Nowy Filomata, vol. 1, 1997: ss. 103-114;

BARBARA MERTAS

Wpływ osobowości cesarza Hadriana na kulturę

Imperium Rzymskiego.

Osobowość

cesarza Hadriana (117-138) możemy rozpatrywać w dwóch

aspektach. Pierwszy z nich ukazuje nam dobrze zorganizowanego, realnie

myślącego dowódcę, reformatora i prawodawcę. Drugi przedstawia władcę

wykorzystującego swą wrażliwość, pracowitość i sumienność do odzwierciedlania

pasji swego życia w literaturze, sztuce i architekturze. We wszystkich wytworach

kultury noszących jego znamię zawarte jest zafascynowanie dziejami Grecji,

ciekawość świata i romantyczna natura tego cesarza.

"Czas to był, kiedy z imperialnej woli

Poczęto wielkie o drogach staranie,

I częste mosty, z gładkiego kamienia,

Skałę ze skałą wiązały ogniwem -

I różni ludzie, i różne cierpienia

Żelazem granit obrabiały krzywem;

Adryjan, cesarz w sztuce wszelkiej biegły,

Doglądać lubił kamienie i cegły".

(C.K. Norwid, Quidam)

Powyższe słowa wieszcza trafnie określają jednego z największych

budowniczych Imperium - cesarza Hadriana. Do naszych czasów przetrwało wiele

pozostałości jego budowli i choć nie dla wszystkich czas był łaskawy świadczyć

one mogą o wyrafinowanym guście cesarza. Niewątpliwie dodał on blasku

architekturze stolicy cesarstwa wznosząc (zachowane do dziś): Panteon,

Mauzoleum Hadriana, Willę w Tivoli oraz świątynię Wenus i Romy, której

odmiennego stylu nie możemy już w pełni podziwiać. Przy wznoszeniu

powyższych budowli wykorzystano wszystkie znane ówczesnym udoskonalenia

techniczne: beton, sklepienia w postaci kopuł, odmienne od prostokątnego plany

budowli, barwne elewacje.

Dwie wymienione świątynie: Wenus i Romy oraz Panteon różnią się tym, iż

pierwszą z nich uważa się za dzieło nieudane choć oryginalne, a drugą

charakteryzuje jako cud architektury. Panteon wzniósł, w środkowej części pola

marsowego, Agryppa ku czci patronów rodziny Julia w 27-25 r.p.n.e.

Poświadczeniem tego może być inskrypcja znajdująca się na epistylu w portyku

wejściowym zachowanego budynku:

M AGRIPPA L.F. COS. TERTIUM FECIT.

Świątynia ta została jednak zbudowana przez cesarza w latach 118-28 na miejscu

spalonej w 80 roku budowli Agryppy. Przesłankami potwierdzającymi jej

późniejsze datowanie są: stemple z lat 120-127 na cegłach, wielkość kopuły oraz

to,że o przebudowie Panteonu przez Hadriana pisze Spartianus i Kasjusz Dio

1)

.

Nie wiemy ostatecznie kto jest twórcą Panteonu - czy był nim Apollodor czy

Hadrian. Za drugą ewentualnością przemawia fakt nieumieszczenia imienia cesarza

na budowli (Hadrian zawsze tak czynił, HCR 19,10; Dio 69,4,3) oraz istnienie w

willi w Tibur Teatru Morskiego o identycznej średnicy, a także okrągłej budowli z

kopułą i oculusem. Niepowtarzalność proporcji, efektów optycznych i konstrukcji

budowli mogła być wynikiem niezwykłej osobowości tego filozofa i artysty, jakim

był Hadrian. Panteon służył nie tylko celom kultowym. Wiadomo, że Hadrian

sprawował w nim sądy (Dio 69,7,1).

