„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Barbara Trzewik

Analizowanie i ocenianie zapisu leku recepturowego
i aptecznego 322[10].Z3.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr biol. med. Grażyna Czechowska
prof. zw. dr hab. Marek Wesołowski



Opracowanie redakcyjne:
mgr farm. Alina Krawczak



Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń







Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.01
„Analizowanie i ocenianie zapisu leku recepturowego i aptecznego” w modułowym programie
nauczania dla zawodu Technik farmaceutyczny.
























Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Recepta – przepisy dotyczące wystawiania i realizacji recept

7

4.1.1 Matriał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

9

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2. Dawki i zasady ich korygowania

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

15

4.2.3. Ćwiczenia

15

4.2.4. Sprawdzian postępów

18

4.3. Zasady wykonywania leków recepturowych

19

4.3.1. Materiał nauczania

19

4.3.2. Pytania sprawdzające

21

4.3.3. Ćwiczenia

21

4.3.4. Sprawdzian postępów

24

5. Sprawdzian osiągnięć

25

6. Literatura

30

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci służył pomocą w osiągnięciu celów dydaktycznych przewidzianych

w programie jednostki modułowej pod nazwą: Analizowanie i ocenianie zapisu leku
recepturowego i aptecznego.

Poradnik zawiera:

−

wykaz literatury pomocnej podczas nauki,

−

wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki
analizowania i sprawdzania zapisu leku recepturowego i aptecznego

−

materiał nauczania pozwalający Ci na samodzielne przygotowanie się do ćwiczeń
z analizowania i sprawdzania zapisu leku recepturowego i aptecznego,

−

zestawy pytań na początku każdej serii ćwiczeń, na które powinieneś umieć udzielić
odpowiedzi przed przystąpieniem do wykonywania części praktycznej,

−

ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności,

−

sprawdzian postępów po zrealizowaniu każdego podrozdziału, pokaże Ci, która z części
materiału nauczania nie została przez Ciebie jeszcze w pełni opanowana.

−

odpowiedzi NIE mają Ci uzmysłowić luki w twojej wiedzy i nakazują na powrót do treści
nie w pełni opanowanych.

−

rozwiązanie przykładowego zestawu zadań testowych oceniających Twoją wiedzę
i umiejętności z zakresu całej jednostki, zgodnie z instrukcją, będzie dla ciebie formą
treningu przed testem ocenianym przez nauczyciela, którego wykonanie jest warunkiem
zaliczenia jednostki modułowej.
Zawsze możesz liczyć na pomoc nauczyciela w opanowaniu trudnych dla Ciebie tematów i

czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01

Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02

Wykonywanie leków recepturowych

i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04

Wykonywanie

płynnych leków

recepturowych

322[10].Z3.05

Wykonywanie

półstałych leków

recepturowych

322[10].Z3.07

Kontrolowanie

i wydawanie

gotowego leku

322[10].Z3.06

Wykonywanie

jałowych leków

recepturowych

322[10].Z3

Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03

Wykonywanie

stałych leków

recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
porządkowego pracowni,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z Farmakopei Polskiej,

−

poszukiwać informacji w różnych źródłach,

−

posługiwać się terminologia chemiczną,

−

opisywać podstawowe reakcje chemiczne: między kwasami i zasadami, reakcje utleniania i
redukcji, reakcje podwójnej wymiany, powstawania połączeń kompleksowych, reakcje
hydrolizy i rozkładu,

−

interpretować podstawowe pojęcia dotyczące właściwości fizycznych substancji,

−

obserwować i opisywać zjawiska fizyczne i chemiczne,

−

rozróżniać podstawowe utensylia używane w recepturze,

−

dokumentować podejmowane działania,

−

formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

zinterpretować przepisy regulujące zasady wystawiania, wypisywania oraz realizacji
recept,

−

określić wymagania, jakie musi spełnić recepta jako dokument w znaczeniu prawnym,

−

określić rodzaje wzorów recept,

−

określić układ recepty i nazwać poszczególne części recepty,

−

posłużyć się nazewnictwem łacińskim, międzynarodowym i polskim surowców
farmaceutycznych w zakresie niezbędnym do wykonywania zadań zawodowych,

−

wyjaśnić zasady tworzenia nazw środków farmaceutycznych,

−

określić sposoby zapisu ilości środka farmaceutycznego,

−

podać nazwy synonimowe środków farmaceutycznych,

−

wyjaśnić skróty stosowane w receptach,

−

podać określenia stosowane na recepcie dla leków wykonywanych poza kolejnością,

−

przeprowadzić analizę zapisu subscriptio w przypadku dozowanych postaci leku,

−

określić miary domowe,

−

scharakteryzować rodzaje dawek,

−

przeliczyć dawki leków dla dorosłych i dla dzieci,

−

skorygować przekroczone dawki,

−

przeczytać i przeanalizować receptę pod względem formalnym,

−

dokonać analizy składu przepisanego leku pod względem ewentualnych niezgodności,

−

poprawić niezgodności recepturowe,

−

dobrać metodę sporządzania leku w zależności od właściwości substancji,

−

dobrać sygnatury oraz określić sposób przechowywania w zależności od postaci i składu
leku,

−

wykonać pracę zgodnie z obowiązującymi zasadami i przepisami bezpieczeństwa
i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Recepta – przepisy dotyczące wystawiania i realizacji

recept

4.1.1. Materiał nauczania

Recepta jest pisemnym poleceniem lekarza skierowanym do apteki dla przygotowania

leku recepturowego lub wydania leków gotowych.

Wzory recept uprawniających do nabycia produktu leczniczego lub wyrobu medycznego

za opłatą ryczałtową, częściową odpłatnością lub bezpłatnie oraz zasady ich wystawiania
określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich. Długość recepty
powinna wynosić od 203 do 211 mm, zaś szerokość od 98 do 103 mm. W przypadku recepty
nie podlegającej refundacji nie musi ściśle odpowiadać tym wymaganiom, nie może być jednak
krótsza niż 140 mm i węższa niż 95 mm. Recepta na środki odurzające wypisywana jest w
dwóch egzemplarzach na receptach koloru różowego. Są to druki ścisłego zarachowania.

Osobami uprawnionymi do wystawiania recept są lekarze, lekarze stomatolodzy oraz

felczerzy, lekarze weterynarii i farmaceuci w granicach swoich uprawnień.

