reżimowa cenzura, obejmująca wszystko, co ukazywało się wtedy drukiem,

również wydawnictwa harcerskie. Istnieje mnóstwo przykładów na fałszowanie życiorysów w książkach,

podręcznikach szkolnych, encyklopediach lub wręcz stawianie w złym świetle np. żołnierzy Armii Krajowej, podczas

gdy zasługi bohaterów komunistycznych przeceniano i wyolbrzymiano. Z tego też powodu należy pamiętać, aby

niektóre opracowania z lat 1945-1989 traktować z ostrożnością.

Kopalnią informacji o niektórych bohaterach jest internet, wystarczy tylko skorzystać z wyszukiwarki. Dzięki

internetowi można znaleźć kontakt z instytucjami, szkołami, stowarzyszeniami i osobami zainteresowanymi

propagowaniem wiedzy o naszym bohaterze. Jakiś czas temu kompletując informacje do historii swojego szczepu

znalazłem przypadkiem w internecie strony o dwóch przedwojennych drużynowych, współtwórcach młodzieżowej

organizacji „Orląt”, z których po wojnie jeden – Zygmunt Pytliński osiedlił się w Łodzi i tam prowadził drużynę,

a nazwał ją imieniem drugiego – Stanisława Srzednickiego, poległego w Powstaniu Warszawskim.

Ale uwaga: internet jest środkiem przekazu bardzo demokratycznym, ze wszystkimi jego zaletami i wadami. Nie

wszystkie informacje zamieszczone w sieci są jednakowo obiektywne i wiarygodne. Zamieszczają je różni ludzie:

zarówno naukowcy z olbrzymim dorobkiem, jak i amatorzy, wśród których też przecież zdarzają się pasjonaci

i znawcy jakiegoś tematu. Wiele jest jednak treści skopiowanych z innych stron, widać to choćby wtedy, gdy

poszukacie np. zestawień dat z historii harcerstwa na stronach niektórych drużyn i szczepów.

Podobnie zresztą jest z książkami i prasą. Dzisiejsza łatwość i krótki czas wydania książki czy gazety sprawia, że

nie wszystkie informacje są rzetelne, że i w nich zdarza się wiele błędów różnego kalibru.

Zawodowi dziennikarze i naukowcy niektóre informacje dużej wagi sprawdzają w dwóch lub więcej źródłach.

Bądźcie i Wy krytyczni wobec źródeł, z których przyjdzie Wam korzystać.

Pożyteczne adresy – biblioteki publiczne w Warszawie (ze szczególnym uwzględnieniem obszaru hufca Praga Północ)
• Biblioteka Narodowa (Al. Niepodległości 213)

• Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy (ul. Koszykowa 26/28)

• Biblioteka Uniwersytecka (ul. Dobra 56/66)

• Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Białołęka (ul. Kowalczyka 3)

• Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Targówek (ul. św. Wincentego 85)

• Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Praga-Północ (ul. Skoczylasa 9)

• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka (ul. Smyczkowa 14 i ul. Gocławska 4)

• biblioteki innych wyższych uczelni lub instytutów badawczych albo muzeów, w zależności od postaci bohatera, profilu uczelni, instytutu,

rodzaju muzeum – np. informacji o Januszu Korczaku można szukać w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii
Grzegorzewskiej, o wojskowych – w Bibliotece Głównej Akademii Obrony Narodowej, o poetach i pisarzach – w Muzeum Literatury im. Adama
Mickiewicza (z takich bibliotek rzadko można wypożyczyć coś na zewnątrz nie będąc tamtejszym studentem czy pracownikiem, ale istnieje
nieco zapomniana forma wypożyczania książek na tzw. rewers międzybiblioteczny i można na pewien czas ściągnąć interesującą nas książkę
do naszej biblioteki wydziałowej, a może nawet osiedlowej, gdzie będzie nam wygodniej z niej korzystać),

Jak współpracować z żyjącymi i spadkobiercami potencjalnego bohatera (kombatanci, jednostki

wojskowe, inne środowiska harcerskie)?

Po kolei – jeszcze na etapie wybierania bohatera, przed jego zatwierdzeniem, powinno się nawiązać kontakt

z rodziną, spadkobiercami. To czasem może być niełatwe, bo trzeba poszperać, wyszukać takie kontakty – ale

Bohater drużyny. Poradnik obsługi

11

przecież my, harcerze nie takie rzeczy potrafimy. Chodzi o to, by mieć pewność, że bliscy wybranego bohatera nie

mają nic przeciwko temu, by nasza drużyna czy szczep przyjął jego imię. Bardzo rzadko, ale zdarzało się, że

rodzina nie zgadzała się na przyjęcie imienia np. przez szkołę. Trzeba to uszanować, może mają jakieś powody.