Drugą świątynię wzniósł cesarz według swego projektu w latach 121-135 w

Rzymie na wzgórzu Velia. Ogromna budowla (145m x 100m) otoczona była

kolumnadą w stylu korynckim. Jej wnętrze podzielone było na dwie celle

niezależne od siebie, zakończone apsydą usytuowaną naprzeciw wejścia,

mieszczącą posąg bogini. W apsydzie wschodniej stał posąg Wenus, a w

zachodniej - Romy. Połączone w tej budowli cechy greckie (kolumnady,

zorientowanie na osi wschód - zachód) z rzymskimi (apsydy, sklepienia beczkowe)

mogą być dowodem tego, że właśnie Hadrian był jej projektodawcą.

Projekt tej świątyni był jednak kością niezgody pomiędzy głównym architektem

Rzymu - Apollodorem a cesarzem. Apollodor krytycznie ocenił proporcje budowli

i być może to było przyczyną jego niełaski, wygnania i prawdopodobnie śmierci.

Wzmianka o nim zawarta w biografii Hadriana (HCR) jest ostatnią wiadomością z

jego życia i nie wiemy nic o jego późniejszych budowlach, o ile takie powstały.

Biorąć pod uwagę skomplikowaną naturę cesarza widzimy, że żadne z

ostatecznych rozstrzygnięć nie może tu mieć miejsca. Być może Apollodor

dobrowolnie odsunął się od swej działalności na rzecz cesarza. Z pewnością te

dwie osobowości o odmiennych upodobaniach nie mogłyby zgodnie

współpracować.

Hadrian próbował także wpływać na twórczość innych artystów.. Spartianus

pisze, że "z łatwością ganił muzyków, aktorów komedii i tragedii, gramatyków i

retorów" i dalej: "zawsze, jako bardziej wykształcony wyśmiewał, gardził i poniżał

nauczycieli wszystkich sztuk". Stwierdzenie to popiera następującym przykładem:

"Pewnego razu gdy Hadrian zganił jakieś słowo użyte przez Faworyna, a on ustąpił

cesarzowi, przyjaciele serdecznie się z niego śmiali, dowodząc, że ustąpił

Hadrianowi niesłusznie, ponieważ słowa tego używali dobrzy autorzy. Faworynus

powiedział: Źle mi radzicie, przyjaciele, nie pozwalając wierzyć, że najbardziej

wykształcony ze wszystkich jest ten, kto ma trzydzieści legionów" (HCR 15,6-7).

Powracając jednak do rozważań nad architekturą okresu Hadriana należy

przedstawić dzieło będące niejako portretem duszy cesarza tj. jego rezydencję w

Tivoli (Tibur). Nazwana została ona przez potomnych jako Villa Hadriana, chociaż

ten kompleks budowli znacznie odbiega charakterem i rozmiarami od typowej willi

rzymskiej. Cesarz budował ją przez cały okres swego panowania. Było to jego

laboratorium doświadczalne, w którym przeprowadzał eksperymenty z dziedziny

architektury. Próbował tu umiejscowić wszystko co piękne i oryginalne zobaczył

podczas swych licznych podróży. Nie wiadomo czy robił to w celu stworzenia

"muzeum wspomnień", czy w celu zwiększenia luksusu i wspaniałości swej

rezydencji. Tragicznym jest fakt, że zamiast spędzać w swym dziele życia ostatnie

jego chwile, znękany chorobą, zapewne nie mogąc przebywać w miejscu, którego

każda część tchnęła jego minioną siła fizyczną i duchową, wolał udać się do Baji i

tam oczekiwać śmierci.

Omawiany kompleks budynków posiadał wiele cech

wschodniohellenistycznych, co zaprzeczało klasycznej prostocie i surowości

rzymskiej architektury. Willa składała się z budowli rozłożonych różnoosiowo w

czterech kompleksach. Nazwy budynków są albo oryginalne, znane ze źródeł (np.