Recepta składa się z następujących części:

−

Superscriptio zawiera dane świadczeniodawcy,

−

Nomen aegroti zawiera dane chorego ( jego imię i nazwisko, adres zamieszkania, wiek
i PESEL) umożliwiające sprawdzenie czy wydany lek otrzyma osoba uprawniona oraz
pozwoli na sprawdzenie przepisanej dawki leki,

−

Praepositio ( invocatio) zawiera znak Rp ( recipe- weź) i rozpoczyna polecenie lekarza,

−

Praescriptio ( ordinatio) zawiera przepis na lek recepturowy lub nazwę leku gotowego,

−

Subscriptio określa postać leku, jego ilość i sposób opakowania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−

Sygnatura zawiera wskazówki dla chorego dotyczące przyjmowania leku i ze względów
oczywistych napisana jest w języku polskim,

−

Datum- data, recepta jak każdy dokument ważna jest tylko z datą,

−

Nomen Medici w tej części znajduje się pieczątka lekarza wystawiającego receptę z jego
nazwiskiem i imieniem oraz numerem prawa wykonywania zawodu, oraz własnoręczny
podpis.
W części nomen aegroti, po prawej stronie, zaznacza się dodatkowo identyfikator

oddziału wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia, kod dodatkowych uprawnień,
np. IB – inwalidzi wojenni, ZK – honorowi dawcy krwi oraz kod uprawnień wynikający
z chorób przewlekłych. Jeśli pacjentowi nie przysługują żadne z uprawnień powinien być
wpisany znak X

Skład leku recepturowego powinien być zapisany w następującej kolejności:

−

basis( remedium cardinale) – lek główny,

−

adiuvans – lek wspomagajacy,

−

corrigens – lek poprawiający smak, zapach lub wygląd,

−

vehiculum – środek niezbędny do wykonania odpowiedniej postaci leku- podłoże,
rozpuszczalnik.
Nazwa każdego składnika powinna być zapisana w języku łacińskim, w dopełniaczu

i zaczynać się od nowego wiersza dużą literą. Ilości określa się cyframi arabskimi w gramach,
bez użycia skrótu g, zaznaczając miejsce po przecinku. Jeśli wyjątkowo ilości podane są
w innych jednostkach, np. w miligramach lub kilogramach musi to być zaznaczone skrótem mg
lub kg. Ze względów bezpieczeństwa, w niedawkowanych postaciach leku recepturowego nie
powinno się przepisywać substancji bardzo silnie działających lub odurzających.
Ilości roztworów zapisywanych w niewielkich ilościach (np. w kroplach) mogą być zapisywane
cyframi rzymskimi. Nazwy substancji powinny być podane w oficjalnym brzmieniu, jak w
monografiach szczegółowych Farmakopei Polskiej VI. Zasady tworzenia nazw określone
zostały we wstępie Farmakopei Polskiej VI. Można również stosować skróty nazw, ale tylko
takie które nie będą budziły wątpliwości przy interpretacji.

Zdarza się, że dla substancji bardziej znanych, ze względów psychologicznych, używa się

nazw kryptonimowych (np. muriaticum zamiast hydrochloricum)

Jeśli w recepcie zapisanych jest po kolei kilka składników rozpoczynających się od tego

samego słowa, w miejsce powtarzanego członu wstawia się poziomą kreskę.

Dawki identyczne dla kilku składników wchodzących w skład jednej recepty wyraża się

skrótem aa (ana partes aequales)-w równych częściach.

Bardzo często lekarz nie podaje ilości rozpuszczalnika lub innej podstawy, tylko masę do

jakiej należy uzupełnić lek. Zdarza się, że nie określa środków pomocniczych niezbędnych do
wykonania leku lub ich ilości, dobór pozostawia farmaceucie zaznaczając, że należy wykonać
lek l.a. (lege artis)- według reguł sztuki dodając niezbędną do wykonania ilość q.s
(quantum satis)- ile potrzeba.

Wskazówki dotyczące wykonania leku zapisywane są w języku łacińskim w formie

skrótów, np. M.f.pulv. (Misce, fiat pulvis)- zmieszaj niech się stanie proszek ( zrób proszek).
Lekarz może również określić rodzaj opakowania np. d.ad. scat. (da ad scatulam) – daj do
pudełka.

W przypadku leków recepturowych dawkowanych, lek może być zapisany w dwojaki

sposób:

−

mnożony, zaznaczone jest to skrótem d.t.d. (dentur tales doses) – daj takich dawek,

−

dzielony, stosując zapis div.in.par.aeq. (divie in partes aequales) – podziel na równe
części.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

W przypadkach nagłych lekarz wypisuje receptę z adnotacją cito-szybko lub statim-

natychmiast. Farmaceuta zobowiązany jest wówczas do wykonania leku w ciągu 4 godzin,
( przepis obowiązuje w dniu wydania recepty). W pozostałych sytuacjach w ciągu 48 godzin.

Podanie daty na recepcie jest niezbędne, gdyż okres ważności recepty jest ograniczony

i różny dla niektórych grup leków. Termin realizacji recepty nie może przekraczać 30 dni.
Recepty wystawione w ramach pomocy doraźnej oraz zlecające antybiotyki ważne są 7 dni.
Recepty na środki odurzające z grupy I-N i substancje psychotropowe II-P zachowują swoją
ważność przez 14 dni, na preparaty immunologiczne 90 dni, zaś na leki z tzw. importu
docelowego 120 dni.

W aptece powinna być prowadzona ewidencja sporządzanych leków recepturowych

i aptecznych ( zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia).

Apteka ma obowiązek archiwizowania recept przez pięć lat licząc od końca roku,

w którym zostały zrealizowane.

Substancje używane do wykonywania leków powinny być właściwie przechowywane i dla

zwiększenia bezpieczeństwa właściwie oznakowane. Farmakopea Polska VI dzieli substancje
na:

−

bardzo silnie działające – wykaz A – biały napis na czarnym tle z białą obwódką,

−

silnie działające – wykaz B – czerwony napis na białym tle z czerwoną obwódką,

−

odurzające – wykaz N – biały napis na czarnym tle z czerwoną obwódką,

−

pozostałe, słabo działające – czarny napis na białym tle z czarną obwódką

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy wiesz co to jest recepta?
2. Jak wygląda recepta uprawniająca do nabycia produktu leczniczego lub wyrobu

medycznego za opłatą ryczałtową, częściową odpłatnością lub bezpłatnie?

3. Kto ma uprawnienia do wystawiania recept?
4. Co to jest recepta farmaceutyczna?
5. Czy wiesz jakie dane zawierają poszczególne części recepty?
6. Czy wiesz w jakiej kolejności powinny być przepisane substancje w Praescriptio?
7. Czy wiesz w której części recepty lekarz określa rodzaj opakowania dla przepisanego

leku?