Żyjący świadkowie, rodzina, przyjaciele, znajomi naszego bohatera, weterani – towarzysze broni, członkowie

stowarzyszeń, uczniowie, wychowankowie są olbrzymim atutem, nie do przecenienia, i jeśli tylko mamy takie
kontakty, trzeba z nich korzystać. Warto uświadomić sobie i harcerzom w drużynie, że wszyscy ci ludzie i te

instytucje są zwykle naszymi szczerymi sojusznikami. W szczególny sposób zależy im na tym, aby pamięć o ważnej

dla nich osobie trwała jak najdłużej. Zdarzają się też instytucje (muzea, instytuty, stowarzyszenia, szkoły, jednostki

wojskowe, inne drużyny harcerskie), które czasem noszą też imię tego człowieka albo z racji miejsca swojego

działania, celów statutowych lub swojej specyfiki mają pieczę nad pamiątkami po bohaterze (czasami ktoś umiera

bezpotomnie i nie ma bliskiej rodziny lub w testamencie przekazuje swoje dzieła i przedmioty, albo też przekazuje
je rodzina).

Czasami rodzi się pomysł przekazania harcerzom takich pamiątek: dokumentów, zdjęć, książek, rzeczy

osobistych. Intencja darczyńców jest taka, że pamiątki po bohaterze powinny trafić w ręce ludzi naprawdę

zainteresowanych i być szczególnie pieczołowicie przechowywane. Zdarza się niestety, że po kilku latach, gdy

zmieni się drużynowy, harcówka pójdzie do remontu, trafiają one do kartonu na czyimś pawlaczu czy strychu i tam
giną w stertach szpargałów. A mogłyby przypominać o ciekawym, wartościowym człowieku kolejnym harcerzom,

a może nieharcerzom – uczniom, studentom albo gościom odwiedzającym jakieś muzeum. Nie zawsze więc dobrze

jest wszystko przyjmować, czasem lepiej po prostu wypożyczyć (dla własnego bezpieczeństwa na możliwie krótki

i ściśle określony czas).

Zarówno więc osoby z rodziny jak i takie instytucje mogą mieć pamiątki po bohaterze, zdjęcia, dokumenty,

które można – oczywiście za ich zgodą – wypożyczyć, skserować, zeskanować, sfotografować. Można to zrobić
w ramach niektórych zadań indywidualnych i zespołowych: zwiadu, wywiadu, opracowania materiału o bohaterze,

wystawy, filmu itp. A nuż okaże się, że opowieści wnuczki, dawnego przyjaciela naszego bohatera albo kustosza

zbiorów muzealnych są na tyle ciekawe i żywe, że warto jest zaprosić taką osobę, a może grono osób, na zbiórkę,

ognisko, wieczornicę. Będą szczęśliwi, a dla harcerzy możliwość wysłuchania opowieści osoby, która znała naszego

bohatera, może być niepowtarzalnym przeżyciem.

Współpraca z osobami i instytucjami, którym jest bliski nasz bohater, nie musi być bardzo ścisła, ale od czasu

do czasu warto się przypomnieć: wysłać kartkę z obozu, życzenia na święta, może zanieść Betlejemskie Światło

Pokoju. Na pewno powinno się zaprosić takie osoby na uroczystość nadania imienia, a potem na okrągłe rocznice

tego wydarzenia. Jeśli w drużynie powstaje folder, materiał o bohaterze, gazetka – nie powinno być problemem

przekazanie im jednego z egzemplarzy, będzie im na pewno bardzo miło, a efekt Waszej pracy znajdzie uznanie

i spotka się z autentycznym zainteresowaniem.

Współpraca taka może mieć jeszcze

inne dobre strony: oto dowódca jednostki

wojskowej z innej części Polski zaprosi

waszą drużynę do odwiedzin i umożliwi

przenocowanie przez parę dni, drużyna

z innego miasta o tym samym imieniu

zaprosi Was na wspólny obóz albo
zaproponuje wzajemne kilkudniowe

odwiedziny i zwiedzanie Waszych miast,

może otrzymacie za darmo kilka

egzemplarzy okolicznościowego albumu

od stowarzyszenia weteranów lub książkę
od wybitnego historyka zajmującego się

postacią bohatera.

I to chyba z grubsza wszystko, co

najważniejszego można napisać

o wybieraniu bohatera i pracy z nim w
drużynie harcerskiej. Pozostaje tylko

życzyć Wam dobrych wyborów

i satysfakcji z wędrówki harcerską drogą

z Waszymi bohaterami.

Smyrwa