Liceum, Akademia, Prytaneum, Kanopos, Poikile, Tempe) lub umowne, nadawane

w trakcie odkrywania. W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że nazwy te nie

odpowiadają istotnym funkcjom budowli i są wyrazem eklektycznych gustów

cesarza. Tutaj znajdował się Teatr Morski, czyli sztuczna wyspa otoczona kanałem

wypełnionym wodą, który obramowywał okrągły portyk i mur. Na wyspie

znajdował się pawilon, do którego można się było dostać jedynie za pomocą

drewnianego zwodzonego mostu. Budowla ta zawierała termy, jadalnię, bibliotekę

i inne pomieszczenia uniezależniające cesarza od otaczającego świata. Tutaj mógł

przebywać zupełnie sam, jeśli tego zapragnął. Do ciekawych budowli należą takżę:

Szpital (były tu pokoje gościnne), altana nad doliną Tempe, teatr, łaźnie obok

Teatro Marittimo z rzadko spotykanym urządzeniem do kąpieli słonecznych (tzw.

heliocaminus). Cała willa była bogato dekorowana rzeźbami , obrazami,

mozaikami. Dobrze świadczy o cesarzu fakt, iż nie wywoził on cennych dzieł

sztuki z krain po których podróżował, lecz wypełnił swoją siedzibę ich

doskonałymi kopiami. Gdyby nie tacy ludzie jak Hadrian to dzisiaj o wiele uboższe

byłyby kolekcje rzeźb antycznych w muzeach. Willę tę dekorują także wspaniałe

mozaiki w stylu hellenistycznym. Ciekawe rozwiązania architektoniczne i

bogactwo form artystycznych Willi sprawiły, że była ona interesującym obiektem

dla twórców renesansu, m.in. Leonarda da Vinci.

Równie wspaniałym dziełem architektonicznym Hadriana jest wzniesione w

Rzymie, na Zatybrzu mauzoleum ostatecznie ukończone w 139 roku, już po

śmierci Hadriana. Dzisiejszy wygląd tej budowli znacznie odbiega od antycznego.

W jej środku znajdował się pomnik przedstawiający Hadriana na kwadrydze.

Mauzoleum było ogrodzone kamienną balustradą ozdobioną pawiami ze złoconego

brązu (ptak ten był uważany za symbol Słońca - boskiego opiekuna rodu

Eliuszów). Prowadził do niego specjalnie zbudowany most na Tybrze (Pons

Aelius) ukończony w 134 roku. Obecnie znajdujące się na nim balustrady i statuy

należą do szkoły Berniniego. Nazwa tego mauzoleum - Zamek Świętego Anioła,

pochodzi z XII wieku. Oprócz Hadriana pochowano tutaj także Sabinę, Eliusza

Cezara, Antonina Piusa z żoną, Marka Aureliusza, Septymiusza Sewera i jego

dwóch synów.

II wiek naszej ery to okres umacniania się władzy cesarskiej.

Odzwierciedleniem tego procesu jest zmiana sposobu przedstawiania władcy.

Rozpowszechniony już od czasów Trajana relief historyczny staje się bardziej

symboliczny i schematyczny. Również rzeźba nie pozostaje bez zmian. Powyższe

formy wyrazu artystycznego były nośnikami elementów propagandy, według

których cesarz stał się symbolem Rzymu, osobą o charakterze boskim (szczególnie

dla mieszkańców prowincji). Reprezentował on interesy państwa, musiał więc być

na swych wizerunkach fizycznie i psychicznie doskonały. Hadrian w

przeciwieństwie do swoich poprzedników nosił brodę. Przyczyny tej zmiany

bywają różnie interpretowane. Najprawdopodobniej miała ona ukryć blizny

powstałe podczas polowań (istnieje także przypuszczenie, że miał je od urodzenia).