8. Czy wiesz jakie adnotacje powinna zawierać recepta przeznaczona do wykonania

w nagłych przypadkach?

9. Czy potrafisz podać skróty określające postacie leku?
10. Czy potrafisz podać skróty określające drogi wprowadzenia leku do organizmu?
11. Czy potrafisz podać ważniejsze skróty i terminy łacińskie używane w recepturze?
12. Czy wiesz w jaki sposób zapisane są nazwy środków leczniczych wchodzących w skład

przepisanego leku recepturowego i ich ilości?

13. Czy potrafisz wymienić kilka kryptonimów środków leczniczych i wyjaśnić cel ich

stosowania?

14. Czy wiesz na jakie grupy dzieli Farmakopea Polska VI substancje lecznicze w zależności

od siły działania?

15. Czy wiesz w jaki sposób powinny być przechowywane i oznakowane substancje lecznicze?
16. Czy wiesz jak powinieneś się zachować w przypadku uzasadnionego podejrzenia

sfałszowania recepty?

17. Czy wiesz jak długo recepta zachowuje ważność?
18. Czy znasz zasady archiwizowania recept?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj receptę i nazwij poszczególne jej części.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący recepty i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przyjrzeć się otrzymanym receptom, przygotowanym przez nauczyciela,
3) porównać recepty ze wzorem recepty określonym w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia

w sprawie recept lekarskich,

4) wyszukać wszystkie nieprawidłowości formalno-prawne znajdujące się w receptach,
5) wskazać na receptach poszczególne ich części, sprawdzić jakie informacje są w nich

przekazane, nazwać je i ocenić prawidłowość ich zapisu,

6) prawidłowo przepisać recepty do zeszytu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa i przepisy prawne dotyczące wystawiania i realizacji recept,

−

wzory recept,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

zeszyt, przybory do pisania, linijka.

Ćwiczenie 2

Rozwiń i przetłumacz wszystkie skróty zawarte w receptach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący recepty i zawartych w niej skrótów

oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać otrzymane recepty,
4) wyszukać wszystkie skróty zawarte w receptach,

5) przepisać wyszukane skróty do zeszytu ćwiczeń,
6) rozwinąć skróty,
7) przetłumaczyć skróty,
8) przeczytać oryginalne zapisy recept,
9) przeczytać recepty w języku polskim, rozwijając zawarte w nich skróty,
10) przepisać do zeszytu ćwiczeń oryginalne recepty oraz polskie tłumaczenia z rozwiniętymi

skrótami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa i przepisy prawne dotyczące wystawiania i realizacji recept,

−

tablice z najczęściej używanymi w receptach skrótami,

−

wzory recept,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Oceń pod względem merytorycznym przepis na lek recepturowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący recepty oraz poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać otrzymane recepty,
4) odszukać w recepcie przepis na lek recepturowy – Ordinatio,
5) wskazać remedium cardinale, adiuvans, corrigens, vehiculum,
6) sprawdzić czy składniki leku recepturowego zapisane są we właściwej kolejności,
7) sprawdzić czy nazwy środków leczniczych są zgodne z nomenklaturą Farmakopei Polskiej

VI,

8) sprawdzić czy nazwy napisane są w dopełniaczu,
9) sprawdzić czy każdy składnik zapisany jest w osobnym wierszu,
10) ocenić czy użyte skróty są jednoznaczne i nie budzą wątpliwości,
11) sprawdzić czy dla każdego składnika określona została ilość,
12) przepisać recepty do zeszytu ćwiczeń i określić rolę każdego z zapisanych składników

leku recepturowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa i przepisy prawne dotyczące wystawiania i realizacji recept,

−

tablice z I i II przypadkiem najczęściej stosowanych terminów łacińskich,

−

wzory recept,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj informacje zawarte w Subscriptio.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący recepty i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przyjrzeć się otrzymanym receptom, przygotowanym przez nauczyciela,
3) odszukać w receptach Subscriptio,
4) wskazać i przetłumaczyć zapis określający postać leku,
5) wskazać zapis dotyczący ilości wykonywanego leku,
6) w przypadku dzielonych postaci leku recepturowego określić czy autor recepty podał

ilości składników na jedną dawkę, czy na całą ilość leku,

7) wskazać i przetłumaczyć zapis określający rodzaj opakowania dla leku recepturowego,
8) zapisać efekty swojej pracy do zeszytu ćwiczeń,
9) przedstawić swoją pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa i przepisy prawne dotyczące wystawiania i realizacji recept,

−

wzory recept,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

tablice ze skrótami określającymi postacie leku recepturowego i rodzaje opakowań,

−

zeszyt, przybory do pisania,.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) ocenić prawidłowość recepty w stosunku do wzoru określonego

w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich?





2) nazwać poszczególne części recepty?





3) ocenić prawidłowość zapisu leku recepturowego?





4) przetłumaczyć nazwy przepisanych środków farmaceutycznych?





5) wskazać w przepisie na lek recepturowy składnik główny oraz

składniki wspomagające?





6) rozwinąć i przetłumaczyć skróty zawarte w recepcie?





7) rozróżnić przepis mnożony od dzielonego w dawkowanych postaciach

leku recepturowego?





8) właściwie odczytać wskazówki lekarza dotyczące rodzaju opakowania

dla leku recepturowego?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2. Dawki i zasady ich korygowania

4.2.1. Materiał nauczania

Efekt działania substancji leczniczej w dużym stopniu zależy od podanej ilości. Zbyt mała

może nie wywołać żadnego efektu, zbyt duża może spowodować działanie toksyczne.
Rozróżniamy następujące rodzaje dawek:

−

Dosis minima – dawka minimalna, graniczna od której lek zaczyna wywierać działanie,

−

Dosis therapeutica vel curativa – dawka lecznicza, zwykle stosowana przy której efekt
działania leku jest optymalny,

−

Dosis maxima – dawka maksymalna, najwyższa dawka jaką można zastosować bez
objawów zatrucia,

−

Dosis toxica – dawka toksyczna, przy której występują objawy zatrucia,

−

Dosis letalis – dawka śmiertelna.
Farmakopea określa dawki zwykle stosowane i maksymalne, jednorazowe (pro dosi)

i dobowe (pro die). W przypadku leków o bardzo wolnej eliminacji dawka dobowa może być
równa jednorazowej i odwrotnie, przy szybkiej eliminacji dawka dobowa jest wielokrotnością
jednorazowej. Dawki farmakopealne określono dla dorosłego mężczyzny, w wieku 24 lat
i masie ciała 70 kg.

Farmakopea różnicuje dawki w zależności od drogi podania:

p.o. – doustnie,
i.m. – domięśniowo,
i.v. – dożylnie,
s.c. – podskórnie,
i.m. – domięśniowo,
p.r. – doodbytniczo.

Dla leków do użytku zewnętrznego podaje dopuszczalne stężenia leków na skórę, błony

śluzowe do nosa czy oka.

Do fachowego pracownika apteki należy sprawdzenie czy zapisane ilości leku nie

przekraczają dawki maksymalnej. W uzasadnionych przypadkach lekarz może świadomie
przekroczyć dawki maksymalne. Obok ilości substancji leczniczej stawia wykrzyknik, słownie
przepisuje ilość oraz potwierdza to własnoręcznym podpisem. Jeżeli na recepcie brak
właściwego oznakowania przekroczonej dawki, należy skontaktować się z autorem recepty. W
przypadku braku takiej możliwości należy skorygować przekroczoną dawkę. Według
Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18-10-2002 r. w sprawie wydawania z apteki
produktów leczniczych i wyrobów medycznych (Dz.U. Nr 183, poz. 1531) należy skorygować
przekroczoną dawkę maksymalną do jej granicznej wielkości, zaś według Farmakopei Polskiej
VI należy zmniejszyć przekroczoną dawkę maksymalną do najwyższej dawki zwykle
stosowanej.

Reakcja organizmu na działanie substancji leczniczej jest wynikiem współdziałania wielu

czynników, z których duża część zmienia się wraz z wiekiem. Procesy wchłaniania,
dystrybucji, metabolizmu i wydalania przebiegają inaczej u dzieci niż u osób dorosłych.
Dlatego też istnieje konieczność przeliczania dawek dla dzieci na podstawie dawek dla
dorosłych. Większość wzorów przeliczeniowych opiera się na założeniu, że pomiędzy
wielkością dawek dla dorosłego a wielkością dawek dla dzieci zachodzi taka sama zależność
jaka zachodzi pomiędzy ciężarem ciała lub wiekiem człowieka dorosłego i dziecka. Zgodnie
z takimi założeniami można obliczyć dawki dla dzieci posługując się następującymi wzorami:
Przeliczenie na podstawie wieku (wzór Gowlinga)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

dawka dla dorosłego x wiek dziecka w latach

dawka dla dziecka = -----------------------------------------------------------------

24

Zmodyfikowany sposób przeliczenie na podstawie wieku (wzór Younga)

dawka dla dorosłego x wiek dziecka w latach

dawka dla dziecka = -----------------------------------------------------------------

wiek dziecka w latach + 12

Przeliczenie na podstawie ciężaru ciała (wzór Clarka)

dawka dla dorosłego x masa dziecka

dawka dla dziecka = -----------------------------------------------------------------

70

Bardziej uzasadnione fizjologicznie wydaje się przeliczenia dawek dla dzieci na podstawie

powierzchni ciała. Powierzchnię ciała określa się korzystając z nomogramów z ciężaru ciała i
wzrostu. Punkt przecięcia się prostej łączącej odpowiednie punkty na skalach ciężaru ciała i
wysokości, ze skalą środkową wskazuje powierzchnię ciała. Na tej podstawie i przy założeniu,
że powierzchnia ciała dorosłego o masie 70 kg i wzroście 170 cm wynosi
1,8 m² można wyliczyć dawki dla dzieci:

dawka dla dorosłego x powierzchnia ciała dziecka

dawka dla dziecka = -----------------------------------------------------------------

1,8

Określanie dawki w dzielonych postaciach leku nie sprawia na ogół trudności. Wystarczy

porównać przepisaną ilość substancji leczniczej na jedną dozę z dawką dla dorosłego określoną
przez farmakopeę lub wyliczoną na ich podstawie dawką dla dzieci. Większe trudności mogą
sprawić leki, których jednorazowe dawki pacjent odmierza sam za pomocą sprzętu dostępnego
w każdym domu, tzw. miarami domowymi np. łyżką stołową czy kroplami. Stosowane miary
domowe (łyżki, łyżeczki, na koniec noża) są niedokładnymi sposobami dawkowania leków.
Najczęściej stosowanymi miarami domowymi są:

−

łyżka stołowa ( ok. 15 ml) zawiera około 15 g wody, 12 g nalewki lub oleju, 20 g syropu,
7,5 g proszków mieszanych,

−

łyżka deserowa ( ok. 10 ml) zawiera około 10 g wody, 9 g nalewki lub oleju, 13 g
syropu, 5 g proszków mieszanych,

−

łyżeczka do herbaty ( ok. 5 ml) zawiera około 5 g wody, 4 g nalewki lub oleju, 6 g
syropu, 2,5 g proszków mieszanych,

−

„na koniec noża” około pół łyżeczki do herbaty, stosowana do odmierzania proszków.

W takich przypadkach należy najpierw obliczyć masę porcji leku odmierzonej miarą domową a
następnie określić ilość substancji leczniczej w niej zawartej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje dawek?
2. Dla kogo określone został dawki podane w Farmakopei Polskiej VI?
3. Co to są dawki maksymalne i do kogo należy obowiązek sprawdzania i korygowania

dawek maksymalnych?

4. Jakie adnotacje powinien umieścić lekarz na recepcie w przypadku świadomego

przekroczenia dawki maksymalnej?

5. W jaki sposób oblicza się dawki dla dzieci?
6. Jaka ilość wody, nalewki i syropu mieści się w najczęściej stosowanych miarach

domowych?