Być może cesarz chciał w ten sposób upodobnić się do greckich filozofów (a znana

jest jego fascynacja tym krajem), jak wcześniej uczynił to Neron, choć ze względu

na jego złą sławę Hadrian nie przyznawał się otwarcie do jakichkolwiek związków

z tym cesarzem. Ta zmiana w wyglądzie wprowadzona przez Hadriana utrwaliła

się w Rzymie na długo. Rzeźby i reliefy przedstawiające jego wizerunki wiernie

oddają opis osoby cesarza przez Spartianusa: "Hadrian był wysokiego wzrostu,

odznaczał się wytwornym wyglądem zewnętrznym, włosy miał misternie

ufryzowane, nosił długą brodę, (...), odznaczał się silną budową ciała" (HCR 26;1).

Charakterystyczne posągi władcy przedstawiają go jako Marsa, a jego żonę Sabinę

jako Ceres lub Wenus (w Ostii).

Jednymi z piękniejszych rzeźb tego okresu są wizerunki ulubieńca cesarza -

Antinousa, rozpowszechnione w cesarstwie po jego śmierci, gdy zginął w falach

Nilu w podczas pobytu z cesarzem w Egipcie. Antinous został oficjalnie uznany za

boga i zachowało się wiele jego posągów kultowych. Posąg Antinousa-

Wertumnusa z Ostii z naręczem kwiatów i owoców, reliefowe popiersie Antinousa-

Dionizosa z kiścią winogron z rezydencji Hadriana w Tivoli lub relief Antinousa-

Sylwanusa przy ołtarzu znalezionym w Lanuvium identyfikują tego młodzieńca z

bogami oficjalnego panteonu.

Dzięki licznym podróżom Hadriana po Imperium rozbudowano wiele miast

m.in. Efez, Palmyrę i oczywiście Ateny. Rozbudowując to ukochane przez siebie,

miasto mające stać się centrum jego panhelleńskich wyobrażeń, wprowadzał

elementy architektury rzymskiej. Przykładem tego może być monumentalny łuk

mający oddzielać stare Ateny od nowych (Miasto Tezeusza od Miasta Hadriana).

W części oddzielonej tą bramą od starego miasta cesarz ukończył rozbudowę

świątyni Zeusa Olimpijskiego, konsekrowanej w 131

roku

2)

. Działalność Hadriana na terenie Aten i Grecji przybliża nam Pausanias

pochlebnie wyrażając się o cesarzu. Odnośnie świątyni Zeusa Olimpijskiego pisze

on: "Przed wejściem do świątyni Zeusa Olimpijskiego stoją dwa posągi Hadriana z

kamienia z wyspy Tazos, dwa zaś z kamienia sprowadzonego z Egiptu. To cesarz

rzymski Hadrian wystawił tę świątynię i godny oglądania posąg boga, któremu co

do wielkości ustępują bez wyjątku wszystkie inne posągi, prócz tzw. kolosów,

rodyjskiego i rzymskiego. Otóż ten posąg wykonany z kości słoniowej i złota, a

biorąc pod uwagę jego wielkość, przedstawia wysoki artyzm. Przed kolumnami

stoją posągi z brązu, które Ateńczycy nazywają Koloniami. Cały zaś teren

świątynny obejmuje przestrzeń do czterech stadiów i pełen jest posągów męskich.

Każde miasto wystawiło tu posąg cesarza Hadriana. Te wszystkie jednak

przewyższyli Ateńczycy, wzniósłszy godnego uwagi kolosa na tyłach świątyni". O

innych budowlach cesarza w Atenach wspomina w ten sposób: "Hadrian wystawił

Ateńczykom jeszcze inne budowle, a więc świątynię Hery i Zeusa Panhellenios (tj.

Wszechhelleńskiego) i przybytek wspólny dla wszystkich bogów. Najbardziej

jednak odznacza się wspaniałością sto kolumn z marmuru frygijskiego. Z tegoż

samego materiału wykonane są ściany w portykach. A wewnątrz są pomieszczenia

ozdobione pułapem złoconym i alabastrem, ponadto rzeżbami i malowidłami. Tu

jest także biblioteka oraz gimnazjum imienia Hadriana, tam stoi również sto

kolumn ciętych w kamieniołomach libijskich"

3)

.