7. W jaki sposób koryguje się przekroczone dawki maksymalne?
8. Jakich skrótów używa się w celu określenia dróg wprowadzenia leku do organizmu?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz masę mieszanki złożonej z płynów o różnej gęstości i różnym udziale wagowym

składników leku, w otrzymanych od nauczyciela receptach, zawartej w łyżce stołowej,
łyżeczce do herbaty i jednej kropli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący miar domowych i poszerzyć

wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać recepty,
4) określić ilość przepisanej wody, syropów, nalewek lub oleju w całym leku,
5) określić ilość wody, syropów, nalewek lub oleju w łyżce stołowej, łyżeczce do herbaty

i jednej kropli ( na podstawie proporcji),

6) zsumować wyliczone ilości wody, syropów, nalewek lub oleju w łyżce stołowej, łyżeczce

do herbaty i jednej kropli,

7) tok postępowania i wszystkie wyliczenia zapisać w zeszycie ćwiczeń,
8) efekty swojej pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

tablice z informacjami o miarach domowych oraz masami kropli niektórych środków
leczniczych,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Ćwiczenie 2

Oblicz dawki zwykle stosowane i maksymalne, jednorazowe i dobowe substancji

leczniczych w niedawkowanych postaciach leku recepturowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący dawek i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać recepty,
4) wyliczyć masę leku zawartą w miarce domowej, określonej przez lekarza na recepcie,
5) wskazać w przepisie substancje dla których określone są w Farmakopei Polskiej VI dawki

maksymalne,

6) wypisać z Farmakopei Polskiej VI do zeszytu ćwiczeń dawki maksymalne jednorazowe

i dobowe tych substancji,

7) wypisać z Farmakopei Polskiej VI do zeszytu dawki zwykle stosowane jednorazowe

i dobowe tych substancji,

8) obliczyć zawartość substancji leczniczych z grupy A, B, N w jednej dozie,
9) obliczyć zawartość substancji leczniczych z grupy A, B, N w porcji leku przeznaczonej do

zaordynowania w ciągu doby,

10) porównać wyliczone ilości z wypisanymi z Farmakopei Polskiej VI dawkami

jednorazowymi i dobowymi,

11) wyciągnąć wnioski,
12) wszystkie wyliczenia i wyciągnięte wnioski zapisać w zeszycie ćwiczeń i zaprezentować

na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

tablice z informacjami o miarach domowych oraz masami kropli niektórych środków
leczniczych,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 3

Oblicz dawki zwykle stosowane i maksymalne, jednorazowe i dobowe dla wybranych

substancji leczniczych z grupy A, B, N, dla 2 letniego dziecka , o wzroście 88 cm i masie ciała
12 kg – wszystkimi znanymi Ci sposobami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący sposobów przeliczania dawek dla

dzieci i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przeczytać treść zadania,
3) odszukać w Farmakopei Polskiej VI dawki zwykle stosowane i maksymalne jednorazowe i

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

dobowe dla wybranych przez nauczyciela substancji,

4) wstawić dane do wzoru Gowlinga i wyliczyć dawki zwykle stosowane i maksymalne dla 2

letniego dziecka,

5) wstawić dane do wzoru Younga i wyliczyć dawki zwykle stosowane i maksymalne dla 2

letniego dziecka,

6) wstawić dane do wzoru Clarka i wyliczyć dawki zwykle stosowane i maksymalne dla

dziecka o masie 12 kg,

7) odczytać na nomogramie, lub sprawdzić w tabeli powierzchnię ciała dziecka o masie 12 kg

i wzroście 88 cm,

8) wstawić dane do wzoru i wyliczyć dawki zwykle stosowane i maksymalne,
9) wszystkie wyliczenia zapisać w zeszycie ćwiczeń,
10) porównać dawki wyliczone dla tego samego dziecka, różnymi sposobami i spróbować

zinterpretować różnice,

11) swoje spostrzeżenia przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

karteczki z nazwami substancji leczniczych z grupy A, B, N,

−

tablice przedstawiające wielkość powierzchni ciała w zależności od wzrostu i masy lub
nomogramy,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 4

Skoryguj przekroczone dawki maksymalne substancji leczniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący dawek i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać recepty,
4) wyliczyć masę leku zawartą w miarce domowej, określonej przez lekarza na recepcie,
5) wskazać w przepisie substancje dla których określone są w Farmakopei PolskiejVI dawki

maksymalne,

6) wypisać z Farmakopei Polskiej VI do zeszytu ćwiczeń dawki maksymalne jednorazowe

i dobowe tych substancji,

7) wypisać z Farmakopei Polskiej VI do zeszytu dawki zwykle stosowane jednorazowe

i dobowe tych substancji,

8) obliczyć zawartość substancji leczniczych z grupy A, B, N w jednej dozie,
9) obliczyć zawartość substancji leczniczych z grupy A, B, N w porcji leku przeznaczonej do

zaordynowania w ciągu doby,

10) porównać wyliczone ilości z wypisanymi z Farmakopei Polskiej VI dawkami

jednorazowymi i dobowymi,

11) wyciągnąć wnioski,
12) wskazać, w przypadku przekroczenia maksymalnej dawki jednorazowej, dopuszczoną

przez Farmakopeę Polską VI dawkę jednorazową

13) ułożyć proporcję i wyliczyć dopuszczalną ilość substancji leczniczej w całej masie leku,
14) wskazać, w przypadku przekroczenia maksymalnej dawki dobowej, dopuszczoną przez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Farmakopeę Polską VI dawkę dobową,

15) ułożyć proporcję i wyliczyć dopuszczalną ilość substancji leczniczej w całej masie leku,
16) zapisać w zeszycie ćwiczeń wszystkie wyliczenia,
17) przepisać receptę uwzględniając zmiany ilości substancji, których dawki zostały

przekroczone.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4–5 oryginalnych recept lekarskich otrzymanych z aptek po upływie terminu ich
archiwizowania, z usuniętymi danymi mogącymi naruszać ustawę o ochronie danych
osobowych,

−

tablice z informacjami o miarach domowych oraz z masami kropli niektórych środków
leczniczych

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odszukać w Farmakopei Polskiej dawki zwykle stosowane

i maksymalne?





2) przeliczyć dawki dla dziecka, różnymi metodami?





3) wyliczyć masę łyżki, łyżeczki lub kropli mieszaniny substancji

leczniczych?





4) obliczyć ilość substancji leczniczej zawartej w jednej dozie leku?





5) porównać wyliczone ilości z określonymi przez Farmakopeę Polską

i wyciągnąć właściwe wnioski?





6) skorygować przekroczone dawki maksymalne?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.3. Zasady wykonywania leków recepturowych

4.3.1. Materiał nauczania

Sporządzanie leków recepturowych jest jedną z najbardziej odpowiedzialnych czynności.

Wymaga dużej wiedzy, dokładności, samokontroli, poczucia odpowiedzialności i właściwej
organizacji pracy. System pracy przy wykonywaniu leków, wypracowany przez setki lat jest
pewnego rodzaju ceremoniałem. Bez względu na ilość pracy każdy lek musi być wykonany
starannie. Według starej zasady aptecznej istnieje tylko jeden sposób wykonania leków – lege
artis. W celu wyeliminowania pomyłek nie można wykonywać kilku recept jednocześnie.

Przede wszystkim należy przygotować stanowisko pracy. Wszystko powinno być czyste,

stać na swoim miejscu w idealnym porządku.

Naczynia z substancjami powinny być właściwie oznakowane i mieć czytelne etykiety.

Nazwy substancji sprawdza się trzy razy – biorąc naczynie z półki, odważając substancję
i odstawiając naczynie na półkę. Naczynia trzyma się tak aby napis był stale widoczny.

Należy przygotować wystarczającą ilość przyrządów i utensyliów, opakowań leku,

krążków do odważania, etykiet, waty, gazy czy bibuły. Sprawdzić ilość wody destylowanej.

Przed przystąpieniem do wykonania leku należy bardzo dokładnie przyjrzeć się recepcie

i uważnie ją przeczytać. Sprawdzić pod względem formalnym. Sprawdzić właściwości
substancji leczniczych w monografiach szczegółowych w Farmakopei Polskiej. Przeanalizować
przepis na lek recepturowy pod względem wystąpienia niezgodności pomiędzy przepisanymi
składnikami leku i sprawdzić dawki substancji należących do wykazu A, B, N.

Następnie należy zastanowić się nad sposobem wykonania. Odważyć przepisane ilości,

rozetrzeć je, wymieszać, rozpuścić, przesączyć itd. – w zależności od przepisanej postaci leku i
jego składu.

Zapakować gotowy lek do właściwego opakowania. Opakowanie powinno zapewniać

trwałość leku, chronić przed światłem i wilgocią, powinno być łatwe w otwieraniu
i aplikowaniu leku. Leki płynne pakuje się do butelek, półstałe do słoików lub pudełek
winidurowych, proszki do torebek lub pudełek, czopki do pudełek.

Leki do użytku wewnętrznego zaopatruje się w etykietę koloru białego z napisem do

użytku wewnętrznego. Do leków do użytku zewnętrznego dołącza się etykietkę
pomarańczową z napisem do użytku zewnętrznego. Etykieta powinna zawierać: dane apteki,
imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony, sposób użycia leku, datę jego
sporządzenia. Jeżeli od daty wykonania minęło co najmniej 6 dni można odmówić wydania
leku recepturowego. Dodatkowo na opakowaniu należy umieścić emblemat „oko”
w przypadku leków ocznych, „trucizna” w przypadku leków do użytku zewnętrznego
zawierających w swoim składzie substancje z wykazu A. W przypadku mieszanek lub zawiesin
konieczne jest dołączenie informacji „zmieszać przed użyciem” lub informacji dotyczących
warunków przechowywania dla leków wrażliwych na światło, temperaturę czy wilgotność
powietrza..

Czasami pomimo wszelkiej staranności przy wykonywaniu leków nie otrzymujemy

pożądanej postaci. Substancje nie chcą się rozpuścić, wytrąca się osad, ciecze nie mieszają się,
maść się rozwarstwia, proszki rozpływają się lub substancje lecznicze ulegają niekorzystnym
zmianom. Mamy wówczas do czynienia z niezgodnościami recepturowymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Możemy je podzielić na trzy zasadnicze grupy:

−

niezgodności fizyczne

−

niezgodności chemiczne,

−

niezgodności fizjofarmakodynamiczne.
Niezgodności fizyczne dotyczą niezamierzonych zmian w postaci leku w wyniku nie

mieszania się składników, przekroczenia iloczynu rozpuszczalności, obniżenia się temperatury
topnienia, wydzielania się wody krystalicznej.

Niezgodności chemiczne występują w połączeniach substancji leczniczych, w których

wskutek reakcji ulega rozkładowi środek leczniczy, wytrąca się trujący osad, lub postać leku
nie da się utrzymać. Niezgodności chemiczne dotyczą następujących typów reakcji:

−

reakcje miedzy kwasami i zasadami,

−

utlenienie i redukcja,

−

podwójna wymiana,

−

powstawanie połączeń kompleksowych,

−

hydroliza, zmydlanie,

−

rozkład.

Do reakcji zamierzonych należy zaliczyć wydzielanie się dwutlenku węgla w saturacjach.

Niezgodności fizjofarmakodynamiczne pojawiają się jako wynik nie zamierzonego

wzajemnego

oddziaływania

farmakologicznego

składników

recepty

np.

działanie

antagonistyczne i powodują niekorzystną zmianę w działaniu leku na organizm chorego.

Przy poprawianiu niezgodności rozróżniamy trzy przypadki:

−

poprawa recepty nie wymaga porozumienia się z lekarzem (wprowadzenie drobnych
zmian w recepcie nie zmieniających istotnego składu leku),

−

poprawa recepty w porozumieniu z lekarzem (wprowadzenie zasadniczych zmian
w recepcie np. usunięcie składnika, zmiana postaci leku),

−

wystawienie nowej poprawnej recepty.
Wobec braku dokładniejszych przepisów dotyczących poprawiania niezgodności

(Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych
i wyrobów medycznych podaje tylko ogólne wskazówki) pomocne będą zasady opisane
w literaturze fachowej:

−

jeśli w mieszance wytraca się niewielka ilość osadu, który nie ma silnego działania, lek
można wydać bez zmian z informacją” zmieszać przed użyciem”,

−

jeśli ilość osadu jest duża wskazane jest dodanie składników zwiększających lepkość, tak
aby osad zawiesić,

−

jeśli wytrącony osad zawiera substancje silnie działające , leku nie można wydać,

−

jeżeli substancja lecznicza nie rozpuszcza się w podanym rozpuszczalniku poprawa
niezgodności polega na zmianie rozpuszczalnika, zwiększeniu jego ilości, zmianie części
rozpuszczalnika na taki w którym substancja się rozpuszcza lub dodaniu substancji
zwiększającej rozpuszczalność,

−

jeżeli składnik powodujący niezgodność nie ma działania leczniczego można go skreślić,
jeśli ma takie działanie należy go wydać oddzielnie lub zamienić składnik powodujący
niezgodność na zgodny o analogicznych właściwościach farmakologicznych lub zmienić
formę nierozpuszczalną na rozpuszczalną,

−

wyeliminować niezgodność mogą także zabiegi polegające na użycie specjalnej techniki,
zmianie kolejności rozpuszczania czy mieszania lub dodaniu substancji pomocniczych.
Wszystkie zmiany muszą być odnotowane na recepcie. Konsultacje z lekarzami należy

prowadzić w sposób taktowny, tak aby nie naruszać ambicji zawodowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy potrafisz opisać tok pracy przy wykonywaniu leków recepturowych i aptecznych?
2. Czy wiesz co to są niezgodności recepturowe?
3. Czy potrafisz wymienić najczęstsze przyczyny powstawania niezgodności recepturowych?
4. Czy potrafisz opisać zmiany w leku świadczące o powstaniu niezgodności?
5. Czy potrafisz podać główne zasady poprawiania niezgodności?
6. Jakie poprawki na recepcie, przy usuwaniu niezgodności wymagają konsultacji

z lekarzem?