Oprócz architektury interesowała również cesarza literatura. Hadrian wolał

Katona od Cycerona, Enniusza od Wergiliusza, Celiusza od Salustiusza. Wygłaszał

mowy sądowe na fikcyjne tematy. Literacką aktywność władcy ukazuje nam kilka

zachowanych fragmentów utworów jego autorstwa. Część z nich powstała w

wyniku przeżyć doznanych podczas licznych podróży. Jeden ze swych utworów

cesarz poświęcił Borystenesowi (był to koń używany przez cesarza w czasie

polowań). Jednak najbardziej znanym dziełem literackim Hadriana jest utwór

powstały przed śmiercią cesarza:

"Animula vagula blandula

Hospes comesque corporis,

Quae nunc abibis in loca

Pallidula, rigida, nudula,

Nec ut soles dabis jocos ?"

W polskim przekładzie Kazimierza Morawskiego brzmi on :

"Duszyczko moja, tkliwa i ruchliwa,

Gościu ty ciała mojego i druhno,

Co pójdziesz teraz w ostępy ciemności,

Twarde i nagie, i pełne bladości,

A żartów stroić już zwykłych nie będziesz."

4)

Pozostając w kręgu twórczości literackiej Hadriana czytamy u Spartianusa:

"Wiele także mówił o przedmiotach swej miłości w utworach poetyckich. Pisał

wiersze miłosne (...) Hadrian do tego stopnia żądny był sławy i rozgłosu, że

biografię przez siebie napisaną dał swoim wykształconym wyzwoleńcom

rozkazując, by ogłosili ją pod własnymi nazwiskami" (HCR 14,9; 16,1). Cechowała

go także doskonała pamięć: "Wymieniał z pamięci imiona weteranów, których

kiedyś zwolnił ze służby wojskowej. Z pamięci powtarzał treść dzieł szybko

przeczytanych i w większości w ogóle nie znanych. Równocześnie pisał, dyktował,

słuchał i rozmawiał z przyjaciółmi, jeśli można w to wierzyć" (HCR 20,8-9).

Posiadał także biegłą znajomość arytmetyki, geometrii, malarstwa. Grał na cytrze i

śpiewał (HCR 14,8).

Chociaż Hadrian nie chciał, by urządzano igrzyska na jego cześć (za

wyjątkiem odbywających się w dniu jego urodzin) nie zabraniał jednak ich

organizowania. Polecił, by wystawiano sztuki zarówno w teatrach, jak i w czasie

uczt. Za jego panowania tworzyli Appian z Aleksandrii, Arrian Florus, Plutarch,

Swetoniusz, Tacyt.

Oceniając jednak wpływ Hadriana na kulturę Rzymu należy wspomnieć

także o wprowadzonych przez niego zmianach w dziedzinie obyczajów i

moralności. Z jego polecenia senatorowie i ekwici rzymscy w miejscach

publicznych mieli zawsze występować w togach. Sam także przestrzegał tej zasady

podczas pobytu w Italii. Senatorów przychodzących do niego na ucztę przyjmował

stojąc, a do uczty zasiadał zawsze przykryty płaszczem lub togą

(HCR 22,3-5).

Dbając o moralność Rzymian podzielił łaźnie według płci i nie pozwolił nikomu w

nich przebywać przed godziną ósmą, z wyjątkiem chorych. Sam również był ich

częstym bywalcem.