7. Czy wiesz jakie informacje powinny być zawarte na etykiecie leku recepturowego?
8. Czy wiesz jakiego koloru etykietki należy dołączyć do leków od użytku wewnętrznego

a jakiego do użytku zewnętrznego?

9. Czy wiesz kiedy należy dołączyć dodatkowe oznakowania i informacje: emblemat „oko”,

„Trucizna”, „Zmieszać przed użyciem”, „Przechowywać w chłodnym miejscu”?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie właściwości fizykochemicznych substancji wchodzących w skład leku

recepturowego sprawdź, do jakiego typu niezgodności może dojść przy sporządzaniu tego
leku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący niezgodności i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać uważnie recepty,
4) odszukać informacje na temat właściwości fizykochemicznych substancji,
5) zastanowić się, czy substancja lecznicza rozpuszcza się w podanym rozpuszczalniku,
6) zastanowić się, czy substancja lecznicza rozpuszcza się w podanej ilości rozpuszczalnika,
7) zastanowić się, czy płynne składniki recept mieszają się ze sobą,
8) zastanowić się, czy substancje lecznicze mogą reagować ze sobą z wytraceniem

nierozpuszczalnej soli,

9) zastanowić się czy odczyn leku nie będzie powodował wytracania się nierozpuszczalnych

związków,

10) zastanowić się czy między składnikami leku może dojść do reakcji red-oks,
11) wszystkie spostrzeżenia zapisać w zeszycie i wyciągnąć końcowe wnioski,
12) wyniki swojej pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4-5 recept z typowymi niezgodnościami, przygotowanych przez nauczyciela

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Ćwiczenie 2

Zaproponuj poprawienie niezgodności z ćwiczenia1.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący niezgodności i poszerzyć wiadomości

z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać informacje z ćwiczenia 1,
3) określić, który ze składników odpowiada za powstanie niezgodności,
4) określić, jakiego typu jest to niezgodność,
5) zastanowić się czy powstała niezgodność zmienia właściwości leku,
6) zastanowić się, czy zmiana kolejności rozpuszczania lub mieszania zniweluje niezgodność,
7) zastanowić się, czy możliwa jest zmiana składnika niezgodne na zgodny( np. formy

nierozpuszczalnej na rozpuszczalną),

8) zastanowić się, czy dodanie substancji pomocniczych wyeliminuje niezgodność,
9) zastanowić się, czy konieczne jest rozdzielenie niezgodnych składników,
10) zastanowić się, czy konieczna jest zasadnicza korekta niezgodnych składników,
11) wybrać najwłaściwszy sposób poprawienia niezgodności,
12) wskazać która z zaproponowanych zmian wymaga porozumienia się z lekarzem, a którą

można wykonać bez jego wiedzy,

13) określić sposób zapisu na recepcie wprowadzonych zmian,
14) wyniki swojej pracy zapisać w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4-5 recept z ćwiczenia 1,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 3

Przedstaw kolejność czynności przy wykonywaniu leku recepturowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący ogólnych zasad wykonywania leków

recepturowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać uważnie recepty,
4) sprawdzić prawidłowość zapisu recepty pod względem formalno-prawnym,
5) sprawdzić dawki maksymalne substancji z wykazu A, B, N,
6) w przypadku przekroczenia skorygować je,
7) odszukać informacje o właściwościach fizykochemicznych substancji leczniczych

zawartych w przepisie na lek,

8) rozważyć, czy nie występuje niezgodność recepturowa,
9) w przypadku wystąpienia niezgodności recepturowej przedstawić propozycję poprawy

niezgodności,

10) zastanowić się nad sposobem wykonania leku recepturowego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

11) ustalić odpowiedni sprzęt i utensylia,
12) określić i przygotować odpowiednie opakowanie i opisaną sygnaturkę oraz niezbędne

dodatkowe informacje o sposobie przechowywania leku,

13) określić ilości poszczególnych składników leku,
14) ustalić kolejność czynności przy sporządzaniu leku recepturowego, zależną od

przygotowywanej postaci leku,

15) przygotować substancje farmaceutyczne,
16) przygotować lek lege artis,
17) umieścić lek w przygotowanym opakowaniu ,
18) dołączyć przygotowaną etykietę i dodatkowe informacje,
19) zapisać w zeszycie ćwiczeń kolejność zaplanowanych czynności,
20) przedstawić efekty pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4-5 recept przygotowanych przez nauczyciela,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 4

Przygotuj etykietę, wszystkie niezbędne piktogramy i informacje do sporządzanego leku

recepturowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący oznaczenia sporządzonego w aptece

leku i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) uważnie przeczytać recepty,
4) określić postać leku i drogę wprowadzenia do organizmu,
5) sprawdzić, czy któryś ze składników jest wrażliwy na temperaturę, światło lub wilgotność

powietrza i przygotować odpowiednie piktogramy,

6) sprawdzić, czy w leku do użytku zewnętrznego nie ma składników z wykazu A,
7) ustalić, czy sporządzany lek będzie zawiesiną,
8) dobrać kolor etykiety w zależności od drogi podania,
9) wpisać wszystkie niezbędne informacje na etykiecie,
10) sprawdzić dane z recepty z danymi wpisanymi na etykiecie,
11) przedstawić efekty swojej pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw 4-5 recept przygotowanych przez nauczyciela,

−

sygnatury apteczne, piktogramy oraz informacje dotyczące warunków przechowywania
leków,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić podstawowe przyczyny powstawania niezgodności?





2) wymienić sposoby poprawiania niezgodności?





3) przewidzieć powstanie niezgodności na podstawie informacji

o właściwościach fizykochemicznych substancji?





4) zaplanować tok pracy przy sporządzaniu leku recepturowego?





5) dobrać i prawidłowo wypełnić etykietę dla leku recepturowego?





6) dobrać dodatkowe informacje i piktogramy dla leku recepturowego?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych..
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących „Wykonywania płynnych postaci leku

recepturowego”.

5. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru.
6. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa.
7. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
8. Kolejność rozwiązywania jest dowolna.
9. Uważnie czytaj zestawy zadań testowych.
10. Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi.
11. Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X.
12. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz

– X.

13. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,

przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu.

14. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich

zadań zaznaczyłeś odpowiedź.

15. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania

jednostki ale przyniesie satysfakcję.

Powodzenia !

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Recepta

a) jest dokumentem o znaczeniu prawnym.
b) nie ma znaczenia w sensie prawnym.
c) jest pisemnym poleceniem lekarza dla farmaceuty nie podlegającym żadnej kontroli.
d) jest farmakopealnym przepisem na lek.

2. W przypadku recepty podlegającej refundacji, musi ona odpowiadać normom

a) określonym w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich.
b) określonym w uchwale Okręgowej Izby Aptekarskiej.
c) określonym w uchwale Naczelnej Izby Lekarskiej.
d) nie musi odpowiadać żadnym normom.

3. Do wystawieni recepty upoważniony jest tylko

a) lekarz.
b) lekarz stomatolog.
c) lekarz weterynarii.
d) lekarz, lekarz stomatolog oraz felczer, lekarz weterynarii i farmaceuta w granicach

swoich uprawnień.

4. Część recepty, w której lekarz podaje skład leku recepturowego to

a) Praepositio.
b) Praescriptio.
c) Subscriptio.
d) Signatura.

5. Recepta lekarska

a) ważna jest przez rok.
b) ważna jest przez 10 miesięcy.
c) ma nieograniczony żadnymi przepisami okres ważności.
d) ma ściśle określony przez Ministra Zdrowia okres ważności, zależny od przepisanych

leków i miejsca wystawienia recepty .

6. Skrót Rp. na recepcie lekarskiej oznacza polecenie

a) weź.
b) wydaj.
c) oznacz.
d) wyceń.

7. Skład leku recepturowego powinien być napisany

a) w języku łacińskim.
b) w języku polskim.
c) w języku angielskim.
d) nie ma to znaczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

8. Wiek chorego podany na recepcie potrzebny jest

a) do kontroli dawek.
b) do kontroli komu lekarz wypisuje recepty.
c) do prowadzenia sprawozdań dla NFZ.
d) gdyż dla pacjentów do 7 roku życia wszystkie leki są bezpłatne.

9. W Subscriptio zapisane są

a) wskazówki dotyczące wykonania leku.
b) dane pacjenta.
c) dane jednostki upoważnionej do wystawienia recepty.
d) informacje o chorobach przewlekłych.

10. Divie in partes aequales w recepcie na czopki oznacza, że

a) suma ilości wszystkich składników jest równa masie jednego czopka.
b) suma ilości wszystkich składników jest równa masie wszystkich czopków.
c) czopki należy wykonać tylko przez ręczne wytaczanie.
d) czopki należy wykonać tylko metodą przez wylewanie do form.

11. Łyżka stołowa zawiera

a) 10 g wody, 12 g nalewki, 20 g syropu.
b) 15 g wody, 12 g nalewki, 20 g syropu.
c) 10 g wody, 9 g nalewki, 13 g syropu.
d) 10 g wody, 12 g nalewki, 13 g syropu.

12. Mieszanka równych części wody, nalewki i syropu, odmierzona łyżeczką do herbaty ma

masę około
a) 5 g.
b) 10 g.
c) 12 g.
d) 15 g.

13. Lekarz

a) nie może nigdy przekroczyć dawki maksymalnej.
b) może przekroczyć dawki maksymalne pod warunkiem że obok przepisanej dawki

postawi wykrzyknik, napisze ilość słownie i umieści swój podpis.

c) nie może nigdy przekroczyć dawki zwykle stosowanej.
d) może przekroczyć dawki zwykle stosowane pod warunkiem że obok przepisanej

dawki postawi wykrzyknik, napisze ilość słownie i umieści swój podpis.

14. Dawki dla dzieci

a) są równe dawkom dla dorosłego.
b) są równe połowie dawki dla dorosłego.
c) są zależne tylko od płci dziecka.
d) należy obliczyć biorąc pod uwagę wiek dziecka, jego masę lub powierzchnię ciała.

15. Powierzchnia ciała zależy

a) od wzrostu i masy.
b) wzrostu i płci.
c) od płci i karnacji.
d) tylko od wieku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

16. Według Farmakopei Polskiej VI wykaz N to

a) środki odurzające.
b) środki niedziałające.
c) środki silnie działające.
d) środki bardzo silnie działające.

17. Etykieta z białym napisem na czarnym tle zastrzeżona jest dla

a) substancji z wykazu A.
b) substancji z wykazu B.
c) substancji z wykazu N.
d) pozostałych środków farmaceutycznych.

18. W przypadku gdy substancja lecznicza nie rozpuszcza się w przepisanej ilości

rozpuszczalnika
a) nie możemy wykonać takiego leku.
b) możemy wykonać lek zwiększając ilość rozpuszczalnika lub rozpuszczając substancje

w niewielkiej ilości innego rozpuszczalnika i dodanie następnie przepisanego
rozpuszczalnika.

c) możemy wykonać lek wykreślając z recepty składnik który sprawia trudności przy

rozpuszczaniu.

d) możemy wykonać lek wykreślając z recepty składnik który sprawia trudności przy

rozpuszczaniu i w zamian dodać dwa inne o podobnym działaniu.

19. Sole cynku dają niezgodność

a) w środowisku zasadowym, gdyż powstaje zazwyczaj wodorotlenek.
b) w środowisku kwaśnym, gdyż powstaje zawsze kwas.
c) niezależnie od pH środowiska .
d) tylko w dzielonych postaciach leku recepturowego.

20. Roztwory soli słabych zasad mogą wydzielać

a) w środowisku zasadowym trudno rozpuszczalne zasady.
b) w środowisku zasadowym trudno rozpuszczalne kwasy.
c) w środowisku kwaśnym trudno rozpuszczalne zasady.
d) w środowisku kwaśnym trudno rozpuszczalne kwasy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko....................................................

Analizowanie i ocenianie zapisu leku recepturowego i aptecznego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

6. LITERATURA

1. Farmakopea Polska IV PZWL, Warszawa 1970
2. Farmakopea Polska V. PTFarm., Warszawa 1995–1999
3. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002
4. Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006
5. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005
6. Janicki S., Szulc J.: Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003
7. Janicki S., Fiebig A.: Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2006
8. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996
9. Krówczyński L.: Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,

Kraków 1998.

10. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997