Za panowania Hadriana próbowano podnieść poziom intelektualny

społeczeństwa. Zakładano pedagogia dla dzieci niewolników. Hadrian udzielał

szkołom municypalnym subwencji ze skarbu cesarskiego. Rozwijało się

czytelnictwo. Hereniusz Filon opracował poradnik "O nabywaniu i wyborze

książek" uporządkowany w 12 księgach

5)

. Dzięki mecenatowi cesarza rozwijały

się wszystkie dziedziny nauki. Okres ten charakteryzuje także zjawisko

euergetyzmu, zarówno w Italii jak i w prowincjach. Poruszywszy sprawę prowincji

należałoby wspomnieć, że interesujący nas władca dzięki swym licznym podróżom

po Imperium wpłynął na rozpowszechnienie się zwyczaju podróżowania wśród

obywateli.

Panowanie Hadriana przyniosło także zmiany dotyczące religii. Popierał on,

podobnie jak Trajan, tradycyjne kulty rzymskie, a z drugiej strony interesowały go

misteria greckie oraz kulty wschodnie (zwłaszcza wywodzące się z Egiptu).

Znacznie rozszerzył zasięg kultu bogini Romy i zapoczątkował jej kult w samym

Rzymie. Nadanie jej tytułu Aeterna spowodowało, że czczono ją do schyłku

istnienia Imperium. Dla celebrowania kultu tej bogini ustanowił kolegium

kapłańskie duodecemviri (dla stolicy) i sacerdotes (dla prowincji). Poczynając od

jego rządów pośmiertna deifikacja cesarzowych stała się regułą w czasach

panowania Antoninów. W czasie panowania Hadriana, w Brytanii rozwinął się kult

cesarskiego numen. Szerzył się kult Dyscypliny (Disciplina), niewątpliwie przez

niego ustanowiony. Inskrypcje jej poświęcone znane są z obszarów Brytanii oraz

terenów obozów wojskowych w Afryce. Czcili ją zarówno legioniści, jak też

żołnierze wojsk posiłkowych. W 127 roku Hadrian wybudował Sarapeum w Ostii,

które stało się ważnym centrum kultu tego boga. Rozbudował też jego sanktuarium

w Aleksandrii i zamieścił taką świątynię w swej willi w Tivoli

6)

.

Cesarz starał się, by jemu współcześni i potomni mieli wytworzony

pozytywny jego wizerunek jako władcy. Tym celom propagandowym miała służyć

ikonografia monet i umieszczane na nich napisy (np. CONCORDIA, PIETAS ,

IUSTITIA , CLEMENTIA , TRANQUILITAS , LIBERALITAS

i inne) obok wspomnianych wcześniej reliefów i rzeźb nowego typu.

Przedstawiwszy powyżej przemiany w kulturze i obyczajach pierwszej

połowy II wieku można z całą pewnością stwierdzić, że gdyby nie osobowość i

wszechstronność zainteresowań cesarza Hadriana blask kultury Rzymu tego okresu

nie byłby tak silny, a nasza wiedza o sztuce starożytnej dużo uboższa.

Przypisy:

1)

Odnośnie źródeł i literatury dotyczącej Hadriana zobacz Thornton M.K.,

Hadrian and his Reign, ANRW, t.II, cz.II, New York, Berlin 1972 oraz

odnośnie sztuki Sadurska A., Archeologia starożytnego Rzymu, t.II, Warszawa,

1980, s.182-218.

2)

J.H.Oliver, The Athens of Hadrian, [w:] A.Pignaniol, H.Terrasse, eds, Les

empereurs romains d'Espagne, Paris 1965, s.123-33.

3)

Pausanias, Wędrówki po Helladzie, tłum. J.Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław

1973, I 18,6; 18,9.

4)

HCR 25,9; A.Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich. Pryncypat, Warszawa

1987, tłumaczenie na stronie 176.

5)

L.Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu,

Warszawa 1983, s.259, 305, 311.

6)

M.Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987, s.148-160.

Objaśnienia skrótów:

ANRW - Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, Geschichte und Kultur

Roms in Spiegel der neueren Forschung, New York, Berlin 1972.

HCR - Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do

Numeriana, Warszawa 1966.